📜
8. අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො
පකිණ්ණකනිද්දෙසවණ්ණනා
ඉදානි ¶ පන සබ්බෙසං, එතෙසං මානසං මයා;
පාටවත්ථාය භික්ඛූනං, කථීයති පකිණ්ණකං.
ඉදානි පන කාලෙ එතෙසං තිහෙතුකද්විහෙතුකඅහෙතුකානං සබ්බෙසං පුග්ගලානං පකිණ්ණකං මානසං භික්ඛූනංපාටවත්ථාය ¶ භික්ඛූනං ඡෙකභාවත්ථාය මයා කථීයතෙ උච්චතෙ.
476-85. පන්ථමක්කටකො උණ්ණනාභි පන්ථමක්කටකො නාම පඤ්චසු දිසාසු තස්ස සුත්තං පසාරෙත්වා ජාලමජ්ඣෙ නිපජ්ජති. පඨමාය දිසායෙත්ථ එත්ථ එතාසු දිසාසු පඨමාය දිසාය පසාරිතෙ සුත්තෙ පාණකෙන පටඞ්ගෙන වා මක්ඛිකාය වා ඝට්ටිතෙ සති සා උණ්ණනාභි කිඤ්චි චලිත්වා ඵන්දනං කත්වා නිපන්නට්ඨානතො සුත්තානුසාරෙන සුත්තං අනුසාරෙත්වා තස්ස පාණකස්ස යූසං යූසසඞ්ඛාතං සොණිතං පිවති. පුනාගන්ත්වා තත්ථෙව තස්මිං ජාලමජ්ඣෙයෙව යථාසුඛං නිපජ්ජති, යථා පඨමාය දිසාය චලනාදිකං කිරියං කරොති, එවමෙව දුතියාදීසු චතූසු දිසාසු චලනාදිකං කිරියං කරොති, එවං පඤ්චසු දිසාසු සුත්තං විය පඤ්ච පසාදා පණ්ඩිතෙන දට්ඨබ්බා, මජ්ඣෙ මක්කටකො විය ච චිත්තං පන පණ්ඩිතෙන දට්ඨබ්බං. පාණකාදීහි ඛුද්දකතිරච්ඡානෙහි තස්ස සඞ්ඝට්ටනා විය ආරම්මණෙ පන පසාදානං සඞ්ඝට්ටනා පණ්ඩිතෙන දට්ඨබ්බා. ජාලමජ්ඣෙ නිපන්නාය උණ්ණනාභියා තං චලනං විය පසාදෙ ඝට්ටෙතීති පසාදඝට්ටනං, කිං තං? ආරම්මණං. තත්ථ තිස්සං වීථියං පසාදඝට්ටනං ආරම්මණං ගහෙත්වා මනොධාතුකිරියාචිත්තං භවඞ්ගං ආවට්ටෙතීති භවඞ්ගාවට්ටනං මතං භගවතා. තස්ස පන්ථමක්කටකස්ස සුත්තානුසාරංව සුත්තං අනුගමනං විය වීථිචිත්තප්පවත්තනං පණ්ඩිතෙන දට්ඨබ්බං. සීසෙ පන විජ්ඣිත්වා අස්ස මක්කටස්ස යූසපානං විය ජවනස්ස චිත්තස්ස ආරම්මණෙසු පවත්තනං පණ්ඩිතෙන දට්ඨබ්බං. පුන ආගන්ත්වා සුත්තජාලමජ්ඣෙ නිපජ්ජනං යථා වත්ථුංයෙව හදයවත්ථුං එව නිස්සාය චිත්තස්ස පරිවත්තනං පණ්ඩිතෙන දට්ඨබ්බං.
486-93. ඉදං ¶ තු පන ඔපම්මං, අත්ථං දීපෙති කිං තු හි ඉදං ඔපම්මං කං අත්ථං දීපෙති පකාසෙති? පඨමං පසාදෙ ආරම්මණෙන ¶ ඝට්ටිතෙ සති පසාදවත්ථුතො පසාදො වත්ථු නිස්සයො එතස්සාති පසාදවත්ථු, චිත්තං, තතො පසාදවත්ථුතො, පඨමං එව වත්ථුසන්නිස්සිතං භවඞ්ගසඞ්ඛාතං මනො ජායති, ඉතිපි අත්ථො තෙන ඔපම්මෙන දීපිතො. එකෙකාරම්මණං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු සබ්බසො සබ්බප්පකාරෙන පන ආපාථං ආගච්ඡති, අයමත්ථොපි තෙන ඔපම්මෙන දීපිතො ‘‘ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසූ’’ති, එකං රූපාරම්මණං එකස්මිංයෙව ඛණෙ චක්ඛුද්වාරෙ, මනොද්වාරෙ චාති ද්වීසු ද්වාරෙසු ආපාථං ආගච්ඡතීති අත්ථො. සොතද්වාරාදීසුපි එසෙව නයො ඤෙය්යො. රූපං චක්ඛුපසාදම්හි ඝට්ටෙත්වා තඞ්ඛණෙ පන තස්ස ඛණෙ පන තථා මනොද්වාරෙ පන ආපාථං ආගච්ඡති, භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයො හොතීති අත්ථො. න සංසයො එතස්මිං වචනෙ සංසයො නත්ථි. යථා ඛගො යථා සකුණො. හි සච්චං මයා වුත්තං වචනං. රුක්ඛග්ගෙ රුක්ඛකොටියං නිලීයන්තොව සාඛිනො සාඛං ඝට්ටෙති, තස්ස ඡායා භූමියං පථවියං ඵරති පටිහඤ්ඤති. ඉධාති නිපාතො. සාඛාය සකුණෙන ඝට්ටනං භූමියං ඡායාඵරණාපි ච අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණස්මිංයෙව ජායරෙ ජායන්ති. එවමෙව පන රූපස්ස, පසාදස්ස ච ඝට්ටනං, තථෙව අත්ථතො අත්ථවසෙන භවඞ්ගචලනස්සාපි පච්චයත්තෙන පච්චයභාවෙන මනොද්වාරෙ ආපාථං ආගමනං අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව හොති.
494-7. තතො පරං භවඞ්ගසොතං ඡින්දිත්වා චක්ඛුද්වාරෙ චක්ඛුපසාදෙ යථාක්කමං ආවජ්ජනෙ සමුප්පන්නෙ, දස්සනෙ සමුප්පන්නෙ, සම්පටිච්ඡනෙ සමුප්පන්නෙ, සන්තීරණෙ සමුප්පන්නෙ, තථා වොට්ඨබ්බනෙ ච සමුප්පන්නෙ කුසලං ජවනචිත්තං ජවති, තථා අකුසලමෙව චිත්තං ජවති. සොතද්වාරාදීසුපි සද්දාදීනං ආරම්මණානං ඝට්ටනෙ එසෙව නයො අවිසෙසෙන විඤ්ඤුනා විඤ්ඤෙය්යො. එතස්ස අත්ථස්ස දීපනෙ දොවාරිකොපමාදීනි වචනානි ¶ උද්ධරිත්වා තතො පකරණතො නීහරිත්වා එත්ථ එතස්මිං වීථියාධිකාරෙ විඤ්ඤුනා දස්සෙතබ්බානි.
498-9. අසම්භෙදෙන චක්ඛුස්සාති තස්සාපි චක්ඛු අසම්භින්නං හොති. ජීවිතා නිරුද්ධම්පි පිත්තෙන වා සෙම්හෙන වා රුහිරෙන වා පලිබුද්ධං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො භවිතුං අසක්කොන්තං සම්භින්නං නාම, සක්කොන්තං අසම්භින්නං නාම හොති. තෙන චක්ඛුපසාදස්ස අසම්භින්නෙන රූපාපාථගමනෙන ආලොකසන්නිස්සයෙනාපි. තෙන තිවිධෙන පච්චයෙන සමනක්කාරහෙතුනා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනපච්චයෙන සහ පවත්තනෙන. එතෙහි පන චතූහි පච්චයෙහි සං එකතො ඉන්ති පවත්තන්තීති ¶ සමෙතා, සමෙතෙහි සහගතෙහි සමාගමං එකීභාවං ආගතෙහි, තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං චක්ඛුපසාදනිස්සිතං විඤ්ඤාණං සම්පයුත්තෙහි චෙතසිකෙහි සහ ජායතෙ.
500-1. අසම්භෙදෙන සොතස්ස සොතපසාදස්ස අසම්භින්නෙන සද්දාපාථගමෙන ච සද්දස්ස ආපාථගමනෙන ච. ආකාසනිස්සයෙනාපි පිහිතකණ්ණච්ඡිද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණං නුප්පජ්ජති. තෙන තිවිධෙන පච්චයෙන. සමනක්කාරහෙතුනා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනපච්චයෙන සහ පවත්තෙන. එතෙහි පන චතූහි පච්චයෙහි සමෙතෙහි සහගතෙහි සමාගමං එකීභාවං ආගතෙහි තං සොතවිඤ්ඤාණං සම්පයුත්තෙහි සහ ජායති.
502-3. අසම්භෙදෙන ඝානස්ස ඝානපසාදස්ස අසම්භින්නෙන ගන්ධාපාථගමෙන ච ගන්ධස්ස ආපාථගමනෙන ච. වායොසන්නිස්සයෙනාපීති ඝානබිලම්හි පවිසන්තෙන වායුනාති අත්ථො. තෙන තිවිධෙන පච්චයෙන. සමනක්කාරහෙතුනා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනපච්චයෙන සහ පවත්තෙන. එතෙහි පන චතූහි පච්චයෙහි සමෙතෙහි සහගතෙහි සමාගමං එකීභාවං ¶ ආගතෙහි තං ඝානවිඤ්ඤාණං සම්පයුත්තෙහි සහ ජායති.
504-5. අසම්භෙදෙන ජිව්හාය ජිව්හාය අසම්භින්නෙන රසාපාථගමෙන ච රසස්ස ආපාථගමනෙන ච. ආපොසන්නිස්සයෙනාපීති ජිව්හාතෙමනං ආපං ලද්ධා ච උප්පජ්ජති, තෙන විනා සුක්ඛඛාදනීයෙ ජිව්හාය සායිතෙපි ජිව්හාවිඤ්ඤාණං නුප්පජ්ජතීති අත්ථො. තෙන තිවිධෙන පච්චයෙන. සමනක්කාරහෙතුනා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනපච්චයෙන සහ පවත්තෙන. එතෙහි පන චතූහි පච්චයෙහි සමෙතෙහි සහගතෙහි සමාගමං එකීභාවං ආගතෙහි තං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං සම්පයුත්තෙහි සහ ජායති.
506-7. කායපසාදස්ස අසම්භෙදෙන ඵොට්ඨබ්බස්ස ආපාථගමනෙන ච. පථවීනිස්සයෙනාපීති තෙන විනා කායද්වාරම්පීති බහිද්ධා මහාභූතාරම්මණං අජ්ඣත්තිකං කායපසාදං ඝට්ටෙත්වා පසාදපච්චයෙසු මහාභූතෙසු පටිහඤ්ඤති. තෙන තිවිධෙන පච්චයෙන. සමනක්කාරහෙතුනා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනපච්චයෙන සහ පවත්තෙන. එතෙහි පන චතූහි පච්චයෙහි සමෙතෙහි සහගතෙහි සමාගමං එකීභාවං ආගතෙහි තං කායවිඤ්ඤාණං සම්පයුත්තෙහි සහ ජායති.
508-9. අසම්භෙදා ¶ මනස්සාපීති මනන්ති භවඞ්ගචිත්තං. තං නිරුද්ධම්පි ආවජ්ජනචිත්තස්ස පච්චයො භවිතුං අසමත්ථං මන්දතමගතමෙව වත්තමානම්පි සම්භින්නං නාම හොති. ආවජ්ජනස්ස පච්චයො භවිතුං සමත්ථං අසම්භින්නං නාම. මනස්ස අසම්භෙදෙන ධම්මස්ස ආපාථගමනෙන ච වත්ථුසන්නිස්සයෙන හදයවත්ථුසන්නිස්සයෙන. තෙන තිවිධෙන පච්චයෙන. සමනක්කාරහෙතුනා මනොද්වාරාවජ්ජනෙන සහ පවත්තෙන. එතෙහි පන චතූහි පච්චයෙහි සමෙතෙහි සහගතෙහි සමාගමං ¶ එකීභාවං ආගතෙහි තං මනොවිඤ්ඤාණං තං මනොවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතං ජවනචිත්තං සම්පයුත්තෙහි සහ ජායතෙ.
510-11. මනො භවඞ්ගචිත්තං නාම විභාවිනා වෙදිතබ්බං. ආවජ්ජනක්රියාචිත්තං ආවජ්ජනකිරියාචිත්තද්වයං සමනක්කාරො නාම විභාවිනා සඤ්ඤිතං. වත්ථුසන්නිස්සයෙන ඉති අයං පාඨො සබ්බත්ථ සබ්බෙසු භවෙසු න ගච්ඡති. පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකාරො වොකිණ්ණොති පඤ්චවොකාරො, පඤ්චවොකාරභවං සන්ධාය කාරණං කත්වා ‘‘වත්ථුසන්නිස්සයෙනා’’ති අයං පාඨො පන කථිතො මයා, පඤ්චවොකාරභවො නාම කාමරූපභවො, අරූපභවො චතුවොකාරභවො නාම, අසඤ්ඤීභවො එකවොකාරභවො නාම. අයං පාඨො චතුවොකාරඅරූපභවං සන්ධාය න කථිතොති අත්ථො. වත්ථුස්ස රූපත්තා අරූපභවෙ කථං වත්ථුසන්නිස්සයො භවෙය්යාති අත්ථො.
512-4. පටිසන්ධාදිචිත්තානි, සබ්බානෙකූනවීසති හොන්ති, කාමාවචරෙසු දස, රූපෙසු පඤ්ච, අරූපීසු චත්තාරි, සබ්බානි පටිසන්ධිචිත්තානි එකූනවීසති හොන්ති. කම්මං නාම කුසලාකුසලචෙතනා. කම්මනිමිත්තං නාම රූපානි පඤ්චාරම්මණානි පඤ්ඤත්ති ච මහග්ගතචිත්තඤ්ච. තථා ගතිනිමිත්තකං නාම කප්පරුක්ඛාදයො, අකුසලපක්ඛෙ රූපාදිආරම්මණභූතා ලොහකුම්භාදයො ච. ඉති එවං ඉමිනා මයා වුත්තප්පකාරෙන තෙසං පටිසන්ධාදිචිත්තානං ආරම්මණං තිවිධං භගවතා උදීරිතං. කාමාවචරසන්ධීනං පරිත්තාරම්මණං කාමාවචරාරම්මණං භගවතා මතං. පච්චුප්පන්නං රූපාදිපඤ්චාරම්මණං, ගතිනිමිත්තං පඤ්චාරම්මණඤ්ච පච්චුප්පන්නඤ්ච හොති. අතීතං වා කම්මං කුසලාකුසලචෙතනා අතීතායෙව, න පච්චුප්පන්නා. අනාගතං ආරම්මණං නත්ථි.
515-26. අට්ඨෙව ච මහාවිපාකා, තීණි සන්තීරණානි චාති එකාදසවිධං චිත්තං තදාරම්මණසඤ්ඤිතං. එකාදසවිධෙ චිත්තෙ ¶ තදාරම්මණසඤ්ඤිතෙ පුඤ්ඤවිපාකානි කුසලවිපාකා දස ¶ හොන්ති, අපුඤ්ඤජං අකුසලවිපාකං පන එකං හොති. මහාවිපාකා රූපාරූපභවද්වයෙ න ජායන්ති, කාමරූපභවෙ සන්තීරණත්තයං හොති. යානි තදාරම්මණචිත්තානි සත්ථුනා ජිනෙන වුත්තානි, තෙසු තදාරම්මණචිත්තෙසු එකම්පි තදාරම්මණචිත්තං රූපාරූපභවද්වයෙ තදාරම්මණං හුත්වා කදාචිපි නප්පවත්තති. කස්මා කාරණා? තත්ථ තස්මිං රූපාරූපභවද්වයෙ ‘‘තදාරම්මණං න හොතී’’ති වචනං චොදකො භවෙය්ය, බීජස්සාභාවතො පන න හොතීති පරිහාරො. අකාමාවචරාරම්මණෙ අකාමාවචරධම්මෙ ඉදං තදාරම්මණමානසං නෙව අනුබන්ධති. හි කස්මා කාරණා? පරිත්තාරම්මණත්තා ච එකන්තෙන අවස්සං තදාරම්මණමානසස්ස කාමාවචරාරම්මණත්තා ච තථා අපරිචිතත්තා ච සබ්බදා නානුබන්ධති. තඤ්හි යථා පිතරං වා පිතුසදිසං වා ඤාතිං අනුබන්ධන්තොපි තරුණදාරකො ඝරද්වාරන්තරවීථිචතුක්කාදිම්හි පරිචිතෙයෙව දෙසෙ අනුබන්ධති, න අරඤ්ඤං වා යුද්ධභූමිං වා ගච්ඡති, එවං කාමාවචරෙ ධම්මෙ අනුබන්ධන්තම්පි මහග්ගතලොකුත්තරධම්මමාරබ්භ පවත්තමානෙ ධම්මෙ නානුබන්ධති. යස්මා චස්ස සබ්බො කාමාවචරපාකො ච කිරියාමනොධාතු කිරියාඅහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සොමනස්සසහගතා ඉමෙ ධම්මා පරිත්තාරම්මණාති එවං අච්චන්තං පරිත්තමෙව ආරම්මණං වුත්තං, තස්මා චෙතං මහග්ගතලොකුත්තරාරම්මණෙ කාමාවචරධම්මෙපි නානුබන්ධතීති වෙදිතබ්බං.
527-32. කිං තෙන යුත්තිවාදෙන, වුත්තං අට්ඨකථාසු හි ‘‘ජනකං තෙන තුල්ය’’න්තිආදිකෙන තෙන, යුත්තියා වාදො යුත්තිවාදො, ‘‘ජනකං තෙන තුල්ය’’න්තිආදිකාය යුත්තිකථාය කිං පයොජනං වුත්තං? අට්ඨකථාසු හි සච්චං ‘‘කිං තෙන යුත්තිවාදෙනා’’ති වචනං, ‘‘අත්ථකථාසූ’’ති වත්තබ්බෙ සමාසෙ හි ත්ථ-ස්ස ට්ඨ-කාරං කත්වා ‘‘අට්ඨකථාසූ’’ති වුත්තං ¶ . කාමාවචරෙ ධම්මෙ පටිච්ච තදාරම්මණභාවදීපකං වචනං ආචරියෙන වුත්තං. තදාරම්මණචිත්තානි, එකාදසපි සබ්බසො සබ්බප්පකාරෙනපි තදාරම්මණචිත්තානි නාමගොත්තං පනාරබ්භ තිස්සාදිකං නාමපඤ්ඤත්තිං පටිච්ච කච්චායනගොත්තකස්සපගොත්තාදිකං ගොත්තපඤ්ඤත්තිං පටිච්ච ජවනෙ ජවිතෙපි ච තදාරම්මණං න ගණ්හන්ති, රූපාරූපභවෙසු වා තදාරම්මණං න ගණ්හන්ති. යදා පඤ්ඤත්තිමාරබ්භ, ජවනෙ ජවිතෙපි වා යදා මයා වුත්තාය පඤ්ඤත්තියා සෙසපඤ්ඤත්තිං පටිච්ච ජවනෙ ජවිතෙපි වා තදාරම්මණං න ලබ්භතෙ ආචරියෙන, තථා දුක්ඛඅනිච්චඅනත්තලක්ඛණාරම්මණිකාය විපස්සනාය තදාරම්මණං න ලබ්භතෙ ආචරියෙන. තදාරම්මණා න ලබ්භන්ති, මිච්ඡත්තනියතෙසුපි මිච්ඡත්තෙ මිච්ඡාසභාවෙ ‘‘නත්ථි දින්න’’න්ත්යාදිවසෙන නියතානි චත්තාරි දිට්ඨියුත්තජවනානි මිච්ඡත්තනියතානි, මිච්ඡත්තනියතෙසුපි තදාරම්මණං න ලබ්භතෙ ආචරියෙන, ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ ¶ ජවනෙ ගතෙපි තදාරම්මණං න ලබ්භතෙ ආචරියෙන. තථා මහග්ගතෙ ධම්මෙ ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙපි තදාරම්මණං න ලබ්භතෙ ආචරියෙන, පටිසම්භිදාඤාණං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙපි තදාරම්මණං න ලබ්භතෙ ආචරියෙන. මනොද්වාරෙපි සබ්බෙසං ජවනානං අනන්තරං අනුපුබ්බතො තදාරම්මණචිත්තානි භවන්ති.
533-4. මනොද්වාරෙ ආරම්මණඝට්ටනා න විජ්ජති. භවඞ්ගතො චෙතසො වීථිචිත්තස්ස වුට්ඨානං කථං කෙන පකාරෙන හොති? මනොද්වාරෙපි ඝට්ටනාය විනා ඝට්ටනං වජ්ජෙත්වා ආපාථං ආගච්ඡන්තෙව යස්මා කාරණා, තස්මා වීථිචිත්තානං සම්භවො හොති.
535-6. ද්වාදසාපුඤ්ඤචිත්තානං ද්වාදසඅකුසලචිත්තානං විපාකා සත්තසත්තති පාපපාකා ද්වාදසපාපචිත්තානං විපාකා ¶ චතුරාසීති පවත්තියං හොන්ති. එකස්ස සොමනස්සයුත්තදිට්ඨිසම්පයුත්තාකුසලස්ස චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි, සම්පටිච්ඡනං, උපෙක්ඛායුත්තසන්තීරණානි චාති සත්ත අකුසලපාකා හොන්ති. තථා සෙසානං එකාදසන්නං අකුසලානම්පි සත්ත විපාකා හොන්ති. එකාදසවිධානං තු, හිත්වා උද්ධච්චමානසං උද්ධච්චමානසං හිත්වා එකාදසවිධානං පටිසන්ධියො එකාදසවිධා චෙව භවන්ති.
537-8. ක්රියචිත්තෙසු සබ්බෙසු යං ආවජ්ජනද්වයං ජවනං න ච හොති, තං ආවජ්ජනද්වයං කරණමත්තත්තා කිරියාමත්තත්තා වාතපුප්ඵසමං වාතපුප්ඵෙන සදිසං මතං භගවතා. අයමෙත්ථාධිප්පායො – ඛීණාසවෙ උප්පන්නකාලෙ වා තං ආවජ්ජනද්වයං කිරියචිත්තං භවිතුං යුත්තං. සබ්බෙසු පුථුජ්ජනෙසු උප්පන්නකාලෙ කථං කිරියා හොතීති චෙ? කරණමත්තත්තා අඵලදායකං වාතපුප්ඵං විය අඵලදායකං කිරියචිත්තං භවිතුං යුත්තිහාරො කිරියා පන හොති. යං සබ්බං කිරියචිත්තං කිච්චසාධනතො ජවනකිච්චසාධනවසෙන ජවනත්තං ජවනභාවං පත්තං ඡින්නමූලස්ස රුක්ඛස්ස පුප්ඵං අඵලං හොති යථා, එවං ඡින්නාවිජ්ජාතණ්හාමූලස්ස වීතරාගස්ස තං සබ්බං කිරියචිත්තං අඵලං විපාකවිරහිතං සියා භවෙය්ය.
539-40. පටිච්ච පන එතස්මා, ඵලමෙතීති පච්චයො එකං ධම්මං පටිච්ච එතස්මා ධම්මතො ඵලං එති පවත්තති තස්මා පච්චයො, යො ධම්මො යස්ස ධම්මස්ස ඨිතියා උප්පත්තියාපි උපකාරො ¶ නාම හොති, සො ධම්මො තස්ස ධම්මස්ස පච්චයොති පච්චයො නාම පණ්ඩිතෙන පවුච්චතෙ. සම්භවො පභවො හෙතු කාරණං පච්චයො මතො භගවතා. ඉදං වචනං අඤ්ඤත්ථ දීපනවචනං.
541. ලොභාදි පන යො ධම්මො, මූලට්ඨෙනුපකාරකො යො ලොභාදි පන ධම්මො මූලභාවෙන ඵලධම්මස්ස ¶ උපකාරකො, සො ලොභාදිධම්මො ඵලධම්මස්ස හෙතූති හෙතු නාම විභාවිනා විඤ්ඤාතබ්බො.
542. ලොභො දොසො ච මොහො ච තථා අලොභාදයො තයො හෙතූ, තෙ ඡ එව හෙතුයො හොන්ති, ජාතිතො ජාතිවසෙන කුසලජාතිඅකුසලජාතිඅබ්යාකතජාතිවසෙන නවධා නවහි කොට්ඨාසෙහි සියුං.
543-4. ධම්මානං කුසලාදීනං, කුසලාදිත්තසාධකො යො ධම්මො කුසලාදීනං ධම්මානං කුසලාදිත්තසාධකො කුසලාදිභාවසාධකො, සො ධම්මො මූලට්ඨො නාම. එවං වචනං එකෙ එකච්චෙ ආචරියා වදන්ති. එවං සන්තෙ කුසලාකුසලාදීනං ධම්මානං කුසලාදිත්තසාධකවසෙන මූලට්ඨෙ සන්තෙ තංසමුට්ඨානරූපීසු තෙහි චිත්තෙහි සමුට්ඨානරූපෙසු තෙහි චිත්තෙහි සමුට්ඨිතෙසු චිත්තජරූපෙසු හෙතූනං ලොභාදිහෙතූනං හෙතුපච්චයතා කදාචිපි නෙව සම්පජ්ජති. අයමෙත්ථාධිප්පායො – යදි චිත්තෙසු රූපානි සමුට්ඨාපෙන්තෙසු තෙ ලොභාදයොපි චිත්තානං සම්පයුත්තචිත්තානං එකුප්පාදත්තා ච රූපානි සමුට්ඨාපෙන්තියෙව. තදා තෙසං මතෙ තෙසං චිත්තජරූපානං කුසලාදිත්තං සියා. න ච කදාචි රූපානි කුසලාදිනාමකානි දිස්සන්ති යස්මා, තස්මා චිත්තජරූපානං කුසලාදිභාවඤාපනත්ථං තෙසං චිත්තජරූපානං තෙ ලොභාදයො හෙතුපච්චයා න හොන්ති, ඉති වචනං වත්තබ්බං සියා. එවඤ්ච සති චිත්තජරූපානි නාම කදාචිපි වියුත්තානි චරන්ති, තස්මා කුසලාදිත්තසාධකො මූලට්ඨො න හොති.
545-6. හි සච්චං ‘‘එවං සන්තෙ තු හෙතූන’’න්තිආදිකං වචනං. තෙ ලොභාදයො හෙතූ තෙසං රූපානං කුසලාදිතං කුසලාදිභාවං න සාධෙන්ති න නිප්ඵාදෙන්ති. තෙ හෙතූ තෙසං ¶ පන රූපානං පච්චයා න ච න හොන්තියෙව, තස්මා කාරණා කුසලාදීනං ධම්මානං කුසලාදිත්තසාධකො යො ධම්මො, සො ධම්මො මූලට්ඨොති මූලසභාවො නාම සමයඤ්ඤුනා සමයවිජානනසීලෙන විඤ්ඤුනා ගන්තබ්බො ජානිතබ්බො.
547. සුප්පතිට්ඨිතභාවස්ස ¶ , සාධනෙනුපකාරකො සුප්පතිට්ඨිතභාවං සාධනෙන උපකාරකො යො අත්ථො, සො අත්ථො හෙතූනං ලොභාදීනං මූලට්ඨො මූලසභාවො ඉති ච ගහණං විභාවිනා විඤ්ඤාතබ්බං.
548-9. කුසලාකුසලා හෙතූ කුසලා හෙතූ, අකුසලා හෙතූ, ක්රියාහෙතූ සබ්බසො සබ්බප්පකාරෙන සබ්බෙ කිරියාහෙතුයො ච සම්පයුත්තානං පඤ්චවොකාරභූමියං සම්පයුත්තානං ධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයභාවෙන හෙතුපච්චයතං යාතා ගතා. තංසමුට්ඨානානං චිත්තජරූපානඤ්ච හෙතුපච්චයතං යාතා ගතා, එතෙ හෙතූ චතුවොකාරභූමියං සම්පයුත්තානං එව ධම්මානං හෙතුපච්චයතං යාතා ගතා.
550-1. කාමෙ විපාකහෙතූපි අත්තනා සම්පයුත්තානං හෙතුපච්චයතං යාතා, පටිසන්ධික්ඛණෙපි කටත්තාරූපජාතානං කම්මජරූපානං හෙතුපච්චයතං යාතා, තස්මා පටිසන්ධිචිත්තුප්පාදක්ඛණෙයෙව කම්මජරූපානං උප්පාදො හොති, යස්මා කාරණා පවත්තියං චිත්තජානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයතං ගතා.
552-5. රූපෙ විපාකහෙතූ කාමාවචරභූමියං හෙතුයො විය හෙතුපච්චයා හොන්ති, පඤ්චවොකාරෙ ලොකුත්තරවිපාකහෙතවො චිත්තජානං රූපානඤ්ච සම්පයුත්තානඤ්ච පඤ්චවොකාරභූමියං හෙතුපච්චයා හොන්ති. චතුවොකාරෙ ලොකුත්තරවිපාකජා හෙතවො සම්පයුත්තානං එව චතුවොකාරභූමියං හෙතුපච්චයා භවන්ති. ඉතරෙ චතුවොකාරෙ අරූපභවෙ විපාකජා හෙතවො සම්පයුත්තානං එව සභූමියං අත්තනො ¶ භූමියං අරූපභූමියං හෙතුපච්චයා හොන්ති. හෙතුත්ථො හෙතූනං අත්ථො හෙතුයො චෙව හෙතුපච්චයො චෙව හෙතුපච්චයසම්භවො හෙතුපච්චයුප්පත්ති, එවමෙව එවං ඉමිනා පකාරෙන. සඤ්ජාතො සුඛහෙතු යස්සාති සඤ්ජාතසුඛහෙතු, තෙන විඤ්ඤෙය්යො.
556-8. ඡන්දො චිත්තඤ්ච වීරියං වීමංසා චාති චතුධාධිපතී ලොකාධිපතිනා සත්ථුනා වුත්තා. ඡන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා චිත්තස්ස උප්පත්තිකාලස්මිං යො ඡන්දො, සො ඡන්දාධිපති නාම, ඡන්දං ධුරං කත්වා සමාධිකරණචිත්තස්ස එසෙව නයො සෙසෙසුපි ච තීසු මයා වුත්තතො ඡන්දාධිපතිතො සෙසෙසුපි ච අධිපතීසු. යො ධම්මො ජෙට්ඨට්ඨෙන උපකාරකො, සො ධම්මො අධිපතීති අධිපති නාම භගවතා නිද්දිට්ඨො.
සුමතිමතිවිබොධනං ¶ විචිත්තං,
කුමතිමතින්ධනපාවකං පධානං;
ඉමමතිමධුරං අවෙදි යො යො,
ජිනවචනං සකලං අවෙදි සො සො.
යො යො ජනො ඉමං අභිධම්මාවතාරං සුමතිමතිවිබොධනං සුමතීනං සුන්දරමතීනං පණ්ඩිතානං මතියා විබොධනකරං විචිත්තං කුමතීනං කුච්ඡිතමතීනං බාලානං මතිඉන්ධනෙ පධානං පාවකං අතිමධුරකරං අවෙදි ජානි, සො සො ජනො සකලං ජිනවචනං අවෙදි ජානි.
ඉති අභිධම්මාවතාරටීකාය
පකිණ්ණකනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො.