📜

4. පුග්ගලපඤ්ඤත්තිමාතිකා

එකකමාතිකත්ථවණ්ණනා

ඉදානි පුග්ගලපඤ්ඤත්තිමාතිකාසංවණ්ණනානයො හොති. තත්ථ අනුත්තානත්ථතො තාව ඡ පඤ්ඤත්තියොති එත්ථ ‘‘ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙතී’’ති (සං. නි. 2.20) ආගතට්ඨානෙ සන්දස්සනා පකාසනා පඤ්ඤත්ති නාම. ‘‘සුපඤ්ඤත්තං මඤ්චපීඨ’’න්ති (පාරා. 269) ආගතට්ඨානෙ ඨපනා නික්ඛිපනා පඤ්ඤත්ති නාම, ඉධ උභයම්පි වට්ටති. ඡ පඤ්ඤත්තියොති හි ඡ පඤ්ඤාපනා ඡ සන්දස්සනා පකාසනාතිපි, ඡ ඨපනා නික්ඛිපනාතිපි වුත්තං හොති. නාමපඤ්ඤත්තියෙව හි තෙ තෙ විජ්ජමානාවිජ්ජමානෙ ධම්මෙ සන්දස්සෙතීතිපි. තෙන තෙන කොට්ඨාසෙන ඨපෙතීතිපි. ඛන්ධපඤ්ඤත්තීතිආදි පන සඞ්ඛෙපතො තාසං පඤ්ඤත්තීනං සරූපදස්සනං. තත්ථ ඛන්ධානං ‘‘ඛන්ධා’’ති පඤ්ඤාපනා සන්දස්සනා පකාසනා ච ඨපනා නික්ඛිපනා ච ඛන්ධපඤ්ඤත්ති නාම…පෙ… පුග්ගලානං ‘‘පුග්ගලා’’ති පඤ්ඤාපනා සන්දස්සනා පකාසනා ච ඨපනා නික්ඛිපනා ච පුග්ගලපඤ්ඤත්ති නාම. ඉමා එව ඡ පඤ්ඤත්තියො විජ්ජන්ති. අඤ්ඤාසම්පි සම්මුතිපරමත්ථකථානං පඤ්ඤත්තීනං අනන්තත්තා, උපලක්ඛණවසෙන පන පධානභාවතො ච එතාව වුත්තා. පාළිමුත්තකනයෙන පන සබ්බසඞ්ගාහිකා විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදයො ඡ නාමපඤ්ඤත්තියො අට්ඨකථාසු (පු. ප. අට්ඨ. මාතිකාවණ්ණනා 1) ආගතා, තා ච හෙට්ඨා වුත්තාති ඉධ න වුත්තා. තාසු ඉධ පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපදෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, සෙසෙහි විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති චාති ද්වෙ එව ලබ්භන්ති.

අට්ඨකථාමුත්තකෙන පන ආචරියනයෙන අපරාපි ඡ පඤ්ඤත්තියො – උපාදාපඤ්ඤත්ති උපනිධාපඤ්ඤත්ති සමොධානපඤ්ඤත්ති උපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්ති තජ්ජාපඤ්ඤත්ති සන්තතිපඤ්ඤත්තීති, යා ‘‘අත්ථපඤ්ඤත්තී’’ති වුච්චති. තත්ථ යා ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය නිස්සාය සම්මතා සත්තාදිකා, අඞ්ගානි උපාදාය රථාදිකා, චන්දාදිපරිවත්තාදයො උපාදාය කාලදිසාදිකා, තංතංභූතනිමිත්තං, භාවනාවිසෙසඤ්ච උපාදාය කසිණාදිඋග්ගහපටිභාගනිමිත්තාදිකාති අයං එවරූපා සභාවධම්මෙහි එකත්තෙන වා සච්ඡිකට්ඨපරමත්ථෙන අනුපලබ්භසභාවා උපාදාපඤ්ඤත්ති නාම. පඤ්ඤාපෙතබ්බට්ඨෙන චෙසා පඤ්ඤත්ති වුත්තා, න පන පඤ්ඤාපනට්ඨෙන. යා තස්ස තස්සත්ථස්ස පඤ්ඤාපනා, සා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තියෙව.

යා පන අඤ්ඤං පඨමාදිං උපනිධාය අපෙක්ඛිත්වා දුතියං රස්සං දීඝං දූරං සන්තිකන්තිආදිකා තදඤ්ඤාපෙක්ඛූපනිධා, ඡත්තපාණීතිආදිකා හත්ථගතූපනිධා, කුණ්ඩලීතිආදිකා සම්පයුත්තූපනිධා, ධඤ්ඤසකටන්ති ආදිකා සමාරොපිතූපනිධා, ඉන්දසාලගුහාතිආදිකා අවිදූරගතූපනිධා, සුවණ්ණවණ්ණොතිආදිකා පටිභාගූපනිධා, බ්රාහ්මණගාමොතිආදිකා තබ්බහුලූපනිධා, මණිකටකන්තිආදිකා තබ්බිසිට්ඨූපනිධාති එවමාදි අනෙකප්පකාරා පඤ්ඤාපනා, අයං උපනිධාපඤ්ඤත්ති නාම.

ධඤ්ඤරාසීතිආදිකා පන සමොධානපඤ්ඤත්ති නාම. පුරිමස්ස පුරිමස්ස උපනික්ඛිපිත්වා ද්වෙ තීණීතිආදිකා උපනික්ඛිත්තපඤ්ඤත්ති නාම. තංතංසභාවනිස්සිතා පථවීආදිකා තජ්ජාපඤ්ඤත්ති නාම. ආසීතිකොතිආදිකා පන සන්තතිපඤ්ඤත්ති නාම.

අට්ඨකථාමුත්තකෙනෙව ආචරියනයෙන අපරාපි ධම්මකථිකාදිකා කිච්චපඤ්ඤත්ති, කිසථූලාදිකා සණ්ඨානපඤ්ඤත්ති, ඉත්ථිපුරිසාදිකා ලිඞ්ගපඤ්ඤත්ති, කාමාවචරාදිකා, කොසලකාදිකා ච භූමිපඤ්ඤත්ති, තිස්සො නාගොතිආදිකා පච්චත්තපඤ්ඤත්ති, නිරොධාදිකා අසඞ්ඛතපඤ්ඤත්ති චාති ඡ පඤ්ඤත්තියො.

එතාසු පන ද්වාදසසු තජ්ජාපඤ්ඤත්ති, එකච්චා භූමිපඤ්ඤත්ති, අසඞ්ඛතපඤ්ඤත්ති ච විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතා නාමපඤ්ඤත්ති, තදඤ්ඤා පරමත්ථාවසෙසා, පන අත්ථපඤ්ඤත්තීති දීපිතා අවිජ්ජමානාදිපඤ්ඤත්තියො චාති. අයං තාවෙත්ථ අනුත්තානත්ථතො සංවණ්ණනා.

අත්ථනිච්ඡයො පනෙත්ථාපි පාළිනයෙනෙව සද්ධිං හොති, න විනා පාළිං තස්ස වත්තුමසක්කුණෙය්යත්තා . පාළියඤ්ච යස්මා ආදිතො පඤ්ච පඤ්ඤත්තියො, තදත්ථභූතා ඛන්ධාදයො ච හෙට්ඨා විභඞ්ගප්පකරණෙ නිප්පදෙසතො කථිතාති තා ඉධ ‘‘කිත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති, යාවතා පඤ්චක්ඛන්ධා රූපක්ඛන්ධො’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපෙනෙව නිද්දිට්ඨා, තා චෙත්ථාපි වුත්තත්ථා. පුග්ගලපඤ්ඤත්ති පන හෙට්ඨා න වුත්තාති ‘‘කිත්තාවතා පුග්ගලානං පුග්ගලපඤ්ඤත්ති? සමයවිමුත්තො, අසමයවිමුත්තො’’තිආදිනා එකකාදිභෙදෙන යාව දසකා දසධා මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙනෙව විභත්තා, සා ච ඤාතබ්බපභෙදතො අවුච්චමානා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, තස්මා පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා එව චෙත්ථ පාළිනයානුසාරෙන සඞ්ඛෙපතො අත්ථනිච්ඡයො හොති, සො චෙත්ථ මාතිකායං වුත්තෙ සබ්බපුග්ගලෙ අනුද්ධරිත්වා ඤාතබ්බානං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යානං පුග්ගලානං එකකාදිභෙදතොව මාතිකං උද්ධරිත්වා විභජනවසෙන සඞ්ඛෙපතොව හොති. කථං? ‘‘සමයවිමුත්තො අසමයවිමුත්තො, කුප්පධම්මො අකුප්පධම්මො, චෙතනාභබ්බො අනුරක්ඛණාභබ්බො, භයූපරතො අභයූපරතො, භබ්බාගමනො අභබ්බාගමනො, නියතො අනියතො, පටිපන්නකො ඵලෙ ඨිතො, සමසීසී ඨිතකප්පී, සොතාපන්නො සත්තක්ඛත්තුපරමො කොලංකොලො එකබීජී, සකදාගාමී, අනාගාමී අන්තරාපරිනිබ්බායී උපහච්චපරිනිබ්බායී අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී, අරහා’’ති එකකමාතිකා.

තත්ථ යො අප්පනං නිබ්බත්තෙතුං යුත්තපත්තකාලෙ රූපාරූපසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙහි අට්ඨහි විමොක්ඛෙහි පච්චනීකධම්මතො විමුච්චිත්වා තීසු මග්ගෙසු යෙන කෙනචි යථාසකං ආසවෙ ඛෙපෙත්වා වුට්ඨිතො, අයං සමයවිමුත්තො නාම. ‘‘එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා’’තිආදිවචනතො (පු. ප. 1) හි අට්ඨසමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො වා ඛීණාසවො වා ඉධ න ගහිතො, සමාපත්තිලාභිනො පන ඵලට්ඨසෙඛාව ගහිතාති වෙදිතබ්බා. සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවො, සබ්බෙපි ච අරියා මග්ගවිමොක්ඛං සන්ධාය අසමයවිමුත්තා නාම. බාහිරානඤ්හි අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං සමාපජ්ජන්තස්ස පවිවෙකට්ඨානලාභාදිසමයොපි අත්ථි, වත්තකරණකාලාදිඅසමයොපි අත්ථි. මග්ගවිමොක්ඛෙන විමුච්චනස්ස පන තාදිසො සමයො වා අසමයො වා නත්ථි, යස්ස සද්ධා බලවතී, විපස්සනා ච ආරද්ධා, තස්ස ගච්ඡන්තස්ස වා භුඤ්ජන්තස්ස වා මග්ගඵලපටිවෙධො නාම න හොතීති නත්ථි, තස්මා සබ්බෙ අරියා අරියවිමොක්ඛෙ අසමයවිමුත්තාති වෙදිතබ්බා. පුරිමපදෙපි ලොකියසමාපත්තිඤ්ඤෙව සන්ධාය සෙඛා සමයවිමුත්තා නාම ජාතා.

අවසිභාවා අට්ඨසමාපත්තිලාභී පන පුථුජ්ජනො, සොතාපන්නසකදාගාමිනො ද්වෙ සෙඛා අට්ඨසමාපත්තිං සන්ධාය කුප්පධම්මො නාම. පරිහානධම්මොතිපි දුවිධා එව. අනාගාමිආදයො සුප්පහීනසමාධිපාරිපන්ථිකත්තා වසිභාවා සමාපත්තිලාභී පුථුජ්ජනො, අරියා ච ලොකුත්තරධම්මෙපි සන්ධාය අකුප්පධම්මො නාම. අපරිහානධම්මොති තෙ එව. චෙතනාභබ්බොති චෙතනාසඞ්ඛාතෙන ඣානසමාපත්තිවළඤ්ජනෙන අපරිහානිං ආපජ්ජිතුං භබ්බො. යො හි රූපාරූපජ්ඣානෙසු ආචිණ්ණවසිතාය චෙතනාසඞ්ඛාතාය ඣානසමාපත්තියා නිරන්තරං වළඤ්ජමානො තෙහි න පරිහායති, අවළඤ්ජමානො ච පරිහායති, අයං වළඤ්ජමානො චෙතනාභබ්බො නාම. අනුරක්ඛණාභබ්බොති ඣානස්ස උපකාරානුපකාරධම්මෙ ජානිත්වා අනුරක්ඛණාය අවළඤ්ජමානොපි අපරිහානිං ආපජ්ජිතුං භබ්බො, එසො ච පුරිමතො බලවතරො, ආචිණ්ණවසිනො පඤ්ඤාසම්පදාය උපකාරානුපකාරධම්මෙ ජානිත්වා තදනුරූපං පටිපජ්ජනතොති වෙදිතබ්බො.

භයූපරතොති භයෙන පාපතො උපරතො විරතො සෙඛො, කල්යාණපුථුජ්ජනො ච. තෙසු පච්ඡිමො දුග්ගතිවට්ටකිලෙසඋපවාදසඞ්ඛාතෙහි චතූහි භයෙහි පාපතො ඔරමති, සෙඛො දුග්ගතිවජ්ජෙහි, අපායෙහි මුත්තත්තා. ඛීණාසවො පන අභයූපරතො නාම සමුච්ඡින්නභයත්තා, උපවාදතො පන ඔරමිතබ්බො.

අභබ්බාගමනොති සම්මත්තනියාමාගමනස්ස අභබ්බො, යෙ ආනන්තරියසඞ්ඛාතෙන කම්මාවරණෙන, නියතමිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන කිලෙසාවරණෙන, අහෙතුකදුහෙතුකපටිසන්ධිසඞ්ඛාතෙන විපාකාවරණෙන ච සමන්නාගතා, බුද්ධාදීසු ච සද්ධාරහිතා, මග්ගභාවනාය ච උත්තරකුරුකාදයො විය අච්ඡන්දිකා, පුබ්බූපනිස්සයරහිතා ච, සබ්බෙතෙ අභබ්බාගමනා නාම. විපරීතා භබ්බාගමනා නාම. පඤ්චානන්තරියනියතමිච්ඡාදිට්ඨිකා නිරයගමනෙ, අට්ඨ අරියපුග්ගලා අනුපාදාපරිනිබ්බානාදීසු නියතා නාම. අවසෙසපුග්ගලා අනිබද්ධගතිකතාය අනියතා නාම, උත්තරකුරුකා පන සුගතිනියතාපි මිච්ඡත්තසම්මත්තනියාමස්සෙව ඉධාධිප්පෙතත්තා ‘‘නියතා’’ති න වුත්තා. මග්ගසමඞ්ගී පුග්ගලො මග්ගක්ඛණෙ ඵලත්ථාය පටිපන්නකො නාම, ඵලසමඞ්ගී ඵලානුප්පත්තියම්පි ඵලෙ ඨිතො නාම.

යස්ස පන අපුබ්බාචරිමං ආසවපරියාදානඤ්ච හොති ජීවිතපරියාදානඤ්ච, අයං සමසීසී නාම. සො ච තිවිධො හොති ඉරියාපථසමසීසී රොගසමසීසී ජීවිතසමසීසීති. තත්ථ යො චතූසු ඉරියාපථෙසු එකස්මිං විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තස්මිඤ්ඤෙව ඉරියාපථෙ පරිනිබ්බාති, අයං ඉරියාපථසමසීසී නාම. යො පන එකං රොගං පත්වා අන්තොරොගෙ එව විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පත්වා තෙනෙව රොගෙන පරිනිබ්බාති, අයං රොගසමසීසී නාම. යස්ස පන කිලෙසසීසසඞ්ඛාතා අවිජ්ජා, අරහත්තමග්ගෙන පවත්තසීසසඞ්ඛාතං ජීවිතින්ද්රියඤ්ච චුතිචිත්තෙන සමං පරියාදානං ගච්ඡති, අයං ජීවිතසමසීසී නාම. කථමිදං සමං හොතීති? වාරසමතාය. යස්මිං හි වාරෙ මග්ගෙන කිලෙසෙ ඛෙපිතෙ පච්චවෙක්ඛණඤාණානි පවත්තන්ති, තස්සානන්තරමෙව පරිනිබ්බායතො ඉමාය වාරසමතාය ඉදං උභයසීසපරියාදානම්පි සමං හොති නාම, අයමෙව ජීවිතසමසීසී ඉධාධිප්පෙතො.

ඨිතකප්පීති ඨිතො කප්පො ඨිතකප්පො, ස්වාස්ස අත්ථීති ඨිතකප්පී, කප්පම්හි විනස්සමානම්හි කප්පං ඨපෙතුං සමත්ථොති අත්ථො.

සචෙ හි යෙසං මග්ගසමඞ්ගික්ඛණෙ කප්පවිනාසො භවෙය්ය, නෙව තාව කප්පො විනස්සෙය්ය, යාවායං යථාසකං ඵලං න සච්ඡිකරොතීති තෙ විනස්සමානම්පි කප්පං ඨපෙන්තීති ඨිතකප්පිනො නාම ජාතාති. කිඤ්චාපි කප්පවිනාසනකාලෙ සාසනං නත්ථි, ගතකොටිකෙ හි කාලෙ කප්පවිනාසො හොති, එවං සන්තෙපි මග්ගානන්තරඵලස්ස අනන්තරායං දීපෙතුං ඉදං අභූතම්පි කාරණං ආහටං.

සොතාපන්නොති නිබ්බානසමුද්දනින්නතාය සොතසඞ්ඛාතස්ස මග්ගස්ස පඨමසමඞ්ගී වුච්චති, ඉධ පන ඵලට්ඨො අධිප්පෙතො. තස්සෙව ච පභෙදදස්සනත්ථං ‘‘සත්තක්ඛත්තුපරමො’’තිආදි වුත්තං. සත්තවාරා පරමා අස්ස භවූපපත්තීති සත්තක්ඛත්තුපරමො, තතො පරං අට්ඨමං භවං නාදියතීති අත්ථො. සොතාපන්නො හි යො සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙසු, මනුස්සෙසු ච පටිසන්ධිං ගහෙත්වා සත්තමෙ භවෙ දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම. කුලතො කුලං භවතො භවං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. සො හි දෙවමනුස්සවසෙන ද්වෙ ගතියො භවෙ සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති, අයං කොලංකොලො නාම. කම්මපටිසන්ධියා එකං කම්මං කිලෙසබීජං අස්සාති එකබීජී. සො හි එකස්මිඤ්ඤෙව භවෙ ඛීණාසවො හොති. කිං පනස්ස භෙදස්ස නියාමකන්ති? විපස්සනාභිඤ්ඤාභෙදා. සොතාපන්නෙසු හි යො විපස්සනාය පමත්තො, සො සත්තක්ඛත්තුපරමො හොති. යො කිඤ්චි අප්පමත්තො, සො කොලංකොලො. යො පන විපස්සනාය අතිවිය අප්පමත්තො, සො එකබීජී හොති. යෙ පන අභිවිය පමත්තා වට්ටජ්ඣාසයා අනාථපිණ්ඩිකවිසාඛාසක්කාදයො, තෙ පුනප්පුනං වට්ටස්මිංයෙව විචරන්තා ආදිතො පට්ඨාය ඡ දෙවලොකෙ ඔසාපෙත්වා බ්රහ්මලොකෙසුපි යථාක්කමං නිබ්බත්තිත්වා අකනිට්ඨෙ ඨත්වා පරිනිබ්බන්ති, න තෙ ඉධ ගහිතා. තෙ හි මනුස්සගතිං පුනප්පුනං ආදියන්ති. යෙ පන මනුස්සගතියම්පි භවං ආදියන්ති, තෙසං වසෙන සත්තක්ඛත්තුපරමො කොලංකොලො මානුසිකභවනිබ්බත්තකො එව එකබීජී ගහිතො. තෙ පන සද්ධාධුරෙන ආගතා තයො, පඤ්ඤාධුරෙන ආගතා තයොති සොතාපන්නො ඡබ්බිධො හොතීති වෙදිතබ්බො.

පටිසන්ධිවසෙන පන සකිං ඉමං මනුස්සගතිං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී, දුතියමග්ගඵලසමඞ්ගී. ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි සකදාගාමිඵලෙ ඨත්වා පුන දුතියභවෙ ඉධෙව පරිනිබ්බාති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බාති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා දුතියභවෙ තත්ථෙව පරිනිබ්බාති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති, ඉමෙ චත්තාරොපි ඉධ න ගහිතා. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති, අයමෙකොව ඉධ ගහිතො. ඉමස්ස ච ද්වෙ පටිසන්ධියො, එකබීජිස්ස පන එකාවාති ඉදං තෙසං නානාකරණන්ති වෙදිතබ්බං.

පටිසන්ධිවසෙන කාමභවං නාගච්ඡතීති අනාගාමී, තතියමග්ගඵලසමඞ්ගී. තස්සෙව පන පභෙදදස්සනත්ථං ‘‘අන්තරාපරිනිබ්බායී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අන්තරාපරිනිබ්බායීති ආයුවෙමජ්ඣස්ස අන්තරා එව අරහත්තමග්ගං උප්පාදෙත්වා කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනසීලො එකො අනාගාමී. සො ච උප්පන්නසමනන්තරං පරිනිබ්බායී, ආයුවෙමජ්ඣං අප්පත්වා පරිනිබ්බායී, ආයුවෙමජ්ඣං පත්වා පරිනිබ්බායීති තිවිධො හොති. උපහච්චපරිනිබ්බායීති ආයුවෙමජ්ඣං උපහච්ච අතික්කමිත්වා, මරණසමයං වා උපහච්ච උපගන්ත්වා පරිනිබ්බායී, ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා යාව මරණසමයා පරිනිබ්බායීති අත්ථො. අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති අසඞ්ඛාරෙන අප්පදුක්ඛෙන අධිමත්තප්පයොගං අකත්වා පරිනිබ්බායනසීලො. සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති සසඞ්ඛාරෙන දුක්ඛෙන කසිරෙන අධිමත්තප්පයොගෙන පරිනිබ්බායනසීලො. උද්ධංසොතොති උද්ධංවාහිභාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං වට්ටසොතඤ්ච, උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධං මග්ගසොතමස්සාතිපි උද්ධංසොතො. අකනිට්ඨං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී. ඉමෙසං පන අනාගාමීනං පභෙදදස්සනත්ථම්පෙත්ථ උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීතිආදි චතුක්කං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යො අවිහතො පට්ඨාය චතූසු යථාක්කමං උප්පජ්ජිත්වා යාවතායුකං ඨත්වා චුතො අකනිට්ඨෙ උප්පජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන අකනිට්ඨං අප්පත්වා අන්තරා පරිනිබ්බාති, අයං උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම. යො මනුස්සලොකො අකනිට්ඨමෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බාති, අයං න උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා චතූසු සුද්ධාවාසෙසු අඤ්ඤතරස්මිං උප්පජ්ජිත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බාති, අයං න උද්ධංසොතො න අකනිට්ඨගාමී නාම . එවමෙතෙ අනාගාමිනො අට්ඨචත්තාලීසවිධා හොන්ති. කථං? අවිහෙසු තාව තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී, එකො උද්ධංසොතොති පඤ්ච, තෙ අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිවසෙන දස හොන්ති, එවං අතප්පසුදස්සසුදස්සීසූති චත්තාලීසං, අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතො නත්ථි, තස්මා තත්ථ තං සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරවසෙන දුවිධං උද්ධංසොතං වජ්ජෙත්වා අට්ඨ චාති අට්ඨචත්තාලීස හොන්ති.

අරහාති කිලෙසාරීනං හතත්තාදිනා ඛීණාසවො අරහා නාම. සො සුඤ්ඤතාදිවිමොක්ඛත්තයවසෙන තිවිධො හුත්වා පුන පච්චෙකං පටිපදාචතුක්කවසෙන ද්වාදසවිධා හොන්ති. යථා ච අරහා ද්වාදසවිධො, එවං ද්වාදසෙව සකදාගාමිනො, චතුවීසති සොතාපන්නා අට්ඨචත්තාලීස අනාගාමිනොව පච්චෙකන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමෙ ච සබ්බෙ අරියා ඉමස්මිං සාසනෙ එව උප්පජ්ජන්ති, නො බහිද්ධාති. එකකනයො.

දුකාදිමාතිකත්ථවණ්ණනා

දුකාදීසු ‘‘ද්වෙ පුග්ගලා – කොධනො ච උපනාහී ච මක්ඛී ච පළාසී චා’’තිආදිනා දුකඤ්ච, ‘‘තයො පුග්ගලා – නිරාසො ආසංසො විගතාසො’’තිආදිනා තිකඤ්ච, ‘‘චත්තාරො පුග්ගලා – අසප්පුරිසො, අසප්පුරිසෙනඅසප්පුරිසතරො, සප්පුරිසො, සප්පුරිසෙනසප්පුරිසතරො’’තිආදිනා චතුක්කඤ්ච, ‘‘පඤ්ච පුග්ගලා – අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො ආරභති ච විප්පටිසාරී ච හොති, තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං නප්පජානාති. යත්ථස්ස තෙ උප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො ආරභති න විප්පටිසාරී ච හොති…පෙ… අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො නාරභති විප්පටිසාරී ච හොති…පෙ… අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො නාරභති න විප්පටිසාරී හොති…පෙ… අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්තී’’තිආදිනා පඤ්චකඤ්ච විත්ථාරතො මාතිකං නික්ඛිපිත්වා සබ්බෙපි තෙ පුග්ගලා නිද්දිට්ඨා, ඉධ පන තෙ ගන්ථවිත්ථාරභයෙන සබ්බෙ න උද්දිට්ඨා, පාළියා එව ඤාතබ්බාති.

තත්ථ තිකෙ නිරාසොති අරහත්තාසාය විරහිතො දුස්සීලො. තස්ස හි අත්තනො අභබ්බතාය භබ්බසහායකස්ස සීලවතො අරහත්තප්පත්තිං සුත්වා, චණ්ඩාලපුත්තස්ස විය කස්සචි රාජපුත්තස්ස රජ්ජාභිසෙකං සුත්වා අභිසෙකප්පත්තියං, ‘‘කුදාස්සු නාමාහම්පි අරහත්තං පාපුණෙය්ය’’න්ති අරහත්තප්පත්තියං පත්ථනාපි න උප්පජ්ජති. ආසංසොති අරහත්තං ආසීසමානො පත්ථයමානො සීලවා. තස්ස හි අරහත්තපත්ථනාය සීලසම්පත්තියා ඨිතත්තා කස්සචි අරහත්තප්පත්තිං සුත්වා, උභතොසුජාතස්ස රාජකුමාරස්ස විය තාදිසස්ස කස්සචි රජ්ජාභිසෙකං සුත්වා අභිසෙකප්පත්තියං, අරහත්තප්පත්තියං පත්ථනා උප්පජ්ජති. විගතාසොති අරහා. සො හි පත්තඅරහත්තතාය තත්ථ විගතාසො හොති පත්තාභිසෙකො විය ඛත්තියො අභිසෙකප්පත්තියන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුක්කෙ පන පාණාතිපාතාදිඅකුසලකම්මපථසමන්නාගතො අසප්පුරිසො නාම. යො පන සයම්පි පාණාතිපාතාදීනි කත්වා පරඤ්ච තත්ථ සමාදපෙති, අයං අසප්පුරිසෙනඅසප්පුරිසතරො, අසප්පුරිසතොපි අසප්පුරිසතරොති අත්ථො. වුත්තපටිපක්ඛකුසලවසෙන සප්පුරිසො, සප්පුරිසෙනසප්පුරිසතරො ච වෙදිතබ්බො.

පඤ්චකෙ ආරභති ච විප්පටිසාරී ච හොතීති එත්ථ ආරම්භ-සද්දො ආපත්තිවීතික්කමෙ වත්තති, තස්මා ආපත්තිවීතික්කමවසෙන ආරභති චෙව තප්පච්චයා ච විප්පටිසාරී හොතීති අත්ථො. චෙතොවිමුත්තින්ති ඵලසම්පයුත්තසමාධිං. පඤ්ඤාවිමුත්තින්ති ඵලසම්පයුත්තඤාණං. යථාභූතං නප්පජානාතීති අනධිගතත්තා යථාසභාවතො නප්පජානාති. යත්ථස්සාති යස්මිං අරහත්තඵලසඞ්ඛාතෙ ඣානෙ අධිගතෙ අස්ස පුග්ගලස්ස සබ්බෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා නිරවසෙසා නිරුජ්ඣන්ති, තෙ නප්පජානාතීති සම්බන්ධො. කිඤ්චාපි තෙ මග්ගක්ඛණෙ එව නිරුජ්ඣන්ති නාම, ඵලක්ඛණෙ පන නිරුද්ධා නාම හොන්ති, ඉධ පන මග්ගකිච්චවසෙන ‘‘ඵලක්ඛණෙ නිරුජ්ඣන්තී’’ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

ආරභති න විප්පටිසාරී ච හොතීති ආපත්තිං ආපජ්ජති, තං පන දෙසෙතුං සභාගපුග්ගලං පරියෙසති, වුට්ඨාපෙති වා, තස්මා න විප්පටිසාරී හොති. නාරභති විප්පටිසාරී ච හොතීති ආපත්තිං නාපජ්ජති, විනයපඤ්ඤත්තියං පන අකොවිදත්තා අනාපත්තියා ආපත්තිසඤ්ඤිතාය වුට්ඨිතායපි තං ආපත්තියා විප්පටිසාරං විනොදෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය විප්පටිසාරී හොති. නාරභති න විප්පටිසාරී හොතීති නාරභති නෙව ආපත්තිං ආපජ්ජති, න විප්පටිසාරී හොති. අරහත්තඤ්ච න පාපුණාති. කතරො පනෙස පුග්ගලොති? සීලවා ඔස්සට්ඨවීරියො පුග්ගලො. සො හි ‘‘කිං මෙ ඉමස්මිං බුද්ධකාලෙ පරිනිබ්බානෙන, අනාගතෙ මෙත්තෙය්යසම්මාසම්බුද්ධකාලෙ පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති විසුද්ධසීලොපි පටිපත්තිං න පූරෙති. ඉමෙ චත්තාරොපි පුග්ගලා තථා තථා ඔවදිත්වා ආසවක්ඛයෙ පතිට්ඨාපෙතබ්බා. එවං හි තෙපි ය්වායං පඤ්චමො පුග්ගලො නාරභති න විප්පටිසාරී ආරද්ධවීරියො අරහත්තං පාපුණාති, තෙන සමසමාව භවිස්සන්තීති.

ඡක්කාදීසු –

‘‘ඡ පුග්ගලා – අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣති, තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාති බලෙසු ච වසීභාවං. අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… අභිසම්බුජ්ඣති, න ච තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාති, න ච බලෙසු වසිභාවං. අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… අනභිසම්බුජ්ඣති, දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, සාවකපාරමිඤ්ච පාපුණාති. අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, න ච සාවකපාරමිං පාපුණාති. අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… අනභිසම්බුජ්ඣති, න ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, අනාගාමී හොති අනාගන්තා ඉත්ථත්තං. අත්ථෙකච්චො පුග්ගලො…පෙ… අනභිසම්බුජ්ඣති, න ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති, ආගාමී හොති ආගන්තා ඉත්ථත්ත’’න්ති –

ඡක්කං, ‘‘සත්ත පුග්ගලා – සත්ත උදකූපමා පුග්ගලා සකිං නිමුග්ගො නිමුග්ගොව හොති, උම්මුජ්ජිත්වා නිමුජ්ජති, උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතො හොති, උම්මුජ්ජිත්වා විපස්සති විලොකෙති, උම්මුජ්ජිත්වා පතරති, උම්මුජ්ජිත්වා පටිගාධප්පත්තො හොති, උම්මුජ්ජිත්වා තිණ්ණො හොති පාරඞ්ගතො, ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’තිආදිනා සත්තකං, ‘‘අට්ඨ පුග්ගලා – චත්තාරො මග්ගසමඞ්ගිනො, චත්තාරො ඵලසමඞ්ගිනො පුග්ගලා’’ති අට්ඨකං, ‘‘නව පුග්ගලා – සම්මාසම්බුද්ධො පච්චෙකසම්බුද්ධො උභතොභාගවිමුත්තො පඤ්ඤාවිමුත්තො කායසක්ඛී දිට්ඨිප්පත්තො සද්ධාවිමුත්තො ධම්මානුසාරී සද්ධානුසාරී’’ති නවකං, ‘‘දස පුග්ගලා – පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨා, පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨා’’ති දසකඤ්ච මාතිකං නික්ඛිපිත්වා පාළියං නිද්දෙසො කතො. තත්ථ ඡක්කෙ පඨමෙන පදෙන සම්මාසම්බුද්ධො දට්ඨබ්බො. සො හි අනාචරියකො අත්තනා උප්පාදිතෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානෙන අරහත්තමග්ගඤාණෙන සබ්බාකාරතො සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣිත්වා සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණි, දසඤාණබලෙසු ච වසිභාවන්ති. දුතියෙන පන පච්චෙකසම්බුද්ධො දට්ඨබ්බො. තතියෙන අග්ගසාවකො, චතුත්ථෙන අවසෙසා අරහන්තො , පඤ්චමෙන අනාගාමී, ඡට්ඨෙන සොතාපන්නසකදාගාමිනො දට්ඨබ්බා. තෙ හි ‘‘ආගන්තා ඉත්ථත්ත’’න්ති වුත්තාති.

සත්තකෙ පඨමෙන පදෙන සාසනෙ අනිවිට්ඨසද්ධො නියතමිච්ඡාදිට්ඨිධම්මෙහි එකන්තකාළකෙහි සමන්නාගතො ගහිතො. සො හි සමුද්දෙ උදකභීරුකපුරිසො විය සංසාරෙ අපායෙ නිමුග්ගො නිමුග්ගොව හොති, න පුන භවතො වුට්ඨාති, අනන්තම්පි කාලං භවෙ එව විචරති සාසනසමායොගාභාවා. දුතියෙන පදෙන සාසනෙ පටිලද්ධසද්ධොපි දෙවදත්තාදයො විය සද්ධාදිපරිහානියං ඨිතො දුස්සීලො ගහිතො. සො හි සමුද්දෙ කෙනචි කාරණෙන උම්මුජ්ජිත්වා පුන නිමුග්ගො විය සාසනසද්ධාය උම්මුජ්ජිත්වාපි අපායෙ නිමුජ්ජති එව, අයං පන චිරකාලාතික්කමෙන බුද්ධාදීහි, අත්තනා එව වා පච්චෙකබොධිඤාණෙන භවතො උද්ධරණීයො හොති සාසනෙ සකිං උප්පන්නායපි සද්ධාය මොක්ඛභාවෙන නියමෙන නිබ්බානාවහත්තා. අයමෙව හිස්ස පුරිමපුග්ගලතො විසෙසො, ඉතරථා තස්ස විසුං ගහණෙ පයොජනමෙව න සියාති ගහෙතබ්බං. තතියෙන සාසනෙ උප්පන්නසද්ධො ඨිතිභාගියෙහි සීලාදිගුණෙහි සමන්නාගතො ගහිතො. සො හි උම්මුජ්ජිත්වා තීරං අදිස්වාව සමුද්දමජ්ඣෙ නාවාදිආගමනං ඔලොකෙන්තො පුන අනිමුජ්ජිත්වා උණ්ණතප්පදෙසෙ ඨිතො විය සාසනසද්ධාය උම්මුජ්ජිත්වා නිබ්බානං අදිස්වාව බුද්ධාදිං ඔලොකයමානො සග්ගෙ, සීලාදිම්හි ඨිතො හොති. චතුත්ථෙන පන සොතාපන්නො ගහිතො. සො හි උම්මුජ්ජිත්වා ඨිතො තීරං දිස්වා උත්තරණූපායං විලොකයමානො විය ලොකුත්තරසද්ධාය උම්මුජ්ජිත්වා නිබ්බානතීරං දිස්වා උත්තරණොපායං විලොකෙති. පඤ්චමෙන සකදාගාමී ගහිතො. සො හි සමුද්දෙ තීරං දිස්වා තදභිමුඛං පතරමානො විය පඨමමග්ගෙන නිබ්බානතීරං දිස්වා තදභිමුඛං දුතියමග්ගෙන පතරති නාම. ඡට්ඨෙන අනාගාමී ගහිතො. සො හි පතරිත්වා තීරං උපග්ගම්ම කටිප්පමාණෙ උදකෙ ඨිතො විය අරහත්තසමීපෙ සතිකවාටපතිත්ථෙ අනාවත්තිධම්මතාය තතියමග්ගෙන තිට්ඨති. සත්තමෙන පන අරහා ගහිතො, සො හි තරිත්වා පාරං පත්වා ඨිතපුරිසො විය චත්තාරො ඔඝෙ තරිත්වා නිබ්බානත්ථලෙ ඨිතො ඛීණාසවබ්රාහ්මණො නාම හොතීති.

නවකෙ උභතොභාගවිමුත්තොති රූපාරූපසමාපත්තියා වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන, අරියමග්ගෙන සමුච්ඡෙදවිමොක්ඛෙන කිලෙසතො විමුත්තො, අරූපසමාපත්තියා වා රූපකායතො, මග්ගෙන ච නාමකායතොති ඉමෙහි උභතොභාගෙහි විමුත්තොතිපි උභතොභාගවිමුත්තො, සො චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං එකෙකතො වුට්ඨාය සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අරහත්තප්පත්තානං චතුන්නං, නිරොධා වුට්ඨාය අරහත්තප්පත්තඅනාගාමිනො ච වසෙන පඤ්චවිධො, තෙසු පච්ඡිමොව නිප්පරියායතො උභතොභාගවිමුත්තො නාම, සෙසා පරියායෙන. එත්ථ ච රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං කිලෙසකායතො විමුත්තම්පි රූපකායතො අවිමුත්තං, අරූපාවචරං පන තදභයතොපි විමුත්තං, තස්මා තදෙව පාදකං කත්වා අරහත්තප්පත්තොව උභතොභාගවිමුත්තො හොති, න රූපාවචරන්ති වෙදිතබ්බං. පඤ්ඤාවිමුත්තොති අරහත්තමග්ගපඤ්ඤාය ආසවෙහි විමුත්තො. සො හි සුක්ඛවිපස්සකො, චතූහි රූපාවචරජ්ඣානෙහි වුට්ඨාය අරහත්තප්පත්තා චත්තාරො චාති පඤ්චවිධො. අරූපාවචරජ්ඣානෙසු හි එකස්මිම්පි සති උභතොභාගවිමුත්තොව නාම හොති.

කායසක්ඛීති රූපාරූපජ්ඣානලාභී අරියො. සො හි සොතාපත්තිමග්ගට්ඨවජ්ජිතානං ඡන්නං සෙඛානං වසෙන ඡබ්බිධො. තෙනෙව හිස්ස ‘‘එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා’’ති නිද්දෙසෙ වුත්තං. සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්ස ච න කෙචිපි ආසවා පරික්ඛීණාති වත්තබ්බා, පරික්ඛීයිස්සන්තීති පන වත්තබ්බා, අරහතො පන සබ්බෙපි ආසවා පරික්ඛීණා, න එකච්චෙති. සො හි ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛී, ඵුට්ඨානං පටිලද්ධානං ඣානානං අනන්තරං නාමකායෙන නිරොධං සච්ඡිකරොතීතිපි කායසක්ඛී, කායෙනාති චෙත්ථ ‘‘නාමකායෙන චෙව පරමත්ථසච්චං සච්ඡිකරොති, පඤ්ඤාය ච අතිවිජ්ඣ පස්සතී’’ති වචනතො අරහත්තඵලං ඨපෙත්වා සෙසමග්ගඵලානමෙතං අධිවචනං, තෙන කායෙන පඨමජ්ඣානානන්තරං නිබ්බානස්ස සච්ඡිකරණතොපි කායසක්ඛීති කෙචි. දිට්ඨිප්පත්තොති සුක්ඛවිපස්සකො, රූපජ්ඣානලාභී ච යථාවුත්තො ඡබ්බිධො සෙඛො ච, අයං දිට්ඨන්තප්පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො. දස්සනං දිට්ඨි, පඨමමග්ගො, තස්ස අනන්තරං නිරොධප්පත්තොති අත්ථො. දිට්ඨප්පත්තොතිපි පාඨො, තස්ස පඨමමග්ගෙන දිට්ඨං නිබ්බානං පුන පත්තොති අත්ථො.

සද්ධාවිමුත්තොති සුක්ඛවිපස්සකො, රූපජ්ඣානලාභී ච යථාවුත්තො ඡබ්බිධො සෙඛො ච. අයං හි සද්දහන්තො විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. කථං පනෙතස්ස දිට්ඨිප්පත්තතො නානත්තන්ති? ආගමනීයපටිපදාය. දිට්ඨිප්පත්තො හි පඤ්ඤාසම්පදාය පුබ්බභාගෙ විපස්සනාය කිලෙසෙ අප්පදුක්ඛෙන වික්ඛම්භෙන්තො ආගතො, සද්ධාවිමුත්තො පන සද්ධාබහුලතාය කිලෙසෙ දුක්ඛෙන වික්ඛම්භෙන්තො ආගතො. එතමෙව හි භෙදං සන්ධාය නිද්දෙසෙ ‘‘එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති, නො ච ඛො යථාදිට්ඨිප්පත්තස්සා’’ති වුත්තං.

ධම්මානුසාරීති යස්ස සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, අයං පඤ්ඤාසඞ්ඛාතෙන ධම්මෙන සරති අනුස්සරතීති ධම්මානුසාරී, සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්සෙතං නාමං. ඵලෙ පන පත්තෙ දිට්ඨිප්පත්තො නාම හොති. සද්ධානුසාරීති යස්ස සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, අයං සද්ධාය සරති අනුස්සරතීති සද්ධානුසාරී, සොතාපත්තිමග්ගට්ඨස්සෙතං නාමං. ඵලෙ පන පත්තෙ සද්ධාවිමුත්තො නාම හොති.

ලොකුත්තරධම්මං හි නිබ්බත්තෙන්තානං ද්වෙ ධුරානි නාම, ද්වෙ අභිනිවෙසා නාම, ද්වෙ සීසානි නාම. තත්ථ සද්ධාධුරං පඤ්ඤාධුරන්ති ද්වෙ ධුරානි නාම. එකො පන සමථාභිනිවෙසො, එකො විපස්සනාභිනිවෙසොති ද්වෙ අභිනිවෙසා. එකො ච අරහත්තං මත්ථකං පාපුණන්තො උභතොභාගවිමුත්තො හොති, එකො පඤ්ඤාවිමුත්තොති ඉමානි ද්වෙ සීසානි නාම. යෙ හි කෙචි ලොකුත්තරං ධම්මං නිබ්බත්තෙන්ති, සබ්බෙ තෙ ද්වෙ ඉමෙ ධම්මෙ ධුරං කත්වා ඉමෙසු ද්වීසු ඨානෙසු අභිනිවිසිත්වා ඉමෙහි ද්වීහි ඨානෙහි විමුච්චන්ති. තෙසු යො භික්ඛු අට්ඨසමාපත්තිලාභී පඤ්ඤං ධුරං කත්වා සමථවසෙන අභිනිවිට්ඨො අඤ්ඤතරං අරූපසමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයං සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී නාම. පරතො පන ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛී නාම. අරහත්තඵලං පත්තෙ උභතොභාගවිමුත්තො නාම.

අපරො පඤ්ඤමෙව ධුරං කත්වා විපස්සනාවසෙන අභිනිවිට්ඨො සුද්ධසඞ්ඛාරෙ වා රූපාවචරජ්ඣානෙසු වා අඤ්ඤතරං සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයම්පි සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී නාම. පරතො පන ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තො නාම, අරහත්තං පත්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම.

අපරො පන අට්ඨසමාපත්තිලාභී සද්ධං ධුරං කත්වා සමාධිවසෙන අභිනිවිට්ඨො අඤ්ඤතරං අරූපසමාපත්තිං පදට්ඨානං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයං සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම, පරතො ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛීයෙව නාම. අරහත්තං පත්තෙ උභතොභාගවිමුත්තොයෙව නාම. අපරො සද්ධමෙව ධුරං කත්වා විපස්සනාවසෙන අභිනිවිට්ඨො සුද්ධසඞ්ඛාරෙ වා රූපාවචරජ්ඣානෙසු වා අඤ්ඤතරං සම්මසිත්වා අරහත්තං පාපුණාති, අයම්පි සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම, පරතො ඡසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො නාම. අරහත්තප්පත්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම. ඉමෙ සත්ත පුග්ගලා සම්මාසම්බුද්ධපච්චෙකසම්බුද්ධෙහි සද්ධිං නව ලොකෙ අග්ගදක්ඛිණෙය්යා නාමාති.

දසකෙ පඤ්චන්නං ඉධ නිට්ඨාති සත්තක්ඛත්තුපරමො, කොලංකොලො, එකබීජී, සකදාගාමී කාමාවචරපටිසන්ධිකො, අරහා චාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ කාමාවචරභූමියඤ්ඤෙව අනුපාදිසෙසනිබ්බානසඞ්ඛාතා නිට්ඨාති අත්ථො. කාමාවචරත්තභාවෙ එව හි එතෙ පරිනිබ්බායන්ති, නාඤ්ඤස්මිං. පඤ්චන්නං ඉධ විහාය නිට්ඨාති අන්තරාපරිනිබ්බායී උපහච්චපරිනිබ්බායී අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී චාති ඉමෙසං පඤ්චන්නං ඉධ කාමාවචරෙ අත්තභාවං විහාය විජහිත්වා බ්රහ්මත්තභාවෙ ඨිතානඤ්ඤෙව නිට්ඨාති අත්ථො. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො පාළිනයෙන සද්ධිං අත්ථනිච්ඡයො, විත්ථාරො පන පුග්ගලපඤ්ඤත්තිපාළිඅට්ඨකථාසු (පු. ප. මාතිකා 1 ආදයො; පු. ප. අට්ඨ. මාතිකාවණ්ණනා 1) ගහෙතබ්බොති.

මොහවිච්ඡෙදනියා අභිධම්මමාතිකත්ථවණ්ණනාය

පුග්ගලපඤ්ඤත්තිමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.