📜
7. පට්ඨානමාතිකත්ථවණ්ණනා
ඉදානි ¶ ¶ පට්ඨානමාතිකාය අත්ථසංවණ්ණනානයො හොති. කෙනට්ඨෙන පට්ඨානන්ති? නානප්පකාරපච්චයට්ඨෙන. ප-සද්දො හි නානප්පකාරත්ථං දීපෙති, ඨාන-සද්දො පච්චයත්ථං. අථ වා විභජනට්ඨෙන පට්ඨානං. යථා හි පඤ්ඤාපනා පට්ඨපනා විවරණා විභජනා උත්තානීකම්මන්ති ආගතට්ඨානෙ විභජනට්ඨො පට්ඨානසද්දසමානත්ථො පට්ඨපනා-සද්දො දිස්සති, එවමිධාපි කුසලාදීනං ධම්මානං හෙතුපච්චයාදීහි විභජනතො විභජනට්ඨෙන පට්ඨානං නාම. අථ වා පට්ඨිතට්ඨෙන පට්ඨානං, ගමනට්ඨෙනාති අත්ථො. සබ්බධම්මෙසු හි අසඞ්ගගමනස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස හෙතුපච්චයාදිභෙදභින්නෙසු කුසලාදීසු විත්ථාරිතනයලාභතො නිස්සඞ්ගවසෙන පවත්තගමනත්තා ගමනට්ඨෙන පට්ඨානං නාම, ඉති නානප්පකාරපච්චයට්ඨෙන, විභජනට්ඨෙන, ගමනට්ඨෙන ච තිකපට්ඨානාදීසු චතුවීසතියා පට්ඨානෙසු එකෙකම්පි පට්ඨානං නාම, තෙසං පන සමූහතො පකරණං පට්ඨානං නාම, තෙසං පට්ඨානානං මාතිකා. සයම්පි වා පට්ඨානභූතා මාතිකා, සබ්බම්පෙතං පට්ඨානමාතිකා. යා සා ‘‘හෙතුපච්චයො, ආරම්මණපච්චයො…පෙ… අවිගතපච්චයො’’ති එවං තිකපට්ඨානාදිචතුවීසතිප්පභෙදසමන්තපට්ඨානදෙසනාය මූලභූතපච්චයභෙදස්ස වසෙන භගවතා පකරණස්ස ආදිම්හි ඨපිතා, අයං ඉධ පට්ඨානමාතිකා නාම.
තත්ථ අනුත්තානත්ථාදිසහිතො සඞ්ඛෙපත්ථවිනිච්ඡයො තාව එවං වෙදිතබ්බො – හෙතුපච්චයොතිආදීසු හි හෙතු ච සො පච්චයො චාති හෙතුපච්චයො, හෙතු හුත්වා පච්චයො හෙතුපච්චයො, හෙතුභාවෙන පච්චයොති වුත්තං හොති. තත්ථ හෙතූති වචනාවයවකාරණමූලානමෙතං අධිවචනං. ‘‘පටිඤ්ඤාහෙතූ’’තිආදීසු හි ලොකෙ වචනාවයවො ‘‘හෙතූ’’ති වුච්චති, සාසනෙ පන ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’තිආදීසු ¶ (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) කාරණං, ‘‘තයො කුසලා හෙතූ, තයො අකුසලා හෙතූ’’තිආදීසු (ධ. ස. 1059) මූලං, ඉදං ඉධ අධිප්පෙතං ¶ , තං පටිච්ච එතස්මා එතීති පච්චයො, අපච්චක්ඛාය නං වත්තතීති අත්ථො. යො හි ධම්මො යං ධම්මං පටිච්ච අපච්චක්ඛාය තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා, සො තස්ස උපකාරකලක්ඛණෙන පච්චයො නාම. ඉති මූලට්ඨෙන හෙතු, උපකාරකට්ඨෙන පච්චයොති සඞ්ඛෙපතො මූලට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයො, කුසලාදීනං කුසලාදිභාවසාධකොති කෙචි, එවං සන්තෙ පන තංසමුට්ඨානරූපෙසු හෙතුපච්චයතා න සම්පජ්ජති, අහෙතුකචිත්තානඤ්ච විනා එතෙහි අබ්යාකතභාවො සිද්ධො, සහෙතුකානම්පි ච යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, න සම්පයුත්තහෙතුපටිබද්ධො. යදි ච සියා, හෙතූසුපි කුසලාදිභාවසාධකෙන අඤ්ඤෙන භවිතබ්බං, කුසලාදිභාවසාධනවසෙන පන හෙතූනං මූලට්ඨං අග්ගහෙත්වා සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනවසෙන ගය්හමානෙ න කිඤ්චි විරුජ්ඣති. ලද්ධහෙතුපච්චයා හි ධම්මා විරුළ්හමූලා විය පාදපා ථිරා හොන්ති සුප්පතිට්ඨිතා, ඉතරෙ පන තිලබීජකාදිසෙවාලා විය න සුප්පතිට්ඨිතා, ඉති මූලට්ඨෙන උපකාරකොති සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයොති වෙදිතබ්බො.
නිද්දෙසෙ ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තං, තත්ථ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානාන’’න්ති අවත්වා ‘‘තංසමුට්ඨානාන’’න්ති ඉදං අචිත්තසමුට්ඨානානම්පි සඞ්ගණ්හනත්ථං. පඤ්හාවාරස්මිං හි ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති ආගතං, කස්මා පනායං හෙතු පටිසන්ධියමෙව කටත්තාරූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො හොති ¶ , න පවත්තෙති? පටිසන්ධියං කම්මජරූපානං චිත්තපටිබද්ධවුත්තිතාය, භවපඨමනිපාතතො චිත්තජාති. ඉතරරූපසන්තතිඋප්පත්ථම්භාභාවෙන එව දුබ්බලවත්ථුං චිත්තමෙව නිස්සාය උප්පජ්ජති චෙව තිට්ඨති ච. තං චිත්තම්පි හි පටිසන්ධික්ඛණෙ කම්මවෙගක්ඛිත්තතාය චෙව අපුරෙජාතවත්ථුකතාය ච අප්පතිට්ඨිතං, පපාතෙ පතිතමත්තකො පුරිසො න කිඤ්චි සිප්පං කාතුං විය චිත්තජරූපං ජනෙතුං න සක්කොති, තමෙව කටත්තාරූපං නිස්සාය පතිට්ඨාති. පටිසන්ධිචිත්තානි හි රූපං න ජනෙන්ති, කම්මජරූපමෙව පන තෙසං චිත්තසමුට්ඨානරූපට්ඨානෙ තිට්ඨති, පවත්තියං පන පටිලද්ධුපත්ථම්භතාය තං රූපං විනාපි කම්මපටිබද්ධාව පවත්ති, හෙතුපච්චයස්ස පනෙත්ථ කුසලාදිභෙදතො, භූමිභෙදතො ච විභාගො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති අයං හෙතුපච්චයෙ නයො.
තතො පරෙසු ආරම්මණභාවෙන උපකාරකො ධම්මො ආරම්මණපච්චයො, සො නිද්දෙසෙ ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ¶ ධම්මානං…පෙ… රූපායතනං සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා…පෙ… සබ්බෙ ධම්මා මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… යං යං ධම්මං ආරබ්භ යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං නිද්දිට්ඨත්තා න කොචි ධම්මො න හොති. යථා හි දුබ්බලපුරිසො දණ්ඩං වා රජ්ජුං වා ආලම්බිත්වා උට්ඨහති චෙව තිට්ඨති ච, එවං චිත්තචෙතසිකා ධම්මා රූපාදීසු ඡසු යං කිඤ්චි ආලම්බිත්වා උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච, තස්මා ලොකියලොකුත්තරාදිභෙදා සබ්බෙපි ධම්මා යථායොගං චිත්තචෙතසිකානං ආරම්මණපච්චයොති වෙදිතබ්බොති අයං ආරම්මණපච්චයෙ නයො.
ජෙට්ඨකට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො අධිපතිපච්චයො, සො නිද්දෙසෙ ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච ¶ රූපානං…පෙ… වීරියචිත්තවීමංසාධිපති…පෙ… අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො, යං යං ධම්මං ගරුං කත්වා යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං ද්විධා නිද්දිට්ඨො. තත්ථ ඡන්දාදයො සහජාතාධිපතිභාවෙන වුත්තා, ගරුකාතබ්බං ආරම්මණාධිපතිභාවෙන. තත්ථ ච ලොකියකුසලභූතො ආරම්මණාධිපති ලොකියකුසලානඤ්චෙව ලොභසහගතචිත්තානඤ්ච ආරම්මණාධිපති හොති, නාඤ්ඤස්ස, අකුසලභූතො පන ලොභසහගතචිත්තුප්පාදොති වුච්චති ඉතරෙසු ගරුකාතබ්බතාය අභාවතො, සො ද්විහෙතුකාහෙතුකාදිලොකියවිපාකරූපක්ඛන්ධභූතො ච ලොභසහගතස්සෙව, නාඤ්ඤස්ස, තථා කිරියභූතොපීති අට්ඨකථායං ආගතං, තං ඤාණසම්පයුත්තකිරියානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාභිඤ්ඤාදිපුබ්බවසප්පවත්තානං කාමාවචරකුසලෙහි ගරුකාතබ්බභාවස්සාවිරොධභාවස්ස දස්සනතො වීමංසිතබ්බං. ලොකුත්තරකුසලානි පන කාමාවචරඤාණසම්පයුත්තජවනානමෙව ආරම්මණාධිපතිපච්චයා හොන්ති, නිබ්බානං පන තෙසඤ්ඤෙව ලොකුත්තරකුසලවිපාකානඤ්චාති වෙදිතබ්බන්ති අයං අධිපතිපච්චයෙ නයො.
අනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අනන්තරපච්චයො, සොව සමනන්තරපච්චයො, බ්යඤ්ජනමත්තමෙව නානං ‘‘උපචයසන්තතී’’තිආදීසු විය. යම්පි ‘‘අත්ථානන්තරතාය අනන්තරපච්චයො, කාලානන්තරතාය සමනන්තරපච්චයො’’ති ආචරියානං මතං, තං ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලං ඵලසමාපත්තියා සමනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදීහි විරුජ්ඣති, තංනිද්දෙසෙ ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… මනොධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… පුරිමා පුරිමා කුසලා ¶ ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං ¶ කුසලානං ධම්මානං…පෙ… අබ්යාකතානං ධම්මානං…පෙ… පුරිමා පුරිමා අකුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං අකුසලානං…පෙ… අබ්යාකතානං…පෙ… යෙසං යෙසං ධම්මානං අනන්තරා යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඉමිනා අනන්තරපච්චයනිද්දෙසසමකො එව සමනන්තරපච්චයො නිද්දිට්ඨො අඤ්ඤත්ර නාමනානාත්තාති අයං අනන්තරසමනන්තරපච්චයද්වයෙ නයො.
උප්පජ්ජමානොව සහ උප්පජ්ජමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතපච්චයො, සො නිද්දෙසෙ ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො, චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං…පෙ… ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං…පෙ… චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං…පෙ… මහාභූතා උපාදාරූපානං…පෙ… රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං කිඤ්චිකාලෙ සහජාතපච්චයෙන පච්චයො, කිඤ්චිකාලෙ නසහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං ඡබ්බිධො නිද්දිට්ඨො. තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති ඉමිනා තෙසං ධම්මානං එකක්ඛණෙ පච්චයභාවඤ්චෙව පච්චයුප්පන්නභාවඤ්ච දීපෙති, පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුරූපං රූපං නාම. චිත්තචෙතසිකාති පවත්තියං චත්තාරො ඛන්ධා, පටිසන්ධියම්පීති කෙචි තත්ථ කටත්තාරූපානම්පි චිත්තසමුට්ඨානෙ පවිට්ඨත්තා. තෙසං හි පටිසන්ධිචිත්තචෙතසිකා සහජාතපච්චයා හොන්තියෙව, තානි පන වත්ථුවිරහිතානි රූපානි පවත්තියං චිත්තසමුට්ඨානානං විය චිත්තචෙතසිකානං පච්චයත්ථං න ඵරන්ති, තස්මා ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤ’’න්ති න වුත්තං, තථා භූතානං උපාදාරූපං. එවං හි අගය්හමානෙ පටිසන්ධියං කටත්තාරූපානං සහජාතා නාම නිස්සයතා න වුත්තාති සහජාතපච්චයනිද්දෙසො අපරිපුණ්ණො එව සියා. කිඤ්චිකාලෙති ඉදම්පි ඔක්කන්තික්ඛණෙ හදයවත්ථුමෙව සන්ධාය වුත්තත්තා තතියකොට්ඨාසමෙව භජතීති අත්ථතො අයං පච්චයො පඤ්චවිධොති අයං සහජාතපච්චයෙ නයො.
අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ උප්පාදනුපත්ථම්භනභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො තිදණ්ඩකං විය. සො නිද්දෙසෙ ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො, චත්තාරො මහාභූතා…පෙ… ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං තිධා නිද්දිට්ඨොති අයං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ නයො.
අධිට්ඨානාකාරෙන, නිස්සයාකාරෙන ච උපකාරකො ධම්මො නිස්සයපච්චයො තරුචිත්තකම්මාදීනං පථවීපටාදයො විය, සො නිද්දෙසෙ සහජාතපච්චයෙ විය ඡධාව නිද්දිට්ඨො. ඡට්ඨො පනෙත්ථ කොට්ඨාසො ‘‘චක්ඛායතනං ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා, සොතඝානජිව්හාකායායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං පුරෙජාතනිස්සයදස්සනවසෙන විභත්තො, සෙසං තාදිසමෙව. තත්ථ රූපන්ති හදයවත්ථු.
උපනිස්සයපච්චයොති එත්ථ පනායං වචනත්ථො – තදධීනවුත්තිතාය අත්තනො ඵලෙන නිස්සිතො, නප්පටික්ඛිත්තොති නිස්සයො, යථා පන භුසො ආයාසො උපායාසො, එවං භුසො නිස්සයො උපනිස්සයො, බලවකාරණස්සෙතං අධිවචනං, තස්මා බලවකාරණභාවෙන උපකාරකො ධම්මො උපනිස්සයපච්චයොති වෙදිතබ්බො. සො ආරම්මණූපනිස්සයො අනන්තරූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොති තිවිධො හොති. තත්ථ ආරම්මණූපනිස්සයො තාව ආරම්මණාධිපතිනා සද්ධිං නානත්තං අකත්වා විභත්තො. තත්ථ යං ආරම්මණං ගරුං කත්වා චිත්තචෙතසිකා උප්පජ්ජන්ති, තං නියමතො තෙසං ආරම්මණෙසු බලවාරම්මණං හොති, ඉති ගරුකාතබ්බමත්තට්ඨෙන ආරම්මණාධිපති, බලවකාරණට්ඨෙන ආරම්මණූපනිස්සයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.
අනන්තරූපනිස්සයොපි ¶ අනන්තරපච්චයෙන නානත්තං අකත්වාව විභත්තො, එවං සන්තෙපි අත්තනො අත්තනො අනන්තරං අනුරූපස්ස චිත්තුප්පාදස්ස පවත්තනසමත්ථතාය අනන්තරතා, පුරිමචිත්තස්ස පච්ඡිමචිත්තුප්පාදනෙ බලවතාය අනන්තරූපනිස්සයතා ච වෙදිතබ්බා. යථා හි හෙතුපච්චයාදීසු කඤ්චි ධම්මං විනාපි චිත්තං උප්පජ්ජති, න එවං අනන්තරචිත්තං විනා චිත්තස්ස උප්පත්ති නාම අත්ථි, තස්මා බලවපච්චයො හොති, ඉති බලවකාරණට්ඨෙන අනන්තරොව අනන්තරූපනිස්සයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.
පකතො උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො, පකතො නාම අත්තනො සන්තානෙ උප්පාදිතො වා සද්ධාසීලාදිඋපසෙවිතො වා උතුභොජනාදිපකතියායෙව වා උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො, ඉති පරූපනිස්සයෙන අමිස්සොති අත්ථො. සො ච පකතූපනිස්සයො ‘‘සද්ධං උපනිස්සාය දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ඣානං උප්පාදෙති; විපස්සනං, මග්ගං, අභිඤ්ඤං, සමාපත්තිං උප්පාදෙති; සීලං, සුතං, චාගං, පඤ්ඤං උපනිස්සාය දානං දෙති…පෙ… සමාපත්තිං උප්පාදෙතී’’තිආදිනා ඉමෙසං සද්ධාදීනං වසෙන බහුධා විභත්තො, එවං උපනිස්සයපච්චයො තිවිධො. නිද්දෙසෙ පනායං ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං ¶ …පෙ… අකුසලානං කෙසඤ්චි…පෙ… අබ්යාකතානං ධම්මානං…පෙ… පුරිමා පුරිමා අකුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං අකුසලානං…පෙ… කුසලානං කෙසඤ්චි…පෙ… අබ්යාකතානං ධම්මානං…පෙ… පුරිමා පුරිමා අබ්යාකතා ධම්මා…පෙ… අබ්යාකතානං, කුසලානං, අකුසලානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො, පුග්ගලොපි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො, සෙනාසනම්පී’’ති එවං නිද්දිට්ඨො. තත්ථ පුරිමාති අනන්තරූපනිස්සයෙ සමනන්තරාතීතාව ලබ්භන්ති.
ආරම්මණූපනිස්සයපකතූපනිස්සයෙසු ¶ පන නානාවිධිවසෙන පුරිමතරාවාති තයොපි රාසී කුසලෙන කුසලපදෙ ලබ්භන්ති. කුසලෙන පනාකුසලෙ සමනන්තරාතීතා න ලබ්භන්ති, තෙනාහ ‘‘කෙසඤ්චී’’ති. ඉදං හි ‘‘කුසලො ධම්මො අකුසලස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො, ආරම්මණූපනිස්සයො පන දානං දත්වා…පෙ… තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති…පෙ… පකතූපනිස්සයො සද්ධං උපනිස්සාය මානං ජප්පෙතී’’තිආදිනා පඤ්හාවාරෙ ආගතං ඉමං නයං සන්ධාය වුත්තං.
අකුසලෙන කුසලපදෙ හි සමනන්තරාතීතා න ලබ්භන්ති, තෙනාහ ‘‘කෙසඤ්චී’’ති. ඉදං පන ‘‘අකුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස පකතූපනිස්සයො. රාගං උපනිස්සාය දානං දෙති…පෙ… පාණං හන්ත්වා තස්ස පටිඝාතත්ථාය දානං දෙතී’’තිආදිනා නයෙන පඤ්හාවාරෙ ආගතං පකතූපනිස්සයමෙව සන්ධාය වුත්තං. යථා හි අකුසලං කුසලස්ස අනන්තරූපනිස්සයො න හොති, තථා ආරම්මණූපනිස්සයොපි න හොති. න හි තං ගරුං කත්වා කුසලං පවත්තති.
අකුසලෙන අබ්යාකතපදෙ පන ආරම්මණූපනිස්සයොව න ලබ්භති. න හි තං අබ්යාකතා ගරුං කරොන්ති, අනන්තරා පනස්ස හොන්ති. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘කෙසඤ්චී’’ති න වුත්තං. සෙසපදෙසු තයොපි උපනිස්සයා ලබ්භන්තෙව. ‘‘පුග්ගලොපි, සෙනාසනම්පී’’ති ඉදම්පි ද්වයං පකතූපනිස්සයවසෙනෙවෙත්ථ වුත්තං, උතුභොජනාදයො චෙත්ථ සඞ්ගහෙතබ්බා. ඉමස්මිඤ්ච පච්චයෙ එකච්චාය පඤ්ඤත්තියා සද්ධිං සබ්බෙපි චතුභූමකා ධම්මා සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බාති අයං උපනිස්සයපච්චයෙ නයො.
පඨමතරං උප්පජ්ජිත්වා වත්තමානභාවෙන උපකාරකා රූපධම්මා පුරෙජාතපච්චයො, සො පසාදතබ්බිසයහදයවත්ථුවසෙන එකාදසවිධො. නිද්දෙසෙ ච ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා ¶ තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො…පෙ… කායායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා ¶ …පෙ… රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… රූපායතනං සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා…පෙ… යං රූපං නිස්සාය…පෙ… තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච කිඤ්චිකාලෙ පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, කිඤ්චිකාලෙ න පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සබ්බථාපි පඤ්චද්වාරෙ වත්ථාරම්මණවසෙන, මනොද්වාරෙ වත්ථුවසෙනෙව චායං නිද්දිට්ඨො. පඤ්හාවාරෙ පන ආරම්මණපුරෙජාතං ‘‘අරහා චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සතී’’ති ආගතත්තා මනොද්වාරෙපි අට්ඨාරසන්නං රූපානං වසෙන ආරම්මණපුරෙජාතම්පි ලබ්භතෙවාති අයං පුරෙජාතපච්චයෙ නයො.
පුරෙජාතානං රූපධම්මානං උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකො අරූපධම්මො පච්ඡාජාතපච්චයො ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ආහාරාසා චෙතනා විය. නිද්දෙසෙපි චස්ස ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං වුත්තං. තත්ථ ඉමස්ස කායස්සාති චතුසමුට්ඨානිකතිසමුට්ඨානිකභූතුපාදායරූපකායස්ස. ධම්මතො චායං ඨපෙත්වා පටිසන්ධිවිපාකෙ ආරුප්පවිපාකෙ අවසෙසා සබ්බෙ චතුභූමකා අරූපධම්මාති වෙදිතබ්බාති අයං පච්ඡාජාතපච්චයෙ නයො.
ආසෙවනට්ඨෙන අනන්තරානං පගුණබලවභාවෙන උපකාරකො ධම්මො ආසෙවනපච්චයො ගන්ථාදිපුරිමාභියොගො විය. සො කුසලාකුසලකිරියජවනවසෙන තිවිධො. නිද්දෙසෙ පනස්ස ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං…පෙ… අකුසලානං ධම්මානං…පෙ… කිරියාබ්යාකතානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති නිද්දිට්ඨො. තත්ථ පුරිමා පුරිමාති සබ්බත්ථ සමනන්තරාතීතාව දට්ඨබ්බා, තත්ථාපි ¶ කුසලාදයො අබ්යාකතාදීනං භින්නජාතිකානං සමනන්තරානම්පි වාසනාසඞ්ඛාතෙන ආසෙවනෙන පගුණතරබලවභාවවිසිට්ඨං අත්තනො කුසලාදිභාවසඞ්ඛාතගතිං ගාහාපෙතුං අසමත්ථතාය ආසෙවනපච්චයා න හොන්ති, භූමිතො, පන ආරම්මණතො ච භින්නාපි කාමාවචරතිහෙතුකකුසලකිරියා අත්තනා සදිසවෙදනානමෙව මහග්ගතලොකුත්තරකුසලකිරියානම්පි, සඞ්ඛාරාරම්මණඤ්ච අනුලොමකුසලං නිබ්බානාරම්මණස්ස ගොත්රභුකුසලස්ස ආසෙවනපච්චයා හොන්තියෙව. ලොකුත්තරො පන ආසෙවනපච්චයො නත්ථි, තථා විපාකො කම්මපරිණාමිතත්තාති අයං ආසෙවනපච්චයෙ නයො.
චිත්තප්පයොගසඞ්ඛාතෙන කිරියභාවෙන උපකාරකො ධම්මො කම්මපච්චයො. සො නානක්ඛණිකාය ¶ කුසලාකුසලචෙතනාය චෙව සහජාතාය ච සබ්බායපි චෙතනාය වසෙන දුවිධො හොති. නිද්දෙසෙපි චස්ස ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං…පෙ… චෙතනා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති ද්විධාව වුත්තො. තත්ථ කම්මන්ති චෙතනාකම්මමෙව. කටත්තා ච රූපානන්ති කම්මස්ස කටත්තා උපචිතත්තා නිප්ඵාදිතත්තා උප්පන්නානං කම්මජානං රූපානං කටත්තා එව, කම්මම්පි කාලන්තරෙයෙව අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති අත්තනො ඵලං උප්පාදෙති, න තු විනට්ඨත්තා ඨිතත්තා තං වා ඨිතං පන කම්මං න ජනෙති. එවං තංසමුට්ඨානන්ති ඉමිනා පටිසන්ධියං කටත්තාරූපග්ගහණං දට්ඨබ්බන්ති අයං කම්මපච්චයෙ නයො.
නිරුස්සාහසන්තභාවෙන නිරුස්සාහසන්තභාවාය උපකාරකො විපාකධම්මො විපාකපච්චයො. සො පවත්තෙ චිත්තසමුට්ඨානානං, පටිසන්ධික්ඛණෙ කටත්තාරූපානං, සබ්බත්ථ ච සම්පයුත්තධම්මානං පච්චයො හොති. යථාහ සබ්බපඤ්හාවාරෙ – ‘‘විපාකාබ්යාකතො ¶ එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං පටිසන්ධික්ඛණෙ…පෙ… කටත්තා ච රූපානං විපාකපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි. නිද්දෙසෙ පනස්ස ‘‘විපාකා චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං විපාකපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්තකමෙව වුත්තං. තං පඤ්හාවාරෙ වුත්තවිධානං සන්ධාය සාවසෙසං වුත්තන්ති අයං විපාකපච්චයෙ නයො.
රූපාරූපානං උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකා චත්තාරො ආහාරා ආහාරපච්චයො. නිද්දෙසෙ පන ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස…පෙ… අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං නිද්දිට්ඨො. තත්ථ චතුසමුට්ඨානමුපගතා ඔජා කබළීකාරො ආහාරො නාම. සො යස්මා ආහාරූපසෙවීනඤ්ඤෙව අජ්ඣොහටාහාරඋතුජාහාරූපත්ථද්ධො එව ච කම්මජාදිආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා පවත්තති, න අඤ්ඤථා, තස්මා කබළීකාතබ්බඋතුජවත්ථුසන්නිස්සිතතාදස්සනත්ථං කබළීකාරො ආහාරොති වුත්තො. කිඤ්චාපි චායං ‘‘ඉමස්ස කායස්සා’’ති අවිසෙසෙන වුත්තො, විසෙසතො පන ආහාරජරූපස්ස ජනකො චෙව අනුපාලකො ච හුත්වා සෙසතිසන්තතිසමුට්ඨානරූපස්ස අනුපාලකො එව හුත්වා ආහාරපච්චයො හොති. තංසමුට්ඨානානන්ති ඉමිනා පටිසන්ධියං කම්මසමුට්ඨානානි ගහිතානෙව. පඤ්හාවාරෙ හි ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ආහාරා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තන්ති අයං ආහාරපච්චයෙ නයො.
අධිපතියට්ඨෙන ¶ උපකාරකා ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියවජ්ජා වීසති ඉන්ද්රියා ඉන්ද්රියපච්චයො. ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානි හි කිඤ්චාපි ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගාකප්පාදීනං බීජභූතානි, නෙව පන තෙසං, න අඤ්ඤෙසං ඉන්ද්රියාදිපච්චයතං ඵරන්ති. සුත්තන්තිකපරියායෙන පන ¶ තෙසං පකතූපනිස්සයභාවං ඵරන්තීති බාවීසතෙව ඉන්ද්රියානි. තත්ථ චක්ඛුන්ද්රියාදයො පඤ්ච අරූපධම්මානමෙව ඉන්ද්රියපච්චයො, රූපජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානමෙව, සෙසා රූපාරූපානං. නිද්දෙසෙ ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… රූපජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානං, අරූපිනො ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං නිද්දිට්ඨො. තංසමුට්ඨානානන්ති එත්ථාපි කටත්තාරූපම්පි සඞ්ගහිතං. පඤ්හාවාරෙ හි ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපාන’’න්ති වුත්තන්ති අයං ඉන්ද්රියපච්චයෙ නයො.
උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන උපකාරකානි ඨපෙත්වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු වෙදනාත්තයං, එකග්ගතඤ්ච සෙසානි කුසලාදිභෙදානි සත්ත ඣානඞ්ගානි ඣානපච්චයො. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානං හි අභිනිපාතමත්තත්තා තෙසු වෙදනෙකග්ගතා උපනිජ්ඣායනාකාරස්ස අභාවෙන ඣානඞ්ගෙසු න උද්ධටා, නිද්දෙසෙ පනස්ස ‘‘ඣානඞ්ගානි ඣානසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයො’’ති නිද්දිට්ඨො. ඉධාපි තංසමුට්ඨානානන්ති ඉමිනා ච කටත්තාරූපම්පි ගහිතං. පඤ්හාවාරෙහි ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි ඣානඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපාන’’න්ති වුත්තන්ති අයං ඣානපච්චයෙ නයො.
යතො තතො වා නිය්යානට්ඨෙන උපකාරකානි කුසලාදිභෙදානි ද්වාදස මග්ගඞ්ගානි මග්ගපච්චයො. නිද්දෙසෙ පන ‘‘මග්ගඞ්ගානි මග්ගසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයො’’ති නිද්දිට්ඨො. එත්ථාපි තංසමුට්ඨානානන්ති ඉමිනා කටත්තාරූපග්ගහණං. පඤ්හාවාරෙ හි ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි මග්ගඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපාන’’න්ති වුත්තං, අහෙතුකචිත්තෙසු චෙත්ථ විජ්ජමානානි මග්ගඞ්ගානි මග්ගපච්චයා න හොන්ති. අයං මග්ගපච්චයෙ නයො.
එකවත්ථුකඑකාරම්මණඑකුප්පාදඑකනිරොධසඞ්ඛාතෙන ¶ සම්පයුත්තභාවෙන උපකාරකා අරූපිනො ධම්මා ¶ සම්පයුත්තපච්චයො. නිද්දෙසෙ පන ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති නිද්දිට්ඨොති අයං සම්පයුත්තපච්චයෙ නයො.
එකවත්ථුකාදිභාවානුපගමෙන උපකාරකා රූපිනො ධම්මා අරූපීනං, අරූපිනො ධම්මා රූපීනං විප්පයුත්තපච්චයො, සො සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතවසෙන තිවිධො හොති. වුත්තං හෙතං ‘‘සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං…පෙ… පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි. පුරෙජාතං පන ඡවත්ථුවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. නිද්දෙසෙ පනස්ස ‘‘රූපිනො ධම්මා අරූපීනං…පෙ… අරූපිනො ධම්මා රූපීනං ධම්මානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සාමඤ්ඤතො නිද්දිට්ඨො. තත්ථ රූපිනොති ඉදං ඡවත්ථූනං වසෙන වුත්තං, රූපාදයො පන ආරම්මණධම්මා සම්පයොගාසඞ්කායාභාවෙන විප්පයුත්තපච්චයා න වුත්තා. චක්ඛාදීනං හි වත්ථූනං අබ්භන්තරතො අරූපධම්මා නික්ඛමන්තා විය උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ සම්පයොගාසඞ්කා හොති. පඤ්හාවාරෙපි හි ‘‘වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං…පෙ… චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’තිආදිනා ඡ වත්ථූනෙව උද්ධටානි, අරූපිනො ධම්මා රූපීනන්ති එත්ථාපි නිබ්බානං අරූපම්පි සමානං රූපස්ස විප්පයුත්තපච්චයො න හොති සබ්බථා සම්පයොගාසඞ්කාභාවතො, ‘‘චතූහි සම්පයොගො චතූහි විප්පයොගො’’ති (ධාතු. 3) හි වුත්තන්ති අයං විප්පයුත්තපච්චයෙ නයො.
පච්චුප්පන්නලක්ඛණෙන අත්ථිභාවෙන තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො අත්ථිපච්චයො, සො නිද්දෙසෙ ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං…පෙ… චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං, ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං, චිත්තචෙතසිකා ¶ ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං, මහාභූතා උපාදාරූපානං, චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං…පෙ… රූපායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා…පෙ… මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සහජාතපුරෙජාතවසෙන ච බහුධා නිද්දිට්ඨො, පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘සහජාතං පුරෙජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රිය’’න්ති ඉමෙසං පඤ්චන්නම්පි වසෙන ආගතත්තා පච්ඡාජාතකබළීකාරආහාරරූපජීවිතින්ද්රියානං වසෙනාපි අත්ථිපච්චයො ගහෙතබ්බොවාති අයං අත්ථිපච්චයෙ නයො.
අත්තනො අනන්තරං උප්පජ්ජමානානං අරූපධම්මානං පවත්තිඔකාසදානවසෙන උපකාරකා සමනන්තරනිරුද්ධා ¶ අරූපධම්මා නත්ථිපච්චයො, නිද්දෙසෙ පන ‘‘සමනන්තරනිරුද්ධා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පටුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං නත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සාමඤ්ඤතොව නිද්දිට්ඨො. සබ්බථා අනන්තරපච්චයසදිසතාය තත්ථ නිද්දිට්ඨනයෙනෙවෙත්ථ විසෙසො ඤාතබ්බොති අයං නත්ථිපච්චයෙ නයො.
නත්ථිපච්චයධම්මාව විගතභාවෙන උපකාරකත්තා විගතපච්චයොති සහ නිද්දෙසෙන නත්ථිපච්චයසදිසොවාති.
අවිගතපච්චයොපි සබ්බථා අත්ථිපච්චයසදිසොව, දෙසනාවිලාසෙන, වෙනෙය්යවසෙන වා අයං දුකො වුත්තොති අයං අවිගතපච්චයෙ නයො.
පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො
ඉමෙසු පන චතුවීසතියා පච්චයෙසු ඤාණචාරස්ස විසදභාවත්ථං –
ධම්මතො කාලතො චෙව, එකස්සානෙකපච්චයා;
අනෙකෙසඤ්ච ධම්මානං, එකපච්චයභාවතො.
සභාගා ¶ විසභාගා ච, යුගළා ජනකාදිතො;
සබ්බට්ඨානාදිභෙදා ච, රූපාරූපවිකප්පතො;
භවතො සඞ්ගහා ඤෙය්යො, පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො.
තත්ථ ධම්මතොති ඉමෙසු හි පච්චයෙසු හෙතුපච්චයො තාව නාමරූපධම්මෙසු නාමධම්මෙකදෙසො, තථා සහජාතාධිපතිකම්මඣානමග්ගපච්චයා, තථා ආසෙවනවිපාකපච්චයා, චතුක්ඛන්ධසඞ්ගහිතාපි විපාකධම්මා අනන්තරසමනන්තරපච්ඡාජාතසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයා. නිබ්බානස්ස අසඞ්ගහතො නාමෙකදෙසොතිපි වත්තුං වට්ටති. පුරෙජාතපච්චයො රූපධම්මොව, සෙසා යථාලාභවසෙන නාමරූපධම්මා. තත්ථ ච ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයපකතූපනිස්සයෙසු පඤ්ඤත්තිපි සඞ්ගහිතාති අයං ධම්මතො විනිච්ඡයො.
කාලතො ¶ පන හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයපුරෙජාතපච්ඡාජාතවිපාකආහාරඉන්ද්රියඣානමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයා පන්නරස පච්චුප්පන්නාව හුත්වා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, අනන්තරසමනන්තරආසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයා පඤ්ච අතීතා එව හුත්වා, කම්මපච්චයො පනෙකො පච්චුප්පන්නොපි අතීතොපි හුත්වා, සෙසා ආරම්මණඅධිපතිඋපනිස්සයපච්චයා තයොපි තෙකාලිකාපි, නිබ්බානපඤ්ඤත්තිවසෙන කාලවිමුත්තාපි හුත්වා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්තීති අයං කාලතො විනිච්ඡයො.
එකස්සානෙකපච්චයාති එකධම්මස්ස, එකපච්චයස්ස ච අනෙකපච්චයභාවතො. කථං? හෙතුපච්චයෙ තාව අමොහො එකො ධම්මො, සො පුරෙජාතකම්මආහාරඣානවජ්ජානං වීසතියා පච්චයානං වසෙන අනෙකපච්චයො හොති, හෙතුපච්චයත්තං අවිජහන්තොව අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකින්ද්රියමග්ගසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං අඤ්ඤෙසං එකාදසන්නං වසෙන වා අනෙකපච්චයො හොති ¶ , තථා අලොභාදයො, තෙසු පන අලොභාදොසා ඉන්ද්රියමග්ගපච්චයා න හොන්ති, තෙ තයො අවිපාකභූතා ලොභදොසමොහා විපාකපච්චයාපි න හොන්ති, තෙ පන අමොහවජ්ජිතා පඤ්ච අධිපතිපච්චයා න හොන්ති, තථා සෙසාපි අවිපාකභූතා.
ආරම්මණපච්චයෙ රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතානං චතුන්නං වසෙන අනෙකපච්චයො හොති, තථා මනොධාතුයා, අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච. සහෙතුකාය පන ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයානම්පි වසෙන, සද්දාදීසුපි එසෙව නයො. ධම්මායතනං පන නිස්සයවිප්පයුත්තානං වසෙනාපි අනෙකපච්චයො හොති, තථා ආරම්මණපච්චයත්තං අවිජහන්තොව ආරම්මණාධිපතිනිස්සයඋපනිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං වසෙන අපරෙසම්පි සත්තන්නං වසෙන අනෙකපච්චයො හොතීති අයමෙත්ථ උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදො. තත්ථ අරූපානං පන රූපානං වා අතීතානාගතානං ආරම්මණපච්චයභාවෙ සති ආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයමත්තමෙව උත්තරි ලබ්භති.
අධිපතිපච්චයෙ ආරම්මණාධිපති වුත්තනයොව. සහජාතාධිපතීසු චිත්තං හෙතුපුරෙජාතකම්මඣානමග්ගවජ්ජානං එකූනවීසතියා පච්චයානං වසෙන අනෙකපච්චයො හොති, අධිපතිපච්චයත්තං අවිජහන්තො අපරෙසං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකාහාරින්ද්රියසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං දසන්නං වසෙනෙව, තථා වීරියං ආහාරපච්චයවජ්ජානං මග්ගපච්චයසහිතානං ¶ වසෙන, ඡන්දො ආහාරින්ද්රියවජ්ජානං වසෙන අනෙකපච්චයො හොති, වීමංසා හෙතුපච්චයෙ වුත්තනයාව.
අනන්තරපච්චයෙ චතූසු ඛන්ධෙසු වෙදනාක්ඛන්ධො තාව හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරමග්ගපච්චයවජ්ජානං එකූනවීසතියා වසෙන ¶ , සඤ්ඤාක්ඛන්ධො තෙසු ඉන්ද්රියඣානවජ්ජානං සත්තරසන්නං වසෙන, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො හෙතුපුරෙජාතකම්මින්ද්රියඣානමග්ගවජ්ජානං අට්ඨාරසන්නං වසෙන, තථා චෙතනා කම්මසහිතානං, විතක්කො හෙතුපුරෙජාතකම්මආහාරින්ද්රියවජ්ජානං ඣානමග්ගසහිතානං, විචාරො, පීති ච ආනන්තරියානං මග්ගවජ්ජානං, එකග්ගතා හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරවජ්ජානං වීසතියා පච්චයානං වසෙන, සද්ධා, ජීවිතින්ද්රියඤ්ච අනන්තරානං හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරඣානමග්ගවජ්ජානං අට්ඨාරසන්නං, සති මග්ගසහිතානං එකූනවීසතියා, හිරිඔත්තප්පකායපස්සද්ධාදිඡයුගා, යෙවාපනකෙසු අධිමොක්ඛමනසිකාරතත්රමජ්ඣත්තතා, කරුණාමුදිතා ච හෙතුපුරෙජාතකම්මාහාරඣානමග්ගින්ද්රියවජ්ජානං සත්තරසන්නං, විරතියො පන මග්ගසහිතානං අට්ඨාරසන්නං, මිච්ඡාදිට්ඨි තතො විපාකවජ්ජානං සත්තරසන්නං වසෙන, මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවා තෙහි චෙව කම්මාහාරපච්චයෙහි චාති එකූනවීසතියා පච්චයානං වසෙන, අහිරිකං අනොත්තප්පං මානො ථිනං මිද්ධං උද්ධච්චන්ති ඉමෙ හෙතුපුරෙජාතකම්මවිපාකාහාරින්ද්රියඣානමග්ගවජ්ජානං සොළසන්නං, විචිකිච්ඡා ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චානි තතො අධිපතිවජ්ජානං පන්නරසන්නං වසෙන අනෙකපච්චයා හොන්ති. අනන්තරපච්චයත්තං අවිජහන්තානං පනෙතෙසං සමනන්තරඋපනිස්සයකම්මනත්ථිවිගතානං අපරෙසං ඡන්නං වසෙන ච. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස අධිපතිපච්චයෙනෙව අනෙකපච්චයභාවො වෙදිතබ්බො.
සහජාතපච්චයෙ මහාභූතානි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඋපනිස්සයපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතානං නවන්නං, හදයවත්ථු තෙසඤ්ඤෙව විප්පයුත්තසහිතානං වසෙන. නිස්සයපච්චයෙ චක්ඛායතනාදීනි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිනිස්සයඋපනිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතානං නවන්නං වසෙන. පුරෙජාතපච්චයෙ රූපසද්දගන්ධරසායතනාදීනි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතානං ඡන්නං වසෙන. ආහාරපච්චයෙ ඔජා ¶ ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයාහාරඅත්ථිඅවිගතානං ඡන්නං පච්චයානං වසෙන අනෙකධා පච්චයො හොති. තංතංපච්චයත්තං අවිජහන්තානං තෙසං තෙසං සබ්බත්ථ ආරම්මණාධිපතිඅනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයාදිපච්චයතා වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති අයං එකස්සානෙකපච්චයතො විනිච්ඡයො.
අනෙකෙසඤ්ච ¶ ධම්මානං, එකපච්චයභාවතොති එතෙසු හි ඨපෙත්වා කම්මපච්චයං සෙසෙසු තෙවීසතියා පච්චයෙසු අනෙකෙ අනෙකෙසං ධම්මානං එකතො එකෙකං පච්චයා හොන්ති. කම්මපච්චයො පන චෙතනා එකධම්මොවාති අයං අනෙකධම්මානං එකපච්චයභාවතො විනිච්ඡයො.
සභාගා විසභාගා චාති එතෙසු හි අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයා සභාගා, තථා ආරම්මණආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයා. පුරෙජාතපච්චයො පනෙත්ථ පච්ඡාජාතෙන විසභාගො, තථා සම්පයුත්තො විප්පයුත්තෙන, අත්ථි නත්ථිනා, විගතො අවිගතෙනාති අයං සභාගවිසභාගතො විනිච්ඡයො.
යුගළාති එත්ථ අත්ථසරික්ඛතාය සද්දසරික්ඛතාය කාලපටිපක්ඛතාය හෙතුඵලතාය අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛතායාති ඉමෙහි කාරණෙහි යුගළං වෙදිතබ්බං. අනන්තරසමනන්තරා හි අත්ථසරික්ඛතාය එකං යුගළං නාම. නිස්සයූපනිස්සයා සද්දසරික්ඛතාය, පුරෙජාතපච්ඡාජාතා කාලපටිපක්ඛතාය, කම්මවිපාකා හෙතුඵලතාය, සම්පයුත්තවිප්පයුත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤපටිපක්ඛතාය එකං යුගළං, තථා අත්ථිනත්ථිපච්චයා, විගතඅවිගතපච්චයාති අයං යුගළතො විනිච්ඡයො.
ජනකාදිතොති ජනකොපත්ථම්භකතො. එතෙසු හි අනන්තරසමනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයාසෙවනපච්චයා, නානක්ඛණිකො ¶ කම්මපච්චයො, නත්ථිවිගතපච්චයා චාති ඉමෙ ජනකා එව, න උපත්ථම්භකා. පච්ඡාජාතපච්චයො උපත්ථම්භකො එව, න ජනකො. සෙසා ජනකා චෙව උපත්ථම්භකා චාති අයං ජනකාදිතො විනිච්ඡයො.
සබ්බට්ඨානාදිභෙදාති සබ්බට්ඨානිකඅසබ්බට්ඨානිකභෙදතො. එතෙසු හි සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයා සබ්බට්ඨානිකා. සබ්බෙසු පච්චයුප්පන්නෙසු ඉච්ඡිතබ්බා. එතෙහි විනා උප්පජ්ජමානො එකධම්මොපි නත්ථි. සෙසා අසබ්බට්ඨානිකා. තත්ථ ච ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඅනන්තරසමනන්තරානන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයපුරෙජාතාසෙවනසම්පයුත්ත අත්ථිනත්ථිවිගතපච්චයා අරූපධම්මානඤ්ඤෙව කාරණතො අසබ්බට්ඨානිකා. තථා පච්ඡාජාතපච්චයො රූපානඤ්ඤෙව කාරණතො, සෙසා එකච්චානං රූපාරූපධම්මානං කාරණතො අසබ්බට්ඨානිකා. අයං සබ්බට්ඨානාදිභෙදතො විනිච්ඡයො.
රූපාරූපවිකප්පතොති ¶ රූපං රූපස්ස, රූපං අරූපස්සාතිආදි විකප්පතො. එතෙසු හි එකොපි පච්චයො රූපමෙව හුත්වා රූපස්සෙව පච්චයො භවන්තො නාම නත්ථි, රූපමෙව පන අරූපස්සෙව අත්ථි, සො පුරෙජාතපච්චයො එකො එව. රූපමෙව හුත්වා රූපාරූපස්සෙව පච්චයො නාමාතිපි නත්ථි, අරූපමෙව හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයොපි අත්ථි, සො අනන්තරසමනන්තරආසෙවනසම්පයුත්තනත්ථිවිගතවසෙන ඡබ්බිධො. අරූපමෙව පන රූපස්සෙව පච්චයොපි අත්ථි, සො පච්ඡාජාතපච්චයො එකො එව. අරූපමෙව හුත්වා රූපාරූපානම්පි අත්ථි, සො හෙතුකම්මවිපාකඣානමග්ගවසෙන පඤ්චවිධො. රූපාරූපපඤ්ඤත්ති හුත්වා අරූපස්සෙව පච්චයොපි අත්ථි, සො ආරම්මණඋපනිස්සයවසෙන දුවිධො. රූපාරූපං පන රූපාරූපස්සාපි අත්ථි, සො අධිපතිසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයාහාරින්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවවිධොති අයං රූපාරූපවිකප්පතො විනිච්ඡයො.
භවතොති ¶ ඉමෙසු හි පච්චයෙසු පඤ්චවොකාරභවෙ තාව න කොචි පච්චයො න ලබ්භති නාම, සබ්බෙපි ලබ්භන්ති. චතුවොකාරභවෙ පන පුරෙජාතපච්ඡාජාතවිප්පයුත්තපච්චයෙ අපනෙත්වා සෙසා එකවීසතිමෙව. එකවොකාරභවෙ සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයකම්මින්ද්රියඅත්ථිඅවිගතවසෙන සත්තෙව. බාහිරෙ පන අනින්ද්රියබද්ධරූපෙ තෙසු කම්මින්ද්රියවජ්ජා පඤ්චෙව ලබ්භන්තීති අයං භවතො විනිච්ඡයො.
සඞ්ගහාති සබ්බෙපි හි ඉමෙ චතුවීසති පච්චයා ආරම්මණසහජාතඋපනිස්සයපුරෙජාතපච්ඡාජාතකම්මාහාරින්ද්රියෙසු අට්ඨසු ච පච්චයෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. කථං? තෙසු හි හෙතුඅඤ්ඤමඤ්ඤවිපාකඣානමග්ගසම්පයුත්තපච්චයා ඡ සහජාතපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. අනන්තරසමනන්තරාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයා පඤ්ච අනන්තරූපනිස්සයෙ උපනිස්සයපච්චයෙ. නිස්සයපච්චයො සහජාතපුරෙජාතභෙදතො දුවිධො. තත්ථ සහජාතො සහජාතපච්චයෙ, පුරෙජාතො පුරෙජාතපච්චයෙ. අධිපතිපච්චයොපි ආරම්මණභූතො ආරම්මණූපනිස්සයෙ, සහජාතභූතො සහජාතපච්චයෙ. විප්පයුත්තපච්චයොපි සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතභූතතාය තත්ථ තත්ථ සඞ්ගහං ගච්ඡති. අත්ථිඅවිගතපච්චයාපි සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියභූතතාය තත්ථ තත්ථ පච්චයෙසු සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. එවං ඉමෙසු පච්චයෙසු සබ්බපච්චයානං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. තෙනෙව තිකපට්ඨානපාළියං පච්චනීයනයෙ ඉමෙසං අට්ඨන්නං පච්චයානං වසෙනෙව කතිපයපඤ්හා විස්සජ්ජිතා. ඉමෙසං පන අට්ඨන්නම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගහොපි අත්ථියෙව. තෙසු හි ආරම්මණපච්චයො අධිපතිභූතො උපනිස්සයෙ ¶ , අනධිපතිභූතො න කත්ථචීති ආරම්මණපච්චයො හුත්වා විසුඤ්ඤෙව තිට්ඨති. කම්මපච්චයොපි සහජාතො සහජාතෙ. නානක්ඛණිකො පන ¶ බලවා විපාකධම්මානං උපනිස්සයො හොතීති උපනිස්සයපච්චයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡති. බලවාපි පන කම්මජරූපානං, දුබ්බලො අරූපානං නානක්ඛණිකකම්මපච්චයො හුත්වා විසුඤ්ඤෙව තිට්ඨති. ආහාරපච්චයොපි අරූපභූතො සහජාතෙ, රූපභූතො න කත්ථචීති විසුඤ්ඤෙව තිට්ඨති, ඉන්ද්රියපච්චයොපි අරූපභූතො සහජාතෙ, පසාදින්ද්රියා පුරෙජාතෙ, රූපජීවිතින්ද්රියං න කත්ථචි සඞ්ගහං ගච්ඡතීති ඉන්ද්රියපච්චයො හුත්වා විසුඤ්ඤෙව තිට්ඨතීති එවමෙවං අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්ගහොපි අත්ථෙව. සබ්බෙපි පනෙතෙ චතුවීසති පච්චයා ආරම්මණඋපනිස්සයකම්මඅත්ථිපච්චයෙසු චතූසුපි සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අයං සඞ්ගහතො විනිච්ඡයො. අයං අනුත්තානපදත්ථසහිතො සඞ්ඛෙපත්ථවිනිච්ඡයො.
පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො නිට්ඨිතො.
විභඞ්ගනයෙ පනෙත්ථ පාළිවවත්ථානං තාව සඞ්ඛෙපතො එවං වෙදිතබ්බං. පට්ඨානපාළියං හි ‘‘හෙතුපච්චයො…පෙ… අවිගතපච්චයො’’ති පච්චයපදානි මාතිකාවසෙන නික්ඛිපිත්වා තෙසං පච්චයානං – ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන පච්චයභාජනීයසඞ්ඛාතො නිද්දෙසවාරො පඨමං වුත්තො. සොපි ච අනන්තරසඞ්ඛෙපත්ථවිනිච්ඡයො තත්ථ තත්ථ දස්සිතො එව. තදනන්තරං තෙසං චතුවීසතියා පච්චයානං කුසලත්තිකාදයො ද්වාවීසතිතිකෙ, හෙතුදුකාදයො සතං දුකෙ ච නිස්සාය නානානයතො විභජනවසෙන චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානං අනන්තනයසමන්තපට්ඨානං විභත්තං. කථං? චතුබ්බිධං හි පට්ඨානං – අනුලොමපට්ඨානං, පච්චනීකපට්ඨානං, අනුලොමපච්චනීකපට්ඨානං, පච්චනීකානුලොමපට්ඨානන්ති. තත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා, ‘‘හෙතුං ධම්මං පටිච්ච හෙතුධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා කුසලාදීනං, හෙතුආදීනඤ්ච ධම්මානං අනුලොමවසෙන පවත්තං අනුලොමපට්ඨානං නාම. ‘‘නකුසලං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා…පෙ… නහෙතුං ධම්මං පටිච්ච නහෙතුධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා කුසලාදීනං, හෙතුආදීනඤ්ච ¶ ධම්මානං පච්චනීකවසෙන පවත්තං පච්චනීකපට්ඨානං නාම. ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා…පෙ… හෙතුං ධම්මං පටිච්ච නහෙතුධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා පවත්තං අනුලොමපච්චනීකපට්ඨානං නාම ¶ . ‘‘නකුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො…පෙ… නහෙතුං ධම්මං පටිච්ච හෙතුධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා පවත්තං පච්චනීකානුලොමපට්ඨානං නාම.
එවමෙතෙසු චතූසු පට්ඨානෙසු යං ධම්මං අනුලොමපට්ඨානං නාම, තං තාව ඡබ්බිධං හොති – තිකපට්ඨානං දුකපට්ඨානං දුකතිකපට්ඨානං තිකදුකපට්ඨානං තිකතිකපට්ඨානං දුකදුකපට්ඨානන්ති. යථා චෙතං, එවං පච්චනීකපට්ඨානාදීනිපි තීණි තීණි පච්චෙකන්ති චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානං පට්ඨානප්පකරණං වෙදිතබ්බං. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි අනුලොමපට්ඨානෙ ද්වාවීසතිතිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. සතං දුකෙ නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම. තතො තිකෙ දුකෙසු පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම. තතො දුකෙ තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම. තිකෙ පන තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං නාම. දුකෙ ච දුකෙසු එව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. පඨමං තාවෙත්ථ අනුලොමපට්ඨානෙ තිකපට්ඨානනයො නිද්දිට්ඨො. එවං පච්චනීකපට්ඨානෙ, අනුලොමපච්චනීකපට්ඨානෙ, පච්චනීකානුලොමපට්ඨානෙති චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං දෙසිතං.
එත්ථ ච දුවිධං අනුලොමං, පච්චනීකඤ්ච ධම්මානුලොමං ධම්මපච්චනීකං, පච්චයානුලොමං පච්චයපච්චනීකන්ති. තත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං ¶ පටිච්ච කුසලො ධම්මො’’තිආදිනා කුසලාදීනං තිකධම්මානං, හෙතුආදීනං දුකධම්මානඤ්ච අනුලොමදෙසනාවසෙන ධම්මානුලොමං වෙදිතබ්බං. ‘‘නකුසලං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො ධම්මො’’තිආදිනා තිකදුකධම්මානං පච්චනීකවසෙන ධම්මපච්චනීකං වෙදිතබ්බං. ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’ති එවං චතුවීසතියා පච්චයානං අනුලොමදෙසනාවසෙන පච්චයානුලොමං වෙදිතබ්බං. ‘‘නහෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා’’ති එවං පච්චයානං පච්චනීකවසෙන පච්චයපච්චනීකඤ්ච වෙදිතබ්බං. තත්ර යදිදං ධම්මානුලොමං ධම්මපච්චනීකඤ්ච, තස්ස වසෙන චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං වෙදිතබ්බං. පච්චයානුලොමං පච්චයපච්චනීකඤ්ච අනුලොමතිකපට්ඨානාදීසු චතුවීසතියා පට්ඨානෙසු එකෙකතිකදුකෙසු එවං ලබ්භති. තඤ්ච උපරි පාළිනයදස්සනෙ එව පාකටං භවිස්සති. තත්රිමානි චතුවීසති පට්ඨානානි ඉමෙසං තිකදුකානං වසෙන නිද්දිට්ඨත්තා තිකපට්ඨානං…පෙ… දුකදුකපට්ඨානන්ති වුච්චති.
තෙසු තිකදුකෙසු එකෙකං තිකදුකං ඉමෙසං හෙතුපච්චයාදීනං චතුවීසතියා පච්චයානං අනුලොමාදිනයචතුක්කවසෙන සත්තහි සත්තහි මහාවාරෙහි විත්ථාරතො විභත්තං. කතමෙහි සත්තහි? පටිච්චවාරො සහජාතවාරො පච්චයවාරො නිස්සයවාරො සංසට්ඨවාරො සම්පයුත්තවාරො පඤ්හාවාරොති ඉමෙහි ¶ . තත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො’’තිආදිනා පටිච්චාභිධානෙන වුත්තො පටිච්චවාරො නාම. ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතො, කුසලං ධම්මං පච්චයා, කුසලං ධම්මං නිස්සාය, කුසලං ධම්මං සංසට්ඨො, කුසලං ධම්මං සම්පයුත්තො’’ති එවං සහජාතාදිඅභිධානෙහි වුත්තා පඤ්ච වාරා සහජාතාදිවාරානි. පරතො ච සංසට්ඨසම්පයුත්තවාරෙසු ද්වීසු අරූපධම්මවසෙනෙව පච්චයපච්චයුප්පන්නා ච, සෙසෙසු චතූසු වාරෙසු, සත්තමෙව පඤ්හාවාරෙ ච රූපාරූපවසෙන, පච්චයවාරෙ, නිස්සයවාරෙ ච සහජාතපච්ඡාජාතපුරෙජාතවසෙන, සෙසෙසු ¶ සහජාතවසෙන පච්චයපච්චයුප්පන්නා ච කථිතාති අයං විසෙසො. සත්තමවාරෙ පන යස්මා ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා නයෙන තෙ තෙ පඤ්හෙ උද්ධරිත්වා පුන ‘‘කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධාන’’න්තිආදිනා නයෙන සබ්බෙපි තෙ පඤ්හා නිජ්ජටා, නිග්ගුම්බා ච කත්වා විභත්තා, තස්මා සො වාරො පඤ්හානං සාධුකං විභත්තත්තා පඤ්හාවාරොත්වෙව සඞ්ඛං ගතො. ඉති ඉමෙහි සත්තහි මහාවාරෙහි චතුවීසතියා සමන්තපට්ඨානෙසු සබ්බෙපි තිකදුකා චතුවීසතියා පච්චයානං අනුලොමාදිවසෙන විත්ථාරතො විභත්තා. කථං? අනුලොමපට්ඨානෙ හි යදිදං ද්වාවීසතිතිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම සබ්බපඨමං නිද්දිට්ඨං. තත්ථ කුසලත්තිකං තාව ඉමෙහි පටිච්චවාරාදීහි මහාවාරෙහි පච්චයානුලොමාදිනයචතුක්කතො විභත්තං. තත්ථ යො තාවෙස සබ්බපඨමො පටිච්චවාරො නාම, සො උද්දෙසනිද්දෙසතො දුවිධො හොති.
තත්ථ උද්දෙසවාරො කුසලාදයො පටිච්ච හෙතුපච්චයාදිවසෙන කුසලාදීනං යුත්තානං, අකුසලාදීනං අයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං උප්පත්තිපුච්ඡනවසෙනෙව පවත්තත්තා ‘‘පුච්ඡාවාරො’’තිපි, පුච්ඡානඤ්ඤෙව පඤ්ඤාපනතො ‘‘පණ්ණත්තිවාරො’’තිපි වුච්චති. න හි තත්ථ විස්සජ්ජනං අත්ථි. නිද්දෙසවාරො පන පුච්ඡාවාරෙ පරිපුච්ඡිතෙසු පඤ්හෙසු ‘‘සියා අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්යා’’තිආදිකං අයුත්තං පඤ්හං අනුද්ධරිත්වා ලබ්භමානානඤ්ඤෙව පඤ්හානං වසෙන පවත්තො. ඉතරෙසු පන සහජාතාදීසු, සෙසෙසු ච තිකෙසු, සෙසපට්ඨානෙසු ච සබ්බත්ථ පුච්ඡාවාරො නත්ථි, ලබ්භමානවසෙන සබ්බවිස්සජ්ජනමෙව දස්සිතන්ති ඉදමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො පාළිවවත්ථානං.
ඉදානි පනෙත්ථ ආදිතො පට්ඨාය එවං විභඞ්ගනයො වෙදිතබ්බො. අනුලොමපට්ඨානස්මිඤ්හි තිකපට්ඨානෙ කුසලත්තිකස්ස සත්තසු මහාවාරෙසු පඨමස්ස පටිච්චවාරස්ස පුච්ඡාවාරෙ තාව ¶ – ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා…පෙ… අකුසලො ධම්මො…පෙ… අබ්යාකතො…පෙ… කුසලො ච අබ්යාකතො ච…පෙ… අකුසලො ච අබ්යාකතො ¶ ච…පෙ… කුසලො ච අකුසලො ච…පෙ… කුසලො ච අකුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා උප්පජ්ජෙය්යුං හෙතුපච්චයා’’ති කුසලපදමූලා සත්ත පුච්ඡා උද්ධටා.
එවං අකුසලපදමූලා, අබ්යාකතපදමූලා ච. ‘‘සියා කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අකුසලො…පෙ… සියා අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච…පෙ… සියා කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච…පෙ… සියා කුසලඤ්ච අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්චා’’ති ද්විමූලකා, තිමූලකා ච සත්ත සත්ත පුච්ඡාති එකූනපඤ්ඤාස පුච්ඡා හෙතුපච්චයමූලකා උද්ධටා.
ඉමිනාව නයෙන ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය ආරම්මණපච්චයා…පෙ… අවිගතපච්චයා’’ති එවං සෙසපච්චයමූලකාපි පුච්ඡාවෙදිතබ්බා. එකමූලකනයො.
යථා ච එකමූලකෙ, එවං ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා…පෙ… හෙතුපච්චයා අවිගතපච්චයා’’තිආදිනා ද්විමූලකෙපි. ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අධිපතිපච්චයා…පෙ… හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අනන්තරපච්චයා…පෙ… හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා අවිගතපච්චයා’’තිආදිනා තිමූලකාදීසු සබ්බමූලකපරියොසානෙසු වාරෙසු නයා වෙදිතබ්බා. හෙතුපච්චයමූලකනයො.
යථා ච හෙතුමූලකෙ, එවං ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය ආරම්මණපච්චයා’’තිආදිනා සෙසපච්චයමූලකෙසුපි නයො ඤාතබ්බො. පච්චයානුලොමවාරො. එතෙනෙව උපායෙන ‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය නහෙතුපච්චයා’’තිආදිනා සබ්බප්පකාරයුත්තො ¶ පච්චයපච්චනීකවාරොපි. ‘‘සියා කුසලං ධම්මං…පෙ… උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා’’තිආදිනා අනුලොමපච්චනීකපච්චයවාරොපි. ‘‘සියා කුසලං ධම්මං…පෙ… උප්පජ්ජෙය්ය නහෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’තිආදිනා පච්චනීයානුලොමවාරොපි සබ්බත්ථ නෙතබ්බොති අයං තාවෙත්ථ පුච්ඡාවාරෙ නයො.
නිද්දෙසවාරො පන උද්දෙසවාරෙ දස්සිතාසු පුච්ඡාසු කුසලාකුසලාදීනං සහුප්පත්තියා අභාවතො යා එතා ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිකා පුච්ඡා සබ්බසො ¶ විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තා පහාය යා විස්සජ්ජනං ලභන්ති, තාසමෙව විස්සජ්ජනවසෙන පවත්තො. තත්රායං නයො – ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. කුසලං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා. තයො ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො. ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා. කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා උප්පජ්ජන්ති හෙතුපච්චයා. කුසලං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං. තයො ඛන්ධෙ පටිච්ච එකො ඛන්ධො චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං. ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූප’’න්ති එවං කුසලපදමූලාසු සත්තසු පුච්ඡාසු තිස්සොව ලබ්භමානා විස්සජ්ජිතා. තථා අකුසලපදමූලාසුපි තිස්සොව. අබ්යාකතපදමූලාසු පන ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං. පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං. ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථු, වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා. එකං මහාභූතං පටිච්ච තයො මහාභූතා…පෙ… ද්වෙ මහාභූතෙ පටිච්ච ¶ ද්වෙ මහාභූතා. මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති එකාව. ද්විමූලිකාදීසු ච ‘‘කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. කුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති එකා. තථා ‘‘අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච පටිච්චා’’ති, එවං හෙතුපච්චයමූලිකාසු එකූනපඤ්ඤාසාය පුච්ඡාසු නවෙව ලබ්භමානා විස්සජ්ජිතා. සෙසා චත්තාලීස මොඝපුච්ඡාති න විස්සජ්ජිතා. එවං උපරි ආරම්මණපච්චයාදීසු විස්සජ්ජිතාවසෙසා මොඝපුච්ඡාති ගහෙතබ්බා. විජානනසුඛත්ථං පන භගවතා පුච්ඡාවාරෙ ලබ්භමානා, අලබ්භමානා ච සබ්බාපි තා දස්සිතාති වෙදිතබ්බාති.
තත්ථ කුසලං ධම්මං පටිච්චාති සහජාතෙසු වෙදනාක්ඛන්ධාදිභෙදං එකං කුසලං ධම්මං පටිච්ච පටිගන්ත්වා, සහුප්පත්තිසඞ්ඛාතෙන සදිසභාවෙන පත්වාති අත්ථො. සදිසත්ථො හි එත්ථ පටිසද්දො ‘‘පටිපුග්ගලො’’තිආදීසු විය. කුසලො ධම්මොති සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදිභෙදො සහුප්පන්නො කුසලො ධම්මො. උප්පජ්ජතීති පාකටභාවතො උද්ධං උප්පාදාදිං පාපුණාති, අත්තානං වා පටිලභති. හෙතුපච්චයාති න කෙවලං කුසලධම්මමත්තමෙව පටිච්ච උප්පජ්ජති, අථ ඛො කුසලහෙතුනා හෙතුපච්චයතං සාධෙන්තෙන ච උප්පජ්ජතීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො.
එවමිදං ¶ ‘‘උප්පජ්ජෙය්යා’’ති පුච්ඡාය ‘‘උප්පජ්ජතී’’ති අවිසෙසෙන විස්සජ්ජනං වත්වා ඉදානි යං ධම්මං පටිච්ච යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තෙ පච්චයපච්චයුප්පන්නෙ ඛන්ධවසෙන විසෙසෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කුසලං එකං ඛන්ධ’’න්තිආදි වුත්තං. යස්මා පනෙත්ථ එකො ඛන්ධො එකස්සෙව, ද්වින්නංයෙව වා, ද්වෙ වා පන එකස්සෙව පච්චයා නාම න හොන්ති, තස්මා තෙ පකාරෙන අනාමසිත්වා ‘‘එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදිනා පච්චයභාවෙන ගහිතාවසෙසං සබ්බං පච්චයුප්පන්නං කත්වා දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. එවං උපරිපි සබ්බත්ථ. චිත්තසමුට්ඨානං රූපන්ති ඉදං පටිච්චත්ථස්ස සහජාතත්ථත්තා ¶ යං කුසලෙන සහජාතඤ්චෙව හෙතුපච්චයඤ්ච ලභති, තං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකත’’න්ති. එත්ථ හෙතුපච්චයාධිකාරෙ අහෙතුකා න ගහෙතබ්බා. ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථූතිආදි කටත්තාරූපග්ගහණෙන වත්ථුස්මිං ගහිතෙපි වත්ථුං පටිච්ච අරූපක්ඛන්ධානං උප්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. එකං මහාභූතන්තිආදි පන රූපාබ්යාකතං පටිච්ච රූපාබ්යාකතස්ස උප්පත්තිදස්සනත්ථං. හෙතුපච්චයෙ උපත්ථම්භකානමෙව චෙත්ථ චිත්තජානං, පටිසන්ධියං කම්මජානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං පච්චයපච්චයුප්පන්නතා ගහෙතබ්බා, න අහෙතුකචිත්තජඋතුජාදීනං තෙසං හෙතුපච්චයා උප්පත්තියා අභාවතො. මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානන්තිආදි මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාදීනං උප්පත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. ඉමිනා උපායෙන ආරම්මණපච්චයාදීසුපි විස්සජ්ජනානං අත්ථො වෙදිතබ්බො.
ආරම්මණපච්චයෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති ආරම්මණපච්චයා. එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා. අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො…පෙ… අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති ආරම්මණපච්චයා. විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති එවං තිස්සො විස්සජ්ජිතා. සෙසා රූපමිස්සකත්තා, රූපස්ස ච ආරම්මණපච්චයෙන අනුප්පත්තිතො න ගහිතා. තෙනෙව ‘‘වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා’’ති වත්වා ‘‘ඛන්ධෙ පටිච්ච වත්ථූ’’ති න වුත්තං. එත්ථ ච ආරම්මණපච්චයාති සහජාතං කුසලං ධම්මං පටිච්ච උප්පජ්ජමානො කුසලො ධම්මො තතො අඤ්ඤෙන අසහජාතෙන ඡබ්බිධෙන ආරම්මණභූතෙන පච්චයෙනාති එවං අත්ථො ගහෙතබ්බො. න හි අත්තනා සහජාතං ආරම්මණං කත්වා චිත්තචෙතසිකා උප්පජ්ජන්ති.
අධිපතිපච්චයෙ හෙතුපච්චයසදිසං විස්සජ්ජනං. අනන්තරසමනන්තරෙසු පන රූපාභාවතො ආරම්මණපච්චයසදිසං. සහජාතපච්චයෙපි ¶ හෙතුපච්චයසදිසං. අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතුප්පත්තියා ¶ පන ‘‘බාහිරං එකං මහාභූතං පටිච්ච…පෙ… ද්වෙ මහාභූතා. මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූපං…පෙ… ආහාරසමුට්ඨානං එකං මහාභූතං…පෙ… ද්වෙ මහාභූතා…පෙ… උතුසමුට්ඨානං එකං…පෙ… ද්වෙ මහාභූතා…පෙ… අසඤ්ඤසත්තානං එකං මහාභූතං පටිච්ච…පෙ… ද්වෙ මහාභූතා…පෙ… කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති ඉදං අධිකං. එවං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙපි. කෙවලං තත්ථ කටත්තාරූපං උපාදාරූපඤ්ච න ගහිතං තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයත්තාභාවා. නිස්සයපච්චයෙපි සහජාතපච්චයසදිසං විස්සජ්ජනං. පටිච්චත්ථස්ස පන සහජාතත්ථත්තා චක්ඛාදීසු පුරෙජාතනිස්සයා ඉධ න ගහිතාති. උපනිස්සයපච්චයෙපි රූපස්ස උපනිස්සයපච්චයුප්පන්නත්තාභාවා ආරම්මණපච්චයසදිසමෙව විස්සජ්ජනං.
පුරෙජාතපච්චයෙ පන ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති පුරෙජාතපච්චයා. කුසලං එකං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයා. අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො…පෙ… අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… පුරෙජාතපච්චයා. විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයා’’ති එවං තිස්සො පුච්ඡා විස්සජ්ජිතා. තත්ථ වත්ථුං පුරෙජාතපච්චයාති ඉදං ආරම්මණපුරෙජාතනිවත්තනත්ථං වුත්තං. තං හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනංයෙව පුරෙජාතපච්චයතං සාධයති, න මනොවිඤ්ඤාණධාතුයාති ඉධ න ගහිතං.
පච්ඡාජාතපච්චයො ඉධ අරූපධම්මෙසු න ලබ්භති. රූපධම්මෙසු ච උපත්ථම්භකොව, න ජනකො, තස්මා ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදි න වත්තබ්බොවාති අයං න ගහිතො. ආසෙවනපච්චයෙපි ආරම්මණපච්චයෙ විය තිස්සොව පුච්ඡා විස්සජ්ජිතා.
කම්මපච්චයෙ ¶ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති කම්මපච්චයා. කුසලං එකං ඛන්ධං…පෙ… අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං…පෙ… කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති කුසලපදෙ තිස්සො, තථා අකුසලපදෙ. අබ්යාකතපදෙ පන ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච…පෙ… මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූපං, අසඤ්ඤසත්තානං…පෙ… කටත්තාරූපං උපාදාරූප’’න්ති එවං තිස්සො. ‘‘කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ¶ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්තිආදිනා සහජාතසදිසං විස්සජ්ජනං. නත්ථිවිගතපච්චයෙසු ආරම්මණසදිසං.
එවං සබ්බපච්චයෙසු ලබ්භමානපඤ්හෙ විස්සජ්ජනං දස්සෙත්වා තතො හෙතුඅධිපතිඣානමග්ගපච්චයා එකසදිසා. ආරම්මණානන්තරසමනන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයා එකසදිසා. සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඅත්ථිඅවිගතා එකසදිසා. ආසෙවනපච්චයෙ විපාකො න ලබ්භති. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ චිත්තජරූපං, උපාදාරූපඤ්ච න ලබ්භතීතිආදිනා පච්චයානං අඤ්ඤමඤ්ඤසදිසත්තං වත්වා පුන තෙසං ‘‘හෙතුයා නව. ආරම්මණෙ තීණි. අධිපතියා නව. අනන්තරසමනන්තරෙසු තීණි. සහජාතෙ නව. අඤ්ඤමඤ්ඤෙ තීණි. නිස්සයෙ නව. උපනිස්සයෙ තීණි. පුරෙජාතෙ තීණි. ආසෙවනෙ තීණි. කම්මෙ නව. විපාකෙ එකං. ආහාරෙ නව. ඉන්ද්රියෙ නව. ඣානෙ නව. මග්ගෙ නව. සම්පයුත්තෙ තීණි. විප්පයුත්තෙ නව. අත්ථියා නව. නත්ථියා තීණි. විගතෙ තීණි. අවිගතෙ නවා’’ති එවං හෙතුපච්චයාදීනං එකෙකස්මිං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනවාරගණනා වුත්තාති අයං එකමූලකනයො.
යථා ච එකමූලකෙ, එවං ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’තිආදිනා ද්විමූලකාදීසුපි සබ්බමූලකපරියොසානෙසු යථානුරූපං ¶ නයො නෙතබ්බො. පාළියම්පි විත්ථාරනයං අදස්සෙත්වා ‘‘හෙතුපච්චයා ආරම්මණෙ තීණී’’තිආදිනා විස්සජ්ජනවාරගණනභෙදො දස්සිතොති අයං පච්චයානුලොමෙ නයො.
පච්චයපච්චනීයෙ පන ‘‘අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා. විචිකිච්ඡාසහගතෙ උද්ධච්චසහගතෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච විචිකිච්ඡාසහගතො උද්ධච්චසහගතො මොහො. අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා. අහෙතුකං විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං. අහෙතුකපටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතං එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා කටත්තා ච රූපං…පෙ… වත්ථුං පටිච්ච ඛන්ධා. එකං මහාභූතං පටිච්ච…පෙ… මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං, කටත්තාරූපං උපාදාරූපං…පෙ… එකං මහාභූතං පටිච්ච…පෙ… උපාදාරූප’’න්ති ඉමා ද්වෙ විස්සජ්ජිතා.
නාරම්මණපච්චයෙ ¶ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලෙ…පෙ… අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… අකුසලෙ…පෙ… අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං රූපං, අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති ඉමා පඤ්ච විස්සජ්ජිතා.
නාධිපතිපච්චයෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො…පෙ… කුසලං එකං ඛන්ධං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා උප්පජ්ජන්ති…පෙ… අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා, අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… අකුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ච අබ්යාකතො ච ධම්මා…පෙ… අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ¶ …පෙ… මහාභූතෙ පටිච්ච…පෙ… කටත්තාරූපං උපාදාරූපං. කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… අකුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති නව පුච්ඡා විස්සජ්ජිතා. නානන්තරනසමනන්තරපච්චයා නාරම්මණපච්චයසදිසා.
නාඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලෙ…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… අකුසලෙ…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… විපාකාබ්යාකතෙ කිරියාබ්යාකතෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතෙ…පෙ… කටත්තා රූපං. මහාභූතෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං කටත්තාරූපං උපාදාරූපං. බාහිරෙ මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූපං. ආහාරසමුට්ඨානෙ මහාභූතෙ පටිච්ච උපාදාරූපං. උතුසමුට්ඨානෙ…පෙ… උපාදාරූපං. අසඤ්ඤසත්තානං මහාභූතෙ පටිච්ච කටත්තාරූපං උපාදාරූපං. කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… කුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… අකුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති පඤ්ච විස්සජ්ජිතා. තත්ථ විපාකාබ්යාකතෙ ¶ ඛන්ධෙ පටිච්ච කටත්තාරූපන්ති හදයවත්ථුවජ්ජං වෙදිතබ්බං. නඋපනිස්සයපච්චයො නාරම්මණපච්චයසදිසො.
නපුරෙජාතපච්චයෙ ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො…පෙ… අරූපෙ කුසලං…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා. කුසලං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්ති කුසලපදෙ ද්වෙ, තථා අකුසලපදෙපි. ‘‘අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… අරූපෙ විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං…පෙ… බාහිරං…පෙ… උපාදාරූපං. කුසලඤ්ච ¶ අබ්යාකතඤ්ච ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො. කුසලෙ ඛන්ධෙ ච මහාභූතෙ ච පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච…පෙ… අකුසලෙ ඛන්ධෙ ච…පෙ… රූප’’න්ති ඉමා තිස්සොති සත්ත විස්සජ්ජිතා. නපච්ඡාජාතනාසෙවනපච්චයා නාධිපතිපච්චයසදිසා. තත්ථ කුසලාකුසලකිරියානං පඨමජවනවසෙන නාසෙවනපච්චයප්පවත්ති වෙදිතබ්බා.
නකම්මපච්චයෙ ‘‘කුසලං පටිච්ච කුසලො, කුසලා චෙතනා. අකුසලං පටිච්ච අකුසලො, අකුසලා චෙතනා. අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො, විපාකකිරියා චෙතනා. බාහිරං, ආහාරසමුට්ඨානං, උතුසමුට්ඨාන’’න්ති තිස්සො විස්සජ්ජිතා.
නවිපාකපච්චයෙ ‘‘කුසලං පටිච්ච කුසලො, අබ්යාකතො. කුසලො ච අබ්යාකතො චා’’ති කුසලපදෙ තිස්සො, තථා අකුසලපදෙපි. ‘‘අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො…පෙ… බාහිරං ආහාරසමුට්ඨානං උතුසමුට්ඨානං අසඤ්ඤ…පෙ… උපාදාරූපං…පෙ… අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච අබ්යාකතො’’ති ඉමා තිස්සොති නව විස්සජ්ජිතා.
නාහාරපච්චයෙ ‘‘අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො. බාහිරං උතුසමුට්ඨානං, අසඤ්ඤ…පෙ… උපාදාරූප’’න්ති එකාව.
නඉන්ද්රියපච්චයෙ ‘‘අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො. බාහිරං ආහාරසමුට්ඨානං…පෙ… උතුසමුට්ඨානං…පෙ… අසඤ්ඤසත්තානං මහාභූතෙ පටිච්ච රූපජීවිතින්ද්රිය’’න්ති එකාව.
නඣානපච්චයෙ ¶ ‘‘අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො. පඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතං…පෙ… බාහිරං ආහාරඋතුඅසඤ්ඤඋපාදාරූප’’න්ති එකාව.
නමග්ගපච්චයෙ ‘‘අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො. අහෙතුකං විපාකාබ්යාකතං කිරියාබ්යාකතං…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං…පෙ… අහෙතුකපටිසන්ධික්ඛණෙ ¶ විපාකා…පෙ… කටත්තා ච රූපං…පෙ… බාහිරං ආහාරඋතුඅසඤ්ඤඋපාදාරූප’’න්ති එකාව.
නසම්පයුත්තපච්චයො නාරම්මණපච්චයසදිසො.
නවිප්පයුත්තපච්චයෙ ‘‘කුසලං පටිච්ච කුසලො. අරූපෙ කුසලොව. අකුසලං…පෙ… අරූපෙ අකුසලො. අබ්යාකතං පටිච්ච අබ්යාකතො, අරූපෙ විපාකකිරියාබ්යාකතං. බාහිරං අසඤ්ඤ…පෙ… උපාදාරූප’’න්ති ඉමා තිස්සොව පුච්ඡා විස්සජ්ජිතා. නොනත්ථිනොවිගතපච්චයා නාරම්මණපච්චයසදිසා. නසහජාතනනිස්සයනොඅත්ථිනොඅවිගතපච්චයා පනෙත්ථ චත්තාරොපි න ලබ්භන්තීති.
එවං පච්චනීකෙ ලබ්භමානපඤ්හවිස්සජ්ජනං දස්සෙත්වා තතො ‘‘නහෙතුයා ද්වෙ. නාරම්මණෙ පඤ්ච. නාධිපතියා නව. නානන්තරෙ නසමනන්තරෙ නාඤ්ඤමඤ්ඤෙ නඋපනිස්සයෙ පඤ්ච. නපුරෙජාතෙ සත්ත. නපච්ඡාජාතෙ නාසෙවනෙ නව. නකම්මෙ තීණි. නවිපාකෙ නව. නාහාරෙ නඉන්ද්රියෙ නඣානෙ නමග්ගෙ එකං. නසම්පයුත්තෙ පඤ්ච. නවිප්පයුත්තෙ තීණි. නොනත්ථිනොවිගතෙසු පඤ්චා’’ති විස්සජ්ජනවාරගණනා වුත්තාති අයං එකමූලකනයො.
ඉමිනාව නයෙන ද්විමූලකාදීසුපි යථානුරූපං නයො නෙතබ්බො, පාළියං පන ‘‘නහෙතුපච්චයා නාරම්මණෙ එක’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනවාරගණනාව දස්සිතාති අයං පච්චයපච්චනීයනයො.
ඉමිනා වුත්තානුසාරෙනෙව ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා නාරම්මණපච්චයා’’තිආදිනා අනුලොමපච්චනීයනයෙ, ‘‘අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති නහෙතුපච්චයා ආරම්මණපච්චයා’’තිආදිනා පච්චනීයානුලොමනයෙ පඤ්හවිස්සජ්ජනනයො වෙදිතබ්බො ¶ . පාළියං පනෙත්ථ විස්සජ්ජනවාරගණනාව දස්සිතාති ¶ අයං අනුලොමපච්චනීයකුසලත්තිකෙ පටිච්චවාරනයො.
සහජාතවාරාදීසුපි ඡවාරෙසු පටිච්චවාරෙ වුත්තානුසාරෙන සබ්බත්ථ නයො නෙතබ්බො. යෙ පන තත්ථ තත්ථ පාළිවිසෙසා, අත්ථවිසෙසා ච උපලබ්භන්ති, තෙ පට්ඨානපාළිඅට්ඨකථාසු එව සබ්බාකාරතො ගහෙතබ්බා. ඉධ පන තෙ සබ්බෙ සඞ්ඛෙපනයතො දස්සියමානාපි ගන්ථභාරියං කරොන්තීති න දස්සිතා.
තෙසු පන වාරෙසු ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. කුසලං ධම්මං පච්චයා… කුසලං ධම්මං නිස්සාය… කුසලං ධම්මං සංසට්ඨො… කුසලං ධම්මං සම්පයුත්තො කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’ති එවං ආදිතො පඤ්චසු වාරෙසු පාළිගති ඤාතබ්බා. තෙසු ච පටිච්චසහජාතා එකත්ථා, පච්චයනිස්සයා එකත්ථා, සංසට්ඨසම්පයුත්තා එකත්ථා. තත්ථ ‘‘කුසලං ධම්මං සහජාතො’’තිආදීසු කුසලං ධම්මං පටිච්ච තෙන සහජාතො හුත්වාතිආදිනා යථානුරූපං අත්ථො වෙදිතබ්බො. පච්ඡිමෙ පන පඤ්හාවාරෙ ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො. කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො. කුසලො අබ්යාකතස්ස…පෙ… කුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච…පෙ… කුසලා හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්චා’’තිආදිනා හෙතුපච්චයෙ,
‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො. දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං පච්චවෙක්ඛති. පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි…පෙ… ඣානා වුට්ඨහිත්වා ඣානං… සෙඛා ගොත්රභුං වොදානං මග්ගං පච්චවෙක්ඛන්ති. සෙඛා වා පුථුජ්ජනා වා කුසලං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්ති. චෙතොපරියඤාණෙන කුසලචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං ජානන්ති ¶ . ආකාසානඤ්චායතනකුසලං විඤ්ඤාණඤ්චායතනකුසලස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකුසලං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලස්ස… කුසලා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසයථාකම්මූපගඅනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො.
කුසලො අකුසලස්ස…පෙ… දානං දත්වා…පෙ… කත්වා තං අස්සාදෙති අභිනන්දති. තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති. දිට්ඨි විචිකිච්ඡා උද්ධච්චං දොමනස්සං උප්පජ්ජති. පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි අස්සාදෙති ¶ …පෙ… දොමනස්සං උප්පජ්ජති. ඣානා වුට්ඨහිත්වා ඣානං අස්සාදෙති…පෙ… උද්ධච්චං උප්පජ්ජති. ඣානෙ පරිහීනෙ විප්පටිසාරිස්ස දොමනස්සං උප්පජ්ජති.
කුසලො අබ්යාකතස්ස…පෙ… පච්චයො. අරහා මග්ගං පච්චවෙක්ඛති. පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි… කුසල…පෙ… විපස්සති…පෙ… විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජති. ආකාසානඤ්චායතනකුසලං විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිපාකස්ස…පෙ… කිරියස්ස. ආකිඤ්චඤ්ඤායතන…පෙ… විපාකස්ස ච කිරියස්ස ච. කුසලා ඛන්ධා චෙතොපරිය…පෙ… අනාගතංසඤාණස්ස ආවජ්ජනාය.
අකුසලො අකුසලස්ස…පෙ… පච්චයො. රාගං අස්සාදෙති…පෙ… උද්ධච්චං උප්පජ්ජති. අකුසලො කුසලස්ස…පෙ… පච්චයො. සෙඛා පහීනෙ කිලෙසෙ…පෙ… අනාගතංසඤාණස්ස. අකුසලො අබ්යාකතස්ස… අරහා පහීනෙ කිලෙසෙ…පෙ… ආවජ්ජනාය.
අබ්යාකතො අබ්යාකතස්ස… අරහා ඵලං පච්චවෙක්ඛති. නිබ්බානං, චක්ඛුං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බං විපස්සති. දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපං පස්සති…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකිරියං…පෙ… කිරියස්ස. රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස…පෙ… ආවජ්ජනාය. අබ්යාකතො කුසලස්ස… සෙඛා ඵලං…පෙ… අනාගතංසඤාණස්ස. අබ්යාකතො අකුසලස්ස… චක්ඛුං අස්සාදෙතී’’තිආදිනා ආරම්මණපච්චයෙ ච,
‘‘කුසලො ¶ කුසලස්ස අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො. ආරම්මණාධිපති, සහජාතාධිපති. ආරම්මණාධිපති – දානං දත්වා’’තිආදිනා අධිපතිපච්චයෙ ච,
‘‘කුසලො කුසලස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා විත්ථාරතො අනන්තරසමනන්තරසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයපච්චයෙසු ච,
‘‘කුසලො කුසලස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. ආරම්මණූපනිස්සයො අනන්තරූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො. ආරම්මණූපනිස්සයො – දානං දත්වා’’තිආදිනා ආරම්මණපච්චයෙ වුත්තනයෙන, ‘‘අනන්තරූපනිස්සයො – පුරිමා පුරිමා කුසලා ඛන්ධා පච්ඡිමානං පච්ඡිමාන’’න්තිආදිනා ¶ අනන්තරපච්චයෙ වුත්තනයෙනෙව, ‘‘පකතූපනිස්සයො – සද්ධං උපනිස්සාය…පෙ… උපොසථකම්මං කරොති. ඣානං, විපස්සනං, මග්ගං, අභිඤ්ඤං, සමාපත්තිං උප්පාදෙති. සීලං, සුතං, චාගං, පඤ්ඤං උපනිස්සාය…පෙ… පඨමස්ස ඣානස්ස පරිකම්මං පඨමස්ස ඣානස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස…පෙ… යථාකම්මූපගඤාණං අනාගතංසඤාණස්ස…පෙ… පඨමස්ස මග්ගස්ස පරිකම්මං පඨමස්ස…පෙ… තතියො මග්ගො චතුත්ථස්ස. මග්ගො සෙඛානං අත්ථපටිසම්භිදාය…පෙ… ඨානාඨානකොසල්ලස්ස උපනිස්සය. කුසලො අකුසලස්ස…පෙ… ආරම්මණූපනිස්සයො. පකතූප…පෙ… පකතූපනිස්සයො – සද්ධං උපනිස්සාය මානං ජප්පෙති. දිට්ඨිං ගණ්හාති…පෙ… සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤා රාගස්ස, දොසස්ස, මොහස්ස, මානස්ස, දිට්ඨියා. පත්ථනාය…පෙ… කුසලො අබ්යාකතස්ස…පෙ… ආරම්මණූපනිස්සයො. අනන්තරූපනිස්සයො. පකතූප…පෙ… පකතූපනිස්සයො – සද්ධං උපනිස්සාය අත්තානං ආතාපෙති…පෙ… කායිකස්ස සුඛස්ස, දුක්ඛස්ස, ඵලසමාපත්තියා. කුසලං කම්මං විපාකස්ස…පෙ… මග්ගො අරහතො අත්ථපටිසම්භිදාය පච්චයො.
අකුසලො ¶ අකුසලස්ස…පෙ… පකතූපනිස්සයො – රාගං උපනිස්සාය පාණං හනති…පෙ… සම්ඵං පලපති…පෙ… සඞ්ඝං භින්දති. දොසං, මොහං, මානං, දිට්ඨිං, පත්ථනං උපනිස්සාය…පෙ… සඞ්ඝං භින්දති…පෙ… පාණාතිපාතො පාණාතිපාතස්ස…පෙ… සඞ්ඝභෙදකම්මස්ස…පෙ… පච්චයො.
අකුසලො කුසලස්ස…පෙ… පකතූපනිස්සයො – රාගං උපනිස්සාය දානං දෙති…පෙ… මග්ගං උප්පාදෙති…පෙ… සමාපත්තිං උප්පාදෙති. රාගො…පෙ… පත්ථනා. සද්ධාය, සීලස්ස…පෙ… පඤ්ඤාය උපනිස්සය. පාණං හන්ත්වා තස්ස පටිඝාතත්ථාය දානං දෙතී’’තිආදිනා ච උපනිස්සයපච්චයෙ ච,
‘‘අබ්යාකතො අබ්යාකතස්ස පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො…පෙ… ආරම්මණපුරෙජාතං – අරහා චක්ඛුං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බෙ, වත්ථුං විපස්සති…පෙ… දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපං පස්සති…පෙ… රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස…පෙ… වත්ථුපුරෙජාතං – චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස…පෙ… වත්ථු විපාකාබ්යාකතාන’’න්තිආදිනා පුරෙජාතපච්චයෙ ච,
‘‘කුසලො ¶ අබ්යාකතස්ස…පෙ… පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්සා’’තිආදිනා පච්ඡාජාතපච්චයෙ ච,
‘‘කුසලො කුසලස්ස…පෙ… පුරිමා පුරිමා කුසලා ඛන්ධා’’තිආදිනා ආසෙවනපච්චයෙ ච,
‘‘සහජාතා නානාක්ඛණිකා, සහජාතා කුසලා චෙතනා…පෙ… සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං. නානාක්ඛණිකා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපාන’’න්තිආදිනා කම්මපච්චයෙ ච,
‘‘අබ්යාකතො අබ්යාකතස්ස…පෙ… එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්න’’න්තිආදිනා විපාකපච්චයෙ ච,
‘‘කුසලො ¶ කුසලස්සා’’තිආදිනා ආහාරපච්චයාදීසු ච, ‘‘කුසලො අබ්යාකතස්ස, සහජාතං, පච්ඡාජාතං, සහජාතා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං. පච්ඡාජාතා ඉමස්ස කායස්ස…පෙ… අබ්යාකතො කුසලස්ස…පෙ… පුරෙජාතං වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා විප්පයුත්තපච්චයාදීසු ච පාළිගති වෙදිතබ්බා.
තත්ථ කුසලධම්මො නාමෙස යස්මා උප්පජ්ජන්තො ඨපෙත්වා පච්ඡාජාතපච්චයං, විපාකපච්චයඤ්ච සෙසෙහි ද්වාවීසතියා පච්චයෙහි උප්පජ්ජති. කුසලස්ස ච පච්චයො හොන්තො ඨපෙත්වා පුරෙජාතපච්ඡාජාතවිපාකවිප්පයුත්තපච්චයෙ සෙසෙහි වීසතියා පච්චයෙහි පච්චයො හොති. එවං කුසලො කුසලාදීනං, අකුසලො ච අකුසලාදීනං යථානුරූපං පච්චයා හොන්ති, තස්මා කුසලාදීනං තංතංපච්චයුප්පන්නවිභාගං දස්සෙතුං පඤ්හාවාරො වුත්තො. තත්ථ සෙඛා ගොත්රභුන්ති සොතාපන්නං සන්ධාය වුත්තං, වොදානන්ති සකදාගාමිඅනාගාමිනො. තෙසං හි ගොත්රභුචිත්තං වොදානං නාම. මග්ගා වුට්ඨහිත්වාති මග්ගවීථිතො වුට්ඨාය. න හි මග්ගානන්තරා පච්චවෙක්ඛණා නාම අත්ථීති අයං අනුලොමපට්ඨානෙ කුසලත්තිකනයො.
වෙදනාත්තිකාදීසු ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං එකං ඛන්ධං පටිච්ච ද්වෙ ඛන්ධා. ද්වෙ ඛන්ධෙ ¶ පටිච්ච එකො ඛන්ධො’’තිආදිනා කුසලත්තිකෙ වුත්තානුසාරෙන පටිච්චවාරාදීසු පඤ්හාවාරපරියොසානෙසු සත්තසු වාරෙසු එකෙකස්මිං පච්චයානුලොමාදීහි ච එකමූලාදීහි නයෙහි ච සබ්බත්තිකෙසු ලබ්භමානපදවසෙන ගණනානයො යොජෙත්වා ඤාතබ්බො. තත්ථ වෙදනාත්තිකෙ වෙදනාක්ඛන්ධස්ස අලබ්භනතො ‘‘එකං ඛන්ධං නිස්සාය ද්වෙ ඛන්ධා’’තිආදි වුත්තං. සබ්බත්ථ විසෙසො ¶ පාළිඅට්ඨකථානුසාරෙනෙව ඤාතබ්බොති අයං අනුලොමපටිලොමෙ තිකපට්ඨානනයො.
දුකපට්ඨානෙ පන ‘‘හෙතුං ධම්මං පටිච්ච හෙතු ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. අලොභං පටිච්ච අදොසො. අමොහො. අදොසං අමොහං පටිච්ච අලොභො. අදොසො. ලොභං පටිච්ච මොහො. මොහං පටිච්ච ලොභො. දොසං පටිච්ච මොහො. මොහං පටිච්ච දොසො. පටිසන්ධික්ඛණෙ හෙතුං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු ධම්මො උප්පජ්ජති…පෙ… හෙතූ ච නහෙතූ ච. නහෙතුං පටිච්ච නහෙතු ධම්මො න…පෙ… හෙතූ ච නහෙතූ චා’’තිආදිනා හෙතුදුකෙ,
‘‘සහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච සහෙතුකො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. සහෙතුකං එකං ඛන්ධං…පෙ… සහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච. අහෙතුකො…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං රූපං. පටිසන්ධික්ඛණෙ…පෙ… සහෙතුකො ච, අහෙතුකො ච…පෙ… අහෙතුකං ඛන්ධං පටිච්ච අහෙතුකො. විචිකිච්ඡාසහගතං උද්ධච්චසහගතං මොහං පටිච්ච සම්පයුත්තකා ඛන්ධා…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානං. ආහාරසමුට්ඨාන’’න්තිආදිනා සහෙතුකදුකාදීසු ච කෙනචිවිඤ්ඤෙය්යදුකවජ්ජිතෙසු සබ්බදුකෙසු පච්චෙකං පටිච්චවාරාදීසු සත්තසු මහාවාරෙසු එකෙකස්මිං පච්චයානුලොමාදීසු චතූසු නයෙසු එකමූලකාදීහි සබ්බවාරෙහි කුසලත්තිකෙ වුත්තානුසාරෙන යථානුරූපං විභඞ්ගනයො යොජෙත්වා ඤාතබ්බො. සබ්බස්මිම්පි හි පට්ඨානෙ කෙනචිවිඤ්ඤෙය්යදුකං න ලබ්භතීති අයං දුකපට්ඨානනයො.
දුකතිකපට්ඨානෙ පන ‘‘හෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්ච හෙතු කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා හෙතුදුකෙන සද්ධිං කුසලත්තිකෙ කුසලං පදං යොජෙත්වා පටිච්චවාරාදීසු සත්තසු වාරෙසු පච්චයානුලොමාදීනං චතුන්නං නයානං වසෙන ලබ්භමානකපච්චයා එකමූලකාදිනයෙහි දස්සිතා ¶ . යථා ච කුසලං පදං, එවං අකුසලං පදං, අබ්යාකතඤ්ච හෙතුදුකෙන යොජෙත්වා වුත්තනයෙන දස්සෙත්වා හෙතුකුසලදුකතිකන්ති ඨපිතං. පාළි පන අතිසංඛිත්තා. යථා කුසලත්තිකං, එවං ‘‘හෙතුං සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච හෙතු සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා ලබ්භමානකපදවසෙන වෙදනාත්තිකාදයොපි හෙතුදුකෙන ¶ යොජෙත්වා හෙතුවෙදනදුකතිකාදීනි එකවීසතිදුකතිකානි දස්සිතානීති. යථා ච හෙතුදුකෙන සද්ධිං ලබ්භමානකපදවසෙන ද්වාවීසතිතිකා යොජිතා, එවං සහෙතුකදුකාදීහි සබ්බෙහි සද්ධිං පච්චෙකං ද්වාවීසතිතිකා යොජෙතබ්බා. පාළි පනෙත්ථ ඉතො පරෙසුපි සබ්බත්ථ අතිසංඛිත්තා. එවං ද්වාවීසතිතිකෙ ගහෙත්වා දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං දෙසිතන්ති අයං දුකතිකපට්ඨානනයො.
තිකදුකපට්ඨානෙපි ‘‘කුසලං හෙතුං ධම්මං පටිච්ච කුසලො හෙතු ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා කුසලත්තිකෙන සද්ධිං හෙතුපදං යොජෙත්වා පටිච්චවාරාදීසු සත්තසු මහාවාරෙසු පච්චයානුලොමාදිනයචතුක්කවසෙන ලබ්භමානකපච්චයා එකමූලාදීහි සබ්බවාරෙහි දස්සිතා. යථා හෙතුපදං, එවං නහෙතුපදම්පි කුසලත්තිකෙන සද්ධිං යොජෙත්වා කුසලහෙතු තිකදුකන්ති ඨපිතං. යථා ච කුසලත්තිකෙන සද්ධිං හෙතුදුකං, එවං ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං හෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්චා’’තිආදිනා වෙදනාත්තිකාදීහිපි තං යොජෙත්වා වෙදනාත්තිකදුකාදීනි එකවීසතිතිකදුකාදීනි දස්සිතානි. යථා ච හෙතුදුකං, එවං සහෙතුකාදයොපි සබ්බෙ පච්චෙකං ද්වාවීසතියා තිකෙහි ලබ්භමානපදවසෙනෙව යොජිතා. එවං දුකසතං ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං දෙසිතන්ති අයං තිකදුකපට්ඨානනයො.
තිකතිකපට්ඨානෙපි ¶ ‘‘කුසලං සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච කුසලො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා කුසලත්තිකං වෙදනාත්තිකාදීහි සබ්බත්තිකෙහි, වෙදනාත්තිකාදයො ච කුසලත්තිකාදීහි වුත්තනයෙන යොජෙත්වා පච්චයා දස්සිතා. එවං තිකෙසු එව තිකෙ පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං දෙසිතන්ති අයං තිකතිකපට්ඨානනයො.
දුකදුකපට්ඨානෙපි ‘‘හෙතුං සහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච හෙතු සහෙතුකො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා හෙතුදුකං සහෙතුකාදීහි, සහෙතුකඤ්ච හෙතුදුකාදීහි යොජෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙහි පච්චයා දස්සිතා. එවං දුකෙසු එව දුකෙ පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං දෙසිතන්ති අයං දුකදුකපට්ඨානනයො. එවං තාව අනුලොමපට්ඨානෙ –
‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,
දුකතිකඤ්චෙව ¶ තිකදුකඤ්ච;
තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,
ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති. –
වුත්තා ඡ නයා වෙදිතබ්බා. පච්චයවසෙන පනෙතෙසු ඡසු එකෙකස්මිං පට්ඨානෙ පච්චයානුලොමාදීනං චතුන්නං නයානං වසෙන එතෙන පරියායෙන චතුවීසතිනයපටිමණ්ඩිතමිදං ධම්මානුලොමපට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බං. අයං අනුලොමපට්ඨානනයො.
පච්චනීයපට්ඨානෙ පන ‘‘නකුසලං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. අකුසලං අබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච…පෙ… ද්වෙ ඛන්ධා, චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූප’’න්තිආදිනා තිකපට්ඨානෙ, ‘‘නහෙතුං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. නහෙතුං එකං ඛන්ධං පටිච්ච…පෙ… චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූප’’න්තිආදිනා දුකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නහෙතුං නකුසලං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. නහෙතුං නකුසලං අබ්යාකතං ¶ එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදිනා දුකතිකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නකුසලං නහෙතුං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො නහෙතු ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තිකදුකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නකුසලං නසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො නසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තිකතිකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නහෙතුං නසහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු නසහෙතුකො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා දුකදුකපට්ඨානෙ චාති ඡසු පච්චනීයපට්ඨානෙසු අනුලොමතිකපට්ඨානාදීසු ඡසු පට්ඨානෙසු වුත්තෙන සබ්බෙන පකාරෙන පාළිනයො වෙදිතබ්බො. ඉදඤ්ච කුසලාදීනං, හෙතුආදීනඤ්ච ධම්මානං පච්චයුප්පන්නභාවපටික්ඛෙපවසෙන පවත්තත්තා ධම්මපච්චනීයපට්ඨානං නාම ජාතං. තත්ථ හි නකුසලං ධම්මං පටිච්චාති කුසලස්ස පච්චයපටික්ඛෙපො. නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතීති කුසලස්ස පච්චයුප්පන්නභාවපටික්ඛෙපො. තථා ‘‘අකුසලං අබ්යාකතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච…පෙ… අකුසලා, අබ්යාකතා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානඤ්ච රූපං උප්පජ්ජතී’’ති එවමාදිනා නයෙනෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවමෙත්ථ පච්චනීයපට්ඨානෙ –
‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,
දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;
තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,
ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති. –
වුත්තා ¶ ඡ නයා වෙදිතබ්බා. පච්චයවසෙන පනෙත්ථාපි එකෙකස්මිං පච්චයානුලොමාදීනං චතුන්නං චතුන්නං නයානං වසෙන චතුවීසතිනයපටිමණ්ඩිතමිදං ධම්මපච්චනීයපට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බන්ති අයං පච්චනීයපට්ඨානනයො.
අනුලොමපච්චනීයපට්ඨානෙ පන ‘‘කුසලං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා. කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්තිආදිනා තිකපට්ඨානෙ, ‘‘හෙතුං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු ¶ ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා දුකපට්ඨානෙ ච, ‘‘හෙතුං කුසලං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා දුකතිකපට්ඨානෙ ච, ‘‘කුසලං හෙතුං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො නහෙතු ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තිකදුකපට්ඨානෙ ච, ‘‘කුසලං සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච නකුසලො නසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තිකතිකපට්ඨානෙ ච, ‘‘හෙතුං සහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච නහෙතු නසහෙතුකො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා දුකදුකපට්ඨානෙ ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙන සබ්බෙන පකාරෙන පාළිනයො වෙදිතබ්බො. ඉදං කුසලාදීනං ධම්මානං පච්චයත්තං අප්පටික්ඛිපිත්වා පච්චයුප්පන්නානං කුසලාදිභාවපටික්ඛෙපවසෙන පවත්තත්තා ධම්මානුලොමපච්චනීයපට්ඨානං නාම ජාතං. තත්ථ හි කුසලං ධම්මං පටිච්චාති කුසලස්ස පච්චයභාවවිධානං. නකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතීති කුසලස්ස පච්චයුප්පන්නභාවනිවාරණං, තස්මා ‘‘කුසලෙ ඛන්ධෙ පටිච්ච චිත්තසමුට්ඨානං රූප’’න්තිආදිනා විස්සජ්ජනං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බන්ති එවමෙත්ථ අනුලොමපච්චනීයපට්ඨානෙ –
‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,
දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;
තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,
ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති. –
වුත්තා ඡ නයා වෙදිතබ්බා. පච්චයවසෙන පනෙත්ථාපි එකෙකස්මිං පච්චයානුලොමාදීනං චතුන්නං චතුන්නං නයානං වසෙන චතුවීසතිනයපටිමණ්ඩිතමිදං ධම්මානුලොමපච්චනීයපට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බන්ති අයං අනුලොමපච්චනීයපට්ඨානනයො.
පච්චනීයානුලොමපට්ඨානෙ ‘‘නකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො…පෙ… නකුසලං ධම්මං පටිච්ච ¶ අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’තිආදිනා තිකපට්ඨානෙ, ‘‘නහෙතුං ධම්මං පටිච්ච හෙතු ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා දුකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නහෙතුං ¶ නකුසලං ධම්මං පටිච්ච හෙතු අකුසලො ධම්මො…පෙ… හෙතු අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජතීති’’ආදිනා දුකතිකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නකුසලං නහෙතුං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො හෙතු ධම්මො…පෙ… අබ්යාකතො හෙතු ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තිකදුකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නකුසලං නසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො…පෙ… අබ්යාකතො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා තිකතිකපට්ඨානෙ ච, ‘‘නහෙතුං නසහෙතුකං ධම්මං පටිච්ච හෙතු සහෙතුකො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා දුකදුකපට්ඨානෙ ච, හෙට්ඨා වුත්තෙන පකාරෙන පාළිනයො වෙදිතබ්බො. ඉදඤ්ච කුසලාදිධම්මානං පච්චයත්තං පටික්ඛිපිත්වා තෙසං පච්චයුප්පන්නභාවඅප්පටික්ඛෙපවසෙන පවත්තත්තා ධම්මපච්චනීයානුලොමපට්ඨානං නාම ජාතං. තත්ථ නකුසලං ධම්මන්ති කුසලස්ස පච්චයභාවනිවාරණං. අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතීති අකුසලස්ස උප්පත්තිවිධානං. කුසලං පන පටිච්ච කුසලස්ස උප්පත්තිඅභාවතො ‘‘කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’ති අවත්වා ‘‘අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජතී’’ති ලබ්භමානපදවසෙන වුත්තං. කුසලං, හි අකුසලං, අබ්යාකතං වා සහජාතපච්චයං කත්වා උප්පජ්ජමානො කුසලො නාම නත්ථි, තස්මා අකුසලස්ස ච අබ්යාකතස්ස ච වසෙන දෙසනා කතා. එවමඤ්ඤත්ථ. එවමෙත්ථ ධම්මපච්චනීයානුලොමපට්ඨානෙ –
‘‘තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,
දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;
තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,
ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරා’’ති. –
වුත්තා ඡ නයා වෙදිතබ්බා. පච්චයවසෙන පනෙත්ථාපි තිකපට්ඨානාදීසු එකෙකස්මිං පච්චයානුලොමාදීනං චතුන්නං චතුන්නං ¶ නයානං වසෙන එකෙන පරියායෙන චතුවීසතිනයපටිමණ්ඩිතමිදං ධම්මපච්චනීයානුලොමපට්ඨානන්ති වෙදිතබ්බන්ති අයං පච්චනීයානුලොමපට්ඨානනයො.
එවමිදං භගවතා අනුලොමපට්ඨානාදීසු චතූසු එකෙකස්මිං පට්ඨානෙ තිකදුකාදීනඤ්ඤෙව ඡන්නං ඡන්නං නයානං වසෙන චතුවීසතිනයපටිමණ්ඩිතං සමන්තපට්ඨානමහාපකරණං දෙසිතං. පච්චයවසෙන පනෙතෙසු චතුවීසතියා පට්ඨානෙසු එකෙකස්මිං පච්චයානුලොමාදීනං චතුන්නං චතුන්නං නයානං ¶ වසෙනෙතං ඡන්නවුතිනයපටිමණ්ඩිතං හොති, ධම්මවසෙනෙව චෙතං පකරණං චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං වුත්තන්ති අයමෙත්ථ විභඞ්ගනයො.
මොහවිච්ඡෙදනියා අභිධම්මමාතිකත්ථවණ්ණනාය
පට්ඨානමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
නිගමනකථා
එත්තාවතා ¶ ච –
මාතිකායාභිධම්මස්ස, ආරද්ධා අත්ථවණ්ණනා;
මොහවිච්ඡෙදනී නාම, යා සා නිට්ඨමුපාගතා.
නිට්ඨං යථායං සම්පත්තා, ලජ්ජීහි අභිපත්ථිතා;
සබ්බෙ නිට්ඨං තථා සන්තා, සමෙන්තු සුමනොරථා.
යො ගම්භීරො සසාදීනං, සමුද්දොව භයාවහො;
කාලෙස්මිං ධීමතඤ්චාපි, අපි ගන්ථාවලොකනෙ.
පඨමන්තරධානස්ස, අභිධම්මස්ස තස්ස යං;
සිලාලෙඛා නිධීනංව, ධම්මත්ථානං පකාසිකා.
නාවා විය සමුද්දස්ස, සුඛොතරණපද්ධති;
පාළිඅට්ඨකථා චෙසා, පරිසුද්ධා අනාකුලා.
නයතොපි ¶ අවික්කිණ්ණා, අසංකිණ්ණා නිකායතො;
යතො සක්කච්ච සොතබ්බා, සද්ධම්මට්ඨිතියා සතා.
සද්ධම්මට්ඨිතිකාමෙන, අනත්තුක්කංසනාදිතො;
මයාපි වණ්ණයන්තෙන, රචිතා සුද්ධචෙතසා;
තෙත්තිංසභාණවාරාය, පරිමාණෙන තන්තියා.
මාතිකාවණ්ණනා යා සා, යාව නිට්ඨං යථාබලං;
සබ්බත්ථසඞ්ගහා එසා, අනාකුලපදක්කමා.
යං පත්තං කුසලං තෙන, පත්වා සම්බොධිමුත්තමං;
නිට්ඨං පාපෙය්යමඛිලෙ, පාණිනො හිතචෙතසා.
නානාජනාධිරමණීයතරස්ස,
චොළරට්ඨස්ස භාරමධිවාහකුලන්ධරස්ස;
කාවෙරිපූතසලිලෙන හිතාලයස්ස,
රාජාධිරාජවරවංසසුපීණිතස්ස.
මජ්ඣම්හි ¶ චොළකකලඞ්කනිභෙන මග්ගං,
පූරං විසාලවිභවෙහි මහාකුලෙහි;
පාකාරචක්කපරිඛාහි ච ගොපුරෙහි,
යුත්තං ජනාකුලසුසජ්ජිතරාජමග්ගං.
සබ්බූපභොගපරිභොගධනෙහි නානා-
වණ්ණෙහි පුණ්ණවිවිධාපණිකෙහි සොභං;
චොළාධිනාගපුරනන්දනනාථභූතං,
යෙ තත්ථ සොගතවිහාරවරාභිරාමා.
තෙසං ¶ මුඛෙ ජනමනොහරසත්ථුබිම්බ-
සම්භාවිතෙ මහති සජ්ජනමානනීයෙ;
විජ්ජාලයෙහි උදයාචලසන්නිභෙහි,
කෙලාසකූටසිඛරොපමචෙතියෙහි.
පාසාදහම්මියවරෙහි ච මණ්ඩපෙහි,
ජම්බම්බතාලපනසාදිතරාවලීහි;
නන්දොපනන්දභුජගස්ස වරස්ස භොග-
චක්කාවලීසමසුධාකතගොපුරෙහි.
යුත්තෙ විසාලසිකතාසිතමාළකෙහි,
යුත්තෙ සුසීලයතිසඞ්ඝනිසෙවිතම්හි;
කල්යාණකම්මනිරතෙහි හටූපහාරෙ,
නාගජ්ජුනව්හයවිහාරවරෙ වසන්තො.
නාමෙන යො ධුතධරග්ගසමානනාමො,
චන්දොව පාකටනභොදිතවීතපඤ්ඤො;
සත්ථන්තරෙසු නිපුණො පිටකත්තයෙ ච,
වාදීභයූථවිපිනෙ මිගරාජලීලො.
යො ¶ සාගරොව න විලඞ්ඝති සීලවෙල-
මප්පිච්ඡතාදිගුණසාරවිභූසිතත්තො;
ජොතෙති සාසනමලං නිඛිලං ජහන්තො,
සක්කච්ච ධම්මවිනයං පරිදීපයන්තො.
තෙනාභිධම්මපිටකණ්ණවවිප්පකිණ්ණ-
සාරත්ථරත්නනිකරෙව සමුද්ධරිත්වා;
සම්මාපජානගළලඞ්කරණාය ¶ මොහ-
විච්ඡෙදනී විරචිතා රතනාවලී යා.
සායං පභාසතු සුකිත්තිවිරාජමානා,
ධම්මෙසු මොහතිමිරං විනිහච්ච සම්මා;
ආභාතු තාව ජිනසාසනජොති යාව,
වත්තිස්සතිස්ස ජනතාහිතමාවහන්තී.
ඉති චොළරට්ඨෙ මහාකස්සපත්ථෙරෙන විරචිතා
මොහවිච්ඡෙදනී නාම
අභිධම්මමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.