📜

2. විභඞ්ගමාතිකා

ඉදානි ¶ ¶ ධම්මසඞ්ගණීමාතිකානන්තරං විභඞ්ගමාතිකාය අත්ථවණ්ණනා අනුප්පත්තා. තස්සා පන –

අත්ථතො ධම්මභෙදෙන, විභඞ්ගනයදස්සනා;

පාළිමුත්තනයා චාපි, හොති සංවණ්ණනානයො.

සා පනෙසා අට්ඨාරසන්නං විභඞ්ගානං ආදිම්හි ඨපිතා අට්ඨාරසවිධා හොති – ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකා-ආයතන-ධාතු-සච්ච-ඉන්ද්රිය-පච්චයාකාර-සතිපට්ඨාන-සම්මප්පධාන-ඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ග-මග්ගඞ්ගඣාන-අප්පමඤ්ඤා-සික්ඛාපද-පටිසම්භිදා-ඤාණ-ඛුද්දකවත්ථු-ධම්මහදයවිභඞ්ගමාති

ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

තත්ථ ආදිභූතාය ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකාය අත්ථතො තාව – පඤ්චක්ඛන්ධාති එත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙන න තතො හෙට්ඨා, න උද්ධන්ති දස්සෙති. ඛන්ධාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. තත්රායං ඛන්ධ-සද්දො සම්බහුලෙසු ඨානෙසු නිපතති රාසිම්හි ගුණෙ පණ්ණත්තියං රුළ්හියන්ති. තත්ථ ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (සං. නි. 5.1037; අ. නි. 4.51; 5.45; 6.37) හි රාසිතො ඛන්ධො නාම. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.355) ගුණතො. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 4.241) පණ්ණත්තිතො. ‘‘විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (ධ. ස. 63) එකම්පි චිත්තං රුළ්හිතො ඛන්ධො නාම, ස්වායමිධ රාසිතො අධිප්පෙතො. රාසට්ඨො හි ඛන්ධ-සද්දො, කොට්ඨාසට්ඨොතිපි වත්තුං වට්ටති. ලොකස්මිං හි ඉණං ගහෙත්වා චොදියමානා ‘‘ද්වීහි ඛන්ධෙහි දස්සාම ¶ , තීහි ඛන්ධෙහි දස්සාමා’’ති වදන්ති, තස්මා ඛන්ධොති කොට්ඨාසොති වුත්තං ¶ හොති. රූපක්ඛන්ධොති එත්ථ රුප්පතීති රූපං, සීතුණ්හාදීහි පසිද්ධාකාරෙන රුප්පති ඝට්ටීයති, පීළියතීති අත්ථො. වුත්තං හෙතං භගවතා –

‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා රූපන්ති වුච්චති. කෙන රුප්පති? සීතෙනපි රුප්පති, උණ්හෙනපි රුප්පති, ජිඝච්ඡායපි රුප්පති, පිපාසායපි රුප්පතී’’තිආදි (සං. නි. 3.79).

රූපඤ්ච තං ඛන්ධො චාති රූපක්ඛන්ධො, රූපරාසි රූපකොට්ඨාසොති අත්ථො. වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපි එසෙව නයොති අයං තාවෙත්ථ අත්ථතො සංවණ්ණනානයො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ හෙට්ඨා කුසලත්තිකෙ විභත්තා අතීතාදිභෙදභින්නා සබ්බෙ රූපධම්මා රූපක්ඛන්ධො නාම. තථා චතුභූමකා වෙදනාසඤ්ඤායො වෙදනාක්ඛන්ධො නාම, සඤ්ඤාක්ඛන්ධො නාම. වෙදනාසඤ්ඤා පන ඨපෙත්වා සෙසා ඵස්සාදයො පඤ්ඤාස චෙතසිකා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො නාම. පඤ්චසු ඛන්ධෙසු නිබ්බානමෙව අසඞ්ගහිතං, උපාදානක්ඛන්ධෙසු පන සබ්බෙ ලොකුත්තරධම්මා. අයමෙව හි ඛන්ධෙහි උපාදානක්ඛන්ධානං විසෙසො. ඛන්ධා අවිසෙසතො වුත්තා, උපාදානක්ඛන්ධා සාසවොපාදානියභාවෙන විසෙසෙත්වා. ඉධ පන අවිසෙසෙන වුත්තත්තා නිබ්බානං ඨපෙත්වා අවසෙසා සබ්බෙ ධම්මා සඞ්ගහං ගච්ඡන්තීති අයං ධම්මභෙදතො සංවණ්ණනානයො.

විභඞ්ගනයදස්සනාති විභඞ්ගපාළියා ආගතඅත්ථනයදස්සනතො. විභඞ්ගපාළියං හි සුත්තන්තභාජනීයං අභිධම්මභාජනීයං පඤ්හාපුච්ඡකන්ති තීහි නයෙහි ඛන්ධවිභඞ්ගො විභත්තො. තථා ආයතනවිභඞ්ගාදයො. කෙවලං හි ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ, සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ ච සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි. පච්චයාකාරවිභඞ්ගෙ පඤ්හාපුච්ඡකං නත්ථි. ඤාණවිභඞ්ගාදීසු පන තීසු තයොපි නයා ¶ න සන්ති. තෙසු හි ඤාණවිභඞ්ගො එකවිධතො පට්ඨාය යාව දසවිධා විභත්තො, ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගො එකවිධතො පට්ඨාය යාව ද්වාසට්ඨිපභෙදා විභත්තො, ධම්මහදයවිභඞ්ගො පන සබ්බසඞ්ගහාදීහි දසහි වාරෙහි විභත්තො, තස්මා තෙසං තෙසං නයානං මුඛමත්තදස්සනවසෙන තත්ථ තත්ථ සංවණ්ණනා භවිස්සන්ති. තත්රිදං ඛන්ධවිභඞ්ගෙ තිණ්ණං නයානං මුඛමත්තදස්සනං. සෙය්යථිදං – සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව රූපක්ඛන්ධො –

‘‘තත්ථ ¶ කතමො රූපක්ඛන්ධො? යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා බහිද්ධා වා ඔළාරිකං වා සුඛුමං වා හීනං වා පණීතං වා යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, තදෙකජ්ඣං අභිසඤ්ඤූහිත්වා අභිසඞ්ඛිපිත්වා අයං වුච්චති රූපක්ඛන්ධො’’ති (විභ. 2) –

එවං උද්දිසිත්වා විත්ථාරතො විභත්තො, තථා වෙදනාක්ඛන්ධාදයොපි. තත්ථ නියකජ්ඣත්තං නාම අජ්ඣත්තරූපං අජ්ඣත්තං නාම, තතො අඤ්ඤං පරපුග්ගලගතං, අවිඤ්ඤාණඤ්ච බහිද්ධා නාම, තථා වෙදනාදයොපි. පසාදවිසයරූපං පන ඔළාරිකං නාම, සෙසං සුඛුමං නාම. අනිට්ඨරූපං හීනං නාම, ඉට්ඨරූපං පණීතං නාම.

නනු ඉට්ඨානිට්ඨං නාම පාටෙක්කං පටිවිභත්තං නාම නත්ථි, එකං එකච්චස්ස ඉට්ඨං හොති මනාපං, තදෙව අඤ්ඤස්ස ච අනිට්ඨං හොති. වත්ථාදීනි හි සූකරාදීනං නප්පියානි හොන්ති, න මනුස්සාදීනං, තෙසඤ්ච වත්ථාභරණාදීනි පියානි, න සූකරාදීනන්ති, තස්මා රුචිවසෙනෙව ඉට්ඨානිට්ඨතා ගහෙතබ්බා? න, ඉට්ඨානිට්ඨානං පාටෙක්කං විභත්තත්තා. කුසලකම්මජං හි කුසලවිපාකවිසයොව ඉට්ඨං නාම, අකුසලකම්මජං අකුසලවිපාකවිසයොව අනිට්ඨං නාම, සඤ්ඤාවිපල්ලාසෙන පන කොචි ¶ ඉට්ඨමෙව බුද්ධරූපාදිං ජවනක්ඛණෙ අනිට්ඨතො මනසි කරොති, අනිට්ඨඤ්ච නිරයග්ගිසත්ථවිසාදිං ඉට්ඨතො මනසි කරොති. ජවනෙහි එව විපල්ලාසභාවො, න විපාකෙහීති විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨං නියතං වෙදිතබ්බං.

සම්මොහවිනොදනියා පන විභඞ්ගට්ඨකථාය –

‘‘සුඛසම්ඵස්සං හි ගූථකලලං චක්ඛුද්වාරඝානද්වාරෙසු අනිට්ඨං, කායද්වාරෙ ඉට්ඨං හොති. චක්කවත්තිනො මණිරතනෙන පොථියමානස්ස, සුවණ්ණසූලෙ උත්තාසියමානස්ස ච මණිරතනසුවණ්ණසූලානි චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨානි හොන්ති, කායද්වාරෙ අනිට්ඨානී’’ති (විභ. අට්ඨ. 6) –

එවං ද්වාරවසෙන එකස්සෙව වත්ථුනො ඉට්ඨතා, අනිට්ඨතා ච වුත්තා. සා ච එකක්ඛණෙ න යුත්තා එකකලාපගතභූතොපාදායරූපානං එකසාමග්ගියමුප්පත්තිතො. න හි භූතෙසු අකුසලවසෙන අනිට්ඨෙසු ¶ උප්පජ්ජන්තෙසු තදුපාදායරූපාදිකුසලෙන ඉට්ඨානි උප්පජ්ජන්ති, භින්නක්ඛණෙ පන ඉට්ඨානි මණිරතනාදීනි තෙහි පොථියමානස්ස අකුසලපච්චයෙන උතුනා අනිට්ඨානි විපරිණමන්ති, කුසලපච්චයෙන අනිට්ඨානි ගූථකලලාදීනි ඉට්ඨානීති, අයං නො අත්තනොමති. එවං විභත්තෙසු ච ඉට්ඨානිට්ඨෙසු තං තං රූපං උපාදායුපාදාය හීනං, පණීතඤ්ච දට්ඨබ්බං. සුඛුමං පන රූපං දූරෙරූපං නාම, ඔළාරිකං සන්තිකෙරූපං නාම. තං තං වා පන රූපං උපාදායුපාදාය රූපං දූරෙ සන්තිකෙ දට්ඨබ්බං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

වෙදනාදීසු පන අකුසලා වෙදනා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. කුසලාකුසලා ඔළාරිකා, අබ්යාකතා සුඛුමා. දුක්ඛා වෙදනා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. සුඛදුක්ඛා වා ඔළාරිකා, ඉතරා සුඛුමා. අසමාපන්නස්ස වා වෙදනා ඔළාරිකා, සමාපන්නස්ස සුඛුමා. සාසවා ඔළාරිකා ¶ , අනාසවා සුඛුමා. තං තං වා පන වෙදනං උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතා දට්ඨබ්බා. අකුසලා වෙදනා කුසලාබ්යාකතාහි දූරෙ, තා ච තාය දූරෙති එවං ජාතිසභාවපුග්ගලභූමිභෙදතො වුත්තනයෙන දූරෙවෙදනා දට්ඨබ්බා, කුසලා වෙදනා කුසලාය සන්තිකෙති එවං ජාතිආදිසාමඤ්ඤතො සන්තිකෙවෙදනා දට්ඨබ්බා. තං තං වා පන වෙදනං උපාදායුපාදාය වෙදනා දූරෙසන්තිකෙ දට්ඨබ්බා. එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි යථානුරූපං ඔළාරිකසුඛුමතාදයො වෙදිතබ්බාති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන විභඞ්ගපාළිඅට්ඨකථාසු (විභ. 8 ආදයො; විභ. අට්ඨ. 8 ආදයො) ගහෙතබ්බොති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයනයෙ රූපක්ඛන්ධස්ස තාව එකවිධාදිතො යාව එකාදසවිධා රූපකණ්ඩෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. වෙදනාක්ඛන්ධො පන එකවිධො ඵස්සසම්පයුත්තො, දුවිධො සහෙතුකදුකවසෙන, තිවිධො කුසලත්තිකවසෙන, චතුබ්බිධො චතුභූමකවසෙන, පඤ්චවිධො සභාවභෙදෙන, ඡබ්බිධො ඡද්වාරිකවසෙන, සත්තවිධො සත්තවිඤ්ඤාණසම්පයොගවසෙන, අට්ඨවිධො තෙසු කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං සුඛදුක්ඛවසෙන ද්විධා භින්දිත්වා, නවවිධො තෙසු මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං කුසලත්තිකවසෙන තිධා භින්දිත්වා, දසවිධො තෙසු කායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං දුවිධා, මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තඤ්ච තිධා භින්දිත්වාති එවං සහෙතුකදුකමූලං පඨමවාරං වත්වා පුන කුසලත්තිකට්ඨානෙ වෙදනාත්තිකපීතිත්තිකසනිදස්සනත්තිකවජ්ජිතෙ සබ්බත්තිකෙ යොජෙත්වා යාව දසවිධා, අපරෙපි අට්ඨාරස වාරා වුත්තා. යථා චෙත්ථ සහෙතුකදුකමූලිකා සබ්බත්තිකයොජනා, එවං හෙතුසම්පයුත්තදුකාදීසු අනුරූපදුකමූලිකාපි සරණදුකපරියොසානා පච්චෙකං සබ්බත්තිකයොජනාපි වෙදිතබ්බාති ¶ අයං දුකමූලකො යොජනානයො. යථා ච එකෙකදුකෙන සබ්බත්තිකයොජනාවසෙන දුකමූලකො ¶ නයො වුත්තො, එවං එකෙකත්තිකෙන යථානුරූපං සබ්බදුකයොජනාවසෙන තිකමූලකො, තදුභයමිස්සකවසෙන උභතොවඩ්ඪනකො ච නයො වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ වෙදනාක්ඛන්ධෙ, එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි යථාරහං දුකමූලකාදිනයා වෙදිතබ්බාති අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙ පන පඤ්චන්නං ඛන්ධානං කති කුසලා, කති අකුසලා, කති අබ්යාකතා, කති සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා…පෙ… කති සරණා, කති අරණාති? රූපක්ඛන්ධො අබ්යාකතො, චත්තාරො ඛන්ධා සියා කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා, රූපං, වෙදනා ච වෙදනාත්තිකෙ න වත්තබ්බා, සෙසා තිධාපි හොන්ති, රූපං නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මං, සියා උපාදින්නුපාදානියං, සියා අනුපාදින්නුපාදානියං, අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකං, සෙසා චත්තාරො ඛන්ධා තීහි තිකෙහි තිධාපි හොන්ති. රූපං අවිතක්කඅවිචාරං, තයො ඛන්ධා තිධාපි හොන්ති, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො තිධා ච න වත්තබ්බො ච. රූපං න වත්තබ්බං, වෙදනා සියා පීතිසහගතා, න වත්තබ්බා, තයො තිධා ච න වත්තබ්බා ච. රූපං නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බං, නදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බහෙතුකං, නෙවාචයගාමිනඅපචයගාමි, නෙවසෙඛංනාසෙඛං, පරිත්තං, සෙසා තිධාපි හොන්ති. පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධා ච න වත්තබ්බා ච. රූපං මජ්ඣිමං, අනියතං, සෙසා තිධාපි. මග්ගාරම්මණත්තිකෙ ච රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධාපි වා න වත්තබ්බා. උප්පන්නාතීතත්තිකෙසු පඤ්චපි තිධා හොන්ති. අතීතාරම්මණත්තිකෙ රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධා ච න වත්තබ්බා ච. අජ්ඣත්තත්තිකෙ පඤ්චපි තිධා හොන්ති. අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ රූපං අනාරම්මණං, සෙසා තිධාපි න වත්තබ්බා ච. චත්තාරො ඛන්ධා අනිදස්සනඅප්පටිඝා, රූපක්ඛන්ධො තිධාපි හොති.

චත්තාරො ¶ ඛන්ධා නහෙතූ, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො සියා හෙතු, සියා න හෙතු. රූපං අහෙතුකං, හෙතුවිප්පයුත්තං, සෙසා ද්විධාපි. තයො ඛන්ධා සියා සහෙතුකා චෙව න ච හෙතූ, සියා න වත්තබ්බා ච, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච, රූපං න වත්තබ්බමෙව. තථා අනන්තරදුකෙපි. රූපං නහෙතුඅහෙතුකං, තයො ද්විධාපි, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච. පඤ්චපි සප්පච්චයා, සඞ්ඛතා, චත්තාරො අනිදස්සනා, අප්පටිඝා, රූපං ද්විධාපි. රූපං රූපී, සෙසා අරූපිනො. රූපං ලොකියං, සෙසා ද්විධාපි. පඤ්චපි කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා, න ච කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා ච. චත්තාරො නො ආසවා, සඞ්ඛාරා ද්විධාපි, න වත්තබ්බා ච. රූපං සාසවො, ආසවවිප්පයුත්තො ¶ , සෙසා ද්විධාපි. රූපං සාසවා චෙව නො ච ආසවා, තයො තථා ච න වත්තබ්බා ච. සඞ්ඛාරො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච. රූපං න වත්තබ්බමෙව, තයො සියා ආසවසම්පයුත්තා චෙව නො ච ආසවා, සියා න වත්තබ්බා, සඞ්ඛාරො ද්විධා ච න වත්තබ්බො ච. රූපං ආසවවිප්පයුත්තං සාසවඤ්ච, සෙසා ද්විධා ච න වත්තබ්බා ච. ඉමිනා නයෙන සංයොජනගොච්ඡකාදීසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා. කෙවලං හි පරාමාසසම්පයුත්තදුකෙ රූපං පරාමාසවිප්පයුත්තං, තයො ද්විධාපි, සඞ්ඛාරො ද්විධාපි, දිට්ඨිවසෙන න වත්තබ්බො ච. තතියෙ එත්තකමෙව විසෙසො. රූපං අනාරම්මණං, සෙසා සාරම්මණා. විඤ්ඤාණං චිත්තං, සෙසා නො චිත්තා. තයො චෙතසිකා, ද්වෙ අචෙතසිකා. තයො චිත්තසම්පයුත්තා, රූපං චිත්තවිප්පයුත්තං. විඤ්ඤාණං න වත්තබ්බං. තථා චිත්තසංසට්ඨදුකෙපි. තයො චිත්තසමුට්ඨානා, විඤ්ඤාණං නො චිත්තසමුට්ඨානං. රූපං ද්විධාපි. තථා අනන්තරදුකද්වයෙපි. තයො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා, ද්වෙ නො චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානා. තථා අනන්තරදුකද්වයෙපි. විඤ්ඤාණං අජ්ඣත්තිකං, තයො බාහිරා, රූපං ද්විධාපි. චත්තාරො නො උපාදා. රූපං ද්විධාපි. පඤ්චපි සියා උපාදින්නා, සියා අනුපාදින්නා, නො උපාදානා.

කිලෙසගොච්ඡකො ¶ වුත්තනයොව. රූපං නෙවදස්සනෙනනභාවනාය පහාතබ්බං, සෙසා ද්විධාපි. එවං යාවපීතිදුකා යොජනා වෙදිතබ්බා.

රූපං න වෙදනා, න සුඛා, න සුඛසහගතා, සෙසා ද්විධාපි. තථා අනන්තරදුකෙපි. රූපං කාමාවචරං, සෙසා ද්විධාපි. එවං යාව සරණදුකා යොජනා වෙදිතබ්බා. අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

ඉමෙ පන නයා විත්ථාරතො පාළිඅට්ඨකථාහි ඤාතබ්බා. අත්ථවිනිච්ඡයො ච නෙසං ධම්මසඞ්ගණීමාතිකත්ථසංවණ්ණනාය වුත්තානුසාරෙන ඤාතබ්බො. ඉතො පරං අතිරෙකං අවත්වා අපුබ්බමෙව වණ්ණයිස්සාමාති අයං විභඞ්ගනයදස්සනතො සංවණ්ණනානයො.

ඉදානි පනෙත්ථ –

කමතොනූනාධිකතො, දට්ඨබ්බසමභෙදතො;

පාළිමුත්තනයො ඤෙය්යො, ඛන්ධකොසල්ලමිච්ඡතා.

තත්ථ ¶ කමතොති එත්ථ උප්පත්තික්කමො පහානක්කමො පටිපත්තික්කමො භූමික්කමො දෙසනාක්කමොති බහුවිධෙසු කමෙසු ඛන්ධානං දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති, න ඉතරෙ, අසම්භවා. අභෙදෙන හි පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අත්තග්ගාහපතිතං වෙනෙය්යජනං සමූහඝනවිනිබ්භොගදස්සනෙන අත්තග්ගාහතො මොචෙතුකාමො භගවා හිතකාමො තස්ස තස්ස ජනස්ස සුඛග්ගහණත්ථං චක්ඛුආදීනං විසයභූතං ඔළාරිකං පඨමං රූපක්ඛන්ධං දෙසෙසි, තතො ඉට්ඨානිට්ඨවිසයසංවෙදකං ඔළාරිකං වෙදනං, යං වෙදෙති, තං සඤ්ජානාතීති එවං වෙදනාවිසයස්ස ආකාරග්ගාහිකං සඤ්ඤං, සඤ්ඤාවසෙනාභිසඞ්ඛාරකෙ සඞ්ඛාරෙ, තෙසං වෙදනාදීනං නිස්සයාධිපතිභූතං විඤ්ඤාණන්ති අයං තාවෙත්ථ කමො.

අනූනාධිකතොති ¶ කස්මා පන භගවතා පඤ්චෙව ඛන්ධා වුත්තා අනූනා අනධිකාති? සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහතො, අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුස්ස එතප්පරමතො, අඤ්ඤෙසඤ්ච තදවරොධතො. අනෙකප්පභෙදෙසු හි සඞ්ඛතධම්මෙසු සභාගවසෙන සඞ්ගය්හමානෙසු රූපං රූපසභාගෙකසඞ්ගහවසෙන එකො ඛන්ධො හොති, වෙදනා වෙදනාසභාගෙකසඞ්ගහවසෙන එකො ඛන්ධො හොති. එස නයො සඤ්ඤාදීසුපි, තස්මා සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහතො පඤ්චෙව වුත්තා. එතපරමඤ්චෙතං අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථු, යදිදං රූපාදයො පඤ්ච, තස්මා අත්තත්තනියග්ගාහවත්ථුස්ස එතපරමතොපි පඤ්චෙව වුත්තා. යෙපි චඤ්ඤෙ සීලාදයො පඤ්ච ධම්මක්ඛන්ධා වුත්තා, තෙපි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නත්තා එත්ථෙව අවරොධං ගච්ඡන්ති, තස්මා අඤ්ඤෙසං තදවරොධතොපි පඤ්චෙව වුත්තාති අයං අනූනාධිකතො.

දට්ඨබ්බසමභෙදතොති දට්ඨබ්බභෙදතො, උපමාභෙදතො ච. තත්ථ දට්ඨබ්බභෙදතො තාව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා සාමඤ්ඤතො උක්ඛිත්තාසිකපච්චත්ථිකතො, භාරතො, ඛාදකතො, අනිච්චදුක්ඛඅනත්තසඞ්ඛාතවධකතො ච දට්ඨබ්බා. විසෙසතො පන ඵෙණපිණ්ඩං විය රූපං දට්ඨබ්බං, උදකබුබ්බුළමරීචිකකදලික්ඛන්ධමායා විය යථාක්කමං වෙදනාදයො දට්ඨබ්බා. යථා හි ඵෙණපිණ්ඩො විමද්දාසහො, සො ච පත්තථාලකාදිඅත්ථං ගහිතොපි තමත්ථං න සාධෙති, භිජ්ජති, එවං රූපම්පි විමද්දාසහං, තඤ්ච සුභාදිවසෙන ගහිතම්පි න තථා තිට්ඨති, අසුභාදියෙව හොති.

යථා වා ඵෙණපිණ්ඩො අනෙකසන්ධිඝටිතො බහුන්නං උදකසප්පාදිපාණකානං ආවාසො, ආදිතො චෙස බදරපක්කමත්තො හුත්වා අනුපුබ්බවඩ්ඪනකො උට්ඨිතමත්තොපි චෙස භිජ්ජති, ථොකං ගන්ත්වාපි, සමුද්දං පත්වා පන අවස්සමෙව භිජ්ජති ¶ , එවං රූපම්පි ඡිද්දාවඡිද්දං අනෙකසන්ධිඝටිතං ¶ අසීතිකිමිකුලවොකිණ්ණං, ආදිතො චෙතං කලලමත්තං හුත්වා අනුපුබ්බවඩ්ඪනකං, කලලමත්තෙපි චෙතං භිජ්ජති, අබ්බුදාදිභාවෙපි ආයුක්ඛයං පත්වා අවස්සමෙව භිජ්ජති. එවං ඵෙණපිණ්ඩසදිසං දට්ඨබ්බං.

යථා පන බුබ්බුළො මුහුත්තරමණීයො අගය්හුපගො න චිරට්ඨිතිකොව, එවං වෙදනාපි. යථා ච බුබ්බුළො උදකතලං, උදකබින්දුං, උදකජල්ලකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා ගහණවාතඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජති, එවං වෙදනාපි වත්ථුං, ආරම්මණං, කිලෙසජල්ලං, ඵස්සසඞ්ඝට්ටනඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජතීති සා බුබ්බුළසදිසා දට්ඨබ්බා.

යථා පන මරීචිකා ජලාසයාදිභාවෙන විප්පලම්භිකා, එවං සඤ්ඤාපි නිච්චාදිභාවෙනාති මරීචිසදිසා දට්ඨබ්බා. යථා පන කදලික්ඛන්ධො අගය්හුපගො බහුවට්ටිසමොධානො, එවං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි අගය්හුපගොනිච්චාදිසාරවිරහිතො, ඵස්සාදිබහුධම්මසමොධානො ච හොතීති සො කදලික්ඛන්ධසදිසො දට්ඨබ්බො. යථා පන මායා අසුවණ්ණරජතාදිරූපානිපි තථා ගාහාපෙත්වා මහාජනං වඤ්චෙති, එවං විඤ්ඤාණම්පි අනිච්චාදිරූපං තෙනෙව චිත්තෙන ආගච්ඡන්තං විය නිච්චාදිතො ච ගාහාපෙත්වා වඤ්චෙතීති තං මායාසදිසං දට්ඨබ්බං. වුත්තඤ්ච –

‘‘ඵෙණපිණ්ඩූපමං රූපං, වෙදනා බුබ්බුළූපමා;

මරීචිකූපමා සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරා කදලූපමා;

මායූපමඤ්ච විඤ්ඤාණං, දෙසිතාදිච්චබන්ධුනා’’ති. (සං. නි. 3.95);

අයමෙත්ථ දට්ඨබ්බභෙදො.

උපමාභෙදතො ච පන ගිලානසාලූපමො රූපුපාදානක්ඛන්ධො, ගෙලඤ්ඤූපමො වෙදනුපාදානක්ඛන්ධො, ගෙලඤ්ඤසමුට්ඨානූපමො සඤ්ඤුපාදානක්ඛන්ධො, අසප්පායසෙවනූපමො සඞ්ඛාරුපාදානක්ඛන්ධො ¶ , ගිලානූපමො විඤ්ඤාණුපාදානක්ඛන්ධො. අපිච චාරකකාරණඅපරාධකාරණකාරකඅපරාධිකූපමා එතෙ භාජනභොජනබ්යඤ්ජනපරිවෙසකභුඤ්ජකූපමා චාති අයමෙත්ථ උපමාභෙදො. එවං පාළිමුත්තකවිනිච්ඡයනයො ඤෙය්යො.

ඛන්ධවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ආයතනවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ආයතනවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – ද්වාදසායතනානීති එත්ථ ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනානි. චක්ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්වාරාරම්මණා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්චෙන ආයතන්ති උපට්ඨහන්ති ඝටෙන්ති වායමන්ති, තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනොන්ති විත්ථාරෙන්ති, ඉදඤ්ච අතීව ආයතං සංසාරදුක්ඛං නයන්තෙව, පවත්තයන්තීති වුත්තං හොති, තස්මා ‘‘ආයතනානී’’ති වුච්චන්ති.

අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාභිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙන ච සාසනෙ, ලොකෙ ච ‘‘ආයතන’’න්ති වුච්චන්ති. චක්ඛුආදීසු හි තෙ තෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා තදායත්තවුත්තිතාය නිවසන්ති, තෙසු ච ආකරභූතෙසු ආකිණ්ණා වත්ථාරම්මණවසෙන ච සමොසරන්ති, චක්ඛාදයොව නෙසං සඤ්ජාතිදෙසො, කාරණඤ්ච, තස්මා නිවාසට්ඨානාදිනා අත්ථෙන චක්ඛාදීනි ආයතනානීති වෙදිතබ්බානි.

චක්ඛායතනන්තිආදීසු චක්ඛතීති චක්ඛු, රූපං අස්සාදෙති, විභාවෙති චාති අත්ථො. රූපයතීති රූපං. වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං ¶ හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති අත්ථො. සුණාතීති සොතං. සප්පතීති සද්දො, උදාහරීයතීති අත්ථො. ඝායතීති ඝානං. ගන්ධයතීති ගන්ධො, අත්තනො වත්ථුං සූචයතීති අත්ථො. ජීවිතං අව්හායතීති ජිව්හා. රසන්ති තං සත්තාති රසො, අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො, උප්පත්තිදෙසො. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං. මනතීති මනො. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරෙන්තීති ධම්මා. චක්ඛු ච තං යථාවුත්තෙනත්ථෙන ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මා ච තෙ ආයතනඤ්චාති ධම්මායතනන්ති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං මනායතනං නාම. චෙතසිකසුඛුමරූපනිබ්බානානි ධම්මායතනං නාම. සෙසානි සුවිඤ්ඤෙය්යානි. ඉමෙසු ච ආයතනෙසු අතීතාදිභෙදභින්නා, කාලවිනිමුත්තා ච ලොකියලොකුත්තරා සබ්බෙ නාමරූපධම්මා, පඤ්ඤත්තියො ච සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා’’තිආදිවචනතො (ධාතු. 71) හි ¶ රූපාරූපලක්ඛණානං ජාතිජරාභඞ්ගානං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතූසු සඞ්ගහිතත්තා ඉතරාසම්පි පඤ්ඤත්තීනං යථාරහං තත්ථ සඞ්ගහිතභාවො වෙදිතබ්බොති අයමෙත්ථ ධම්මභෙදො.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව ‘‘චක්ඛුං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා විපරිණාමධම්මං. රූපා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා විපරිණාමධම්මා…පෙ… ධම්මා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා විපරිණාමධම්මා’’ති (විභ. 154) එවං විසයිවිසයායතනවසෙන ආයතනානි වුත්තානීති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන පසාදවිසයායතනානි තාව ‘‘තත්ථ කතමං චක්ඛායතනං? යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය ¶ පසාදො’’තිආදිනා (විභ. 156) රූපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 597) වුත්තනයෙන විභත්තානි. මනායතනං පන එකවිධතො පට්ඨාය යාවදසවිධා වෙදනාක්ඛන්ධෙ වුත්තනයෙන විභත්තං. ධම්මායතනං පන ‘‘තත්ථ කතමං ධම්මායතනං? වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, යඤ්ච රූපං අනිදස්සනඅප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං අසඞ්ඛතා ච ධාතූ’’ති (විභ. 167) උද්දිසිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදිනා (විභ. 167) වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු වුත්තනයෙන විභත්තං. සුඛුමරූපනිබ්බානානි රූපකණ්ඩෙ වුත්තනයානෙවාති අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයං පන ඉතො පරං විත්ථාරතො අදස්සෙත්වා තිකදුකානං ආදිඅන්තෙහි චෙව විසෙසත්ථදීපකෙහි ච තිකදුකෙහි යොජෙත්වා දස්සයිස්සාම, සෙසෙහිපි තිකදුකෙහි යොජනානයො ඛන්ධෙ වුත්තනයෙන සක්කා ඤාතුන්ති. කථං ද්වාදසන්නං ආයතනානං කති කුසලා…පෙ… කති අරණාති? දසායතනා අබ්යාකතා, ද්වායතනා සියා කුසලා, සියා අකුසලා, සියා අබ්යාකතා. වෙදනාත්තිකෙ දසායතනානි න වත්තබ්බානි, මනායතනං තිධාපි, ධම්මායතනං තිධා න වත්තබ්බඤ්ච…පෙ… රූපායතනං සනිදස්සනසප්පටිඝං, නවායතනානි අනිදස්සනසප්පටිඝානි, මනායතනධම්මායතනානි අනිදස්සනඅප්පටිඝානි, එකාදසායතනානි න හෙතූ, ධම්මායතනං සියා හෙතු, සියා න හෙතු…පෙ… එකාදසායතනානි සප්පච්චයානි, ධම්මායතනං සියා සප්පච්චයං, සියා අප්පච්චයං…පෙ… දසායතනානි රූපං, මනායතනං අරූපං, ධම්මායතනං ද්විධාපි…පෙ… දසායතනානි අරණානි, ද්වායතනානි සියා සරණානි, සියා අරණානීති අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

ඉදානි ¶ පන –

කමතො තාවත්තතො ච, තෙසං දට්ඨබ්බභෙදතො;

පාළිමුත්තනයෙනෙත්ථ, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ ¶ කමතොති ඉධාපි දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. අජ්ඣත්තිකෙසු හි ආයතනෙසු සනිදස්සනසප්පටිඝවිසයත්තා චක්ඛායතනං පාකටන්ති පඨමං දෙසිතං, තතො අනිදස්සනසප්පටිඝවිසයානි සොතායතනාදීනි. අථ වා දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියහෙතුභාවතො බහූපකාරත්තා චක්ඛුසොතායතනානි පඨමං දෙසිතානි, තතො ඝානායතනාදීනි තීණි, පඤ්චන්නම්පි පන ගොචරවිසයත්තා අන්තෙ මනායතනං, චක්ඛායතනාදීනං ගොචරත්තා තෙසං අනන්තරං රූපායතනාදීනි. අපිච විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණවවත්ථානතොපි අයමෙතෙසං කමො වෙදිතබ්බො. වුත්තං හෙතං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 3.421; සං. නි. 4.60, 113; මහානි. 107) අයං තාවෙත්ථ කමො.

තාවත්තතොති තාවභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – චක්ඛාදයොපි හි ධම්මා එව, එවං සති ධම්මායතනමිච්චෙව අවත්වා කස්මා ද්වාදසායතනානි වුත්තානීති චෙ? ඡවිඤ්ඤාණකායුප්පත්තියා ද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො අයමෙතෙසං භෙදො හොතීති ද්වාදස වුත්තානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිපරියාපන්නස්ස හි විඤ්ඤාණකායස්ස චක්ඛායතනමෙව උප්පත්තිද්වාරං, රූපායතනමෙවාරම්මණං. තථා ඉතරානි ඉතරෙසං. ඡට්ඨස්ස පන භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො මනායතනෙකදෙසොව උප්පත්තිද්වාරං, අසාධාරණඤ්ච ධම්මායතනං ආරම්මණන්ති. ඉති ඡන්නං විඤ්ඤාණකායානං උප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො ද්වාදස වුත්තානීති අයමෙත්ථ තාවත්තතා.

දට්ඨබ්බභෙදතොති එත්ථ පන සබ්බානි චෙතානි ආයතනානි අනාගමනතො, අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. න හි තානි පුබ්බෙ උදයා කුතොචි ආගච්ඡන්ති, නපි උද්ධං වයා කුහිඤ්චි ගච්ඡන්ති ¶ , අථ ඛො පුබ්බෙ උදයා අප්පටිලද්ධසභාවානි උද්ධං වයා පරිභින්නසභාවානි, පුබ්බන්තාපරන්තවෙමජ්ඣෙ පච්චයායත්තවුත්තිතාය අවසානි පවත්තන්ති, තස්මා අනාගමනතො, අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. තථා නිරීහතො, අබ්යාපාරතො ච. න හි චක්ඛුරූපාදීනං එවං හොති ¶ ‘‘අහො වත අම්හාකං සාමග්ගියං විඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජෙය්යා’’ති, න ච තානි විඤ්ඤාණුප්පාදනත්ථං ද්වාරභාවෙන, වත්ථුභාවෙන, ආරම්මණභාවෙන වා බ්යාපාරමාපජ්ජන්ති, අථ ඛො ධම්මතාවෙසා යං චක්ඛුරූපාදිසාමග්ගියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි සම්භවන්ති, තස්මා නිරීහතො, අබ්යාපාරතො ච දට්ඨබ්බානි. අපිච අජ්ඣත්තිකානි සුඤ්ඤො ගාමො විය දට්ඨබ්බානි ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතත්තා, බාහිරානි ගාමඝාතකචොරා විය. තථා අජ්ඣත්තිකානි ඡපාණකා විය දට්ඨබ්බානි, බාහිරානි තෙසං ගොචරා වියාති අයමෙත්ථ දට්ඨබ්බභෙදො. එවං පාළිමුත්තනයෙනෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

ආයතනවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධාතුවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ධාතුවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – අට්ඨාරස ධාතුයොති එත්ථ විදහති, ධීයතෙ, විධානං, විධීයතෙ එතාය, එත්ථ වා ධීයතීති ධාතු. ලොකියා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා. අනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති නිප්ඵාදෙන්ති, සත්තෙහි ච ධීයන්තෙ ධාරීයන්ති, දුක්ඛවිධානමත්තමෙව චෙතා, එතාහි ච කාරණභූතාහි සංසාරදුක්ඛං සත්තෙහි අනුවිධීයති, යථාවිහිතඤ්ච දුක්ඛං එතාස්වෙව ධීයති ඨපීයතීති එතෙහි අත්ථෙහි යථාසම්භවං ‘‘ධාතුයො’’ති වුච්චන්ති.

යථා ¶ වා සරීරසඞ්ඛාතස්ස සමුදායස්ස අවයවභූතෙසු රසසොණිතාදීසු අඤ්ඤමඤ්ඤං විසභාගලක්ඛණපරිච්ඡින්නෙසු ධාතුසමඤ්ඤා, එවමෙතෙසුපි පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ඛාතස්ස අත්තභාවස්ස චක්ඛාදීසු ධාතුසමඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. ලොකියලොකුත්තරසාධාරණත්ථවසෙන පන අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. නිජ්ජීවමත්තානමෙතං අධිවචනං, තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ධාතු චාති චක්ඛුධාතු. එවං සෙසෙසුපීති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ ආයතනෙසු වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බො. අපිච පඤ්චද්වාරාවජ්ජනසම්පටිච්ඡනද්වයවිඤ්ඤාණං ¶ මනොධාතු නාම. පඤ්චවිඤ්ඤාණමනොධාතුවජ්ජිතං පන සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව – ‘‘පථවීධාතු ආපො තෙජො වායො ආකාසවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති ඡ ධාතුයො උද්දිසිත්වා ආදිතො පඤ්ච අජ්ඣත්තිකබාහිරවසෙන, පච්ඡිමා ච ඡ විඤ්ඤාණවසෙන විභත්තා, අපරාපි ‘‘සුඛධාතු දුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සුපෙක්ඛාඅවිජ්ජාධාතූ’’ති ඡ ධාතුයො උද්දිසිත්වා තථා තථා විභත්තා, පුන අපරාපි ‘‘කාමධාතු බ්යාපාදවිහිංසානෙක්ඛම්මඅබ්යාපාදඅවිහිංසාධාතූ’’ති ඡ ධාතුයො උද්දිසිත්වා, එවං තීහි ඡක්කෙහි පච්චෙකං තෙභූමකා අට්ඨාරස ධාතුයො සරූපතො, ලක්ඛණාහාරතො, නිස්සයවිසයපයොගවිනාභාවාදිතො ච වුත්තාති වෙදිතබ්බාති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන සරූපෙනෙව අට්ඨාරස ධාතුයො උද්දිසිත්වා පසාදවිසයධාතුයො ආයතනෙ වුත්තනයෙන විභත්තා, සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො පන –

‘‘තත්ථ කතමා චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු? චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. අයං වුච්චති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතු.

‘‘තත්ථ ¶ කතමා මනොධාතු? චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කායවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… නිරුද්ධසමනන්තරා උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරො උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… අයං වුච්චති මනොධාතු.

‘‘තත්ථ කතමා ධම්මධාතු? වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, යඤ්ච රූපං අනිදස්සනං අප්පටිඝං ධම්මායතනපරියාපන්නං, අසඞ්ඛතා ච ධාතු…පෙ… අයං වුච්චති ධම්මධාතු.

‘‘තත්ථ කතමා මනොවිඤ්ඤාණධාතු…පෙ… මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරා ¶ උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති චිත්තං…පෙ… අයං වුච්චති මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති (විභ. 184) –

එවං විභත්තා. තත්ථ සබ්බධම්මෙසු වා පන පඨමසමන්නාහාරොති එත්ථ පඤ්චවිඤ්ඤාණවිසයෙසු සබ්බධම්මෙසූති එවං අත්ථො ගහෙතබ්බො. මනොධාතුයාපි උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධසමනන්තරාති එත්ථ පන පි-කාරො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තස්මා මනොධාතුයාපි සන්තීරණවොට්ඨබ්බනාදිමනොවිඤ්ඤාණධාතුයාපීති එවමත්ථො ගහෙතබ්බො. මනඤ්ච පටිච්චාතිආදීසු මනොද්වාරෙ භවඞ්ගමනඤ්චෙව චතුභූමකධම්මාරම්මණඤ්ච පටිච්ච සහාවජ්ජනකජවනං නිබ්බත්තතීති අත්ථො. අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙ පන අට්ඨාරසන්නං ධාතූනං කති කුසලා…පෙ… කති අරණාති? සොළස ධාතුයො අබ්යාකතා, ද්වෙ ධාතුයො තිධාපි හොන්ති…පෙ… දස ධාතුයො නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, පඤ්ච ධාතුයො විපාකා, මනොධාතු සියා විපාකා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, ද්වෙ ධාතුයො තිධාපි ¶ හොන්ති. දස ධාතුයො උපාදින්නුපාදානියා, සද්දධාතුයො අනුපාදින්නුපාදානියා, පඤ්ච ධාතුයො සියා උපාදින්නුපාදානියා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, ද්වෙ ධාතුයො තිධාපි…පෙ… දස ධාතුයො සියා උප්පන්නා, සියා උප්පාදිනො, සද්දධාතු සියා උප්පන්නා, සියා අනුප්පන්නා, සියා න වත්තබ්බා උප්පාදිනොති, ඡ ධාතුයො තිධාපි. ධම්මධාතු තිධාව…පෙ… රූපධාතු සනිදස්සනසප්පටිඝා, නව ධාතුයො අනිදස්සනසප්පටිඝා, අට්ඨ ධාතුයො අනිදස්සනඅප්පටිඝා. සත්තරස ධාතුයො න හෙතූ, ධම්මධාතු ද්විධාව…පෙ… සොළස ධාතුයො අරණා, ද්වෙ ධාතුයො ද්විධාපීති අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

ඉදානි පනෙතාසං –

කමතාවත්තතො දට්ඨබ්බා, පච්චයානං විභාගතො;

ධාතූනමිධ විඤ්ඤෙය්යො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ කමතො තාව ඉධාපි දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. සො ච පනායං හෙතුඵලානුපුබ්බවවත්ථානවසෙන ¶ වුත්තො. චක්ඛුධාතු රූපධාතූති ඉදං හි ද්වයං හෙතු, චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූති ඉදං ඵලං. එවං සබ්බත්ථ. අයං තාවෙත්ථ කමො.

තාවත්තතො පන යා ඉධ සුත්තන්තභාජනීයෙ තීහි ඡක්කෙහි වුත්තා ධාතුයො චෙව, තෙසු තෙසු සුත්තාභිධම්මපදෙසෙසු ‘‘ආභාධාතු…පෙ… අනෙකධාතුනානාධාතුලොකො’’තිආදිනා ආගතා චාති අඤ්ඤාපි බහුධාතුයො දිස්සන්ති, තාසම්පි වසෙන පරිච්ඡෙදං අවත්වා කස්මා අට්ඨාරසෙව වුත්තාති? තාසම්පි තදන්තොගධත්තා.

අපිච විජානනසභාවෙ විඤ්ඤාණෙ ජීවසඤ්ඤීනං තස්සා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිභෙදෙන අනෙකතං, චක්ඛුරූපාදිපච්චයායත්තවුත්තිතාය අනිච්චතඤ්ච පකාසෙත්වා තස්මිං දීඝරත්තානුසයිතජීවසඤ්ඤාසමූහනනත්ථඤ්ච අට්ඨාරසෙව වුත්තා. කිඤ්ච භිය්යො ¶ – වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන ච. වෙනෙය්යා හි අරූපමූළ්හො රූපමූළ්හො උභයමූළ්හොති තිවිධා හොන්ති. තෙසං තිණ්ණම්පි යථාක්කමං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො අරූපභෙදවිභාවිනී ඛන්ධදෙසනා, රූපභෙදවිභාවිනී ආයතනදෙසනා, තදුභයභෙදවිභාවිනී ධාතුදෙසනා සප්පායාති වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන අට්ඨාරසෙව වුත්තාති. වුත්තඤ්ච –

‘‘සඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන තථා තථා හි,

ධම්මං පකාසයති එස යථා යථාස්ස;

සද්ධම්මතෙජවිහතං විලයං ඛණෙන,

වෙනෙය්යසත්තහදයෙසු තමො පයාතී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 183);

අයමෙත්ථ තාවත්තතා.

දට්ඨබ්බතො පනෙතා සබ්බාපි සඞ්ඛතා ධාතුයො පුබ්බන්තාපරන්තවිවිත්තතො, ධුවසුභසුඛත්තභාවසුඤ්ඤතො, පච්චයායත්තවුත්තිතො ච දට්ඨබ්බා. විසෙසතො පනෙත්ථ භෙරිතලං විය චක්ඛුධාතු දට්ඨබ්බා, දණ්ඩො විය රූපධාතු, සද්දො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු. තථා තිස්සොපි චෙතා යථාක්කමං ආදාසතලමුඛමුඛනිමිත්තානි විය. තථා තිලයන්තචක්කතෙලානි විය, අධරාරණීඋත්තරාරණීඅග්ගී විය ච දට්ඨබ්බා. එස නයො සොතධාතුආදීසුපි. මනොධාතු පන යථාසම්භවතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුආදීනං පුරෙචරානුචරා විය දට්ඨබ්බා. ධම්මධාතුයං පන වෙදනා සල්ලසූලමිව ¶ , සඤ්ඤා රිත්තමුට්ඨි විය, සඞ්ඛාරා විසරුක්ඛමිව, සුඛුමරූපං ඛුරචක්කං විය, අසඞ්ඛතා ධාතු ඛෙමන්තභූමි විය ච දට්ඨබ්බා, මනොවිඤ්ඤාණධාතු පන මක්කටො විය, අස්සඛළුඞ්කො විය, යත්ථකාමනිපාතිතො වෙහාසක්ඛිත්තදණ්ඩො විය, රඞ්ගනටො විය ච දට්ඨබ්බා. අයමෙත්ථ දට්ඨබ්බතා.

පච්චයානං ¶ විභාගතො පනෙත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා චක්ඛු නිස්සයපච්චයො, රූපං ආරම්මණපච්චයො, කිරියාමනොධාතු අනන්තරපච්චයො, තයො අරූපිනො ඛන්ධා සහජාතපච්චයො. එවං සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා පන මනොධාතු අනන්තරපච්චයො, ධම්මධාතු ආරම්මණපච්චයො, සම්පයුත්තනිස්සයසහජාතාදිපච්චයොති අයං පච්චයවිභාගො. එවං විඤ්ඤෙය්යො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

ධාතුවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සච්චවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

සච්චවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – චත්තාරි අරියසච්චානීති එත්ථායං සච්ච-සද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි වදන්ති නානා, පවාදියාසෙ කුසලාවදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘එකං හි සච්චං, න දුතියමත්ථී’’තිආදීසු (සු. නි. 890) පරමත්ථසච්චෙ, නිබ්බානෙ චෙව මග්ගෙ ච. ‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ස්වායමිධාපි අරියසච්චෙ වත්තති. කෙනට්ඨෙන සච්චානි? තථට්ඨෙන. කොයං තථට්ඨො නාම? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛමානානං මායාව විපරීතො, මරීචීව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්ථා විය අනුපලබ්භමානසභාවො ච න හොති, අථ ඛො බාධනප්පභවසන්තිනිය්යානභූතෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොති. අයං තථට්ඨො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්ච –

‘‘ඉති ¶ ¶ තච්ඡාවිපල්ලාසභූතභාවං චතූසුපි;

දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 189; සාරත්ථ. ටී. මහාවග්ග 3.14).

අරියානි ච තානි සච්චානි චාති අරියසච්චානි. අරියානීති උත්තමානි, අවිසංවාදකානීති අත්ථො. අරියෙහි බුද්ධාදීහි පටිවිජ්ඣිතබ්බානි සච්චානි, අරියස්ස වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස සන්තකානි සච්චානි තෙන උප්පාදිතත්තා, පකාසිතත්තා ච, අරියභාවකරානි වා සච්චානි තෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොති අරියසච්චානි. ‘‘දුක්ඛං අරියසච්ච’’න්තිආදීසු පන දු-ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති. කුච්ඡිතං හි පුත්තං ‘‘දුපුත්තො’’ති වදන්ති. ඛං-සද්දො පන තුච්ඡෙ. තුච්ඡං හි ආකාසං ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකොපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො, තස්මා කුච්ඡිතත්තා, තුච්ඡත්තා ච ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුච්චති. සං-ඉති ච අයං සද්දො ‘‘සමාගමො, සමෙත’’න්තිආදීසු සංයොගං දීපෙති. උ-ඉති අයං සද්දො ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු උප්පත්තිං. අය-සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්ච දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණන්ති ‘‘දුක්ඛසමුදයො’’ති වුච්චති.

තතියසච්චං පන යස්මා නි-සද්දො අභාවං, රොධ-සද්දො චාරකං දීපෙති, තස්මා අභාවො එත්ථ, එතස්මිං වා අධිගතෙ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛනිරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, තප්පටිපක්ඛත්තා චාති ‘‘දුක්ඛනිරොධ’’න්ති වුච්චති, දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා. චතුත්ථං පන යස්මා එතං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති, සත්තං වා තං ගමයති ආරම්මණවසෙන තදභිමුඛත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති වුච්චති.

අපිච ¶ දුක්ඛාදීනං චත්තාරො චත්තාරො අත්ථා විභත්තා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, යෙ දුක්ඛාදීනි අභිසමෙන්තෙහි අභිසමෙතබ්බා. යථාහ –

‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො, ඉමෙ චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සංයොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො ¶ …පෙ… නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො…පෙ… මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙත්වට්ඨො දස්සනට්ඨො ආධිපතෙය්යට්ඨො…පෙ… අනඤ්ඤථා’’ති (පටි. ම. 2.8).

එවං විභත්තානං චතුන්නං චතුන්නං අත්ථානං වසෙන දුක්ඛාදීනි වෙදිතබ්බානි. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පන තණ්හාවජ්ජිතා සබ්බලොකියධම්මා, සංකිලෙසිකවජ්ජිතා වා දුක්ඛසච්චං නාම, තණ්හා පන සබ්බා අකුසලා වා ලොකියකුසලා වා ධම්මා සමුදයසච්චං නාම, නිබ්බානං නිරොධසච්චං නාම, ලොකුත්තරකුසලචිත්තසම්පයුත්තානි අට්ඨමග්ගඞ්ගානි දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චං නාම. ඉමෙහි පන මග්ගඞ්ගෙහි සම්පයුත්තා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චෙව සාමඤ්ඤඵලානි චෙත්ථ අසඞ්ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි. තානි හි ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛසඞ්ගහිතානිපි. යාය පරිඤ්ඤාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන න හොන්ති, දුක්ඛං අරියසච්චන්ති න වුච්චන්ති, තානි ඨපෙත්වා සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. අයං ධම්මභෙදො.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ දුක්ඛසච්චං තාව –

‘‘තත්ථ ¶ කතමං දුක්ඛං අරියසච්චං? ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛං, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති (විභ. 190) –

උද්දිසිත්වා විභත්තං. තත්ථ දුක්ඛං තිවිධං හොති දුක්ඛදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛන්ති. තත්ථ දුක්ඛදුක්ඛං දුවිධං පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති. තත්ථ කායිකචෙතසිකදුක්ඛදොමනස්සවෙදනා නිප්පරියායදුක්ඛං නාම, තදවසෙසා පන දුක්ඛදුක්ඛස්ස වත්ථුභූතා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා පරියායදුක්ඛං නාම. සුඛසොමනස්සවෙදනා විපරිණාමදුක්ඛං නාම. සබ්බෙ පන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, සබ්බසඞ්ඛතා වා සඞ්ඛාරදුක්ඛං නාම. ඉමෙසං තිණ්ණං දුක්ඛානං වසෙන යථායොගං තීසු ¶ භවෙසු ජාතිආදීනං දුක්ඛදුක්ඛතා වෙදිතබ්බා. කාමභවස්මිං හි ජාති තාව සයං න දුක්ඛා, අපායගතිමනුස්සගතිආදීසු පන නිරයග්ගිසන්තාපාදිමූලකං, ගබ්භොක්කන්තිකාදිමූලකං, ජිඝච්ඡාපිපාසාදිමූලකඤ්ච දුක්ඛං තස්ස සබ්බස්ස කායිකචෙතසිකදුක්ඛස්ස වත්ථුභාවෙන පරියායතො දුක්ඛන්ති. තථා ජරාමරණාදයොපි. කෙවලං ජරා කායදුබ්බලතාමූලස්ස, පුත්තදාරාදිපරිභවමූලස්ස ච, මරණං පන මාරණන්තිකවෙදනාභූතස්ස, නිරයාදිගතිනිමිත්තදස්සනමූලස්ස ච දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො, සොකාදයො සොකාදිමූලස්ස කායිකචෙතසිකදුක්ඛස්ස වත්ථුභාවත්තා චෙව සයං දුක්ඛත්තා ච දුක්ඛාති වෙදිතබ්බා. විපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛතා චෙසං පසිද්ධායෙව. එවං කාමභවෙ ජාතිආදීනං තීහිපි දුක්ඛෙහි දුක්ඛතා වෙදිතබ්බා. රූපාරූපභවෙසු පන යස්මා සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා න සන්ති, තස්මා තත්ථ ජාතිආදීනං ¶ විපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛවසෙන ච දුක්ඛතා වෙදිතබ්බා, න දුක්ඛදුක්ඛවසෙනාති අයං දුක්ඛසච්චෙ නයො.

සමුදයසච්චං පන ‘‘කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හා’’ති (විභ. 203) තත්තකමෙව උද්දිසිත්වා ‘‘සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති (විභ. 203) පුච්ඡිත්වා ඡන්නං ඡන්නං ඉන්ද්රියවිසයවිඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාසඤ්ඤාචෙතනාතණ්හාවිතක්කවිචාරානං විසයභූතානං වසෙන තණ්හාය ‘‘එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජතී’’ති එවං උප්පත්තිං පකාසෙත්වා විත්ථාරතො විභත්තං.

නිරොධසච්චං පන ‘‘තස්සා එව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති (විභ. 204) වත්වා පුන ‘‘සා ඛො පනෙසා තණ්හා කත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’ති (විභ. 204) පුච්ඡිත්වා සමුදයසච්චෙ වුත්තඉන්ද්රියාදීනං වසෙන පටිලොමතො තණ්හාය නිරොධං පකාසෙත්වා විත්ථාරතො විභත්තං. තත්ථ අසෙසවිරාගනිරොධොතිආදීනි පදානි නිබ්බානවෙවචනානි. නිබ්බානං හි ආගම්ම තණ්හා අසෙසා විරජ්ජති, නිරුජ්ඣති, චජීයති, පටිනිස්සජ්ජීයති, මුච්චති, න අල්ලීයති, තස්මා ‘‘අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති වුච්චති. එකමෙව හි නිබ්බානං, නාමානි පනස්ස සබ්බසඞ්ඛතානං නාමපටිපක්ඛවසෙන අනෙකානි හොන්ති.

නනු පාටෙක්කං නිබ්බානං නාම නත්ථි, කිලෙසක්ඛයමත්තමෙව නිබ්බානං, තෙනෙව ච තාසු තාසු ¶ සුත්තාභිධම්මදෙසනාසු ‘‘රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො’’තිආදිනා (සං. නි. 4.314) වුත්තන්ති චෙ? න, අරහත්තනිබ්බානානං එකතාපජ්ජනතො. අරහත්තම්පි හි ‘‘යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො, ඉදං වුච්චති අරහත්ත’’න්ති (සං. නි. 4.314) රාගාදීනං පරික්ඛයන්තෙ උප්පන්නත්තා උපචාරෙන ¶ අරහත්තං රාගක්ඛයාදිභාවෙන වුච්චති, තථා රාගාදීනං ඛයහෙතුත්තා නිබ්බානම්පි රාගක්ඛයාදිභාවෙන වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. ඉතරථා නිබ්බානස්ස බහුත්තං ආපජ්ජති රාගාදීනං බහුන්නං ඛයස්සාපි බහුත්තා. සබ්බකිලෙසානම්පි ඛයස්ස එකත්තෙන පඨමමග්ගෙන දිට්ඨිආදීනං ඛයෙ සබ්බකිලෙසක්ඛයො ආපජ්ජති, ඔළාරිකත්තඤ්චස්ස සියා තිරච්ඡානානම්පි උප්පන්නරාගක්ඛයස්ස පාකටත්තෙන නිබ්බානප්පත්තිතො, ගොත්රභූක්ඛණෙපි ච රාගාදික්ඛයො හොති ගොත්රභුනො නිබ්බානවිසයත්තා, මග්ගස්ස පන නිබ්බානාරම්මණතාඅප්පසඞ්ගො. න හි අත්තනා ඛෙපියමානකිලෙසක්ඛයමාරබ්භ මග්ගො උප්පජ්ජති, අභාවො චස්ස ආපජ්ජති රාගාදික්ඛයභූතස්ස පන අභාවස්ස පක්ඛවසෙන තුච්ඡරූපත්තා, තස්සාපි භාවත්තාභාවාව විවෙකලක්ඛණං න සියා, සඞ්ඛතතා චස්ස සියා. න හි කදාචි උපලබ්භමානං අසඞ්ඛතං භවිතුමරහති සබ්බෙසම්පි අහෙතුකත්තාපත්තිතො, සඞ්ඛතත්තෙපි චස්ස න නිබ්බානත්තං උප්පත්තිජරාභඞ්ගසමඞ්ගිතාය දුක්ඛත්තා, තථා ච අභාවස්සාපි අභාවො, අනවට්ඨානඤ්ච ඛීණානම්පි රාගාදීනං පුන උප්පජ්ජනං යෙසං තෙසමෙව අභාවො අභාවස්ස විනට්ඨත්තා.

අපිච කාරණන්තරෙන වා භාවෙ උප්පන්නෙ රාගාදීනං න කාචි හානි හොති. න හි අඤ්ඤස්සුප්පත්තියං අඤ්ඤං විගච්ඡති. අභාවො භාවස්ස විරොධි, විරොධිසන්නිධානෙ ච ඉතරං විගච්ඡතීති චෙ? කිමිදං විගමනං නාම. යදි තම්පි භාවරූපං, සමානදොසතා චස්ස සියා අනවට්ඨානඤ්ච, න ච අත්ථසිද්ධි. යදි තුච්ඡරූපං, කිං පඨමමෙවස්ස තුච්ඡරූපතාය උපගතාය දූරම්පි ගන්ත්වා උපගන්තබ්බාති සිද්ධා, රාගාදික්ඛයභූතස්ස නිබ්බානස්ස තුච්ඡරූපතාය අභාවො, න ච අභාවො එව නිබ්බානං. අතීතානාගතදොසානමභාවෙ නිබ්බානප්පත්තියා අභාවතො වත්තමානානඤ්ච ¶ අභාවො නාම. අභාවො නාම න කිලෙසවිගමමත්තො, අපි තු අනුප්පත්තිභාවෙන. අච්චන්තවිගමො නිබ්බානෙනාපි සම්පාදීයතීති චෙ? න, තස්ස කාරණභාවා. විපස්සනා කාරණමිති චෙ? න, අත්තාදිවිකප්පජනකසඞ්ඛතධම්මදස්සනෙන විනා අනත්තාදිවිකප්පභූතාය විපස්සනාය අනුප්පත්තිතො. යදි හි උප්පජ්ජෙය්ය, තාය සබ්බෙපි සත්තා විමුත්තා එව සියුං, නො ච කදාචි න පුච්ඡෙය්ය විරුද්ධධම්මදස්සනාභාවා. න හි දස්සනං විනා විකප්පො සම්භවති, න ච අත්තාති විකප්පජනකරූපාදිදස්සනමෙව තබ්බිරුද්ධවිකප්පජනකං ¶ හොති. බුද්ධානඤ්ච පරම්පරොපදෙසෙන රූපාදීසු විපස්සනාවිකප්පො උප්පජ්ජතීති චෙ? න, තෙසම්පි විරුද්ධදස්සනාභාවෙන විපස්සනාවිකප්පානුප්පත්තිතො. න හි යාදිසාය කාරණසාමග්ගියා යාදිසං කාරියං උප්පජ්ජති, තාදිසාය එව තබ්බිරුද්ධං උප්පජ්ජති අහෙතුකත්තප්පසඞ්ගතො. න ච විරුද්ධදස්සනාභාවෙන එකස්ස විපස්සනාවිකප්පජනකසාමත්ථියාභාවතො තාදිසානං පරම්පරායපි තබ්භාවො, තදුපදෙසො ච සම්භවති. තිලක්ඛණූපදෙසනානන්තරිකතාය පන බුද්ධානං නිබ්බානසච්ඡිකිරියා සිද්ධි, තෙනෙවස්ස කිලෙසානමච්චන්තප්පහානස්ස, විපස්සනොපදෙසසාමත්ථියස්ස ච සිද්ධීති නිබ්බානමෙව තදුභයකාරණං, නාඤ්ඤන්ති ගහෙතබ්බං.

කස්මා පන නිබ්බානදස්සනෙන රාගාදීනං අච්චන්තප්පහානං, තිලක්ඛණඤ්ච හොති. න හි අඤ්ඤස්ස දස්සනෙන ඉතරරාගප්පහානං, තිලක්ඛණඤාණඤ්ච යුත්තන්ති? න, අසඞ්ඛතදස්සනෙන සඞ්ඛතස්ස වා දොසස්ස වා පාකටත්තා. දිට්ඨඅච්චන්තසුඛානං හි වට්ටසුඛෙ, තන්නිස්සයාරම්මණාදීසු ච සුඛාභිමානො, වට්ටාභිරති ච පහීයති දිට්ඨපරතීරස්ස නාවිකස්ස නාවායෙකදෙසෙ සුඛාභිමානාභිරතියො විය. අපිච සඞ්ඛතධම්මෙසු අල්ලිනා රාගාදයො අසඞ්ඛතධම්මෙ සණ්ඨාතුං න ¶ සක්කොන්ති අග්ගික්ඛන්ධෙ විය මක්ඛිකා, ථලෙ විය ච ජලචරා, නිබ්බානදස්සනෙන පහීනදොසස්ස චිත්තස්ස යාථාවතො තෙසු සඞ්ඛතෙසු තිලක්ඛණදස්සනං සම්භවති භෙසජ්ජාලෙපෙන විහතකාචතිමිරාදිදොසස්ස චක්ඛුනො ඝටාදිරූපදස්සනං විය, දිට්ඨදොසෙසු චස්ස සඞ්ඛාරෙසු න පුන රාගාදීනමුප්පත්ති ඤාතා සුචිභාවෙ විය වච්චකූපෙති වෙදිතබ්බං.

කස්මා පන කෙසඤ්චි සත්තානං එව නිබ්බානසච්ඡිකිරියාසම්භවො, න සබ්බෙසන්ති? අනාදිබුද්ධපරම්පරොපදෙසසාපෙක්ඛත්තා, තෙසඤ්ච උපදෙසකානං සබ්බත්ථ සබ්බදා අභාවතො, සොතූනඤ්ච ඛණසම්පත්තියා අච්චන්තදුල්ලභත්තා, චක්කවාළානඤ්ච අනන්තත්තා, තස්මා කෙචි එව බුද්ධුප්පාදකාලෙ තිලක්ඛණොපදෙසලාභෙන නිබ්බානං සච්ඡිකරොන්ති, න සබ්බෙති ගහෙතබ්බං.

කථං පනෙත්ථ රාගාදීනං අච්චන්තවිගමො නිබ්බානෙන සාධීයතීති? න තාව සො, අතීතානාගතානං තෙසමිදානි අභාවා, පුබ්බෙ ච තස්ස විජ්ජමානත්තා, වත්තමානානං සරසනිරොධතො. කථඤ්චස්ස තුච්ඡරූපස්ස නිබ්බානස්ස හෙතුත්තෙ යථාවුත්තදොසානමවසරොති චෙ? න, තස්ස භාවරූපත්තා. පුබ්බභාගපටිපත්තියා හි නිබ්බානමාරබ්භ අනුසයාජනනභාවෙන උප්පන්නමග්ගා එව ¶ කිලෙසානමනුප්පාදනිරොධො තදුප්පත්තියා ආයතිං උප්පජ්ජනාරහානං අනුප්පත්තිතො අග්ගිසන්නිධානෙ අඞ්කුරාජනකභාවෙන උප්පන්නසාලික්ඛන්ධස්ස බීජතාභාවරූපතා විය. න හි අභාවො නාම කොචි පරමත්ථතො අත්ථි, යො කාරණෙන ජනීයති තබ්බිරුද්ධක්ඛණුප්පාදනභාවොවුප්පාදනං අනෙකක්ඛණුප්පාදනෙන ඛන්ධකාරාභාවුප්පාදනං විය, තස්මා කිලෙසානං අනුප්පත්තිනිරොධසඞ්ඛාතස්ස අරියමග්ගස්ස උපනිස්සයත්තා උපනිස්සයොපචාරෙන නිබ්බානං ‘‘අසෙසවිරාගනිරොධො’’තිආදිනා වුත්තං. සරූපෙනෙව කස්මා න වුත්තන්ති චෙ? අභිසුඛුමත්තා, අනුපලද්ධපුබ්බත්තා ච, සුඛුමතා චස්ස භගවතො ¶ අප්පොස්සුක්කතාවචනතො, අරියෙන චක්ඛුනා පස්සිතබ්බතො ච වෙදිතබ්බා.

එත්ථ පන පරවාදී ආහ – ‘‘නත්ථෙව නිබ්බානං අනුපලබ්භනීයතො’’ති. න අනුපලබ්භනීයං තස්ස සිද්ධත්තා. උපලබ්භති හි තං තදනුරූපපටිපත්තියා අරියෙහි. අපිච නිබ්බානං නත්ථීති න වත්තබ්බං සබ්බසත්තානං විරුද්ධධම්මානං භාවෙන අපවග්ගාභාවප්පසඞ්ගතො. න ච තං යුත්තං උණ්හාදිපටිපක්ඛස්ස සීතාදිනො විය භවපටිපක්ඛස්ස නිබ්බානස්සපි අවස්සංභාවා. වුත්තඤ්ච –

‘‘යථාපි උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානං ඉච්ඡිතබ්බක’’න්ති. (බු. වං. 2.11) –

ආදි. අච්චන්තනිරොධහෙතුනො විපස්සනොපදෙසස්ස දස්සනතො ච අත්ථෙව නිබ්බානං තං විනා තස්සාසම්භවතොති වුත්තොවායමත්ථො. තදෙතං පුරිමාය කොටියා අභාවතො අප්පභවං, තතොව අජරාමරණං, නිච්චඤ්ච හොතීති අණුආදීනම්පි නිච්චභාවපත්ති නිබ්බානස්සෙව නිච්චත්තාති චෙ? න, භින්නාධිකරණත්තෙන හෙතුලක්ඛණස්සානුපපත්තිතො. අණුආදීනම්පි අසඞ්ඛතතා ඉති චෙ? න, අසඞ්ඛතතාසිද්ධිතො අසඞ්ඛතානඤ්චානෙකත්තානුපපත්තිතො. යදි හි අසඞ්ඛතං නාම භවෙය්ය, එකෙනෙව භවිතබ්බං දෙසකාලසභාවභෙදස්ස කාරණභෙදකත්තා, භින්නසභාවානම්පි අහෙතුකත්තෙ අතිප්පසඞ්ගතො.

සඞ්ඛතෙහි සභාවභින්නස්ස නිබ්බානස්ස කථං අහෙතුකතාති චෙ? අසඞ්ඛතසභාවෙන සඞ්ඛතසභාවෙහි භින්නස්ස කාරණානපෙක්ඛත්තා. අසඞ්ඛතත්තෙ හි සමානෙ භවසභාවභෙදො ¶ කාරණභෙදං සූචයති ¶ , තස්මා එකමෙව නිච්චං භවිතුමරහති, තඤ්ච යථාවුත්තයුත්තිතො, සබ්බඤ්ඤුවචනතො ච පරමත්ථතො විජ්ජමානං නිබ්බානමෙව. වුත්තං හෙතං භගවතා ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති (ඉතිවු. 43). අයං දුක්ඛනිරොධසච්චෙ නයො.

ඉතරං පන ‘‘සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති උද්දිසිත්වා විත්ථාරතො විභත්තං. විනිච්ඡයො පනෙත්ථ මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගෙ ආවි භවිස්සතීති අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන –

‘‘චත්තාරි සච්චානි දුක්ඛං දුක්ඛසමුදයො දුක්ඛනිරොධො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා. තත්ථ තණ්හා දුක්ඛසමුදයො. අවසෙසා සාසවධම්මා…පෙ… දුක්ඛං. තණ්හාය පහානං දුක්ඛනිරොධො. අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති (විභ. 206) –

වත්වා අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි විත්ථාරතො නිද්දිසිත්වා ‘‘අවසෙසා ධම්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය සම්පයුත්තා’’ති (විභ. 206 ආදයො) එවං පඨමවාරෙ චත්තාරි සච්චානි විභත්තානි. තානි පුන අපරෙහිපි ‘‘තණ්හා, අවසෙසා ච කිලෙසා සමුදයො, තථා තණ්හා, අවසෙසා ච කිලෙසා, අවසෙසා ච අකුසලා සමුදයො, තථා තණ්හා, අවසෙසා ච කිලෙසා, අවසෙසා ච අකුසලා, තීණි ච කුසලමූලානි, සාසවානි සමුදයො, තථා තණ්හා, අවසෙසා ච කිලෙසා, අවසෙසා ච අකුසලා, තීණි ච කුසලමූලානි, සාසවානි, අවසෙසා ච සාසවකුසලධම්මා සමුදයො. අවසෙසා සාසවධම්මා දුක්ඛං, තස්ස තස්ස සමුදයස්ස පහානං නිරොධො, අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො පටිපදා’’ති ¶ ඉමෙහි වාරෙහි විභත්තානි. තත්ථ ‘‘අරියසච්චානී’’ති අවත්වා නිප්පදෙසතො පච්චයසඞ්ඛාතං සමුදයං දස්සෙතුං ‘‘සච්චානී’’ති වුත්තං. අරියසච්චෙසු හි තණ්හාව සමුදයො, න ඉතරෙ. න ච කෙවලං තණ්හාව දුක්ඛං සමුදානෙති, අවසෙසා කුසලාකුසලාපි පච්චයං සමුදානෙන්තියෙවාති තෙපි සමුදයතො දස්සෙතුං ‘‘සච්චානි’’ත්වෙව වුත්තං. තතො පරං යස්මා අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොව පටිපදාති. සම්පයුත්තා පන ඵස්සාදයො සබ්බෙපි ධම්මා පටිපදා එව, තස්මා තං නයං දස්සෙතුං සබ්බසඞ්ගාහිකවාරෙපි සබ්බානි විභත්තානි ¶ . එත්ථ හි අරියධනානෙව සඞ්ගහිතානි. සෙසං සදිසමෙවාති අයං අභිධම්මභාජනීයනයො.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙ පන චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා…පෙ… කති අරණා? සමුදයසච්චං අකුසලං, නිරොධසච්චං අබ්යාකතං, දුක්ඛසච්චං තිධාපි. සමුදයො සවිතක්කසවිචාරො, නිරොධො අවිතක්කඅවිචාරො, මග්ගො තිධාපි, දුක්ඛං තිධාපි, න වත්තබ්බං ච. තීණි සච්චානි අනිදස්සනඅප්පටිඝානි, දුක්ඛං තිධාපි. සමුදයො හෙතු, නිරොධො න හෙතු, සෙසා ද්විධාපි. ද්වෙ සච්චානි ලොකියානි, මග්ගනිරොධා ලොකුත්තරා. සමුදයසච්චං සරණං, ද්වෙ සච්චානි අරණානි, දුක්ඛං දුවිධාපි. අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො. ඉදානි පනෙත්ථ –

කමතොනූනාධිකතො, ලක්ඛණාදීහි සුඤ්ඤතො;

ඤාණකිච්චොපමා ඤෙය්යො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ කමතො තාව ඉධාපි දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. එත්ථ ඔළාරිකත්තා, සබ්බසත්තසාධාරණත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං පඨමං වුත්තං, තතො තස්සෙව හෙතුදස්සනත්ථං සමුදයසච්චං, තතො ‘‘හෙතුනිරොධා භවනිරොධො’’ති ඤාපනත්ථං නිරොධසච්චං, තදධිගමුපායදස්සනත්ථං අන්තෙ මග්ගසච්චං. භවසුඛස්සාදගධිතානං සංවෙගජනනත්ථං පඨමං දුක්ඛමාහ, තතො ‘‘භවං ¶ නෙව අහෙතුකං ආගච්ඡති, න ඉස්සරනිම්මානාදිනා හොති, ඉතො පන හොතී’’ති ඤාපනත්ථං සමුදයසච්චං, තතො සහෙතුකෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා සංවිග්ගමානසානං තන්නිස්සරණදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං නිරොධං, තතො නිරොධසම්පාපකං මග්ගන්ති අයමෙත්ථ කමො.

අනූනාධිකතො පන කස්මා චත්තාරි එව සච්චානීති චෙ? තතො අඤ්ඤස්ස අසම්භවතො, අඤ්ඤතරස්ස ච අනපනෙය්යතො. අපිච පවත්තිමාචික්ඛන්තො භගවා සහෙතුකං ආචික්ඛති, නිවත්තිඤ්ච සඋපායං. ඉති පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතූනං එතපරමතො චත්තාරි එව වුත්තානීති අයමෙත්ථානූනාධිකතො.

ලක්ඛණාදීහි පනෙත්ථ ලක්ඛණතො බාධනලක්ඛණං දුක්ඛසච්චං, සන්තාපනරසං, පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවලක්ඛණං සමුදයසච්චං, අනුපච්ඡෙදකරණරසං, පලිබොධපච්චුපට්ඨානං. සන්තිලක්ඛණං ¶ නිරොධසච්චං, අච්චුතිරසං, අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං. නිය්යානලක්ඛණං මග්ගසච්චං, කිලෙසපහානකරණරසං, වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං. අපිච පවත්තිපවත්තකනිවත්තිනිවත්තකලක්ඛණානි පටිපාටියා, තථා සඞ්ඛතතණ්හාඅසඞ්ඛතදස්සනලක්ඛණානි චාති ඉමානෙත්ථ ලක්ඛණානි.

සුඤ්ඤතො පනෙතානි යථාක්කමං වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානි. වුත්තඤ්ච –

‘‘දුක්ඛමෙව හි, න කොචි දුක්ඛිතො,

කාරකො න, කිරියාව විජ්ජති;

අත්ථි නිබ්බුති, න නිබ්බුතො පුමා,

මග්ගමත්ථි, ගමකො න විජ්ජතී’’ති. (විභ. අට්ඨ. 189);

අථ ¶ වා –

ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං,

පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;

ධුවසුභසුඛඅත්තවිරහිතො,

මග්ගො ඉති සුඤ්ඤතො තෙසු. (විභ. අට්ඨ. 189);

නිරොධසුඤ්ඤානි වා තීණි. නිරොධො ච සෙසත්තයසුඤ්ඤො. ඵලසුඤ්ඤො වා හෙත්ථ හෙතු සමුදයමග්ගෙසු දුක්ඛනිරොධානං අභාවා පකතිවාදීනං පකති විය. හෙතුසුඤ්ඤඤ්ච ඵලං දුක්ඛසමුදයානං, නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායා, න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵලං. හෙතුඵලසමවායවාදීනං ද්විඅණුකාදීනි වියාති අයමෙත්ථ සුඤ්ඤතා.

ඤාණකිච්චතොති එත්ථ දුවිධං සච්චඤාණං අනුබොධඤාණං, පටිවෙධඤාණඤ්ච. තත්ථ අනුබොධඤාණං ලොකියං, තං අනුස්සවාදිවසෙන නිරොධෙ, මග්ගෙ ච පවත්තති. පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං, තං සච්චාවබොධපටිපක්ඛකිලෙසෙ ඛෙපෙන්තං නිරොධමාරම්මණං කත්වා කිච්චතො චත්තාරිපි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. යං පනෙතං ලොකියං, තත්ථ දුක්ඛඤාණං පරියුට්ඨානාභිභවනවසෙන පවත්තමානං සක්කායදිට්ඨිං නිවත්තෙති, සමුදයඤාණං උච්ඡෙදදිට්ඨිං, නිරොධඤාණං සස්සතදිට්ඨිං, මග්ගඤාණං ¶ අකිරියදිට්ඨිං. දුක්ඛඤාණං වා තෙසු ධුවසුභසුඛත්තභාවරහිතෙසු ඛන්ධෙසු ධුවසුභසුඛත්තභාවසඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඵලෙ විප්පටිපත්තිං, සමුදයඤාණං ‘‘ඉස්සරපධානකාලසභාවාදීහි ලොකො පවත්තතී’’ති අකාරණෙ කාරණාභිමානප්පවත්තං හෙතුම්හි විප්පටිපත්තිං, නිරොධඤාණං අරූපලොකාදීසු අපවග්ගග්ගාහභූතං නිරොධෙ විප්පටිපත්තිං, මග්ගඤාණං කාමසුඛල්ලිකඅත්තකිලමථානුයොගප්පභෙදෙ අවිසුද්ධිමග්ගෙ විසුද්ධිමග්ගග්ගාහවසෙන පවත්තං උපායෙ විප්පටිපත්තිං නිවත්තෙති. ඉදමෙත්ථ ඤාණකිච්චං.

උපමාතො ¶ පනෙත්ථ භාරො විය හි දුක්ඛසච්චං දට්ඨබ්බං, භාරාදානමිව සමුදයසච්චං, භාරනික්ඛෙපනමිව නිරොධසච්චං, භාරනික්ඛෙපනුපායො විය මග්ගසච්චං. අපිච රොගතන්නිදානතදුපසමභෙසජ්ජෙහි, ඔරිමතීරමහොඝපාරිමතීරතංසම්පාපකොපායෙහි චාති එවමාදීහි යථාක්කමං යොජෙත්වාපි එතානි උපමාතො වෙදිතබ්බානි. අයමෙත්ථ උපමා. එවං ඤෙය්යො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

සච්චවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉන්ද්රියවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ඉන්ද්රියවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – ද්වාවීසති ඉන්ද්රියානීති එත්ථ ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ඉන්ද්රියානි. කො පනෙස ඉන්ද්රියට්ඨො නාමාති? ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො, ඉන්දදෙසිතට්ඨො, ඉන්දදිට්ඨට්ඨො, ඉන්දසිට්ඨට්ඨො, ඉන්දජුට්ඨට්ඨො ච, සො සබ්බොපි ඉධ යථායොගං යුජ්ජති. කුසලාකුසලං කම්මං ඉන්දො නාම කම්මෙසු කස්සචි ඉස්සරියාභාවතො, තෙනෙවෙත්ථ කම්මසඤ්ජනිතානි තාව ඉන්ද්රියානි අත්තනො ජනකකම්මං උල්ලිඞ්ගෙන්ති, තෙන ච සිට්ඨානීති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨෙන, ඉන්දසිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. සම්මාසම්බුද්ධො පන පරමිස්සරියභාවතො ඉන්දො, තතො සබ්බානිපෙතානි ඉන්ද්රියානි භගවතා යථාභූතතො පකාසිතානි, අභිසම්බුද්ධානි චාති ඉන්දදෙසිතට්ඨෙන, ඉන්දදිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. තෙනෙව භගවතා කානිචි ගොචරාසෙවනාය, කානිචි භාවනාසෙවනාය සෙවිතානීති ඉන්දජුට්ඨට්ඨෙනපි ඉන්ද්රියානි. අපිච ආධිපච්චසඞ්ඛාතෙන ඉස්සරියට්ඨෙනාපි එතානි ඉන්ද්රියානි.

චක්ඛුන්ද්රියන්තිආදීසු ¶ චක්ඛාදීනං පදත්ථො හෙට්ඨා පකාසිතො. පච්ඡිමෙසු පන තීසු පුබ්බභාගෙ අනඤ්ඤාතං අමතං පදං, චතුසච්චධම්මං වා ජානිස්සාමීති එවං පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො ¶ , ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. ආජානනතො අඤ්ඤා එව ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤින්ද්රියං. අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතඤාණකිච්චස්ස ඛීණාසවස්ස ඉන්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං. තත්ථ ච පසාදින්ද්රියානන්තරං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවීථිචිත්තප්පවත්තියං රූපාදීනං නියතභාවස්ස, අත්තනො තික්ඛමන්දතානුවිධානස්ස ච ආපාදනතො ආධිපච්චං වෙදිතබ්බං. මනින්ද්රියාදීනං පන අත්තනො අත්තනො විජානනාදිලක්ඛණෙ ආධිපච්චං වෙදිතබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ ජීවිතින්ද්රියං රූපාරූපවසෙන ද්විධා. සුඛින්ද්රියාදීනි පඤ්ච වෙදනාභාවතො එකධම්මො, තථා පඤ්ඤින්ද්රියාදීනි චත්තාරි අමොහභාවතො. සෙසානි පන ඉන්ද්රියානි එකෙකධම්මා එවාති එවං පරමත්ථතො සොළස ධම්මාව ද්වාවීසතින්ද්රියභාවෙන දෙසිතානි. සෙසානි පනෙත්ථ චෙතසිකරූපනිබ්බානානි අසඞ්ගහිතානීති අයං ධම්මභෙදො.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයං නාම න ගහිතං. කස්මා? සුත්තන්තෙ ඉමාය පටිපාටියා ද්වාවීසතියා ඉන්ද්රියානං අනාගතත්තා. සුත්තන්තස්මිං හි කත්ථචි ද්වෙ ඉන්ද්රියානි කථිතානි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි පඤ්ච, එවං පන නිරන්තරං ද්වාවීසති ආගතානි නාම නත්ථි. අභිධම්මභාජනීයෙපි විසෙසො නත්ථි.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙ පන ද්වාවීසතියා ඉන්ද්රියානං කති කුසලා…පෙ… කති අරණාති? අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං කුසලං, දොමනස්සින්ද්රියං අකුසලං, සද්ධාසතිපඤ්ඤාඅඤ්ඤින්ද්රියානි චත්තාරි කුසලාබ්යාකතානි, මනජීවිතසොමනස්සඋපෙක්ඛාවීරියසමාධින්ද්රියානි ඡ තිධාපි, සෙසානි දස අබ්යාකතානි. ඡ ඉන්ද්රියානි සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තාති, තීණි තිධාපි, ජීවිතං තිධා ච න වත්තබ්බඤ්ච, ද්වාදසින්ද්රියානි න වත්තබ්බානි ¶ එව. තීණි විපාකානි, ද්වෙ විපාකධම්මධම්මානි, රූපින්ද්රියානි සත්ත නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මානි, අඤ්ඤින්ද්රියං සියා විපාකං, සියා විපාකධම්මධම්මං, නවින්ද්රියානි තිධාපි. නවින්ද්රියානි උපාදින්නුපාදානියානි, දොමනස්සින්ද්රියං අනුපාදින්නුපාදානියං, තීණි අනුපාදින්නඅනුපාදානියානි, නව තිධාපි. දොමනස්සින්ද්රියං සවිතක්කසවිචාරං, උපෙක්ඛින්ද්රියං ¶ තථා ච අවිතක්කඅවිචාරඤ්ච, නව අවිතක්කඅවිචාරානි, එකාදස තිධාපි. සත්ත රූපින්ද්රියානි චෙව සුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියානි චාති දස පරිත්තානි, පච්ඡිමානි තීණි අප්පමාණානි, සෙසානි නව තිධාව. තත්ථ ච සොමනස්සින්ද්රියං රූපාවචරවසෙනෙව මහග්ගතං, තදවසෙසානි අරූපාවචරවසෙනාපීති වෙදිතබ්බං. පඤ්චින්ද්රියානි අනිදස්සනසප්පටිඝානි, සත්තරස අනිදස්සනඅප්පටිඝානෙව.

පඤ්ඤින්ද්රියාදීනි චත්තාරි හෙතූ, සෙසා න හෙතූ…පෙ… දොමනස්සින්ද්රියං සරණං, මනජීවිතසොමනස්සඋපෙක්ඛාවීරියසමාධින්ද්රියානි ද්විධාපි, සෙසානි පන්නරස අරණානෙවාති අයං පඤ්හාපුච්ඡකනයො.

ඉන්ද්රියෙසු පනෙතෙසු, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො;

කමතො දානි විඤ්ඤෙය්යො, තත්ථ කොසල්ලමිච්ඡතා.

කමතොති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. තත්ථ අජ්ඣත්තධම්මෙ පරිඤ්ඤාය අරියභූමිපටිලාභො හොතීති අත්තභාවපරියාපන්නානි චක්ඛුන්ද්රියාදීනි පඨමං දෙසිතානි. සො මනුස්සත්තභාවො යං ධම්මං උපාදාය ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා සඞ්ඛං ගච්ඡති, ‘‘අයං සො’’ති නිදස්සනත්ථං තතො ඉත්ථින්ද්රියං, පුරිසින්ද්රියඤ්ච. සො දුවිධොපි ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධවුත්තීති ඤාපනත්ථං තතො ජීවිතින්ද්රියං. යාව තස්ස පවත්ති, තාව එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්ති. යඤ්ච කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං සුඛං දුක්ඛන්ති ඤාපනත්ථං තතො සුඛින්ද්රියාදීනි. තන්නිරොධත්ථං පන එතෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති පටිපත්තිදස්සනත්ථං තතො සද්ධාදීනි. ‘‘ඉමාය පටිපත්තියා එස ධම්මො පඨමං අත්තනි පාතුභවතී’’ති පටිපත්තියා ¶ අමොඝභාවදස්සනත්ථං තතො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. තස්සෙව ඵලත්තා, තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බත්තා ච තතො අඤ්ඤින්ද්රියං. ඉතො පරං භාවනාය ඉමස්ස අධිගමො, අධිගතෙ ච පන ඉමස්මිං නත්ථි කිඤ්චි උත්තරි කරණීයන්ති ඤාපනත්ථං අන්තෙ පරමස්සාසභූතං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං දෙසිතන්ති එවං කමතො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයනයො විඤ්ඤෙය්යො.

ඉන්ද්රියවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පච්චයාකාරවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

පච්චයාකාරවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – අවිජ්ජාපච්චයාතිආදීසු අවින්දියං කායදුච්චරිතාදිං වින්දති පටිලභති, වින්දියං වා කායසුචරිතාදිං න වින්දති, ධම්මානං වා යථාසභාවං අවිදිතං කරොති, අන්තවිරහිතෙ වා සංසාරෙ සත්තෙ ජවාපෙති, අවිජ්ජමානෙසු වා ජවති, විජ්ජමානෙසු වා න ජවතීති අවිජ්ජා. පටිච්ච ඵලමෙති එතස්මාති පච්චයො, ධම්මානං උප්පත්තියා, ඨිතියා ච උපකාරකො ධම්මො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා. සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා.

ඉතො පරං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්තිආදීසු වුත්තං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අවුත්තෙසු පන විජානාතීති විඤ්ඤාණං. නමතීති නාමං, රුප්පතීති රූපං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන වෙදිතබ්බං. ආයෙ තනොති, ආයතඤ්ච නයතීති ආයතනං, ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එකසෙසනයෙන වෙදිතබ්බං. ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. පරිතස්සතීති තණ්හා. උපාදියතීති උපාදානං. භවති, භාවයති චාති භවො. ජනනං ජාති. ජීරණං ජරා. මරන්ති එතෙනාති ¶ මරණං. සොචනං සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. දුක්ඛයති, උප්පාදට්ඨිතිවසෙන ද්විධා ඛණතීතිපි දුක්ඛං. දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසො උපායාසො. සම්භවන්තීති නිබ්බත්තන්ති. න කෙවලඤ්ච සොකාදීහෙව, අථ ඛො අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීතිආදිනා සබ්බපදෙහිපි සම්භවන්ති-සද්දස්ස යොජනා කාතබ්බා. එවං හි පච්චයපච්චයුප්පන්නවවත්ථානං කතං හොති.

එවන්ති නිද්දිට්ඨනයනිදස්සනං, තෙන අවිජ්ජාදීහෙව කාරණෙහි, න ඉස්සරනිම්මානාදීහීති දස්සෙති. එතස්සාති යථාවුත්තස්ස. කෙවලස්සාති අසම්මිස්සස්ස, සකලස්ස වා, දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති දුක්ඛසමූහස්ස, න සත්තස්ස, න සුඛසුභාදීනං. සමුදයොති නිබ්බත්ති, හොතීති සම්භවති. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදතො පනෙත්ථ අවිජ්ජාති සුත්තන්තපරියායෙන දුක්ඛාදීසු චතූසු, අභිධම්මපරියායෙන පුබ්බන්තාදීහි සද්ධිං අට්ඨසු වා ඨානෙසු අඤ්ඤාණං. සඞ්ඛාරා පන පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා තයො, කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරා තයො චාති ඡබ්බිධා. තත්ථ අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, පඤ්ච රූපාවචරකුසලචෙතනා ¶ චෙති තෙරස චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො නාම. ද්වාදස අකුසලචෙතනා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො නාම. චතස්සො අරූපාවචරකුසලචෙතනා ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො නාම. ඉමෙසං පන තිණ්ණං සඞ්ඛාරානං එව ද්වාරතො පවත්තිදස්සනත්ථං අයං සඞ්ඛාරාදිත්තිකො වුත්තො.

අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා චෙව ද්වාදසාකුසලචෙතනා ච කායද්වාරෙ පවත්තියං කායසඞ්ඛාරො, වචීද්වාරෙ පවත්තියං වචීසඞ්ඛාරො, එතා චෙව මනොද්වාරෙ පවත්තියං, මනොද්වාරෙ එව පවත්තනකා රූපාරූපකුසලචෙතනා ච චිත්තසඞ්ඛාරොති වුච්චන්ති. අභිඤ්ඤාචෙතනා, පනෙත්ථ උද්ධච්චචෙතනා ච පරතො පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණපච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බාපි ¶ අවිජ්ජාපච්චයා සම්භවතො ඉධ ගහෙතබ්බාවාති අයං තිකො පුරිමත්තිකමෙව පවිසතීති අත්ථතො ලොකියකුසලාකුසලචෙතනාව අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති වෙදිතබ්බං. ඉදඤ්ච සුත්තන්තභාජනීයනයෙන, අභිධම්මභාජනීයනයෙන පන ලොකියලොකුත්තරෙ එකෙකචිත්තක්ඛණෙ ද්වාදසඞ්ගස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස ගහණතො සබ්බාපි චෙතනා සඞ්ඛාරාති වෙදිතබ්බං. එවං විඤ්ඤාණනාමරූපාදීසුපි සබ්බචිත්තසම්පයුත්තවසෙන ච ධම්මභෙදො වෙදිතබ්බො. සුත්තන්තභාජනීයනයෙනෙව පන දස්සයිස්සාම.

සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිඡබ්බිධං බාත්තිංසලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණමෙව හොති, ලොකුත්තරානි පන වට්ටකථාය න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානි. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං පන සබ්බලොකියවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා තයො අරූපිනො ඛන්ධා. රූපං සබ්බානි භූතුපාදායරූපානි. සළායතනං මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි. ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඡවිපාකඵස්සො, තථා වෙදනාපි. තණ්හා රූපතණ්හාදිභෙදතො ඡබ්බිධො ලොභො. උපාදානං කාමුපාදානාදිතො චතුබ්බිධා ලොභදිට්ඨියොව. භවො පන දුවිධො කම්මභවො, උපපත්තිභවොති. තත්ථ කම්මභවො තෙභූමකකුසලාකුසලචෙතනා ච තංසම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො ච. උපපත්තිභවො පන කම්මාභිනිබ්බත්තා පඤ්චපි ඛන්ධා. සො පභෙදතො කාමරූපාරූපභවා තයො, සඤ්ඤා අසඤ්ඤා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා භවා තයො, එකචතුපඤ්චවොකාරභවා තයොති නවවිධො නිද්දිට්ඨො. ජාතිආදීනි පුබ්බෙ වුත්තානි. තෙසු ජාතිග්ගහණෙන විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනාව ගහිතා තදවිනාභාවතො. තථා ජරාමරණග්ගහණෙනාපි තෙසඤ්ඤෙව පාකභෙදත්තා. සොකාදයො පන ජරාමරණෙන ද්වාදසමෙන අඞ්ගෙන එකසඞ්ඛෙපං කත්වා වුත්තා, න විසුං අඞ්ගභාවෙන. කිමත්ථන්ති චෙ? භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදදස්සනත්ථං. සොකාදිතො ¶ හි අවිජ්ජා සිද්ධා හොති අවිජ්ජාවිප්පයොගතො ¶ , අවිජ්ජාසමුප්පත්තිතො ච. ජරාමරණබ්භාහතස්ස හි බාලස්සෙව තෙ සම්භවන්ති, තෙහි ච අවිජ්ජාය සිද්ධාය පුන අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එවං හෙතුඵලපරම්පරාය භවචක්කං අවිච්ඡින්නං, අනාදිකං, අපරියන්තං, අපරියොසානඤ්ච හොති.

යදි එවං, කස්මා අවිජ්ජා ආදිතො වුත්තාති? පධානදස්සනත්ථං පන ආදිතො වුත්තා. තිණ්ණං හි වට්ටානං අවිජ්ජා පධානො හෙතු තස්සා භාවෙ භාවතො, නිරොධෙන ච නිරුජ්ඣනතො. එවං අවිජ්ජාදීහි ද්වාදසහි අඞ්ගෙහි සුත්තන්තභාජනීයනයෙන සබ්බෙ ලොකියධම්මාව පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අභිධම්මපරියායෙන පන ලොකුත්තරාපීති අයමෙත්ථ ධම්මභෙදො.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ පඤ්හාපුච්ඡකනයො නත්ථි, සුත්තන්තභාජනීයනයාපි ධම්මභෙදෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො විභත්තාති වෙදිතබ්බො. අභිධම්මභාජනීයෙ පන –

‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමං, නාමපච්චයා ඡට්ඨායතනං, ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති.

‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො…පෙ… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමං, නාමපච්චයා ඵස්සො…පෙ… සමුදයො හොති.

‘‘අවිජ්ජාපච්චයා…පෙ… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා ඡට්ඨායතනං, ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො…පෙ… සමුදයො හොති.

‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ …පෙ… විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති (විභ. 243) –

එවං පච්චයචතුක්කං, පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො අවිජ්ජාහෙතුකො’’තිආදිනා (විභ. 244) වුත්තනයෙනෙව ¶ හෙතුචතුක්කං, පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො අවිජ්ජාසම්පයුත්තො’’තිආදිනා (විභ. 245) සම්පයුත්තචතුක්කං, පුන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො, සඞ්ඛාරපච්චයාපි අවිජ්ජා’’තිආදිනා (විභ. 246) අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයචතුක්කන්ති එවං අවිජ්ජාමූලකානි චත්තාරි චතුක්කානි වුත්තානි. එවං ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා අවිජ්ජා’’තිආදිනා සඞ්ඛාරාදිමූලකාදිඋපාදානමූලකපරියොසානානි අට්ඨසු පදෙසු චත්තාරි චත්තාරි චතුක්කානීති බාත්තිංස චතුක්කානි මාතිකං කත්වා නික්ඛිපිත්වා පුන අකුසලකුසලවිපාකකිරියචිත්තෙසු ලොකියලොකුත්තරෙසු එකෙකස්මිං චිත්තෙ යථානික්ඛිත්තෙහි ඡත්තිංසබාත්තිංසමාතිකාචතුක්කෙහි විත්ථාරතො යථානුරූපං පච්චයාකාරො විභත්තො. ඉදඤ්ච යස්මා න කෙවලං අයං පච්චයාකාරො නානාචිත්තෙසු එව හොති, එකචිත්තෙපි හොතියෙව. නාපි වට්ටචිත්තෙ එව හොති, තණ්හාභාවතො විවට්ටචිත්තෙපි, තස්මා තං නිප්පදෙසතො එකචිත්තක්ඛණිකං පච්චයාකාරං දස්සෙතුං වුත්තං. තෙනෙව හෙත්ථ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති අවත්වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති එකවචනෙන වුත්තං එකචිත්තක්ඛණෙ බහුචෙතනාභාවා. තත්ථ යදෙතං පඨමචතුක්කං, තත්ථ පඨමවාරො නාමරූපට්ඨානෙ නාමං, සළායතනට්ඨානෙ ඡට්ඨායතනඤ්ච ගහෙත්වා රූපාරූපාදිසබ්බභවසාධාරණවසෙන, එකචිත්තක්ඛණපරියාපන්නධම්මග්ගහණවසෙන ච රූපං ඡඩ්ඩෙත්වා වුත්තො රූපස්ස සබ්බභවාසාධාරණත්තා, බහුචිත්තක්ඛණිකත්තා ච. දුතියො නාමරූපට්ඨානෙ නාමං, ‘‘නාමපච්චයා ඵස්සො’’ති සළායතනට්ඨානෙ ඵස්සමෙව ¶ ගහෙත්වා ඵස්සස්ස සළායතනං විනාපි පච්චයවිසෙසසම්භවදස්සනවසෙන චෙව මහානිදානසුත්තනයදස්සනවසෙන (දී. නි. 2.95 ආදයො) ච වුත්තො. තතියො සළායතනට්ඨානෙ ඡට්ඨායතනමෙව ගහෙත්වා ගබ්භසෙය්යකානං අපරිපුණ්ණායතනානං, රූපභවිකාදීනඤ්ච වසෙන වුත්තො. චතුත්ථො ‘‘නාමපච්චයා සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති එවං ඉතරායතනෙහිපි සළායතනස්ස විසෙසතො ඵස්සපච්චයතංව දස්සෙත්වා ඔපපාතිකානං, පරිපුණ්ණායතනානං කාමභවිකානඤ්ච වසෙන වුත්තො. එවං දුතියචතුක්කාදීසුපි.

සබ්බත්ථාපි චෙත්ථ යස්මා සොකාදයො සබ්බෙ එකචිත්තක්ඛණෙ න සම්භවන්ති, සබ්බස්මිඤ්ච චිත්තෙ, භවෙ ච නප්පවත්තන්ති, තස්මා න ගහිතා. ජාතිජරාමරණානි පනෙත්ථ අරූපධම්මානං ලක්ඛණමත්තානි, තානි ච අචිත්තක්ඛණමත්තානිපි සමානානි චිත්තක්ඛණෙ අන්තොගධත්තා පරියායතො පච්චයුප්පන්නෙ කත්වා අඞ්ගපරිපූරණත්ථං ගහිතානි. භවොති චෙත්ථ උපාදානාදිපච්චයවිරහිතා චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා, තණ්හාපච්චයා උපාදානන්ති එත්ථ කාමුපාදානං වජ්ජෙත්වා තීණි උපාදානානි එව ගහෙතබ්බානි ¶ . ද්වින්නම්පි එකලක්ඛණානං ධම්මානං එකක්ඛණෙ අසම්භවා ලොභමූලවිරහිතෙසු දොසමොහමූලෙසු චෙව කුසලාබ්යාකතෙසු ච චිත්තෙසු වෙදනාපච්චයා පටිඝං විචිකිච්ඡා උද්ධච්චන්ති එවං තණ්හාඨානෙ යථායොගං පටිඝාදයො තයො. තෙසු විචිකිච්ඡාවජ්ජිතෙසු චෙව දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු ච උපාදානට්ඨානෙ අධිමොක්ඛො ගහිතො. විචිකිච්ඡාය පන සද්ධිං අධිමොක්ඛස්සාපි අසම්භවා විචිකිච්ඡාපච්චයා භවොති ච ගහිතො. උපාදානට්ඨානෙ ච අධිමොක්ඛො ච ගහිතො. ලොකියානඤ්චෙත්ථ කුසලාබ්යාකතානං උපනිස්සයවසෙන අවිජ්ජාපච්චයතා වුත්තා. ලොකුත්තරානං පන යස්මා අප්පහීනාවිජ්ජො අවිජ්ජාය පහානත්ථං, පටිප්පස්සම්භනත්ථඤ්ච ලොකුත්තරං ¶ භාවෙති, තස්මා සමතික්කමනවසෙන අවිජ්ජාපච්චයතා වුත්තා, න සහජාතවසෙන. තෙනෙව තෙසං නිද්දෙසවාරෙසු ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා’’ති අවිභජිත්වා ‘‘තත්ථ කතමො අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො’’ති (විභ. 240) විභත්තං. කිරියධම්මානං පන කෙනචි පරියායෙන අවිජ්ජාමූලකත්තං නත්ථීති ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා සඞ්ඛාරමූලකාදිකො නයො වුත්තො, න අවිජ්ජාමූලකො. අපිච ලොකියකුසලාදීසු තෙසං ධම්මානං දුක්ඛසච්චපරියාපන්නත්තා ‘‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති (විභ. 225) එවං අප්පනා කතා, ලොකුත්තරකුසලාදීසු ‘‘එවමෙතෙසං ධම්මාන’’න්ති. අයං ලොකියතො ලොකුත්තරානං දෙසනාය විසෙසොති අයං අභිධම්මභාජනීයෙ නයො.

ඉදානි පච්චයනයා, කාරකාදීහි සුඤ්ඤතො;

මූලද්ධසන්ධිසඞ්ඛෙපාකාරවට්ටවිභාගතො.

වාරණොපමතොපෙත්ථ, ගම්භීරනයභෙදතො;

යථාරහං විජානීයො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ පච්චයනයො සාමඤ්ඤතො, විසෙසතො චාති දුවිධො හොති. තත්ථ තබ්භාවභාවිමත්තතාපකාසකො සාමඤ්ඤතො පච්චයනයො. විසෙසතො පන පට්ඨානෙ ආගතෙසු හෙතුපච්චයාදිචතුවීසතියා පච්චයෙසු යථානුරූපං පච්චයවිසෙසුප්පන්නමත්තතාපකාසකො. සා ච නෙසං චතුවීසතියා පච්චයානං විභාගතා පට්ඨානමාතිකත්ථසංවණ්ණනාය ආවි භවිස්සති. තත්ථ සාමඤ්ඤතො සඞ්ඛාරාදයො අවිජ්ජාදිපච්චයභාවෙ එව භාවිනොති වෙදිතබ්බා. යස්ස හි චතූසු සච්චෙසු, පුබ්බන්තාදීසු ච අවිජ්ජා අප්පහීනා හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන ¶ තීසු ¶ භවෙසු ජාතිජරාරොගමරණාදිඅනෙකාදීනවවොකිණ්ණං පුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛං දුක්ඛතො අජානන්තො සුඛසඤ්ඤාය පත්ථෙත්වා තීහි ද්වාරෙහි පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරෙ ආරභති. සමුදයෙ අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛහෙතුභූතෙසුපි තණ්හාපරික්ඛාරෙසු දුක්ඛහෙතුකං ආපායිකාදිදුක්ඛං, දුක්ඛහෙතුභූතෙසු කාමූපසෙවනාදීසු ච ආදීනවං අපස්සන්තො සුඛහෙතුසඤ්ඤාය චෙව කිලෙසාභිභූතතාය ච තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති. නිරොධෙ, පන මග්ගෙ ච අඤ්ඤාණෙන අනිරොධභූතෙ ගතිවිසෙසෙ නිරොධසඤ්ඤී, නිරොධස්ස ච වා අමග්ගභූතෙසුපි යඤ්ඤාමරතපාදීසුපි නිරොධමග්ගසඤ්ඤී හුත්වා තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණෙන ‘‘අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා උප්පජ්ජන්ති, න හොන්ති පරං මරණා’’ති වා ‘‘අත්තාව ජානාති වා න ජානාති වා, සොව සඞ්ඛාරෙ සඞ්ඛරොති, සොව පටිසන්ධියං උප්පජ්ජති, තස්ස අණුඉස්සරාදයො කලලාදිභාවෙන සරීරං සණ්ඨාපෙන්තා ඉන්ද්රියානි සම්පාදෙන්ති, සොව ඉන්ද්රියසම්පන්නො ඵුසති, වෙදයති, තණ්හියති, උපාදානාදීනි ච කරොතී’’ති වා ‘‘සබ්බෙ සත්තා නියතිසඞ්ගතිභවපරිණතා’’ති වා විකප්පෙති. සො එවං අවිජ්ජාය අන්ධීකතො –

‘‘යථාපි නාම ජච්චන්ධො, නරො අපරිණායකො;

එකදා යාති මග්ගෙන, උම්මග්ගෙනාපි එකදා.

‘‘සංසාරෙ සංසරං බාලො, තථා අපරිණායකො;

කරොති එකදා පුඤ්ඤං, අපුඤ්ඤමපි එකදා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ගාරපදනිද්දෙස) –

වුත්තනයෙන තිවිධෙ සඞ්ඛාරෙ අභිසඞ්ඛරොතීති. කිං පනෙත්ථ එකාව අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, නනු එකස්මා ¶ කාරණා එකංව කාරියං උප්පජ්ජති, අනෙකං කාරියං න උප්පජ්ජති, අනෙකස්මා වා එකන්ති, අනෙකස්මා කාරණා අනෙකං කාරියං උප්පජ්ජතීති? සච්චං, පධානත්තපාකටත්තඅසාධාරණත්තදීපනත්ථං පනෙත්ථ අනෙකෙසු කාරණෙසුපි එකා අවිජ්ජා එව පච්චයභාවෙන නිද්දිට්ඨා ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා (උදා. 3), සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා’’තිආදීසු (අ. නි. 10.60; මහානි. 5; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 128) විය. අවිජ්ජා හි පධානො හෙතු, සඞ්ඛාරානං පාකටො, අසාධාරණො ච තණ්හාදිහෙතූනම්පි හෙතුත්තා, න වත්ථාරම්මණාදීනි ¶ ඛීණාසවස්ස තෙසං සම්භවෙපි සඞ්ඛාරානං අභාවාති. එවං තාවෙත්ථ වට්ටසඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාය එව භාවෙ භාවො වෙදිතබ්බො. තථා විඤ්ඤාණස්සාපි උපචිතකම්මාභාවෙ අභාවතො, සබ්බත්ථ සබ්බෙසඤ්ච සබ්බවිපාකවිඤ්ඤාණුප්පත්තිප්පසඞ්ගතො ච සඞ්ඛාරානං එව භාවෙ භාවො වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ, එවං උපරිපි නාමරූපාදීනං විඤ්ඤාණාදිභාවෙ භාවො යථානුරූපං අනුභවයුත්තීහි ඤාතබ්බොති අයං සාමඤ්ඤතො පච්චයනයො.

විසෙසතො පන අවිජ්ජා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං තාව ආරම්මණපච්චයෙන, උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො හොති. සා හි අවිජ්ජං ආරබ්භ සම්මසනාදිවසෙන උප්පත්තියං කාමාවචරානං, අභිඤ්ඤාචිත්තෙන සමොහචිත්තස්ස ජානනකාලෙ රූපාවචරානඤ්ච පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං තාව ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති, අවිජ්ජාසමතික්කමනත්ථාය පන අවිජ්ජාසම්මූළ්හතාය කාමරූපභවසම්පත්තියො පත්ථෙත්වාව කාමරූපාවචරපුඤ්ඤානි කරොන්තස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං පනෙසා අවිජ්ජං ආරබ්භ රාගාදීනං උප්පජ්ජනකාලෙ ආරම්මණාදිපච්චයෙන අවිජ්ජාසම්මූළ්හතාය පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තස්ස නිස්සයපච්චයෙන, දුතියජවනාදීනං ¶ අනන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයෙහි යං කිඤ්චි අකුසලං කරොන්තස්ස හෙතුසහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහීති එවං අනෙකධා පච්චයො හොති, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං පන එකෙන උපනිස්සයපච්චයෙනෙව පච්චයො හොති.

සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණපදෙ පන තයොපි සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණස්ස යථාරහං තීසු භවෙසු පටිසන්ධිපවත්තීසු කම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයා හොන්ති. අභිධම්මභාජනීයනයෙන සහජාතස්ස විඤ්ඤාණස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තකම්මත්ථිඅවිගතාදිපච්චයෙහි පච්චයා හොන්ති.

විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපපදෙ පන විඤ්ඤාණං විපාකභූතං, අවිපාකභූතඤ්ච නාමස්ස කෙවලස්ස වා රූපමිස්සකස්ස වා පටිසන්ධිපවත්තීසු සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකආහාරඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි යථාරහං නවධා, අට්ඨධා වා පච්චයො හොති. පටිසන්ධියං විපාකවිඤ්ඤාණං වත්ථුරූපස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථි අවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති. ඨපෙත්වා පන වත්ථුරූපං සෙසරූපස්ස තෙහෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයරහිතෙහි අට්ඨහි පච්චයො හොති. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පන එකවොකාරපඤ්චවොකාරභවෙසු ¶ කම්මජරූපස්ස සුත්තන්තිකපරියායෙන උපනිස්සයවසෙන පච්චයො හොති. පවත්තියං පන සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං තස්ස තස්ස නාමරූපස්ස යථාරහං පච්චයො හොති. තත්ථ අරූපභවෙ විඤ්ඤාණං නාමස්සෙව, අසඤ්ඤිභවෙ රූපස්සෙව, පඤ්චවොකාරභවෙ නාමරූපස්ස පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. තෙනෙව නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති නිබ්බචනං කතන්ති.

නාමරූපපච්චයා ¶ සළායතනපදෙ පන නාමං විපාකභූතං, අවිපාකභූතඤ්ච අරූපභවෙ ඡට්ඨායතනස්ස අවකංසතො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකඅත්ථිඅවිගතවසෙන යථාරහං සත්තධා පච්චයො හොති. ඉතරෙසං පනෙතං පඤ්චන්නං චක්ඛායතනාදීනං පඤ්චවොකාරභවෙ පටිසන්ධියං චතුමහාභූතසහායං හුත්වා සහජාතනිස්සයවිපාකවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙන චාති තෙසං වසෙන සබ්බවාරෙසු උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො. පවත්තෙ පන චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං විපාකමවිපාකම්පි නාමං පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන චතුධා පච්චයො හොතීති. එවං තාව නාමමෙව සළායතනස්ස පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං.

රූපං පන වත්ථුභූතං පටිසන්ධියං ඡට්ඨායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයො හොති. චතුමහාභූතරූපං චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං පටිසන්ධියං, පවත්තෙ ච සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි චතුධා පච්චයො හොති. රූපජීවිතින්ද්රියං පන ඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතවසෙන තිවිධා. තථා ආහාරො ආහාරත්ථිඅවිගතවසෙන. සො ච ආහාරූපජීවීනං පවත්තෙයෙව, නො පටිසන්ධියං. තානි පන පඤ්ච චක්ඛායතනාදීනි පඤ්චවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතස්ස ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයා හොන්ති පවත්තෙයෙව, නො පටිසන්ධියං. තථා පඤ්චවිඤ්ඤාණවිරහිතමනායතනස්ස වත්ථුරූපං නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පඤ්චධා පච්චයො හොතීති. එවං රූපමෙව ඡට්ඨායතනස්ස, සළායතනස්ස ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. ඛන්ධත්තයවත්ථුරූපසඞ්ඛාතං පන නාමරූපං ඡට්ඨායතනස්ස පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිප්පයුත්තවිපාකඅත්ථිඅවිගතාදිවසෙන යථාරහං පච්චයො හොතීති. එවං ¶ නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච යථාරහං ඡට්ඨායතනස්ස, සළායතනස්ස ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං.

සළායතනපච්චයා ඵස්සපදෙ පන ඡට්ඨායතනං විපාකං, අවිපාකඤ්ච සබ්බත්ථ සම්පයුත්තඵස්සස්ස ¶ සහජාතාදිවසෙන නවධා, අට්ඨධා වා පච්චයො හොති. චක්ඛායතනාදීනි පඤ්ච යථාක්කමං පවත්තෙ චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං පඤ්චන්නං නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා, රූපායතනාදීනි පඤ්ච තෙසං ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන තිධා. මනොසම්ඵස්සස්ස පන තානි, ධම්මාරම්මණඤ්ච තථා ච ආරම්මණාධිපතිමත්තෙන චාති බහුධා පච්චයා හොන්ති. එවං ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච ඡබ්බිධස්සාපි ඵස්සස්ස පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං.

ඵස්සපච්චයා වෙදනාපදෙ සබ්බොපි ඵස්සො සහජාතානං වෙදනානං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන අට්ඨධා, සත්තධා වා පච්චයො හොති, අසහජාතානං උපනිස්සයවසෙනෙවාති.

වෙදනාපච්චයා තණ්හාපදෙ විපාකවෙදනා අනුසයපතිතාය තණ්හාය උපනිස්සයවසෙන, සහජාතාදිවසෙන ච පච්චයො හොති. යස්මා පන –

දුක්ඛී සුඛං පත්ථයති, සුඛී භිය්යොපි ඉච්ඡති;

උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා;

තණ්හාය පච්චයා තස්මා, හොන්ති තිස්සොපි වෙදනාති. (විසුද්ධි. 2.644);

තණ්හාපච්චයා උපාදානපදෙ තණ්හා අසහජාතා චතුන්නම්පි උපාදානානං උපනිස්සයවසෙන චෙව අනන්තරාදිවසෙන ච, සහජාතා පන කාමුපාදානවජ්ජිතානං තිණ්ණං හෙතුසහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන සත්තධා පච්චයො හොති.

උපාදානපච්චයා ¶ භවපදෙ චතුබ්බිධම්පි උපාදානං අසහජාතස්ස සබ්බකම්මභවස්ස චෙව උපපත්තිභවස්ස ච උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයො හොති, සහජාතස්ස පන කම්මභවස්ස හෙතුසහජාතාදිවසෙන පච්චයො හොති.

භවපච්චයා ¶ ජාතිපදෙ භවොති කම්මභවොව අධිප්පෙතො, සො ච ජාතියා කම්මපච්චයඋපනිස්සයපච්චයවසෙන ද්විධා පච්චයො හොති.

ජාතිපච්චයා ජරාමරණාදිපදෙ ජාති පන ජරාමරණානං, සොකාදීනඤ්ච තබ්භාවභාවීභාවමත්තතො සුත්තන්තිකනයෙන උපනිස්සයකොටියාව පච්චයො හොතීති අයං තාවෙත්ථ පච්චයනයො.

කාරකාදීහි සුඤ්ඤතො පනෙතෙ අවිජ්ජාදයො ද්වාදස ධම්මා යස්මා එවං පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං පටිබද්ධා අඤ්ඤනිරපෙක්ඛා හුත්වා අවිච්ඡින්නා අනාදිකා පවත්තන්ති, තස්මා තතො අඤ්ඤෙන බ්රහ්මාදිනා කාරකෙන, පකතිඅණුකාලාදිහෙතුනා වා කාරකවෙදකරූපෙන පරපරිකප්පිතෙන අත්තනා වා රහිතා. න චෙතෙ අත්තා, න අත්තනි, න අත්තවන්තො, සුඤ්ඤා එතෙ අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා ධුවභාවෙන වා සුභභාවෙන වා සුඛභාවෙන වාති අයං කාරකාදීහි සුඤ්ඤතා.

මූලද්ධසන්ධිසඞ්ඛෙපාකාරවට්ටවිභාගතොති එත්ථ මූලතො තාව අවිජ්ජා, තණ්හා චාති ද්වෙ ධම්මා මූලන්ති වෙදිතබ්බා. අද්ධතො පනෙත්ථ අවිජ්ජා, සඞ්ඛාරාති ද්වෙ අඞ්ගානි අතීතො අද්ධා, විඤ්ඤාණාදීනි භවාවසානානි අට්ඨ පච්චුප්පන්නො අද්ධා, ජාති චෙව ජරාමරණඤ්චාති ද්වෙ අනාගතො අද්ධාති තයො අද්ධා වෙදිතබ්බා. සන්ධිතො පන සඞ්ඛාරානං, පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධි, වෙදනාය ච තණ්හාය ච අන්තරා එකො ඵලහෙතුසන්ධි, භවස්ස ¶ ච ජාතියා ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධි චාති තයො සන්ධී වෙදිතබ්බා. සඞ්ඛෙපතො පන සන්ධීනං ආදිපරියොසානවවත්ථිතා චත්තාරො සඞ්ඛෙපා හොන්ති. සෙය්යථිදං – අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා එකො සඞ්ඛෙපො, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා දුතියො, තණ්හුපාදානභවා තතියො, ජාතිජරාමරණානි චතුත්ථොති එවං චත්තාරො සඞ්ඛෙපා වෙදිතබ්බා.

ආකාරතො පනෙත්ථ –

අතීතෙ හෙතුයො පඤ්ච, ඉදානි ඵලපඤ්චකං;

ඉදානි හෙතුයො පඤ්ච, ආයතිං ඵලපඤ්චකන්ති. –

එවං ¶ වීසති ආකාරා හොන්ති.

එත්ථ හි සරූපතො වුත්තා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා, තෙසං ගහණෙන තදවිනාභාවතො ගහිතා තණ්හුපාදානභවාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අතීතෙ හෙතුයො නාම, සරූපතො වුත්තා විඤ්ඤාණාදයො පඤ්ච ධම්මා ඉදානි ඵලපඤ්චකං නාම, සරූපතො පන වුත්තා තණ්හුපාදානභවා, තෙසං ගහණෙන තදවිනාභාවතො ගහිතා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාති ඉමෙ පඤ්ච ඉදානි හෙතුයො නාම. ජාතිආදිඅපදෙසෙන වුත්තා විඤ්ඤාණාදයො පඤ්ච ධම්මා ආයතිං ඵලපඤ්චකං නාමාති එවං වීසති ආකාරා වෙදිතබ්බා. වට්ටතො පනෙත්ථ සඞ්ඛාරභවා කම්මවට්ටං, අවිජ්ජාතණ්හුපාදානා කිලෙසවට්ටං, සෙසානි විපාකවට්ටන්ති තීණි වට්ටානි හොන්ති. යාව ච තෙසු කිලෙසවට්ටං අරියමග්ගෙන න උපච්ඡිජ්ජති, තාව ඉදං භවචක්කං අනුපච්ඡින්නං පවත්තතීති අයමෙත්ථ මූලද්ධසන්ධිසඞ්ඛෙපාකාරවට්ටවිභාගො.

වාරණොපමතොති ¶ එත්ථ වාරණතො තාව – ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති ඉදමහෙතුකවිසමහෙතුකදස්සනනිවාරණං, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති උච්ඡෙදඅත්තසඞ්කන්තිදස්සනනිවාරණං, ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති අත්තාති පරිකප්පිතවත්ථුභෙදදස්සනතො ඝනසඤ්ඤානිවාරණං, ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්තිආදි අත්තා පස්සති…පෙ… විජානාති ඵුසති, වෙදයති, තණ්හියති, උපාදියති, භවති, ජායති, ජීයති, මීයතීති එවමාදිදස්සනනිවාරණන්ති ඉදමෙත්ථ මිච්ඡාදස්සනනිවාරණං.

උපමාතො පනෙත්ථ අන්ධො විය අවිජ්ජා, තස්ස උපක්ඛලනං විය සඞ්ඛාරා, පතනං විය විඤ්ඤාණං, තෙන ගණ්ඩපාතුභාවො විය නාමරූපං, තස්ස ගණ්ඩභෙදපීළකා විය සළායතනං, තස්ස සඞ්ඝට්ටනං විය ඵස්සො, තජ්ජනිතදුක්ඛං විය වෙදනා, දුක්ඛස්ස පටිකාරාභිලාසො විය තණ්හා, අසප්පායග්ගහණං විය උපාදානං, අසප්පායාලෙපනං විය භවො, තෙන ගණ්ඩවිකාරපාතුභාවො විය ජාති, තබ්බිකාරභෙදො විය ජරාමරණං. යථාසභාවදස්සනනිවාරණාදිතො වා එතෙ අවිජ්ජාදයො අක්ඛිපටලාදි උපමාහිපි වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ උපමා.

ගම්භීරනයභෙදතොති එත්ථ ගම්භීරභෙදො තාව ඉමෙසං අවිජ්ජාදීනං පච්චෙකං ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරතා වෙදිතබ්බා. ඉමෙ හි අවිජ්ජාදයො ධම්මා යෙනාකාරෙන යදවත්ථා ච සඞ්ඛාරාදීනං ¶ ඵලානං පච්චයා හොන්ති, සො නෙසං පච්චයට්ඨො දුරවබොධතො ගම්භීරොති අයමෙත්ථ ධම්මගම්භීරතා. ධම්මොති හෙතු ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720) වචනතො. ජරාමරණාදීනං ඵලානං ජාතිආදීහි පච්චයෙහි සම්භූතසමුදාගතට්ඨො දුරවබොධතො ගම්භීරොති අයං අත්ථගම්භීරතා. අත්ථොති ඵලං ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං ¶ අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720) වචනතො. තෙසං පන හෙතූනං, ඵලානඤ්ච තෙන තෙනාකාරෙන අවිපරීතතො දෙසනාපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙව ගොචරතො ගම්භීරාති අයං දෙසනාගම්භීරතා. යො පනෙසං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං අදස්සනායූහනාදිසභාවො, සො මන්දපඤ්ඤෙහි දුප්පරියොගාහත්තා ගම්භීරොති අයං පටිවෙධගම්භීරතාති අයමෙත්ථ ගම්භීරභෙදො.

නයභෙදො පනෙත්ථ එකත්තනයො නානත්තනයො අබ්යාපාරනයො එවංධම්මතානයොති ඉමෙසං චතුන්නං අත්ථනයානං වසෙන වෙදිතබ්බො. තත්ථ හි ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං බීජස්ස අඞ්කුරාදිභාවෙන රුක්ඛභාවප්පත්ති විය සන්තානානුපච්ඡෙදො එකත්තනයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන සන්තානානුපච්ඡෙදාවබොධතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන පවත්තමානස්ස සන්තානානුපච්ඡෙදස්ස එකත්තග්ගහණතො සස්සතදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාදීනං පන යථාසකං ලක්ඛණවවත්ථානං නානත්තනයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො නවනවානං උප්පාදදස්සනතො සස්සතදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො එකසන්තානපතිතස්ස භින්නසන්තානස්සෙව නානත්තග්ගහණතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාය පන ‘‘සඞ්ඛාරා මයා උප්පාදෙතබ්බා, සඞ්ඛාරානං වා විඤ්ඤාණං අම්හෙහී’’ති එවමාදිබ්යාපාරාභාවො අබ්යාපාරනයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තොකාරකස්ස අභාවාවබොධතො අත්තදිට්ඨිං පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො යො අසතිපි බ්යාපාරෙ අවිජ්ජාදීනං සභාවනියමසිද්ධො හෙතුභාවො, තස්ස අග්ගහණතො අකිරියදිට්ඨිං උපාදියති.

අවිජ්ජාදීහි ¶ පන කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනංයෙව සම්භවො ඛීරාදීහි දධිආදීනං විය, න අඤ්ඤෙසන්ති අයං එවංධම්මතානයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො පච්චයානුරූපතො ඵලාවබොධතො අහෙතුකදිට්ඨිං, අකිරියදිට්ඨිඤ්ච පජහති, මිච්ඡා පස්සන්තො පච්චයානුරූපං ඵලප්පවත්තිං අග්ගහෙත්වා ¶ යතො කුතොචි යස්ස කස්සචි අසම්භවග්ගහණතො අහෙතුකදිට්ඨිං චෙව නියතවාදඤ්ච උපාදියතීති අයමෙත්ථ නයභෙදොති එවං විජානීයො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

පච්චයාකාරවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සතිපට්ඨානවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

සතිපට්ඨානවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙන න තතො හෙට්ඨා, න උද්ධන්ති දීපෙති. සතිපට්ඨානාති එත්ථ ද්වෙ සතිපට්ඨානා සතිගොචරොපි සතිපි. ‘‘චතුන්නං, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානානං සමුදයඤ්ච අත්ථඞ්ගමඤ්ච දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු (සං. නි. 5.408) හි සතිගොචරො ‘‘සතිපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති, තස්සත්ථො පතිට්ඨාති තස්මින්ති පට්ඨානං, කා පතිට්ඨාති? සති. සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. පධානං ඨානන්ති වා පට්ඨානං, සතියා පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.147) පන සති. තස්සත්ථො පතිට්ඨාතීති පට්ඨානං, උපට්ඨාති ඔක්කන්තිත්වා පක්ඛන්දිත්වා පවත්තතීති අත්ථො. සතියෙව පට්ඨානත්ථෙන සතිපට්ඨානං. අථ වා සරණට්ඨෙන සති, සා ච උපට්ඨානට්ඨෙන පට්ඨානන්ති සතිපට්ඨානං, ඉදමිධ අධිප්පෙතං. යදි එවං, කස්මා සතිපට්ඨානාති බහුවචනං කතං? සතියා බහුත්තා. ආරම්මණභෙදෙන හි බහුකා තා සතියො.

ඉධාති ¶ ඉමස්මිං සාසනෙ, තෙන අජ්ඣත්තාදිවසෙන සබ්බප්පකාරචතුචත්තාලීසවිධසතිපට්ඨානනිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස නිස්සයභූතං සාසනමෙව, නාඤ්ඤං සාසනන්ති දීපෙති. වුත්තං හෙතං ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙහි අඤ්ඤෙහී’’ති (දී. නි. 2.214; ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241).

භික්ඛූති සංසාරෙ භයං ඉක්ඛනකො. තෙන කිඤ්චාපි භගවතො දෙවලොකෙ නිසීදිත්වා සතිපට්ඨානං දෙසෙන්තස්ස සන්තිකෙ දෙවගණං මුඤ්චිත්වා එකභික්ඛුපි නිසින්නො නාම නත්ථි, තථාපි දෙවො වා හොතු මනුස්සො වා ගහට්ඨො වා පබ්බජිතො වා, සංසාරෙ භයන්ති සම්මා ඉක්ඛමානො යථානුසිට්ඨං ¶ පටිපජ්ජමානොව භික්ඛු නාම හොති, නාඤ්ඤොති දස්සෙති. යථාහ ‘‘අලඞ්කතො චෙපී’’ති (ධ. ප. 142).

අජ්ඣත්තන්ති නියකජ්ඣත්තං. කායෙති එත්ථ ආයන්ති තතොති ආයො. කෙ ආයන්ති? කුච්ඡිතා කෙසාදයො, ඉති කුච්ඡිතානං ආයොති කායො. අථ වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානං, කෙසාදීනඤ්ච සමූහට්ඨෙනපි කායො, රූපකායො, තස්මිං අත්තනො කායෙති අත්ථො. කායානුපස්සීති කායං අනුපස්සනසීලො. ‘‘කායෙ’’ති ච වත්වා පුන ‘‘කායානුපස්සී’’ති දුතියකාය-ග්ගහණං ‘‘එවං න කායෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, නාපි කෙසලොමාදිවිනිමුත්තඉත්ථිපුරිසානුපස්සී, න ච භූතුපාදායවිනිමුත්තඑකධම්මානුපස්සී, අථ ඛො රථසම්භාරනගරාවයවකදලික්ඛන්ධවිභාගානුපස්සකො විය යථාක්කමං අඞ්ගපච්චඞ්ගකෙසාදිභූතුපාදායසමූහානුපස්සී එවා’’ති දස්සනත්ථං කතං. තථා හෙත්ථ යථාවුත්තධම්මසමූහවිනිමුත්තො ඉත්ථිපුරිසාදිකො, අඤ්ඤො වා කොචි ධම්මො න දිස්සති, යථාවුත්තධම්මසමූහමත්තෙයෙව පන බාලා තථා තථා සුභාදිතො ච මිච්ඡාභිනිවෙසං කරොන්ති, අයං ¶ පන යොගී තත්ථ කායානුපස්සී එව අනිච්චදුක්ඛඅනත්තාසුභානුපස්සී එවාති වුත්තං හොති. අථ වා ය්වායං මහාසතිපට්ඨානෙ අස්සාසපස්සාසාදිකො චුද්දසවිධො කායො වුත්තො, තස්ස සබ්බස්ස ඉමස්මිංයෙව කායෙ අනුපස්සනතො ‘‘කායෙ කායානුපස්සී’’ති එවමාදිනාපි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විහරතීති ඉරියති, චතූසු ඉරියාපථෙසු එකෙනාගතං සරීරබාධනං අඤ්ඤෙන ඉරියාපථෙන විච්ඡින්දිත්වා අපතමානං අත්තභාවං හරති, පවත්තෙතීති අත්ථො. බහිද්ධා කායෙති පරස්ස කායෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා කායෙති කාලෙන අත්තනො, කාලෙන පරස්ස කායෙ. කාලෙන හි අජ්ඣත්තබහිද්ධාකායෙසුපි එකස්මිං ඛණෙ කායානුපස්සනා උප්පජ්ජති, පගුණකම්මට්ඨානස්ස පන අපරාපරං සඤ්චරණකාලො එත්ථ කථිතො. ආතාපීති කායපරිග්ගාහකවීරියෙන වීරියවා. සො හි යස්මා කිලෙසානං ආතාපනතො ආතාපො වුච්චති වීරියං, සො චස්ස අත්ථි, තස්මා ආතාපීති වුච්චති. සම්පජානොති කායපරිග්ගාහකෙන සම්පජඤ්ඤෙන සමන්නාගතො. සතිමාති කායපරිග්ගාහිකාය සතියා සමන්නාගතො. අයං පන යස්මා සතියා ආරම්මණං පරිග්ගහෙත්වා පඤ්ඤාය අනුපස්සති, වීරියෙන ච අන්තරා වොසානං නාපජ්ජති, තස්මා යෙසං ධම්මානං ආනුභාවෙන තං සතිපට්ඨානං සම්පජ්ජති, තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ආතාපී සම්පජානො සතිමා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉති ¶ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, සම්පයොගඞ්ගඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි පහානඞ්ගං දස්සෙතුං ‘‘විනෙය්ය ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්ස’’න්ති වුත්තං. තත්ථ විනෙය්යාති තදඞ්ගවිනයෙන වා වික්ඛම්භනවිනයෙන වා විනයිත්වා. ලොකෙති ය්වායං අජ්ඣත්තාදිභෙදො කායො වුත්තො, ස්වෙව ඉධ ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො නාම. විභඞ්ගෙ පන යස්මා රූපකායෙ ¶ පහීනඅභිජ්ඣාදයො වෙදනාදීසුපි පහීයන්ති එව, තස්මා පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා ‘‘ලොකො’’ති වුත්තං. තස්මිං ලොකෙ අභිජ්ඣාදොමනස්සසඞ්ඛාතං කාමච්ඡන්දබ්යාපාදං විනෙය්යාති සම්බන්ධො. ඉමස්ස ච නීවරණෙසු බලවධම්මද්වයස්ස පහානදස්සනෙන සෙසනීවරණානම්පි පහානං වුත්තංයෙවාති වෙදිතබ්බං. විසෙසෙන චෙත්ථ අභිජ්ඣාදොමනස්සවිනයෙන යථාක්කමං කායසම්පත්තිවිපත්තිමූලානං අනුරොධවිරොධානං, අත්තඅභිරතිතදසුභාකාරාදිභාවනානභිරතීනං, අභූතගුණපක්ඛෙපභූතදොසාපනයනානඤ්ච පහානං වුත්තං, තෙන යොගාවචරස්ස යොගානුභාවනිබ්බත්තඵලං, යොගසමත්ථතා ච දීපිතා හොති.

අජ්ඣත්තං වෙදනාසූතිආදීසුපි අජ්ඣත්තාදීනි වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බානි. එත්ථ පන වෙදනාති තිස්සො වෙදනා ලොකියා, තථා චිත්තං, ධම්මා ච, තෙසං විභාගො විභඞ්ගනයෙ ආවි භවිස්සති. කෙවලං පනෙත්ථ යථා වෙදනාදයො අනුපස්සන්තො වෙදනාදිඅනුපස්සී නාම හොති, සො නයො දස්සෙතබ්බො. සෙය්යථිදං – වෙදනාසු තාව සුඛා වෙදනා දුක්ඛතො, දුක්ඛා සල්ලතො, ඉතරා ච අනිච්චතො අනුපස්සිතබ්බා. යථාහ –

‘‘යො සුඛං දුක්ඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො;

අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, අද්දක්ඛි නං අනිච්චතො’’ති (සං. නි. 4.253; ඉතිවු. 53).

සබ්බා එව එතා දුක්ඛතො අනුපස්සිතබ්බා ‘‘යං කිඤ්චි වෙදයිතං, තං දුක්ඛස්මින්ති වදාමී’’ති (සං. නි. 4.259) වචනතො. එවං අනුපස්සන්තො පන අනිච්චාදිසත්තානුපස්සනාවසෙන වා අනුපස්සන්තොපි ‘‘ඉමං වෙදනං කො වෙදයති, කස්සායං වෙදනා, කිං කාරණායං වෙදනා’’ති උපපරික්ඛිත්වා ‘‘න කොචි සත්තාදිකො වෙදයති, න කෙසඤ්චි සත්තාදීනං වෙදනා, වත්ථාරම්මණාදිකාරණා ¶ පනායං වෙදනා උප්පජ්ජතී’’ති අනුපස්සන්තොපි වෙදනානුපස්සී නාම හොති. අථ වා සුඛාදීනං උප්පත්තික්ඛණෙ දුක්ඛාදීනං අසම්භවා අනිච්චා අද්ධුවා විපරිණාමධම්මාති එවං වා අනුපස්සන්තො වෙදනානුපස්සී නාම හොති. ඉමිනාව නයෙන පාළිනයානුසාරෙන ¶ සෙසචිත්තධම්මානම්පි අනුපස්සනාකාරො වෙදිතබ්බො. විසෙසතො පනෙත්ථ චිත්තෙසු අනිච්චතාවසෙන, ධම්මෙසු අනත්තතාවසෙන ච අනුපස්සන්තො චිත්තානුපස්සී, ධම්මානුපස්සී ච නාම හොතීති වෙදිතබ්බං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො පනෙත්ථ නත්ථි, සරණවසෙන ච එකාව සති ආරම්මණවසෙන ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති වුත්තාති.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව අජ්ඣත්තබහිද්ධාතදුභයකායෙ කෙසාදිකොට්ඨාසභාවනාවසෙන පඨමං සතිපට්ඨානං විත්ථාරිතං. තථා අජ්ඣත්තාදීසු පච්චෙකං සාමිසනිරාමිසවසෙන දුවිධානං සුඛදුක්ඛඅදුක්ඛමසුඛවෙදනානං වසෙන දුතියං, සරාගවීතරාගසදොසවීතදොසසමොහවීතමොහසංඛිත්තවික්ඛිත්තමහග්ගතඅමහග්ගතසඋත්තරානුත්තරසමාහිතාසමාහිතවිමුත්තාවිමුත්තභෙදතො සොළසවිධෙහි චිත්තපජානනවසෙන තතියං, පඤ්චනීවරණානං, සත්තබොජ්ඣඞ්ගානඤ්ච සම්භවාසම්භවඋප්පාදපහානපහීනානුප්පත්තිභාවනාපාරිපූරිහෙතුජ්ඣානවසෙන චතුත්ථං සතිපට්ඨානං විත්ථාරිතං. අයං සුත්තන්තභාජනීයනයො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන තාව ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා. ඉධ භික්ඛු කායෙ කායානුපස්සී විහරති වෙදනාසු…පෙ… ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’ති (විභ. 380) එවං මාතිකං ඨපෙත්වා ධම්මසඞ්ගණියං වුත්තනයස්ස විත්ථාරෙසු අට්ඨසු ලොකුත්තරචිත්තෙසු සම්පයුත්තසතිවසෙනෙව විත්ථාරතො විභත්තා.

පඤ්හාපුච්ඡකනයෙපි ¶ චතුන්නං සතිපට්ඨානානං කති කුසලා…පෙ… කති අරණා? සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා…පෙ… අනුපාදින්නඅනුපාදානියාව, අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකාව…පෙ… අනිදස්සනඅප්පටිඝාව. න හෙතූ අහෙතුකාව…පෙ… අනුත්තරා අරණාවාති ලොකුත්තරවසෙනෙව විභත්තා. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි සුත්තන්තභාජනීයස්මිඤ්ඤෙව ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා සතිපට්ඨානා කථිතා, අභිධම්මභාජනීයපඤ්හාපුච්ඡකෙසු පන ලොකුත්තරායෙව. තෙසු ච ලොකියා නානාචිත්තෙසු එව ලබ්භන්ති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායං පග්ගණ්හන්ති, අඤ්ඤෙන වෙදනාදයොති. ලොකුත්තරා පන චත්තාරොපි මග්ගක්ඛණෙ එකචිත්තෙයෙව ලබ්භන්ති. එකස්මිඤ්හි මග්ගචිත්තක්ඛණෙ ආරම්මණතො නිබ්බානාරම්මණා එකාව සති කායාදීසු සුභසුඛනිච්චඅත්තවිපල්ලාසසමුච්ඡෙදකතාය ¶ චතුකිච්චසාධනට්ඨෙන චත්තාරිපි නාමානි ලභතීති අයමෙත්ථ විභඞ්ගනයො.

කමතො සතිපට්ඨානෙ, අනූනාධිකතොපි ච;

පාළිමුත්තනයො ඤෙය්යො, තත්ථ කොසල්ලමිච්ඡතා.

තත්ථ කමතො තාව අයම්පි දෙසනාක්කමොව, සොපි පාකටාපාකටවසෙන වුත්තො. ඉමාසු හි රූපකම්මට්ඨානං පාකටන්ති පඨමං කායානුපස්සනා වුත්තා. තතො අරූපකම්මට්ඨානං. තත්ථාපි ආරම්මණං අනුභවන්තී උප්පජ්ජමානා වෙදනා පාකටාති අනන්තරා වෙදනානුපස්සනා, තතො ආරම්මණං විජානන්තං විඤ්ඤාණං පාකටන්ති චිත්තානුපස්සනා, චිත්තෙ පාකටෙ තන්නිස්සිතා සුඛුමාපි ධම්මා පාකටා හොන්තීති අන්තෙ ධම්මානුපස්සනා වුත්තා. අයං තාවෙත්ථ කමො.

අනූනාධිකතොති එත්ථ පන කස්මා භගවතා චත්තාරොව සතිපට්ඨානා වුත්තා, අනූනා අනධිකාති? තණ්හාචරිතදිට්ඨිචරිතසමථයානිකවිපස්සනායානිකානං මන්දතික්ඛවසෙන ද්විධා පවත්තානං විසුද්ධිමග්ගවසෙන. මන්දස්ස හි තණ්හාචරිතස්ස ඔළාරිකං ¶ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස සුඛුමං වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, දිට්ඨිචරිතස්සාපි මන්දස්ස නාතිප්පභෙදගතං චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, තික්ඛස්ස අතිප්පභෙදගතං ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො. සමථයානිකස්ස ච මන්දස්ස අකිච්ඡෙන අධිගන්තබ්බනිමිත්තං පඨමං සතිපට්ඨානං විසුද්ධිමග්ගො, තික්ඛස්ස දුතියං, විපස්සනායානිකස්සාපි මන්දස්ස තතියං, තික්ඛස්ස චතුත්ථං විසුද්ධිමග්ගොති වෙනෙය්යජ්ඣාසයතො චත්තාරො වුත්තා. සුභසුඛනිච්චඅත්තභාවවිපල්ලාසප්පහානත්ථං වා චතුරොඝයොගාසවගන්ථඋපාදානඅගතිප්පහානත්ථම්පි චතුබ්බිධාහාරපරිඤ්ඤත්ථඤ්ච චත්තාරොව වුත්තා, අනූනා අනධිකාති අයමෙත්ථ අනූනාධිකතා. එවං පාළිමුත්තනයො ඤෙය්යො.

සතිපට්ඨානවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සම්මප්පධානවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

සම්මප්පධානවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – සම්මප්පධානාති කාරණප්පධානා උපායප්පධානා. යොනිසො පදහනතො පරමං ධානං පධානං, පධානවීරියානීති අත්ථො. ඉධ භික්ඛූති ඉමස්මිං සාසනෙ පටිපන්නකො භික්ඛු. අනුප්පන්නානන්ති අනිබ්බත්තානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. අකුසලානං ධම්මානන්ති අකොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං. අනුප්පාදායාති න උප්පාදනත්ථාය. ඡන්දං ජනෙතීති කත්තුකම්යතාසඞ්ඛාතං කුසලච්ඡන්දං ජනෙති උප්පාදෙති. වායමතීති පයොගං පරක්කමං කරොති. වීරියං ආරභතීති කායිකචෙතසිකවීරියං කරොති. චිත්තං පග්ගණ්හාතීති තෙනෙව සහජාතවීරියෙන චිත්තං උක්ඛිපති. පදහතීති පධානවීරියං කරොති. පටිපාටියා පනෙතානි චත්තාරිපි පදානි වීරියස්සෙව ආසෙවනාභාවනාබහුලීකම්මසාතච්චකිරියාහි යොජෙතබ්බානි.

උප්පන්නානන්ති ¶ අනුප්පන්නාති අවත්තබ්බතං ආපන්නානං. පහානායාති පජහනත්ථාය. අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානන්ති අනිබ්බත්තානං කොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං. උප්පාදායාති උප්පාදනත්ථාය. උප්පන්නානන්ති නිබ්බත්තානං. ඨිතියාති ඨිතත්ථාය. අසම්මොසායාති අනස්සනත්ථං. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනං භවනාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. භාවනායාති වඩ්ඪියා. පාරිපූරියාති පරිපූරණත්ථාය. සෙසං පදතො උත්තානමෙව.

අත්ථතො පනෙත්ථ ‘‘අනුප්පන්නානං පාපකාන’’න්තිආදීසු අසමුදාචාරවසෙන වා අනනුභූතාරම්මණවසෙන වා කිලෙසානං අනුප්පත්ති වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤථා හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනුප්පන්නා අකුසලධම්මා නාම නත්ථි. කුසලධම්මෙසු පන රතනත්තයප්පසාදවිපස්සනාදිවිවට්ටූපනිස්සයකුසලාදිවසෙන අනුප්පන්නාපි අත්ථි. තෙසම්පි උප්පන්නපුබ්බත්තෙ සති සබ්බසත්තානං ඉතො පුබ්බෙ ච ආසවක්ඛයප්පසඞ්ගතො. එකන්තප්පවත්තසාධකා තෙසං. තත්ථ එකච්චස්ස වත්තගන්ථධුතඞ්ගසමාධිවිපස්සනානවකම්මෙසු අඤ්ඤතරස්මිං නිච්චප්පයුත්තස්ස, ඝටතො, වායමතො ච බ්රහ්මලොකා ආගතත්තා භවවසෙන කිලෙසෙසු අලද්ධාසෙවනස්ස සත්තස්ස කිලෙසා න සමුදාචරන්ති, අපරභාගෙ පනස්ස වත්තාදීනි විස්සජ්ජෙත්වා කුසීතස්ස චරතො චෙව අකල්යාණමිත්තාදිතො කිලෙසෙසු ලද්ධාසෙවනස්ස ච අයොනිසොමනසිකාරං, සතිවොස්සග්ගඤ්ච ආගම්ම උප්පජ්ජන්ති. එවං තාව අසමුදාචාරවසෙන කිලෙසානං අනුප්පත්ති වෙදිතබ්බා.

එකච්චස්ස ¶ පන තස්මිං අත්තභාවෙ අනනුභූතපුබ්බං දිබ්බාදිභෙදං මනාපියං ආරම්මණං ලභිත්වා තත්ථ අයොනිසොමනසිකාරසතිවොස්සග්ගෙ ආගම්ම කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති, අලභිත්වා එවං අනනුභූතාරම්මණවසෙන කිලෙසානං අනුප්පත්ති වෙදිතබ්බා.

‘‘උප්පන්නානං ¶ පාපකාන’’න්ති එත්ථ පන චතුබ්බිධං උප්පන්නං වත්තමානභූතාපගතඔකාසකතභූමිලද්ධවසෙන, තෙසං විභාගො උප්පන්නත්තිකෙ වුත්තොව. අපරම්පි චතුබ්බිධං උප්පන්නං සමුදාචාරආරම්මණාධිග්ගහිතඅවික්ඛම්භිතඅසමුග්ඝාතිතවසෙන. තත්ථ සම්පති වත්තමානංයෙව සමුදාචාරුප්පන්නං නාම. සෙසං පාකටමෙව. යස්මා පනෙත්ථ ඉමෙසු උප්පන්නෙසු වත්තමානභූතාපගතඔකාසකතසමුදාචාරසඞ්ඛාතං චතුබ්බිධං උප්පන්නං න මග්ගාදිවජ්ඣං, තස්මා භූමිලද්ධආරම්මණාධිග්ගහිතඅසමුග්ඝාතිතසඞ්ඛාතං චතුබ්බිධං උප්පන්නං සන්ධායෙත්ථ ‘‘උප්පන්නානං පාපකානං පහානායා’’ති වුත්තං.

කථං පන මග්ගක්ඛණෙ අනුප්පන්නානං කුසලානං උප්පාදාය වායාමො හොති, කථඤ්ච උප්පන්නානං ඨිතියාති? මග්ගප්පවත්තියා එව. මග්ගො හි පවත්තමානො පුබ්බෙ අනුප්පන්නපුබ්බත්තා අනුප්පන්නො නාම වුච්චති. යා චස්ස පවත්ති, අයමෙව ඨිති නාමාති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො පනෙත්ථාපි එකස්සෙව වීරියස්ස කිච්චභෙදතො චතුධා වුත්තාති අයමෙත්ථ පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

විභඞ්ගනයතො පන සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව චත්තාරො සම්මප්පධානා ලොකියලොකුත්තරකුසලචිත්තසම්පයුත්තවීරියවසෙන අකුසලාදිපදෙහි සද්ධිං විත්ථාරතො විභත්තා. අභිධම්මභාජනීයපඤ්හාපුච්ඡකෙසු පනෙතෙ ලොකුත්තරකුසලචිත්තසම්පයුත්තවසෙනෙව විභත්තා, ඵලචිත්තසම්පයුත්තා පන න ගහිතා. තෙනෙව පඤ්හාපුච්ඡකෙ ‘‘කුසලා එව, විපාකධම්මධම්මා එව, අපචයගාමිනොව, සෙඛාවා’’තිආදිනා වුත්තා. සෙසො පනෙත්ථ විනිච්ඡයො සතිපට්ඨානෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

සම්මප්පධානවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ ¶ පන චත්තාරො ඉද්ධිපාදාති එත්ථ ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො, ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීතිපි ඉද්ධි, පජ්ජන්ති එතෙනාති පාදො, පතිට්ඨා අධිගමූපායොති අත්ථො, ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො. ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතන්ති එත්ථ ඡන්දහෙතුකො, ඡන්දාධිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධි, කත්තුකම්යතාඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධිස්සෙතං අධිවචනං. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා, චතුකිච්චසාධකස්ස සම්මප්පධානවීරියස්සෙතං අධිවචනං. සමන්නාගතන්ති තෙන ඡන්දසමාධිනා, පධානසඞ්ඛාරෙන ච උපෙතං. ඉද්ධිපාදන්ති යථාවුත්තත්ථෙන ‘‘ඉද්ධී’’ති සඞ්ඛ්යං ගතානං උපචාරජ්ඣානාදිකුසලචිත්තසම්පයුත්තානං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං අධිට්ඨානට්ඨෙන පාදභූතසෙසචිත්තචෙතසිකරාසිං. භාවෙතීති වඩ්ඪෙති, අත්තනො සන්තානෙ පුනප්පුනං ජනෙතීති අත්ථො. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ වීමංසාති පඤ්ඤා. සෙසං පදතො සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

අත්ථතො පනෙත්ථ තෙන කිං කථිතං? චතුන්නං භික්ඛූනං මත්ථකප්පත්තං කම්මට්ඨානං කථිතං. යථා හි චතූසු අමච්චපුත්තෙසු ඨානන්තරං පත්ථෙත්වා විචරන්තෙසු එකො උපට්ඨානෙන, එකො සූරභාවෙන, එකො ජාතිසම්පත්තියා, එකො මන්තබලෙනාති එවං තෙ පච්චෙකකාරණෙන රාජානං ආරාධෙත්වා ඨානන්තරං පාපුණන්ති, එවං භික්ඛූපි ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාසු එකෙකං ජෙට්ඨං ධුරං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ලොකුත්තරධම්මනිබ්බත්තකා හොන්ති. එත්ථ ච ඡන්දො සමාධි පධානසඞ්ඛාරොති තයො ධම්මා ඉද්ධීපි හොන්ති ඉද්ධිපාදාපි, සෙසා පන සම්පයුත්තා චත්තාරො ඛන්ධා ඉද්ධිපාදා එව. එවං සෙසාධිපතියුත්තචිත්තෙසුපි ඉද්ධිපාදාති වෙදිතබ්බා.

අපිච ¶ ඣානවිපස්සනාසු පුබ්බභාගො ඉද්ධිපාදො. යො පටිලාභො, සා ඉද්ධි. පඨමජ්ඣානාදීනං හි පුබ්බභාගපරිකම්මානි ඉද්ධිපාදො නාම, පඨමජ්ඣානාදයො ඉද්ධි නාම. පඨමමග්ගාදීනං පුබ්බභාගවිපස්සනා ඉද්ධිපාදො නාම, පඨමමග්ගාදයො ඉද්ධි නාම. පටිලාභවසෙනාපි දීපෙතුං වට්ටති. පඨමජ්ඣානාදයො හි පඨමමග්ගාදයො ච ඉද්ධිපාදො නාම, දුතියජ්ඣානාදයො, දුතියමග්ගාදයො ච ඉද්ධි නාමාති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො ¶ පනෙත්ථ විභඞ්ගනයෙනෙව පාකටො භවිස්සති. තත්ථ හි සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව ඡන්දාදීනං පදානං විභඞ්ගං වත්වා අන්තෙ ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. ඉද්ධිපාදං භාවෙතීති තෙ ධම්මෙ ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති, තෙන වුච්චති ඉද්ධිපාදං භාවෙතී’’ති (විභ. 434) එවං සබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරධම්මා ඉද්ධිපාදොති වුත්තා.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන ඡන්දාදීනි පදානි විභජිත්වා අන්තෙ ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස ඵස්සො…පෙ… පග්ගාහො අවික්ඛෙපො’’ති (විභ. 447) එවං සබ්බෙ ලොකුත්තරකුසලධම්මා ඉද්ධිපාදාති වත්වා පුන ‘‘ඡන්දිද්ධිපාදො වීරියිද්ධිපාදො චිත්තිද්ධිපාදො වීමංසිද්ධිපාදො’’ති (විභ. 457) මාතිකං ඨපෙත්වා ‘‘තත්ථ කතමො ඡන්දිද්ධිපාදො? ඉධ භික්ඛු යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති…පෙ… යො තස්මිං සමයෙ ඡන්දො ඡන්දිකතා…පෙ… අයං වුච්චති ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා ලොකුත්තරකුසලචිත්තසම්පයුත්තඡන්දවීරියචිත්තවීමංසා එව ඉද්ධිපාදාති වුත්තා. තථා පඤ්හාපුච්ඡකෙපි කුසලා එව, අනිදස්සනඅප්පටිඝා එව, වීමංසිද්ධිපාදො හෙතු, සෙසා න හෙතූ…පෙ… චිත්තිද්ධිපාදො න වත්තබ්බො, සෙසා චිත්තසම්පයුත්තා…පෙ… අනුත්තරාව, අරණාවාති. සෙසමෙත්ථ සතිපට්ඨානෙ වුත්තසදිසමෙව. පාළිමුත්තකනයො පනෙත්ථාපි න උද්ධටොති.

ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාති එත්ථ බොධියා, බොධිස්ස වා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. ඉදං වුත්තං හොති – යාය එව ධම්මසාමග්ගියා මග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චාදිඅනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයාදිසත්තවිධාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣති, කිලෙසනිද්දාය උට්ඨහති, සච්චානි වා පටිවිජ්ඣති, තස්සා ධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගානි විය. යො පනෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො ‘‘බොධී’’ති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. අපිච ‘‘බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’තිආදිනා ¶ පටිසම්භිදානයෙනාපි බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො. පසත්ථො, සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො, සතියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. එවං සෙසෙසුපි. තත්ථ ධම්මෙ විචිනාති අනිච්චාදිතො පරිවීමංසති ජානාති, ධම්මෙ වා එතෙන සත්තා විචිනන්තීති ධම්මවිචයො, පඤ්ඤා. උපෙක්ඛති සමරසානං ධම්මානං හාපනවඩ්ඪනෙ අවාවටතාය පටිසඞ්ඛානාකාරෙන මජ්ඣත්තා හොතීති උපෙක්ඛා, තත්රමජ්ඣත්තතා. පටිසඞ්ඛානලක්ඛණො හි උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගොති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො. ධම්මභෙදොපෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යොව.

විභඞ්ගනයතො පනෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයෙ තාව ලොකියලොකුත්තරවසෙන සෙසෙසු ලොකුත්තරකුසලවිපාකවසෙන විභත්තා. පඤ්හාපුච්ඡකෙ පන සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තොව, සෙසා ද්වීහි…පෙ… පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො සුඛසහගතොව, සෙසා තිධාපි, අනිදස්සනඅප්පටිඝා, ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ හෙතු, සෙසා න හෙතූ…පෙ… රූපාවචරාව, අරණාවාති. සෙසං සතිපට්ඨානෙ වුත්තනයමෙව. අයමෙත්ථ විභඞ්ගනයො.

ඉදානි පන –

කමතො තාවත්තතො ච, හෙතුභූමිවිභාගතො;

විවෙකතො ච විඤ්ඤෙය්යො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ කමතො තාව අයම්පි දෙසනාක්කමොව. සබ්බෙසං හි බොජ්ඣඞ්ගානං උපකාරත්තා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො පඨමං වුත්තො, තතො යස්මා උපට්ඨිතසතිකො ධම්මෙ පඤ්ඤාය පවිචිනාති, පවිචිතධම්මො වීරියං ආරභති, ආරද්ධවීරියස්ස පීති උප්පජ්ජති, පීතිමනස්ස කායොපි චිත්තම්පි පස්සම්භති, පස්සද්ධකායස්ස සුඛිනො චිත්තං සමාධියති, සමාහිතචිත්තො තං චිත්තං සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛිතා හොති, තස්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො යථාක්කමං වුත්තාති අයං තාවෙත්ථ කමො.

තාවත්තතො පන කස්මා තෙ සත්තෙව වුත්තා, අනූනා අනධිකාති? ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො, සබ්බත්තිකතො ච. එත්ථ හි තයො බොජ්ඣඞ්ගා ලීනස්ස පටිපක්ඛා. යථාහ – ‘‘යස්මිං ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො ¶ වීරිය…පෙ… පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). තයො උද්ධච්චස්ස පටිපක්ඛා. යථාහ – ‘‘යස්මිං ච ඛො, භික්ඛවෙ, සමයෙ උද්ධතං චිත්තං හොති, කාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනාය, කාලො සමාධි…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234). එකො පනෙත්ථ ලොණධූපනං විය සබ්බබ්යඤ්ජනෙසු සබ්බබොජ්ඣඞ්ගෙසු ඉච්ඡිතබ්බො. යථාහ – ‘‘සතිඤ්ච ¶ ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, සබ්බත්ථිකං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.234). එවං ලීනුද්ධච්චපටිපක්ඛතො ච සබ්බත්ථිකතො ච සත්තෙව වුත්තාති අයං තාවත්තතො.

හෙතුභූමිවිභාගතොති එත්ථ හෙතුවිභාගතො තාව – චත්තාරො සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති සතිසම්පජඤ්ඤං මුට්ඨස්සතිපුග්ගලපරිවජ්ජනතා උපට්ඨිතස්සතිපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. තථා සත්ත ධම්මා දුතියස්ස පරිපුච්ඡකතා වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ අජ්ඣත්තිකබාහිරානං සරීරපරික්ඛාරභූතානං වත්ථූනං විසදභාවකරණං වත්ථුවිසදකිරියා නාම. තථා එකාදස ධම්මා තතියස්ස අපායභයගමනවීථිදායජ්ජමහත්තසත්ථුමහත්තජාතිමහත්තසබ්රහ්මචාරිමහත්තානං පච්චවෙක්ඛණතා ආනිසංසදස්සාවිතා පිණ්ඩපාතාපචායනතා කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතා ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ ‘‘බුද්ධාදීහි ගතමග්ගො මයා ගන්තබ්බො’’ති පච්චවෙක්ඛණා වීථිපච්චවෙක්ඛණා නාම. ‘‘දායකෙහි දින්නපිණ්ඩපාතස්ස මහප්ඵලතං සම්පාදෙස්සාමී’’ති අත්තානං දමනං පිණ්ඩපාතාපචායනං නාම. තථා එකාදස ධම්මා චතුත්ථස්ස බුද්ධධම්මසඞ්ඝසීලචාගදෙවතොපසමානුස්සතියො සත්ත, ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති. තථා සත්ත ධම්මා පඤ්චමස්ස පණීතභොජනසෙවනතා, උතුසුඛඉරියාපථසුඛසෙවනතා ද්වෙ මජ්ඣත්තප්පයොගතා සාරද්ධකායපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සන්තකායපුග්ගලසෙවනතා තදධිමුත්තතාති. එකාදස ධම්මා ඡට්ඨස්ස වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා නිමිත්තකුසලතා සමයෙ චිත්තස්ස පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනජ්ඣුපෙක්ඛනා චතස්සො ¶ , අසමාහිතසමාහිතපුග්ගලානං පරිවජ්ජනසෙවනතා ද්වෙ, ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති. තත්ථ කසිණාදිනිමිත්තානං උග්ගහණකුසලතා නිමිත්තකුසලතා නාම. පඤ්ච ධම්මා සත්තමස්ස සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනමජ්ඣත්තපුග්ගලානං පරිවජ්ජනසෙවනතා ¶ ද්වෙ ද්වෙ, තදධිමුත්තතාති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය ගහෙතබ්බොති අයමෙත්ථ හෙතුවිභාගො.

භූමිවිභාගතො පනෙතෙ කාමාවචරා, ලොකුත්තරා වා හොන්ති, කාමාවචරෙසු බලවවිපස්සනාදීසු එව බොජ්ඣඞ්ගා ලබ්භන්ති, න ඉතරෙසු. ලොකුත්තරෙසු පන සබ්බත්ථ ලබ්භන්ති, රූපාවචරාරූපාවචරචිත්තෙසු සබ්බථා න ලබ්භන්ති අබොධිපක්ඛිකත්තා. කෙචි පන ථෙරා විපස්සනාපාදකෙසු කසිණාසුභබ්රහ්මවිහාරජ්ඣානෙසුපි බොජ්ඣඞ්ගෙ උද්ධරන්ති, න ච තෙ පටිසිද්ධා අට්ඨකථාචරියෙහි, තස්මා තෙසං මතෙන රූපාවචරාපි හොන්ති, න කෙනචි පරියායෙන අරූපාවචරාති අයමෙත්ථ භූමිවිභාගො.

විවෙකතොති එත්ථ විවෙකොති විවිත්තතා, ස්වායං පඤ්චවිධො තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකවසෙන. තදඞ්ගවිවෙකොති විපස්සනා, වික්ඛම්භනවිවෙකොති අට්ඨ සමාපත්තියො, සමුච්ඡෙදවිවෙකොති මග්ගො, පටිපස්සද්ධිවිවෙකොති ඵලං, නිස්සරණවිවෙකොති සබ්බනිමිත්තනිස්සටං නිබ්බානං. තත්රිමෙ තදඞ්ගසමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකනිස්සිතා හොන්ති. තථා හෙතෙ විපස්සනාක්ඛණෙ කිච්චතො තදඞ්ගවිවෙකනිස්සිතා, අජ්ඣාසයතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතා. මග්ගකාලෙ පන කිච්චතො සමුච්ඡෙදවිවෙකනිස්සිතා, ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතා, ඵලක්ඛණෙ කිච්චතො පටිපස්සද්ධිවිවෙකනිස්සිතා. ආරම්මණතො නිස්සරණවිවෙකනිස්සිතා ¶ ච හොන්ති. කෙසඤ්චි ථෙරානං මතෙ විපස්සනාපාදකරූපාවචරජ්ඣානක්ඛණෙ වික්ඛම්භනවිවෙකනිස්සිතාවාති පඤ්චවිවෙකනිස්සිතාපි හොන්තීති අයමෙත්ථ විවෙකො. එවං විඤ්ඤෙය්යො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – අරියොති තංතංමග්ගවජ්ඣකිලෙසෙහි ආරකත්තා ¶ , අරියභාවකරත්තා ච අරියො, අට්ඨ අඞ්ගානි අස්සාති අට්ඨඞ්ගිකො, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයති, නිබ්බානං වා මග්ගති, කිලෙසෙ වා මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො. සෙය්යථිදන්ති සො කතමොති චෙ, ඉදානි ස්වායං මග්ගො චතුරඞ්ගිනී විය සෙනා අඞ්ගමත්තමෙව හොති, අඞ්ගවිනිමුත්තො නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති ආහ. තත්ථ සම්මා පස්සතීති සම්මාදිට්ඨි, පඤ්ඤා. සම්මා සඞ්කප්පෙති තක්කෙතීති සම්මාසඞ්කප්පො, විතක්කො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. තතො ධම්මභෙදොපි විභඞ්ගනයොපි බොජ්ඣඞ්ගෙසු වුත්තසදිසො.

අභිධම්මභාජනීයෙ පන විරතිත්තයවජ්ජිතො පඤ්චඞ්ගිකොපි මග්ගො විභත්තො, තඤ්ච පඤ්චන්නං අඞ්ගානං කිච්චාධිකතං, විරතීනඤ්ච අවුත්තසිද්ධතං සන්ධාය, විරතිවජ්ජිතස්ස පන ලොකුත්තරමග්ගස්ස අභාවා සොපි අට්ඨඞ්ගිකොවාති වෙදිතබ්බො.

පඤ්හාපුච්ඡකෙපි සම්මාසඞ්කප්පො සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තොව, සෙසා ද්වීහි. සම්මාසඞ්කප්පො අවිතක්කවිචාරමත්තො, පීතිසහගතො සුඛසහගතොව, න උපෙක්ඛාසහගතො, සෙසා තිධාපි. සම්මාදිට්ඨි හෙතු, සෙසා නහෙතූති අයං විසෙසො. සෙසං සමමෙව. ඉදානි පන –

කමතො ¶ කිච්චභෙදතො, භූමිභෙදවිවෙකතො;

මග්ගඞ්ගෙසු විජානීයො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ කමතො තාව අයම්පි දෙසනාක්කමොව. භගවතා හි නිබ්බානාධිගමාය පටිපන්නස්ස පඤ්ඤාපජ්ජොතපඤ්ඤාසත්ථතාය අවිජ්ජන්ධකාරවිධමනතො බහූපකාරත්තා පඨමං සම්මාදිට්ඨි දෙසිතා. තතො හෙරඤ්ඤිකස්ස කහාපණපරිවත්තකහත්ථො විය යථාසභාවදස්සනස්ස සම්මාදිට්ඨියා බහූපකාරත්තා සම්මාසඞ්කප්පො. ස්වායං යථා සම්මාදිට්ඨියා, එවං සම්මාවාචායපි උපකාරකො. යථාහ ‘‘පුබ්බෙ ඛො, ගහපති, තක්කෙත්වා විචාරෙත්වා පච්ඡා වාචං භින්දතී’’ති (ම. නි. 1.463), තස්මා තදනන්තරං සම්මාවාචා. යස්මා පන වාචාය සංවිදහිත්වා ලොකෙ කම්මන්තෙ පයොජෙන්ති, තස්මා තදනන්තරං සම්මාකම්මන්තො. කායවචීදුච්චරිතං පහාය උභයසුචරිතං පූරෙන්තස්සෙව යස්මා ආජීවට්ඨමකං සීලං පූරති, න ඉතරස්ස, තස්මා තදුභයානන්තරං සම්මාආජීවො වුත්තො. එවං ‘‘විසුද්ධදිට්ඨිසීලෙනාපි එත්තාවතා පරිතොසං අකත්වා ඉදං වීරියං ආරභිතබ්බ’’න්ති දස්සෙතුං තදනන්තරං සම්මාවායාමො. ආරද්ධවීරියෙනාපි කායාදීසු සති සූපට්ඨිතා කාතබ්බාති දස්සනත්ථං තදනන්තරං ¶ සම්මාසති. සූපට්ඨිතාය සතියා එකත්තාරම්මණෙ චිත්තං සමාධාතුං සක්කාති තදනන්තරං සම්මාසමාධි වුත්තොති අයං තාවෙත්ථ කමො.

කිච්චතො පනෙසං එකෙකස්ස තීණි තීණි කිච්චානි, සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි තාව අඤ්ඤෙහිපි අත්තනො පච්චනීකකිලෙසෙහි සද්ධිං මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති, ආරම්මණතො නිරොධසච්චං සච්ඡිකරොති, අසම්මොහතො සෙසසච්චානි පටිවිජ්ඣති. එවං සම්මාසඞ්කප්පාදීනං මිච්ඡාසඞ්කප්පපජහනාදිවසෙන යථානුරූපන්ති කිච්චතා වෙදිතබ්බා. විසෙසතො පනෙත්ථ සම්මාසඞ්කප්පො සහජාතධම්මෙ අභිනිරොපෙති, සම්මාවාචා පරිග්ගණ්හාති ¶ , සම්මාකම්මන්තො සමුට්ඨාපෙති, සම්මාආජීවො වොදාපෙති, සම්මාවායාමො පග්ගණ්හාති, සම්මාසති උපට්ඨාපෙති, සම්මාසමාධි සමාදහතීති ඉදමෙත්ථ කිච්චං.

භෙදතො පන පුබ්බභාගෙ සම්මාදිට්ඨි ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතූසු සච්චෙසු ඤාණවසෙන නානක්ඛණා නානාරම්මණා නානානාමා හොති, දුතියො පන නෙක්ඛම්මඅබ්යාපාදඅවිහිංසාසඞ්කප්පවසෙන, විරතියො චතුබ්බිධවචීදුච්චරිතතිවිධකායදුච්චරිතමිච්ඡාජීවවිරමණසඞ්ඛාතචෙතනාවසෙනපි විරතිවසෙනපි, ඡට්ඨසත්තමා චතුබ්බිධසම්මප්පධානසතිපට්ඨානවසෙන නානක්ඛණා නානාරම්මණා නානානාමා හොන්ති. මග්ගකාලෙ පනෙතෙ සම්මාදිට්ඨිආදයො එකක්ඛණා එකාරම්මණා. කිච්චතො පන තානි පුබ්බභාගෙ නානානාමානි ලභන්ති, සම්මාසමාධි පන පුබ්බභාගෙපි මග්ගක්ඛණෙපි චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානවසෙන නානක්ඛණො නානානාමො, මග්ගක්ඛණෙ පන එකාරම්මණො හොති. එකස්ස හි පඨමමග්ගො පාදකජ්ඣානාදිනියමතො පඨමජ්ඣානාදිකො වා දුතියජ්ඣානාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො වා, දුතියමග්ගාදයොපිස්ස පඨමමග්ගසදිසජ්ඣානිකා වා විසදිසජ්ඣානිකා වාති සො මග්ගකාලෙපි නානක්ඛණො නානානාමො වාති අයමෙත්ථ භෙදො.

භූමිතො ච විවෙකතො ච විනිච්ඡයො බොජ්ඣඞ්ගෙසු වුත්තානුසාරෙන වෙදිතබ්බොති එවං විජානීයො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඣානවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ඣානවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතොතිආදීසු පාතිමොක්ඛන්ති සික්ඛාපදසීලං. තං හි යො නං පාති රක්ඛති, තං මොක්ඛෙති මොචෙති ආපායිකාදීහි ¶ දුක්ඛෙහි, තස්මා ‘‘පාතිමොක්ඛ’’න්ති වුච්චති. සංවරණං, සංවරන්ති වා තෙනාති සංවරො, පාතිමොක්ඛමෙව සංවරො පාතිමොක්ඛසංවරො, කම්මවාචාපරියොසානෙ ඉජ්ඣනකස්ස අත්ථතො චෙතනාදිරූපස්ස පාතිමොක්ඛසංවරසීලස්සෙවෙතං අධිවචනං. තෙන සංවුතො පිහිතකායවචීපයොගොති පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො. විහරතීති ඉරියති පවත්තෙති. ආචාරගොචරසම්පන්නොති එත්ථ ආචරිතබ්බතො ආචාරො, ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගුන්නං චරණට්ඨානං. තංසදිසතාය පන සබ්බොපි පවත්තිවිසයො ගොචරොති වෙදිතබ්බො. තෙසං විභාගො නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

නිද්දෙසෙ හි –

‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නොති අත්ථි ආචාරො, අත්ථි අනාචාරො. තත්ථ කතමො අනාචාරො? කායිකො වීතික්කමො, වාචසිකො වීතික්කමො, කායිකවාචසිකො වීතික්කමො, අයං වුච්චති අනාචාරො, සබ්බම්පි දුස්සීල්යං අනාචාරො, ඉධෙකච්චො වෙළුදානෙන වා පත්ත…පෙ… පුප්ඵඵලසිනානදන්තකට්ඨදානෙන වා චාටුකම්යතාය වා මුග්ගසුප්යතාය වා පාරිභටුතාය වා ජඞ්ඝපෙසනිකෙන වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා බුද්ධපතිකුට්ඨෙන මිච්ඡාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙති, අයං වුච්චති අනාචාරො.

‘‘තත්ථ කතමො ආචාරො? කායිකො අවීතික්කමො’’තිආදිනා (විභ. 513) –

වුත්තවිපරියායෙන ආචාරො නිද්දිට්ඨො.

‘‘ගොචරොති ¶ අත්ථි ගොචරො, අත්ථි අගොචරො. තත්ථ කතමො අගොචරො? ඉධෙකච්චො වෙසියාගොචරො වා හොති, විධවා…පෙ… ථුල්ලකුමාරීපණ්ඩකභික්ඛුනීපානාගාරගොචරො ¶ වා, සංසට්ඨො විහරති රාජූහි රාජමහාමත්තෙහි තිත්ථියෙහි තිත්ථියසාවකෙහි අනනුලොමිකෙන සංසග්ගෙන, යානි වා පන තානි කුලානි අස්සද්ධානි අප්පසන්නානි…පෙ… තථාරූපානි කුලානි සෙවති භජති පයිරුපාසති, අයං වුච්චති අගොචරො.

‘‘තත්ථ කතමො ගොචරො? ඉධෙකච්චො න වෙසියාගොචරො හොතී’’තිආදිනා (විභ. 514) –

වුත්තවිපරියායෙන ගොචරො නිද්දිට්ඨො.

අපිචෙත්ථ ථෙරානං භික්ඛූනං පුරතො ගමනනිසීදනචඞ්කමනඝට්ටනාභිභවනාදිකායිකාචිත්තීකාරකිරියානඤ්චෙව ථෙරෙ භික්ඛූ අනාපුච්ඡා ධම්මකථනඛුංසනාදිවාචසිකාචිත්තීකාරකිරියානඤ්ච අනාචාරානං පටිපක්ඛවසෙන කායිකවාචසිකො ආචාරො වෙදිතබ්බො. අපිච භික්ඛු සගාරවො සප්පතිස්සො හිරොත්තප්පසම්පන්නො සුනිවත්ථො සුපාරුතො පාසාදිකෙන අභික්කන්තාදිනා ඔක්ඛිත්තචක්ඛු ඉරියාපථසම්පන්නො ආභිසමාචාරිකෙසු සක්කච්චකාරී ගරුචිත්තීකාරබහුලො විහරති, අයං වුච්චති ආචාරො. ගොචරො පන තිවිධො උපනිස්සයගොචරො ආරක්ඛගොචරො උපනිබන්ධගොචරොති. තත්ථ දසකථාවත්ථුගුණසමන්නාගතො කල්යාණමිත්තො උපනිස්සයගොචරො නාම. අන්තරඝරාදීසු ඔක්ඛිත්තචක්ඛුතාදීහි දිසා විදිසා අනොලොකෙත්වා ගමනං ආරක්ඛගොචරො නාම. චත්තාරො පන සතිපට්ඨානා උපනිබන්ධගොචරො නාම. යත්ථ චිත්තං උපනිබන්ධති, අයං තිවිධොපෙත්ථ ¶ ගොචරොති වෙදිතබ්බො. ඉමිනාති ඉමිනා ආචාරෙන, ගොචරෙන ච සමන්නාගතො ආචාරගොචරසම්පන්නො නාම.

අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසූති අණුප්පමාණෙසු දොසෙසු. භයදස්සාවීති භයදස්සනසීලො, අණුමත්තං රෙණුං සිනෙරුසදිසං පස්සන්තො විය සබ්බලහුකම්පි දුක්කටදුබ්භාසිතමත්තං පාරාජිකසදිසං කත්වා වජ්ජතො භයතො දස්සනසීලොති අත්ථො. සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූති යං කිඤ්චි සික්ඛාපදෙසු සික්ඛිතබ්බං, තං සුට්ඨු ආදාය ගහෙත්වා සික්ඛති.

ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරොති මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු රූපාදිආරම්මණනිමිත්තාදීනං අග්ගහණසඞ්ඛාතසතිසංවරෙන ¶ පිහිතද්වාරො. භොජනෙ මත්තඤ්ඤූති පිණ්ඩපාතෙ පටිග්ගහණපරිභොගෙසු පච්චවෙක්ඛණඤාණවසෙන චෙව අප්පිච්ඡතාදීහි ච මත්තජානනකො, පිණ්ඩපාතවසෙන චෙත්ථ චතුන්නං පච්චයානං ගහණං වෙදිතබ්බං. අථ වා භුඤ්ජිතබ්බතො භොජනන්ති චතුන්නං පච්චයානං ගහණං වෙදිතබ්බං. පුබ්බරත්තාපරරත්තන්ති එත්ථ අඩ්ඪරත්තිසඞ්ඛාතාය රත්තියා පුබ්බෙ පුබ්බරත්තං, ඉමිනා පඨමයාමඤ්චෙව පච්ඡාභත්තඤ්ච ගණ්හාති. රත්තියා පච්ඡා අපරරත්තං, ඉමිනා පච්ඡිමයාමඤ්චෙව පුරෙභත්තඤ්ච ගණ්හාති. පච්ඡිමයාමො පනස්ස භික්ඛුනො නිද්දාකිලමථවිනොදනොකාසොති න ගහිතො.

ජාගරියානුයොගමනුයුත්තොති අසුභභාවනාසඞ්ඛාතස්ස භාවනාරාමස්ස අනුයොගසඞ්ඛාතං ආසෙවනභාවනං අනුයුත්තො චඞ්කමනනිසජ්ජාහි යොනිසොමනසිකාරෙන ආවරණීයෙහි ධම්මෙහි චිත්තපරිසොධනෙ යුත්තප්පයුත්තොති අත්ථො. සාතච්චං නෙපක්කන්ති සතතං පවත්තයිතබ්බතො සාතච්චසඞ්ඛාතං වීරියං, පරිපාකගතත්තා නෙපක්කසඞ්ඛාතඤ්ච පඤ්ඤං අනුයුත්තොති සම්බන්ධො. ඉමිනා වීරියපඤ්ඤාහි යුත්තස්සෙව ජාගරියානුයොගසිද්ධීති දස්සෙති.

ඉදානි ¶ තං ජාගරියානුයොගං සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘බොධිපක්ඛිකානං ධම්මාන’’න්තිආදිමාහ. බොධිපක්ඛිකානං ධම්මානන්ති චතුසච්චාවබොධසඞ්ඛාතස්ස මග්ගඤාණස්ස පක්ඛෙ භවානං චතුසච්චසතිපට්ඨානාදිසත්තතිංසධම්මානං. නිද්දෙසෙ පනස්ස ලොකියභාවනාය විසෙසබොධිපක්ඛියධම්මෙ එකාරම්මණෙ පවත්තනසමත්ථතාය සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා එව නිද්දිට්ඨා. තෙසං ගහණෙන පන සෙසානම්පි තත්ථ ගහණං වෙදිතබ්බං. සො අභික්කන්තෙ පටික්කන්තෙතිආදීසු අභික්කන්තං වුච්චති පුරතො ගමනං, පටික්කන්තං නිවත්තනං, තදුභයඤ්ච ඨානනිසජ්ජාසයනෙසුපි පුරතො, පච්ඡතො ච කායස්ස අභිගමනඅපගමනවසෙන ලබ්භති. සම්පජානකාරී හොතීති සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චකාරී, සම්පජඤ්ඤස්සෙව වා කාරී, සම්පජඤ්ඤ-ග්ගහණෙන චෙත්ථ අවිප්පයොගතො සතිපි ගහිතාව හොති. තෙනෙවස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘සතො සම්පජානො අභික්කමතී’’තිආදි වුත්තං.

ආලොකිතෙතිආදීසු ආලොකිතං නාම පුරතො පෙක්ඛනං. විලොකිතං නාම අනුදිසාපෙක්ඛනං. ඉමෙසං පන ද්වින්නං ගහණෙන හෙට්ඨා උපරි පච්ඡතො පෙක්ඛනසඞ්ඛාතානි ඔලොකිතුල්ලොකිතාපලොකිතානිපි ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි.

සමිඤ්ජිතෙ ¶ පසාරිතෙති පබ්බානං සමිඤ්ජනෙ, පසාරණෙ ච. සඞ්ඝාටිපත්තචීවරධාරණෙති එත්ථ සඞ්ඝාටිචීවරානං නිවාසනපාරුපනවසෙන, පත්තස්ස භික්ඛාපටිග්ගහණාදිවසෙන ච පරිභොගො ධාරණං නාම. අසිතෙති පිණ්ඩපාතාදිභොජනෙ. පීතෙති යාගුආදිපානෙ. ඛායිතෙති පිට්ඨඛජ්ජාදිඛාදනෙ. සායිතෙති මධුඵාණිතාදිසායිතෙ. උච්චාරපස්සාවකම්මෙති උච්චාරස්ස ච පස්සාවස්ස ච කරණෙ. ගතෙති ගමනෙ. ඨිතෙති ඨානෙ. නිසින්නෙති නිසජ්ජාය. සුත්තෙති සයනෙ. ජාගරිතෙති ජාගරණෙ. එත්ථ ච භික්ඛාචාරගමනාදිවසෙන ¶ ‘‘අභික්කන්තෙ’’ති වුත්තං. විහාරෙ පන චඞ්කමනාදිඉරියාපථවසෙනෙව ‘‘ගතෙ’’තිආදි වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. භාසිතෙති කථනෙ. තුණ්හීභාවෙති අකථනෙ.

සබ්බෙසු පන තෙසු අභික්කන්තාදීසු පච්චෙකං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති චතුබ්බිධං සම්පජඤ්ඤං වෙදිතබ්බං. තත්ථ අභික්කමිතුකාමතාදිචිත්තෙ උප්පන්නෙ චිත්තවසෙනෙව ගමනාදිං අකත්වා ‘‘කිං නු මෙ තත්ථ ගතෙන අත්ථො’’ති පරිග්ගණ්හිත්වා චෙතියදස්සනාදිනො තස්ස තස්ස අත්ථස්ස පරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං නාම. සාත්ථකෙසු පනෙතෙසු ගමනාදීසු ජීවිතබ්රහ්මචරියන්තරායානඤ්චෙව සල්ලෙඛපටිපත්තිවිඝාතකරානං කායිකචෙතසිකපරික්කිලෙසානඤ්ච සබ්බෙසානං සබ්භාවාභාවං පරිග්ගහෙත්වා සප්පායපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං නාම. එවං පරිග්ගහිතසාත්ථකසප්පායස්ස පන අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු, විපස්සනාය වා අත්තනො අභිරුචිතං කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතං ගොචරං අවිස්සජ්ජෙත්වාව අභික්කමාදීනං කරණං ගොචරසම්පජඤ්ඤං නාම. අභික්කමාදීසු පන අන්ධබාලපුථුජ්ජනා ‘‘අත්තා අභික්කමාදීනි කරොති, අහං කරොමී’’ති වා සම්මුය්හන්ති, තථා අසම්මුය්හිත්වා ‘‘අභික්කමිතුකාමතාදිචිත්තකිරියවායොධාතු විප්ඵාරාදිකාරණසාමග්ගියා අයං කායසඞ්ඛාතො අට්ඨිසඞ්ඝාටො අභික්කමාදීනි කරොති, තතො අඤ්ඤො අබ්භන්තරෙ අත්තා වා සත්තො වා අභික්කමන්තො වා පටික්කමන්තො වා…පෙ… තුණ්හී භවන්තො වා නත්ථී’’ති එවමාදිනා යාථාවතො ජානනවසෙන පඤ්ඤාය පවත්තනං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං නාම. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 508) ගහෙතබ්බො.

ඉදානි යස්මා යස්ස අබ්භන්තරෙ යථාවුත්තා එත්තකා ගුණා නත්ථි, තස්ස අරඤ්ඤවාසො පන මක්කටාදීනං විය අනුච්ඡවිකො ¶ න හොති, උපචාරමත්තම්පිස්ස ඣානං න උප්පජ්ජති. යස්ස පන සන්ති, තස්ස අරඤ්ඤවාසො අනුච්ඡවිකො හොති. සො හි තත්ථ සබ්බප්පකාරජ්ඣානං නිබ්බත්තෙතුං ¶ සක්කොති, අරඤ්ඤවාසඤ්චෙව ආරඤ්ඤකෙ ච උපසොභෙති, සකලඤ්ච සාසනං පසාදෙති, තස්මා එවරූපස්ස භික්ඛුනො උපාසනට්ඨානයොගපථං සප්පායසෙනාසනං දස්සෙන්තො ‘‘සො විවිත්තං සෙනාසනං භජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ විවිත්තන්ති සුඤ්ඤං. සෙති චෙව ආසති ච එත්ථාති සෙනාසනං, මඤ්චාදි, විහාරාදි ච. තෙනෙවස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘මඤ්චො පීඨ’’න්තිආදි වුත්තං.

ඉදානි අඤ්ඤම්පිස්ස පභෙදං දස්සෙතුං ‘‘අරඤ්ඤ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අරඤ්ඤන්ති විනයපරියායෙන තාව ඨපෙත්වා ගාමඤ්ච ගාමූපචාරඤ්ච අවසෙසං, සුත්තන්තපරියායෙන ච ආරඤ්ඤකං භික්ඛුං සන්ධාය පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිමං අරඤ්ඤන්ති වුත්තං, අභිධම්මපරියායෙන පන ගාමද්වාරස්ස ඉන්දඛීලතො බහි සබ්බං ‘‘අරඤ්ඤ’’න්ති ගහෙතබ්බං. ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා’’ති (විභ. 529) හි වුත්තං. කන්දරන්ති කං වුච්චති උදකං, තෙන දරිතං උදකෙන භින්නං පබ්බතපදෙසං, යං ‘‘නිතුම්බ’’න්තිපි ‘‘නදීකුඤ්ජ’’න්තිපි වදන්ති. තත්ථ හි රජතපට්ටසදිසවාලිකාපුලිනෙ මණිවිතානසදිසෙ සන්දච්ඡායෙ වනගහනෙ නිසීදිත්වා මණික්ඛන්ධසදිසෙ උදකෙ සන්දමානෙ සීතෙන වාතෙන බීජියමානස්ස සමණධම්මං කරොතො චිත්තං එකග්ගං හොති. ගිරිගුහන්ති ද්වින්නං පබ්බතානමන්තරං, එකස්මිඤ්ඤෙව වා උමඞ්ගසදිසං මහාවිවරං. වනපත්ථන්ති ගාමන්තං අතික්කමිත්වා මනුස්සානං අනුපචාරට්ඨානං, යත්ථ න කසන්ති න වපන්ති. තෙනෙවස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘වනපත්ථන්ති දූරානමෙතං සෙනාසනානං අධිවචන’’න්තිආදි වුත්තං.

අබ්භොකාසන්ති අච්ඡන්නං. ආකඞ්ඛමානො පනෙත්ථ චීවරකුටිං කත්වා වසති. පලාලපුඤ්ජන්ති පලාලරාසිං. මහාපලාලපුඤ්ජතො ¶ හි පලාලං නික්කඩ්ඪිත්වා පබ්භාරලෙණසදිසෙ ආලයෙ කරොන්ති, ගච්ඡගුම්බාදීනම්පි උපරි පලාලං පක්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා නිසීදන්ති, තං සන්ධායෙතං වුත්තං. අප්පසද්දන්තිආදීසු වචනසද්දෙන විරහිතත්තා අප්පසද්දං. නගරනිග්ඝොසසද්දෙන චෙව මිගපක්ඛිනිග්ඝොසෙන ච රහිතත්තා අප්පනිග්ඝොසං. විජනවාතන්ති අනුසඤ්චරකජනස්ස සරීරවාතෙන විරහිතත්තා විජනවාතං, ‘‘විජනවාද’’න්තිපි පාඨො. සෙනාසනස්ස අන්තො ජනවාදසද්දෙන රහිතන්ති අත්ථො. මනුස්සානං රහස්ස කිරියාරහත්තා මනුස්සරාහස්සෙය්යකං, තතො තතො පටිනිවත්තිත්වා සම්මදෙව කම්මට්ඨානෙ චිත්තස්ස ලීයනතො පටිසල්ලානසඞ්ඛාතස්ස විවෙකස්ස භාවනාරාමස්ස අනුරූපත්තා පටිසල්ලානසාරුප්පං. භජතීති සම්බන්ධො. අරඤ්ඤගතොතිආදීසු අරඤ්ඤං, රුක්ඛමූලඤ්ච ඨපෙත්වා අවසෙසං සබ්බම්පි සෙනාසනං සුඤ්ඤාගාරෙන සඞ්ගහිතං.

පල්ලඞ්කං ¶ ආභුජිත්වාති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමකායං උජුං ඨපෙත්වා, අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවං නිසින්නස්ස හි චම්මමංසනහාරූනි න පණමන්ති, අථස්ස තෙසං අපණමනපච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා න උප්පජ්ජන්ති, තතො චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං වුද්ධිං උපගච්ඡති. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං පට්ඨපෙත්වා, මුඛසමීපෙ වා කත්වා. තෙනෙවස්ස නිද්දෙසෙ ‘‘අයං සති උපට්ඨිතා හොති සූපට්ඨිතා, නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා’’ති (විභ. 537) වුත්තං. මුඛනිමිත්තන්ති චෙත්ථ උත්තරොට්ඨස්ස වෙමජ්ඣපදෙසො, යත්ථ නාසිකාවාතො පටිහඤ්ඤති. අථ වා ‘‘පරීති පරිග්ගහට්ඨො, මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො, සතීති උපට්ඨානට්ඨො, තෙන වුච්චති පරිමුඛං සති’’න්ති (පටි. ම. 1.164) වං පටිසම්භිදායං වුත්තනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො ‘‘පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වා’’ති.

අභිජ්ඣං ¶ ලොකෙතිආදීසු අභිමුඛං ඣායති චින්තෙතීති අභිජ්ඣා, රාගො. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. තෙසු කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙත්වාති අත්ථො. වික්ඛම්භනවසෙනෙව විගතාභිජ්ඣෙන, න චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිසදිසෙනාති අත්ථො. චෙතසාති චිත්තෙන, ඉත්ථම්භූතො විහරතීති අත්ථො. අභිජ්ඣායාති අභිජ්ඣාතො. චිත්තං පරිසොධෙතීති යථා නං සා මුඤ්චිත්වා න පුන ගණ්හාති, එවං පරිමොචෙතීති අත්ථො. බ්යාපජ්ජති ඉමිනා චිත්තං පූතිකුම්මාසාදයො විය පකතිං ජහාතීති බ්යාපාදො. විකාරප්පත්තියා පදුස්සති, පරං වා පදූසෙති විනාසෙතීති පදොසො, උභයම්පෙතං කොධස්සෙවාධිවචනං. යස්මා චෙතං සබ්බකම්මට්ඨානසාධාරණවසෙන දෙසීයති, තස්මා ‘‘සබ්බපාණභූතහිතානුකම්පී’’ති එවං මෙත්තාවසෙන අවත්වා ‘‘අබ්යාපන්නචිත්තො’’ති එත්තකමෙව වුත්තං.

ථිනං චිත්තස්ස ගෙලඤ්ඤං, මිද්ධං චෙතසිකානං. ආලොකසඤ්ඤීති රත්තියම්පි දිවාපි දිට්ඨආලොකසඤ්ජානනසඤ්ඤාය සමන්නාගතො, තාය පන ආලොකසඤ්ඤාය ථිනමිද්ධවිනොදනස්ස විසෙසතො සතිසම්පජඤ්ඤං ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සතො සම්පජානො’’ති.

අනුද්ධතොති අවික්ඛිත්තො තථා එව අජ්ඣත්තං වූපසන්තචිත්තො. තිණ්ණවිචිකිච්ඡොති විචිකිච්ඡං අතික්කමිත්වා ඨිතො. අකථංකථී කුසලෙසු ධම්මෙසූති අනවජ්ජධම්මෙසු ‘‘කථං ඉමෙ, කථං ඉමෙ’’ති එවං පවත්තනතො කථංකථීසඞ්ඛාතාය විචිකිච්ඡාය විරහිතො. එවං පඤ්චනීවරණප්පහානං ¶ දස්සෙත්වා ඉදානි යස්මා අප්පහීනනීවරණස්ස ඣානං න උප්පජ්ජති, න හි කාමච්ඡන්දාදීහි නානාවිසයවික්ඛිත්තචිත්තං එකත්තාරම්මණෙ සමාධියති, න කාමධාතුසමතික්කමනාය වා පටිපජ්ජති, තස්මා ‘‘සො ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ¶ සොති යො යථාවුත්තසීලාදිගුණෙ පතිට්ඨාය අරඤ්ඤාදිඅනුරූපසෙනාසනගතො අත්තනො චරියානුකුලකම්මට්ඨානෙ ලීනුද්ධච්චරහිතාය සාතච්චකිරියාය උප්පාදිතුපචාරජ්ඣානෙන පහීනපඤ්චනීවරණො පඨමජ්ඣානාධිගමාය වායමති, සොති අත්ථො.

චෙතසො උපක්කිලෙසෙති චිත්තස්ස අප්පභස්සරභාවකරණෙ. පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙති යස්මා ඉමෙ නීවරණා උප්පජ්ජමානා අනුප්පන්නාය ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය උප්පජ්ජිතුං න දෙන්ති, උප්පන්නාය පන ලොකියඅට්ඨසමාපත්තියා, අභිඤ්ඤාභූතාය වා මූලං උපච්ඡින්දිත්වා පාතෙන්ති, තස්මා ‘‘පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා’’ති වුච්චන්ති. විවිච්චෙව කාමෙහීතිආදීසු කාමෙහීති වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙහි. විවිච්චෙවාති විවිච්චිත්වා විනා හුත්වා, අපක්කමිත්වාති අත්ථො. නියමත්ථෙන පනෙත්ථ එව-කාරෙන ඣානපටිපක්ඛභූතානං කාමානං පරිච්චාගෙනෙව පඨමජ්ඣානාධිගමො, අන්ධකාරපරිච්චාගෙනෙව දීපප්පවත්ති වියාති දස්සෙති. උත්තරපදෙපි චෙස එව-කාරො ආනෙත්වා ‘‘විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති සම්බන්ධිතබ්බො. න හි සක්කා කාමතො අඤ්ඤෙහි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං. පදද්වයෙපි පන ‘‘විවිච්චා’’ති ඉමිනා කායවිවෙකාදීසු, තදඞ්ගවිවෙකාදීසු ච තදඞ්ගනිස්සරණවිවෙකවජ්ජිතා සබ්බෙපි විවෙකා ඉධ අධිප්පෙතා. වත්ථුකාමවිවෙකවචනතො හි කායවිවෙකො වුත්තො, කිලෙසකාමෙහි පන සෙසාකුසලෙහි ච විවෙකවචනතො චිත්තඋපධිවිවෙකා, වික්ඛම්භනාදිවිවෙකා ච වුත්තා. ලොකුත්තරජ්ඣානම්පි සඞ්ගහිතත්තා දට්ඨබ්බං. එවමෙතෙන පදද්වයෙන යථාක්කමං කාමච්ඡන්දනීවරණසෙසනීවරණවික්ඛම්භනාදිකො වුත්තො. එවං ඔඝාදීසුපි යථාරහං යොජෙතබ්බං.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙතුං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදි වුත්තං ¶ . තත්ථ විතක්කෙන ච විචාරෙන ච සහ වත්තති රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන, ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වුච්චති. විවෙකජන්ති එත්ථ විවිත්ති විවෙකො, නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො, තස්මා විවෙකතො, තස්මිං වා විවෙකෙ ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති එත්ථ පීතීති අප්පනාප්පත්තා ඵරණාපීති, සුඛඤ්ච තංසම්පයුත්තං, ඉති අයඤ්ච පීති ¶ ඉදඤ්ච සුඛං අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා අත්ථීති ඉදං ඣානං ‘‘පීතිසුඛ’’න්ති වුච්චති. අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං, විවෙකජං පීතිසුඛං අස්ස, අස්මිං වාති විවෙකජං පීතිසුඛං, එවං එකපදවසෙන ‘‘විවෙකජපීතිසුඛ’’න්ති වත්තබ්බෙ නිග්ගහීතාගමං කත්වා ‘‘විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්තිපි වත්තුං යුජ්ජති. යථෙව හි ඣානං, එවං පීතිසුඛම්පි විවෙකජමෙව හොතීති. පඨමං ඣානන්ති ගණනානුපුබ්බතො පඨමං, පඨමං උප්පත්තිතොපි පඨමං. ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො, පච්චනීකඣාපනතො වා ඣානං, ඉමිනා නයෙන උපරි ‘‘දුතියං ඣාන’’න්තිආදීසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවං පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නං පඨමං ඣානං අධිගන්ත්වා තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන පවත්තතීති අත්ථො. එත්ථ ච චිත්තෙකග්ගතා කිඤ්චාපි ‘‘සවිතක්කසවිචාර’’න්ති ඉමස්මිං පාඨෙ න නිද්දිට්ඨා, තථාපි විභඞ්ගෙ ‘‘ඣානන්ති විතක්කො විචාරො පීති සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (විභ. 569) වුත්තත්තා අඞ්ගමෙව.

එවං පඨමජ්ඣානාධිගමං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරං අධිගතපඨමජ්ඣානස්ස තං ආවජ්ජනසමාපජ්ජනවුට්ඨානාධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණසඞ්ඛාතාහි පඤ්චහි වසීහි වසීභූතං කත්වා තතො වුට්ඨාය තත්ථ ආසන්නනීවරණපච්චත්ථිකතාය චෙව ඔළාරිකවිතක්කවිචාරක්ඛොභසමඞ්ගිතාය ච දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය විතක්කාදිභෙදොළාරිකඞ්ගප්පහානාය, පීතිආදිසන්තඞ්ගපටිලාභාය ¶ ච තදෙව කම්මට්ඨානං පුනප්පුනං මනසිකරොතො දුතියං ඣානං උප්පජ්ජති, තප්පාදකඤ්ච ලොකුත්තරජ්ඣානං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන දස්සෙතුං ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ වූපසමාති සමතික්කමා, දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. අජ්ඣත්තන්ති අත්තනි ජාතං, අත්තසන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අත්ථො. සම්පසාදනන්ති සද්ධාසඞ්ඛාතසම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. එකොදිභාවන්ති එත්ථ විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරුළ්හත්තා එකො අග්ගො සෙට්ඨො උදෙතීති එකොදි, සමාධි. තං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස, න ජීවස්ස, තස්මා එතං ‘‘චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති වුත්තං.

නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි, අථ කස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ විතක්කවිචාරක්ඛොභාභාවෙන බලවතී සද්ධා, සමාධි ච, තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති. අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා නත්ථි ¶ එතස්මිං, එතස්ස වා විතක්කො විචාරො, න තතියජ්ඣානාදි විය, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි විය ච අභාවප්පත්තිතො, තස්මා ඉමස්ස ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති ඉදං කාරණවචනන්ති දට්ඨබ්බං. සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො, සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතං, විතක්කාදික්ඛොභාභාවෙන චෙතස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව ‘‘සමාධිජ’’න්ති වුත්තං. උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවං දුවඞ්ගවිප්පහීනං තිවඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණාදියුත්තං දුතියං ඣානං අධිගන්ත්වා වුත්තනයෙන වත්තතීති අත්ථො.

එවං දුතියජ්ඣානාධිගමං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරං අධිගතදුතියජ්ඣානස්ස තං වුත්තනයෙනෙව වසීභූතං කත්වා තත්ථ ¶ ආසන්නවිතක්කවිචාරපච්චත්ථිකතාය චෙව ඔළාරිකපීතඞ්ගසමඞ්ගිතාය ච දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය තදොළාරිකඞ්ගප්පහානාය සෙසසන්තඞ්ගපටිලාභාය තදෙවාරම්මණං පුනප්පුනං මනසිකරොතො තතියං ඣානං උප්පජ්ජති, තප්පාදකඤ්ච ලොකුත්තරං, තං දස්සෙතුං ‘‘පීතියා ච විරාගා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විරජ්ජනං විරාගො, සමතික්කමො, තස්මා විරාගා. ච-කාරෙන විතක්කවිචාරානං වූපසමං සම්පිණ්ඩෙති ‘‘පීතියා ච විරාගා, විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’’ති. ඉදඤ්චෙතස්ස ආගමනමග්ගපරිදීපනත්ථං, වණ්ණභණනත්ථඤ්ච වුත්තං. උපෙක්ඛකො විහරතීති එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛති අපක්ඛපතිතා හුත්වා පස්සතීති උපෙක්ඛා, තත්රමජ්ඣත්තතා. තාය විසදාය පීතිවිරාගපදට්ඨානාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී ‘‘උපෙක්ඛකො’’ති වුච්චති, විතක්කාදික්ඛොභාභාවෙන පනෙසා එත්ථෙව පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, න පඨමජ්ඣානාදීසූති. සතො ච සම්පජානොති පුග්ගලාධිට්ඨානෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං, ඉදඤ්ච සතිසම්පජඤ්ඤබලෙනෙව ඨිතං තංපීතිසහචරිතං සුඛං, තතො අපනීතං වච්ඡො විය බන්ධනබලෙන ධෙනුං පීතිං න උපගච්ඡති, ඉමස්මිඤ්ච සති අතිමධුරෙ සුඛෙ යොගිනො න සාරජ්ජන්ති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං අතිපණීතං සුඛං, තංසමුට්ඨිතෙන තස්ස අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුට්ඨො, යස්ස ඵුට්ඨත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි කායිකසුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති ආහ. යං තන්තිආදීසු යන්ති යස්මා, යං ¶ ඣානහෙතූති අත්ථො. තන්ති තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගිපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ආචික්ඛන්ති පසංසන්ති. කින්ති? ‘‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’’ති. එවං එකඞ්ගවිප්පහීනං දුවඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණාදියුත්තං ¶ තතියං ඣානං අධිගන්ත්වා පවත්තතීති අත්ථො. යං පන ඣානං විභඞ්ගෙ ‘‘ඣානන්ති උපෙක්ඛා සති සම්පජඤ්ඤං සුඛං චිත්තස්සෙකග්ගතා’’ති (විභ. 591) වුත්තං, තං සපරික්ඛාරං ඣානං දස්සෙතුං පරියායෙන වුත්තං. උපනිජ්ඣානලක්ඛණානං පන සුඛචිත්තෙකග්ගතානං වසෙන දුවඞ්ගිකමෙවෙතං වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘දුවඞ්ගිකං ඣානං හොතී’’තිආදි (විභ. 624).

එවං තතියජ්ඣානාධිගමං දස්සෙත්වා ඉදානි තදනන්තරං අධිගතතතියජ්ඣානස්ස තං වසීභූතං කත්වා තතො වුට්ඨාය තත්ථ වුත්තනයෙන දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය ඔළාරිකසුඛඞ්ගප්පහානාය, උපෙක්ඛෙකග්ගතාසඞ්ඛාතසෙසසන්තඞ්ගපටිලාභාය ච තදෙව නිමිත්තං මනසිකරොතො චතුත්ථං ඣානං උප්පජ්ජති, තප්පාදකඤ්ච ලොකුත්තරං, තං පුග්ගලාධිට්ඨානෙන දස්සෙතුං ‘‘සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකස්ස සුඛස්ස, දුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව, න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙති අත්ථො. සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකස්ස සුඛස්ස, දුක්ඛස්ස ච පුබ්බෙව පහානා. කදා පන තෙසං පහානං හොතීති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. දුක්ඛදොමනස්සසුඛසොමනස්සානි හි යථාක්කමං පඨමාදිචතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ එව පහීයන්ති. යදි එවං, කස්මා පනෙස ‘‘විවිච්චෙව…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති? අතිසයනිරොධස්ස ¶ වුත්තත්තා. උපචාරක්ඛණෙසු හි යො නිරොධො, සො නිරොධො එව, නාතිසයනිරොධො, සො පන ඣානක්ඛණෙසු එව. තතො එව හි තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති, තත්ථ තත්ථ පන පහීනාපි එතා වෙදනා එත්ථ දුවිඤ්ඤෙය්යලක්ඛණාය අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය දුක්ඛාදිබ්යතිරෙකෙන සුඛග්ගහණත්ථං, වණ්ණභණනත්ථඤ්චස්ස ඣානස්ස සමාහටා, පච්චයදස්සනත්ථඤ්චස්ස. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා, ඉධාවුසො, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා’’තිආදි (ම. නි. 1.458).

උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති තත්රමජ්ඣත්තතාසඞ්ඛාතාය උපෙක්ඛාය ජනිතසතියා පාරිසුද්ධි. නිරුපක්ලෙසතාය හි තං පරිසුද්ධත්තං. න කෙවලඤ්චෙත්ථ උපෙක්ඛාය සති එව පරිසුද්ධා, අපිච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා, සතිසීසෙන පනායං දෙසනා කතාති. උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවං එකඞ්ගවිප්පහීනං ¶ දුවඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණාදියුත්තං චතුත්ථං ඣානං අධිගන්ත්වා තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන පවත්තතීති අත්ථො.

එවං රූපාවචරලොකුත්තරචතුක්කජ්ඣානං දස්සෙත්වා ඉදානි අරූපාවචරජ්ඣානං දස්සෙන්තො යං තත්ථ පඨමං, එවං අධිගතරූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානස්ස කරජරූපෙ දණ්ඩාදානාදීනඤ්චෙව චක්ඛුරොගාදිආබාධානඤ්ච වසෙන දිට්ඨාදීනවස්ස කරජරූපස්ස සමතික්කමාය ආකාසකසිණවිරහිතෙසු නවසු කසිණෙසු අඤ්ඤතරස්මිං චතුත්ථං ඣානං උප්පාදෙත්වා තස්සාරම්මණභූතං කසිණපටිභාගරූපම්පි කරජරූපපටිභාගතාය, අරඤ්ඤෙ සප්පානුබන්ධස්ස භයෙන පලායතො රජ්ජුතාලපණ්ණාදිං සප්පපටිභාගතාය විය සමතික්කමිතුකාමස්ස පඤ්චහාකාරෙහි තං ඣානං වසීභූතං කත්වා තතො වුට්ඨාය තත්ථ ¶ නිබ්බෙජනීයරූපපටිභාගාරම්මණතාය, ආසන්නසොමනස්සපච්චත්ථිකතාය ච දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය අඞ්ගෙසු සමතික්කමිතබ්බාභාවෙන ආරම්මණසමතික්කමභූතං ආකාසානඤ්චායතනං සන්තතො මනසිකරිත්වා චක්කවාළපරියන්තං වා යත්තකං වා ඉච්ඡති, තත්තකං කසිණං පත්ථරිත්වා වා කසිණං අමනසිකරිත්වා තෙන ඵුට්ඨොකාසං ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති වා ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති වා මනසිකාරෙන කසිණං උග්ඝාටෙත්වා වා තං කසිණුග්ඝාටිමාකාසනිමිත්තං ‘‘ආකාසො’’ති පුනප්පුනං මනසිකරොතො ආකාසානඤ්චායතනං උප්පජ්ජති, තං තාව දස්සෙතුං ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’තිආදිමාහ.

තත්ථ සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන, සබ්බාසං වා අනවසෙසානන්ති අත්ථො. රූපසඤ්ඤානන්ති සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තානං කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්චදසරූපාවචරජ්ඣානානඤ්චෙව තදාරම්මණානඤ්ච. රූපජ්ඣානම්පි හි ‘‘රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා’’ති එවං සඤ්ඤාසීසෙන වුච්චති, තදාරම්මණකසිණම්පි රූපන්ති සඤ්ඤා නාමමස්සාති ‘‘රූපසඤ්ඤ’’න්ති වුච්චති. සමතික්කමාති විරාගා, නිරොධා ච. විභඞ්ගෙ පන සඤ්ඤාසු සමතික්කන්තාසු ආරම්මණං සමතික්කන්තමෙව හොතීති ‘‘සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා’’තිආදිනා (විභ. 602) සඤ්ඤානමෙව සමතික්කමො වුත්තො, ආරම්මණෙ අවිරත්තස්ස සඤ්ඤාසමතික්කමො නත්ථෙවාති තං සමතික්කමවසෙනාපි අත්ථවණ්ණනා කාතබ්බාව.

පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං, රූපාදීනඤ්ච ආරම්මණානං පටිඝාතෙන සමුප්පන්නා ¶ ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා, තාසං අත්ථඞ්ගමා. කිඤ්චාපි තා රූපාවචරජ්ඣානසමාපන්නස්සාපි න සන්ති, අථ ඛො න පහීනත්තා න සන්ති. න හි රූපවිරාගාය රූපාවචරභාවනා සංවත්තති, රූපායත්තාව එතාසං ¶ පවත්ති, අයං පන භාවනා රූපවිරාගාය සංවත්තති, තස්මා තා එත්ථ පහීනාති වත්තුං වට්ටති. නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරාති නානත්තෙ ගොචරෙ පවත්තානං, නානත්තානං වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන පවත්තානඤ්ච චතුචත්තාලීසකාමාවචරසඤ්ඤානං අමනසිකාරා අනාවජ්ජනා. එත්ථ ච රූපපටිඝසඤ්ඤානං ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තභවෙපි අනුප්පත්තිතො ‘‘සමතික්කමා අත්ථඞ්ගමා’’ති එවං අභාවො එව වුත්තො. ‘‘නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’ති අට්ඨකාමාවචරකුසලානං නවකිරියානං දසාකුසලානං වසෙන සත්තවීසතිසඤ්ඤානං අරූපභවෙපි මනසිකාරෙන උප්පත්තිසම්භවතො තාසං අමනසිකාරා ඉච්චෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අනන්තො ආකාසොති එත්ථ නාස්ස උප්පාදන්තො වා වයන්තො වා පඤ්ඤායතීති අනන්තො. ආකාසොති කසිණුග්ඝාටිමාකාසො වුච්චති, මනසිකාරවසෙනපෙත්ථ අනන්තතා වෙදිතබ්බා. තෙනෙව විභඞ්ගෙ වුත්තං ‘‘තස්මිං ආකාසෙ චිත්තං ඨපෙති…පෙ… අනන්තං ඵරති, තෙන වුච්චති අනන්තො ආකාසො’’ති (විභ. 605). ඉදං පනස්ස භාවනාකාරදස්සනං. ආකාසානඤ්චායතනන්ති එත්ථ නාස්ස අන්තොති අනන්තං ආකාසමෙව අනන්තං ආකාසානන්තං, ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං, තදෙව ආකාසානඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨෙන ච ආයතනං, තං ආරම්මණමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්සාති ආකාසානඤ්චායතනං. තං උපසම්පජ්ජ වුත්තනයෙන විහරතීති අත්ථො.

එවං ආකාසානඤ්චායතනාධිගමං දස්සෙත්වා ඉදානි යං තදනන්තරං අධිගතපඨමාරුප්පස්ස තං වසීභූතං කත්වා තත්ථ ආසන්නරූපජ්ඣානපච්චත්ථිකතාය, රූපපටිභාගාකාසාරම්මණතාය ච දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය තං සමතික්කමාය ආකාසං ඵරිත්වා පවත්තං විඤ්ඤාණං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති පුනප්පුනං ¶ මනසිකරොතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ඣානම්පි ආකාසානඤ්චායතනං ආරම්මණම්පි. ආරම්මණම්පි හි පුරිමනයෙන ආකාසානඤ්චඤ්ච තං පඨමාරුප්පස්ස ආරම්මණත්තා වුත්තනයෙන ආයතනඤ්චාති ‘‘ආකාසානඤ්චායතන’’න්ති වුච්චති. ඉති උභයස්සාපි අප්පවත්තිකරණෙන, අමනසිකරණෙන ච එකජ්ඣං කත්වා ‘‘ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

අනන්තං ¶ විඤ්ඤාණන්ති තඤ්ඤෙව පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං ආකාසං අනන්තතො ඵරිත්වා පවත්තං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං මනසිකරොතොති වුත්තං හොති, මනසිකාරවසෙන වා අනන්තං. විභඞ්ගෙපි හි ‘‘අනන්තං ඵරතී’’ති (විභ. 610) වුත්තං. විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති එත්ථ වුත්තනයෙන අනන්තමෙව ආනඤ්චං, විඤ්ඤාණඤ්ච තං ආනඤ්චඤ්චාති විඤ්ඤාණානන්තන්ති වත්තබ්බෙ රුළ්හිතො ‘‘විඤ්ඤාණඤ්ච’’න්ති වුත්තං, තදෙව ආයතනමාරම්මණමස්සාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. සෙසං වුත්තනයමෙව.

එවං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං දස්සෙත්වා ඉදානි යං තදනන්තරං අධිගතදුතියාරුප්පස්ස තං වසීභූතං කත්වා තත්ථ ආසන්නාකාසානඤ්චායතනපච්චත්ථිකතාය, තදාරම්මණතාය ච දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය තං සමතික්කමාය පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවං ‘‘නත්ථි නත්ථී’’ති වා ‘‘සුඤ්ඤං සුඤ්ඤ’’න්ති වා ‘‘විවිත්තං විවිත්ත’’න්ති වා පුනප්පුනං මනසිකරොතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බසො’’තිආදිමාහ. ඉධාපි වුත්තනයෙන ඣානස්ස, තදාරම්මණස්ස ච විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස සමතික්කමොව වෙදිතබ්බො. නත්ථි කිඤ්චීති ‘‘නත්ථි නත්ථි, සුඤ්ඤං සුඤ්ඤං, විවිත්තං විවිත්ත’’න්ති එවං මනසිකරොතොති අත්ථො.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ¶ එත්ථ නාස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පිස්ස අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති, අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං, ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාපගමස්සෙතං අධිවචනං, ආකිඤ්චඤ්ඤං ආයතනමාරම්මණමස්සාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එවං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාධිගමං දස්සෙත්වා ඉදානි යං තදනන්තරං අධිගතතතියාරුප්පස්ස තං වසීභූතං කත්වා තත්ථ ආසන්නවිඤ්ඤාණඤ්චායතනපච්චත්ථිකතාය දොසං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය තං සමතික්කමාය තදෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ‘‘සන්තං සන්ත’’න්ති පුනප්පුනං මනසිකරොතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උප්පජ්ජති, තං දස්සෙතුං ‘‘සබ්බසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවතො, සුඛුමාය ච භාවතො නෙවස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස සඤ්ඤා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤං, තදෙව ධම්මායතනමනායතනපරියාපන්නත්තා ආයතනන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං.

අථ වා යායමෙත්ථ සඤ්ඤා, සා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන ¶ විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා ච සා සම්පයුත්තධම්මානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. න කෙවලඤ්චෙත්ථ සඤ්ඤාව එදිසී, අපි තු ඵස්සොපි නෙවඵස්සො නාඵස්සො, චිත්තම්පි නෙවචිත්තං නාචිත්තං, එවං සෙසසම්පයුත්තධම්මාපි, සඤ්ඤාසීසෙන පනායං දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙනාති අච්චන්තසුඛුමභාවප්පත්තසඞ්ඛාරභාවෙන. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අයං පනෙත්ථ ආදිතො පට්ඨාය පිණ්ඩත්ථප්පකාසනා – ‘‘ඉධ භික්ඛු පාතිමොක්ඛසංවරසංවුතො’’තිආදිනා සාසනෙ ලොකියලොකුත්තරජ්ඣානනිබ්බත්තකපුග්ගලස්ස ¶ පතිට්ඨාභූතසීලෙසු පාතිමොක්ඛසංවරසීලවිසුද්ධිං උපදිසති. ‘‘විහරතී’’ති ඉමිනා තදනුරූපවිහාරසමඞ්ගිභාවං. ‘‘ආචාරගොචරසම්පන්නො’’ති ඉමිනා ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං, තදුපකාරකෙ ච ධම්මෙ. ‘‘අණුමත්තෙසූ’’තිආදිනා යථාවුත්තසීලෙහි අචවනං, තෙසඤ්ච අනවසෙසතො සමාදානං. ‘‘ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො’’ති ඉමිනා ඉන්ද්රියසංවරසීලං. ‘‘භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ’’ති ඉමිනා පච්චයසන්නිස්සිතසීලං, සන්තොසාදිගුණඤ්ච. ‘‘පුබ්බරත්තාපරරත්ත’’න්තිආදිනා සීලධුතඞ්ගෙසු පතිට්ඨිතස්ස භාවනාරාමස්ස තදුපකාරකෙ ධම්මෙ. ‘‘බොධිපක්ඛිකාන’’න්තිආදිනා පටිපත්තියා නිබ්බෙධභාගියතං. ‘‘සො අභික්කන්තෙ’’තිආදිනා යථාවුත්තගුණානං අපරිහානාය, වක්ඛමානානඤ්ච පටිලාභාය සතිසම්පයොගං. ‘‘සො විවිත්ත’’න්තිආදිනා භාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහං. ‘‘සො අරඤ්ඤගතො’’තිආදිනා ඣානභාවනාරම්භප්පකාරං. ‘‘සො අභිජ්ඣ’’න්තිආදිනා ඣානභාවනාභියොගෙන පහීනපඤ්චනීවරණස්ස උපචාරජ්ඣානුප්පත්තිං. ‘‘සො ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ’’තිආදිනා තස්ස උපරූපරි වායමතො රූපාරූපජ්ඣානුප්පත්තික්කමං උපදිසති. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො පනෙත්ථ විභඞ්ගනයෙ පාකටො භවිස්සති. තීසු හි නයෙසු මහග්ගතලොකුත්තරා කුසලවිපාකකිරියචිත්තසම්පයුත්තා විතක්කවිචාරපීතිසුඛඋපෙක්ඛාඑකග්ගතාසඞ්ඛාතා ඣානධම්මා නානානයෙහි විභත්තා, ඣානසම්පයුත්තා පන සෙසකාමාවචරධම්මාව ඉධ සඞ්ගහිතා. කිඤ්චාපි පනෙත්ථ පාතිමොක්ඛසංවරසීලාදයොපි වුත්තා, තථාපි තෙ ඣානානං පුබ්බභාගප්පටිපත්තිදස්සනවසෙන චෙව ඣානසම්පයුත්තධම්මවසෙන ච වුත්තා, ඉධ පන න සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

පඤ්හාපුච්ඡකෙ පන සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා, තීණි ඣානානි සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, චතුත්ථං අදුක්ඛමසුඛාය ¶ වෙදනාය සම්පයුත්තං, උපෙක්ඛා පනෙත්ථ වෙදනා න වත්තබ්බා, සියා ¶ විපාකා, සියා විපාකධම්මධම්මා, පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරවජ්ජිතං සවිතක්කසවිචාරං, විතක්කො පනෙත්ථ අවිතක්කවිචාරමත්තො, විචාරො න වත්තබ්බො, තීණි ඣානානි අවිතක්කඅවිචාරා, ද්වෙ ඣානානි පීතිවජ්ජිතානි පීතිසහගතානි, තීණි සුඛවජ්ජිතානි සුඛසහගතානි, චතුත්ථං උපෙක්ඛාවජ්ජිතං උපෙක්ඛාසහගතං, තතියජ්ඣානෙ සුඛං, උපෙක්ඛා ච ඉධ න වත්තබ්බං…පෙ… සියා මහග්ගතා, සියා අප්පමාණා, තීණි සියා අප්පමාණාරම්මණා, සියා න වත්තබ්බා, චතුත්ථං තිධාපි න වත්තබ්බඤ්ච, තීණි සියා මග්ගහෙතුකා, සියා මග්ගාධිපතිනො, සියා න වත්තබ්බා, චතුත්ථං තිධාපි න වත්තබ්බඤ්ච…පෙ… පීති බහිද්ධාරම්මණානි, චතුත්ථං තිධාපි න වත්තබ්බඤ්ච…පෙ… අනිදස්සනඅප්පටිඝා න හෙතූ…පෙ… නොචිත්තචෙතසිකා අරණාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. පාළිමුත්තනයො පනෙත්ථ නත්ථි, ඉතො පරං පන එත්තකම්පි අවත්වා විජ්ජමානට්ඨානෙ එව වක්ඛාම.

ඣානවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – චතස්සො අප්පමඤ්ඤායොතිආදීසු ඵරණඅප්පමාණවසෙන අප්පමඤ්ඤායො. එතා හි ආරම්මණවසෙන අප්පමාණෙ වා සත්තෙ ඵරන්ති, එකසත්තම්හි වා අනවසෙසඵරණවසෙන අප්පමාණතො ඵරන්තීති එවං ඵරණඅප්පමාණවසෙන ‘‘අප්පමඤ්ඤායො’’ති වුච්චන්ති, සත්ත අප්පමාණවසෙනාපි වත්තුං වට්ටති. මෙත්තාසහගතෙනාති මෙත්තාය සමන්නාගතෙන. එකං දිසන්ති පුරත්ථිමාදීසු චතූසු දිසාසු යං කිඤ්චි එකං දිසං, තංදිසාපරියාපන්නසත්තඵරණවසෙන චෙතං වුත්තං. ඵරිත්වාති ඵුසිත්වා ආරම්මණං ¶ කත්වා. විහරතීති පවත්තෙති. තථා දුතියන්තිආදීසු. යථා එකං දිසං ඵරිත්වා, තථෙව තදනන්තරං දුතියං, තතියං, චතුත්ථඤ්චාති අත්ථො. ඉති උද්ධමධො තිරියන්ති එතෙනෙව නයෙන උපරිමං දිසං, හෙට්ඨිමං දිසං, අනුදිසඤ්ච අනුක්කමෙන මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා ඵරිත්වා විහරතීති අත්ථො. එත්තාවතා එකමෙකං දිසං පරිග්ගහෙත්වා ඔධිසො මෙත්තාඵරණතං දස්සිතං.

සබ්බධීතිආදි ¶ පන අනොධිසො දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ සබ්බධීති සබ්බත්ථ. සබ්බත්තතායාති සබ්බෙසු හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨමිත්තසපත්තමජ්ඣත්තාදිප්පභෙදෙසු අත්තතාය, තෙසු විභාගං අකත්වා අත්තසමතායාති වුත්තං හොති. අථ වා සබ්බත්තතායාති සබ්බෙන චිත්තභාවෙන, ඊසකම්පි බහි අවික්ඛෙපමානොති අත්ථො. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්තං, සබ්බසත්තයුත්තන්ති අත්ථො. ලොකන්ති සත්තලොකං. පුන ‘‘මෙත්තාසහගතෙනා’’ති ඉදං ‘‘විපුලෙනා’’තිආදීහි විසෙසනෙහි සම්බන්ධදස්සනවසෙන වා වුත්තං, නිගමනවසෙන වා. තත්ථ ඵරණවසෙන විපුලතා වෙදිතබ්බා. භූමිවසෙන පන මහග්ගතතා. පගුණවසෙන, අප්පමාණසත්තාරම්මණවසෙන ච අප්පමාණතා. බ්යාපාදපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරතා. දොමනස්සප්පහානෙන නිද්දුක්ඛතා, සඞ්ඛතතා, අබ්යාපජ්ජතා ච දට්ඨබ්බා. එවං කරුණාසහගතෙනාතිආදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බොති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො පනෙත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යොව. විභඞ්ගනයෙන පන තීසු රූපාවචරකුසලවිපාකකිරියාචිත්තෙසු සම්පයුත්තා සත්තෙසු මෙත්තාදිබ්රහ්මවිහාරභූතා අදොසො කරුණා මුදිතා තත්රමජ්ඣත්තතාති චත්තාරො ධම්මා නානානයෙහි විභත්තා, තංසම්පයුත්තා පන කාමාවචරභූතා ච එතා ඉධ න ගහිතා. අරූපාවචරලොකුත්තරෙසු පනෙතා අප්පමඤ්ඤා නත්ථෙවාති. පඤ්හාපුච්ඡකෙ පනෙතා තාව සියා කුසලා, සියා ¶ අබ්යාකතා. තිස්සො සුඛාය, චතුත්ථා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා. විපාකත්තිකෙ තිධාපි, උපෙක්ඛා අවිතක්කඅවිචාරා, සෙසා තිධාපි, මහග්ගතාව, පරිත්තාරම්මණඅතීතාරම්මණත්තිකෙසු න වත්තබ්බාව, බහිද්ධාරම්මණාව, අනිදස්සනඅප්පටිඝාව, මෙත්තා හෙතු, සෙසා න හෙතූ, නො චිත්තා, චෙතසිකා, රූපාවචරා, සඋත්තරාව. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති.

අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සික්ඛාපදවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

සික්ඛාපදවිභඞ්ගමාතිකාය පන අත්ථතො තාව – සික්ඛාපදානීති සික්ඛිතබ්බපදානි, සික්ඛාකොට්ඨාසාති අත්ථො. අපිච සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා සික්ඛිතබ්බතො සික්ඛා, තාසං පතිට්ඨානට්ඨෙන ¶ පදං, පඤ්චසු පන සීලඞ්ගෙසු යං කිඤ්චි අඞ්ගං. පාණාතිපාතාදීසු පාණස්ස අතීව පාතො පාණාතිපාතො, පාණවධොති අත්ථො. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං, තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො, තස්මා පාණාතිපාතා. වෙරමණීති විරති, සා එව වුත්තනයෙන සික්ඛාපදන්ති වෙරමණිසික්ඛාපදං. අදින්නන්ති න දින්නං, පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතස්ස අදින්නස්ස ආදානං අදින්නාදානං. පරස්ස හරණං ථෙය්යං චොරිකාති වුත්තං හොති. අත්ථතො පන පරපරිග්ගහිතෙ තථාසඤ්ඤිනො තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. කාමෙසූති වත්ථුකාමෙසු. මිච්ඡාචාරාති කිලෙසකාමවසෙන ලාමකාචාරා, පුරිසස්ස මාතුරක්ඛිතාදිසඞ්ඛාතාසු, ඉත්ථියා අත්තනො ¶ නියමිතපුරිසතො පරපුරිසසඞ්ඛාතෙසු ච අගමනීයට්ඨානෙසු වීතික්කමාචාරාති වුත්තං හොති. අත්ථතො පන අගමනීයවත්ථූසු මග්ගෙනමග්ගප්පටිපාදනොපක්කමසමුට්ඨාපිකා, අධිවාසනාකාරප්පවත්තා වා මෙථුනචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො. මුසාති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු, වාදොති තස්ස අභූතතං ඤත්වාව භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං ඤත්වා තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස අත්ථභඤ්ජකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සුරාති පිට්ඨසුරා පූවසුරා ඔදනසුරා කිණ්ණපක්ඛිත්තා සම්භාරසංයුත්තාති පඤ්ච සුරා. මෙරයන්ති පුප්ඵාසවො ඵලාසවො ගුළාසවො මධ්වාසවො සම්භාරසංයුත්තොති පඤ්ච ආසවා. තදුභයම්පි මදනීයට්ඨෙන මජ්ජං, යාය චෙතනාය තං මජ්ජං පිවති, සා පමාදකාරණත්තා පමාදට්ඨානං, තස්මා සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො පන විභඞ්ගනයෙ පාකටො භවිස්සති. එවං උපරිපි. විභඞ්ගනයෙසු චෙත්ථ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි, අභිධම්මභාජනීයෙ පනෙතානි පඤ්ච සික්ඛාපදානි කාමාවචරකුසලචිත්තසම්පයුත්තානං විරතීනං වසෙන නානප්පකාරතො පඨමවාරෙ විභත්තානි, තථා දුතියවාරෙ චෙතනාවසෙන, විරතිචෙතනාසම්පයුත්තා පනෙත්ථ ධම්මා න සික්ඛාපදානි, සික්ඛාපදසම්පයුත්තා පන හොන්ති, තථා තතියනයෙ ඵස්සාදීනං සබ්බෙසං ධම්මානං වසෙන නානප්පකාරතො විභත්තාති.

පඤ්හාපුච්ඡකෙ පන චෙතනාය, ඵස්සාදීනඤ්ච පරියායසික්ඛාපදත්තා නිප්පරියායසික්ඛාපදභූතානං විරතීනං වසෙනෙව විභත්තානි. තත්ථ හි පඤ්ච සික්ඛාපදානි කුසලා එව, සියා ¶ සුඛාය, සියා අදුක්ඛමසුඛාය සම්පයුත්තා…පෙ… පරිත්තාරම්මණාව, පච්චුප්පන්නාරම්මණාව, බහිද්ධාරම්මණාව, අනිදස්සනඅප්පටිඝාව, න හෙතූ, සහෙතුකා, නො චිත්තා, චෙතසිකා, කාමාවචරා ¶ , සඋත්තරාව, අරණාවාති. එත්ථ ච යානි සික්ඛාපදානි සත්තාරම්මණානි වුත්තානි, තානි ච විරතිසභාවත්තා යස්මා ‘‘සත්තො’’ති සඞ්ඛං ගතෙ පරිත්තධම්මෙ එව පච්චුප්පන්නෙ එව ධම්මෙ ආරම්මණං කරොන්ති, තස්මා පරිත්තාරම්මණාති ච වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ඉදානි විරමිතබ්බපාණාතිපාතාදීනං –

ධම්මකම්මපථාලම්බ-වෙදනාමූලකම්මතො;

සාවජ්ජඞ්ගාදිතො ඤෙය්යො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ ධම්මතො තාව – පඤ්චපෙතෙ පාණාතිපාතාදයො චෙතනාසභාවාව හොන්ති. කම්මපථතො පඤ්ච කම්මපථාව. ආරම්මණතො පන පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණො, අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං, සඞ්ඛාරාරම්මණං වා, තථා මුසාවාදො, මිච්ඡාචාරො ඉත්ථිපුරිසාරම්මණො, සුරාපානං සඞ්ඛාරාරම්මණං. වෙදනාතො පන පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො, අදින්නාදානං තිවෙදනං, තථා මුසාවාදො, මිච්ඡාචාරො පන සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො, තථා සුරාපානං. මූලතො පන පඨමො දොසමොහමූලො, දුතියං සියා ලොභමොහමූලං, සියා දොසමොහමූලං, තථා මුසාවාදො, මිච්ඡාචාරො පන ලොභමොහමූලොව, තථා සුරාපානං. කම්මතො පනෙත්ථ මුසාවාදො වචීකම්මං, සෙසා කායකම්මමෙව.

සාවජ්ජතො පන පාණාතිපාතො තාව අමනුස්සකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මනුස්සකෙ මහාසාවජ්ජො. තෙසු ච ඛුද්දකසරීරෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය. පයොගසමත්තෙපි අප්පගුණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං සමභාවෙ සති කිලෙසානං, උපක්කමානඤ්ච මුදුතිබ්බතාය අප්පමහාසාවජ්ජො හොති, ඛීණාසවෙ පන මහාසාවජ්ජතරොති. අදින්නාදානං වත්ථුනො හීනප්පණීතතාය චෙව ගුණවිරහිතතබ්බන්තසන්තකතාය ¶ ච. තත්ථාපි තං තං උපාදායුපාදාය ච අප්පමහාසාවජ්ජං, ඛීණාසවසන්තකෙ මහාසාවජ්ජතරන්ති වෙදිතබ්බං. මිච්ඡාචාරො දුස්සීලසීලවන්තවත්ථුවීතික්කමනෙන. තත්ථාපි තං තං උපාදායුපාදාය ච අප්පමහාසාවජ්ජො, ඛීණාසවවත්ථුවීතික්කමනෙ මහාසාවජ්ජතරොති ච වෙදිතබ්බො. මුසාවාදො යමත්ථං භඤ්ජති, තස්ස අප්පමහන්තතං, වත්ථුසාමිනො ගුණවිරහිතතං, තබ්බන්තතඤ්ච උපාදායුපාදාය අප්පමහාසාවජ්ජො හොති. අපිච අත්තනො ¶ සන්තකං අදාතුකාමතාය, හසාධිප්පායෙන වා ‘‘නත්ථෙත’’න්තිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො, අදිට්ඨං ‘‘දිට්ඨ’’න්තිආදිනා කූටසක්ඛිආදිභාවෙන වා පවත්තො මහාසාවජ්ජො, මුසා වත්වා පන සඞ්ඝභෙදනෙ මහාසාවජ්ජතරො. සුරාපානං බින්දුමත්තතො පට්ඨාය තං තං උපාදායුපාදාය අප්පසාවජ්ජං, බහුකෙ මහාසාවජ්ජං, කායවිකාරජනනපහොනකපානෙ පන මහාසාවජ්ජතරමෙව.

අඞ්ගාදිතො පන පාණාතිපාතස්ස පාණො පාණසඤ්ඤිතා වධකචිත්තං උපක්කමො තෙන මරණන්ති පඤ්ච අඞ්ගානි. සාහත්ථිකො ආණත්තිකො නිස්සග්ගිකො ථාවරො විජ්ජාමයො ඉද්ධිමයොති ඡ පයොගා. අදින්නාදානස්ස පරපරිග්ගහිතතා තථාසඤ්ඤිතා ථෙය්යචිත්තං උපක්කමො තෙන හරණන්ති පඤ්ච අඞ්ගානි. සාහත්ථිකාදයො ඡ එව පයොගා. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරාදීනං වසෙන පවත්තා. මිච්ඡාචාරස්ස අගමනීයවත්ථුතා සෙවනචිත්තං මග්ගෙන මග්ගප්පටිපත්තීති තීණි අඞ්ගානි. සාහත්ථිකො එකොව පයොගො. එවං සෙසානම්පි පයොගො වෙදිතබ්බො. මුසාවාදස්ස අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති චත්තාරි අඞ්ගානි. සුරාපානස්ස සුරාදීනං අඤ්ඤතරතා අජ්ඣොහරණන්ති ද්වෙ අඞ්ගානීති.

එවං ¶ පාණාතිපාතාදීනං ධම්මාදිතො විනිච්ඡයං ඤත්වා ඉදානි පාණාතිපාතාවෙරමණිආදීනං පඤ්චන්නම්පි –

ධම්මකම්මපථාලම්බ-සමාදානපයොගතො;

ඛණ්ඩතො ච විජානීයො, පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

තත්ථ ධම්මකම්මපථතො විනිච්ඡයො වුත්තනයොව. ආරම්මණතො පනෙතානි ජීවිතින්ද්රියාදිතංතංවීතික්කමිතබ්බවත්ථාරම්මණානි. සමාදානතො එකස්ස සන්තිකෙ වා සයමෙව වා ‘‘පඤ්ච සීලානි අධිට්ඨහාමී’’ති එකතො වා පාටිඑක්කං වා සමාදියන්තෙන එතානි සමාදින්නානෙව හොන්ති. පයොගතො පන සබ්බානිපි සාහත්ථිකපයොගානෙව. ඛණ්ඩතො ගහට්ඨා යං යං වීතික්කමන්ති, තං තදෙව ඛණ්ඩං හොති, නෙතරෙ. ගහට්ඨා අනිබද්ධසීලා හොන්ති, යං යං සක්කොන්ති, තං තදෙව ගොපෙන්ති. සාමණෙරානං පන එකස්මිං වීතික්කමිතෙ සබ්බානිපි භිජ්ජන්තීති එවං විජානීයො පාළිමුත්තවිනිච්ඡයො.

සික්ඛාපදවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පටිසම්භිදාවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

පටිසම්භිදාවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ අත්ථතො තාව – චතස්සො පටිසම්භිදාති චත්තාරො පභෙදා. නිද්දෙසෙ පන ‘‘අත්ථෙ ඤාණං අත්ථප්පටිසම්භිදා’’තිආදිනා (විභ. 718) ඤාණවසෙන නිද්දිට්ඨත්තා ඤාණස්සෙව, න අඤ්ඤස්ස කස්සචීති වෙදිතබ්බං. අත්ථපටිසම්භිදාති අත්ථවිසයඤාණප්පභෙදා, අත්ථප්පභෙදසල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථතාවසෙන අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණන්ති අත්ථො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච අත්ථොති හෙතුඵලං. සො හි හෙතුවසෙන අරණීයතො ගන්තබ්බතො, උප්පාදෙතබ්බතො ච ‘‘අත්ථො’’ති වුච්චති. පභෙදතො ¶ පනෙසොපි පඤ්චවිධො හොති යං කිඤ්චි පච්චයුප්පන්නං, නිබ්බානං, භාසිතත්ථො, විපාකො, කිරියාති.

ධම්මොති පච්චයො, සො හි ඵලං විදහති පවත්තෙති උප්පාදෙති චෙව පාපෙති චාති ‘‘ධම්මො’’ති වුච්චති. පභෙදතො පනෙසොපි පඤ්චවිධො හොති යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතු, අරියමග්ගො, භාසිතං, කුසලං, අකුසලන්ති.

නිරුත්තීති යථාවුත්තානං ධම්මානං, අත්ථානඤ්ච වාචකො සභාවනිරුත්තිසඞ්ඛාතො සද්දො. ඉමා ධම්මත්ථනිරුත්තියො ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තත්ථ තත්ථ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා නාම.

එත්ථ ච නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා, න පඤ්ඤත්තාරම්මණා, පටිසම්භිදාපත්තො හි ‘‘ඵස්සො වෙදනා’’තිආදිකං සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, ‘‘ඵස්සා වෙදනො’’තිආදිකං පන ‘‘න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති. සභාවනිරුත්තීති (විභ. අට්ඨ. 718) ච මාගධිකා භාසා, යාය සම්මාසම්බුද්ධා තෙපිටකං බුද්ධවචනං තන්තිං ආරොපෙන්ති, බ්රහ්මානො ච අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ කිඤ්චි වචනං අසුත්වා වඩ්ඪිතදාරකා ච අත්තනො ධම්මතාය භාසන්ති, යා ච අපායෙසු මනුස්සෙ දෙවලොකෙ චෙව මාගධභාසා උස්සන්නා, පච්ඡා ච තතො අන්ධකයොනකදමිළාදිදෙසභාසා චෙව සක්කතාදිඅට්ඨාරසමහාභාසා ච නිබ්බත්තා, සා හි යස්මා ඉතරාසු භාසාසු පරිවත්තන්තාසුපි න පරිවත්තති, සබ්බකාලං අත්තනො සභාවෙ එව තිට්ඨති, තස්මා ‘‘සභාවනිරුත්තී’’ති වුච්චති. යා බ්රහ්මවොහාරො, අරියවොහාරොති ච වුච්චති, තාය පන මාගධභාසාය තන්තිං ආරුළ්හස්ස බුද්ධවචනස්ස පටිසම්භිදාපත්තානං සොතපථාගමනමෙව පපඤ්චො ¶ ¶ . සොතෙ පන සඞ්ඝට්ටිතමත්තෙ එව නයසතෙන නයසහස්සෙන අත්ථො උපට්ඨාති. අඤ්ඤාය පන භාසාය තන්තිං ආරුළ්හං තං තෙසං චිත්තං සහසා නාරොහති, කිච්ඡෙන උග්ගහෙතබ්බං හොති, පුථුජ්ජනානඤ්ච සකලං බුද්ධවචනං උග්ගහෙත්වාපි පටිසම්භිදාපත්ති නාම නත්ථි, අරියසාවකො නො පටිසම්භිදාපත්තො නාම නත්ථි, පටිසම්භිදාපත්තො අඤ්ඤං සද්දං නාමාඛ්යාතොපසග්ගනිපාතභෙදතො ජානාති, න ජානාතීති? යදග්ගෙන සද්දං සුත්වා ‘‘අයං සභාවනිරුත්ති, අයං න සභාවනිරුත්තී’’ති ජානාති, තදග්ගෙන එතම්පි ජානිස්සති, න චෙතං පටිසම්භිදාකිච්චන්ති වෙදිතබ්බං.

පටිභානන්ති ධම්මත්ථාදිවිසයං සබ්බත්ථකඤාණං, තං ඤාණං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා නාම, ඉමා චතස්සොපි පටිසම්භිදා අධිගමෙන පරියත්තිඋග්ගහණෙන සක්කච්චධම්මස්සවනෙන අත්ථපරිපුච්ඡාය පුබ්බයොගෙනාති පඤ්චහි කාරණෙහි විසදා හොන්ති, සෙඛභූමියං, අසෙඛභූමියඤ්චාති ද්වීසු ඨානෙසු පභෙදං ගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බා. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථො.

ධම්මභෙදො පනෙත්ථාපි විභඞ්ගනයෙ පාකටො භවිස්සති. විභඞ්ගනයෙසු හි තීසුපි ධම්මනිරුත්තිපටිභානපටිසම්භිදා තිස්සොපි කාමාවචරජවනසම්පයුත්තඤාණානං වසෙන තබ්බිසයප්පභෙදෙන සද්ධිං නානප්පකාරතො විභත්තා. අත්ථපටිසම්භිදා පන තෙසං ඤාණානඤ්චෙව අට්ඨලොකුත්තරචිත්තසම්පයුත්තානඤ්ච වසෙන තබ්බිසයප්පභෙදෙන සද්ධිං. ලොකුත්තරඤාණානිපි හි මග්ගප්පත්තබ්බතාය අත්ථභූතනිබ්බානාරම්මණත්තා ‘‘අත්ථපටිසම්භිදා’’ති වුච්චති.

පඤ්හාපුච්ඡකෙ පන සියා කුසලා, සියා අබ්යාකතා, තිස්සො පටිසම්භිදා සියා විපාකධම්මධම්මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, අත්ථපටිසම්භිදා තිධාපි, තිස්සො පටිසම්භිදා පරිත්තා, අත්ථපටිසම්භිදා සියා පරිත්තා, සියා අප්පමාණා ¶ , නිරුත්තිපටිසම්භිදා පරිත්තාරම්මණා, බහිද්ධාරම්මණා ච, සෙසා තිධාපි, නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණාව, අත්ථපටිසම්භිදා තිධාපි න වත්තබ්බා ච, අනිදස්සනඅප්පටිඝා, හෙතූ, සහෙතුකා, තිස්සො පටිසම්භිදා සඋත්තරා, අත්ථපටිසම්භිදා ද්විධාපි, අරණා චාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පටිසම්භිදාවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඤාණවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ඤාණවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ පන අත්ථතො තාව – එකවිධෙනාති එකප්පකාරෙන, එකකොට්ඨාසෙන වා. ඤාණවත්ථූති එත්ථ පන ඤාණඤ්ච තං වත්ථු ච නානප්පකාරානං සම්පත්තීනන්ති ඤාණවත්ථු. පඤ්ච විඤ්ඤාණාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච. න හෙතූ අහෙතුකාතිආදීසු හෙට්ඨා හෙතුදුකාදීසු වුත්තනයානුසාරෙන සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. අපිච හෙතුදුකාදීසු පඤ්ච විඤ්ඤාණා හෙතූ ධම්මාති වා සහෙතුකා ධම්මාති වා න වත්තබ්බා, එකන්තෙන පන න හෙතූ එව, අහෙතුකා එවාති. එවං ‘‘යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤා’’ති ඉමිනා උපරි එකවිධපරිච්ඡෙදාවසානෙ වක්ඛමානෙන සම්බන්ධොති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ යථානුරූපං අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ච අචෙතසිකාති චිත්තානි එව පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තානං ඉධ අපරාමට්ඨත්තා.

උප්පන්නවත්ථුකා උප්පන්නාරම්මණාති ඛණපච්චුප්පන්නවසෙන අනාගතපටික්ඛෙපො. න හි තානි අනාගතෙසු පඤ්චසු වත්ථාරම්මණෙසු උප්පජ්ජන්ති. පුරෙජාතවත්ථුකා පුරෙජාතාරම්මණාති සහුප්පත්තිපටික්ඛෙපො. න හි තානි සහුප්පන්නං වත්ථාරම්මණං පටිච්ච උප්පජ්ජන්ති. අජ්ඣත්තිකවත්ථුකාති අජ්ඣත්තජ්ඣත්තභූතෙ පඤ්ච පසාදෙ වත්ථුං කත්වා උප්පජ්ජනකා. එත්ථ ච පඤ්ච විඤ්ඤාණා සයම්පි අජ්ඣත්තිකා, අජ්ඣත්තිකවත්ථුකා ච, මනොවිඤ්ඤාණං ¶ හදයනිස්සිතං අජ්ඣත්තිකං, බාහිරවත්ථුකං, පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා තයො ඛන්ධා බාහිරා, අජ්ඣත්තිකවත්ථුකා, මනොවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා තයො ඛන්ධා බාහිරා, බාහිරවත්ථුකාති එවං චතුක්කං වෙදිතබ්බං.

අසම්භින්නවත්ථුකා අසම්භින්නාරම්මණාති අනිරුද්ධවත්ථාරම්මණා. න හි තානි නිරුද්ධවත්ථාරම්මණං පටිච්ච උප්පජ්ජන්ති. නානාවත්ථුකා නානාරම්මණාති තානි යථාක්කමං චක්ඛුරූපාදිනියතෙකෙකවත්ථාරම්මණතාය අඤ්ඤමඤ්ඤං භින්නවත්ථුකා, භින්නාරම්මණා ච. න හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං චක්ඛුං මුඤ්චිත්වා සොතාදීසු අඤ්ඤතරං වත්ථුං කත්වා රූපං මුඤ්චිත්වා සද්දාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිච්ච උප්පජ්ජති, න ඉතරානි චෙතරානි. න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්තීති ඉමිනා ච නෙසං නානාරම්මණතංයෙව විභාවෙති. න අසමන්නාහාරා උප්පජ්ජන්තීති අනාවජ්ජනෙ න උප්පජ්ජන්ති, පඤ්චද්වාරාවජ්ජනෙන අනාවජ්ජිතෙ විසයෙ න උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. න අමනසිකාරාති තමෙවෙත්ථ පරියායන්තරෙන විභාවෙති. න අබ්බොකිණ්ණාති අඤ්ඤමඤ්ඤං නිරන්තරා හුත්වා න උප්පජ්ජන්ති. න අපුබ්බං අචරිමන්ති එකක්ඛණෙපි සහ න උප්පජ්ජන්ති. න ¶ කෙවලඤ්ච එතානි, අඤ්ඤානිපි විඤ්ඤාණානි ද්වෙ වා තදුත්තරිං වා එකතො න උප්පජ්ජන්ති, එකෙකමෙව පන විඤ්ඤාණං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘අඤ්ඤං උප්පජ්ජතෙ චිත්තං, අඤ්ඤං චිත්තං නිරුජ්ඣතී’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 1.214; ම. නි. අට්ඨ. 1.109; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.368; විභ. අට්ඨ. 523). න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස සමනන්තරාති ඉමිනා අනබ්බොකිණ්ණතාය එව විභාවනා.

අනාභොගාති අනාවජ්ජනභූතා ආවජ්ජනට්ඨානෙ ඨත්වා ආවජ්ජනකිච්චං කාතුං න සමත්ථාති අත්ථො. න කඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතීති ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1-2) එවං වුත්තං එකම්පි කුසලාකුසලං ධම්මං කොචිපි පුග්ගලො න පටිවිජානාති, තෙහි විඤ්ඤාණෙහි න සාධෙතීති අත්ථො. අඤ්ඤත්ර ¶ අභිනිපාතමත්තාති ඨපෙත්වා රූපාදිආරම්මණානං අභිනිපාතමත්තං ආපාථගමනමත්තං, බ්යත්තතරොපි පුග්ගලො පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි ආපාථගතාරම්මණපටිවිජානනමත්තතො අඤ්ඤං කුසලාකුසලපටිවිජානනං කාතුං න සක්කොතීති අත්ථො.

පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං සමනන්තරාපීති මනොධාතුයාපි. අපි-සද්දො චෙත්ථ සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන න කෙවලං මනොධාතුයාව, තතො පරෙහිපි පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි තදාරම්මණපරියොසානෙහි න කිඤ්චි කුසලාකුසලං ධම්මං පටිවිජානාතීති අයමත්ථො දස්සිතොති ගහෙතබ්බො. කිඤ්චාපි පඤ්චද්වාරෙ කුසලාකුසලාදීනි ජවනානි උප්පජ්ජන්ති, තථාපි තානි මොඝපුප්ඵානි විය අබ්බොහාරිකානීති දට්ඨබ්බානි. න කඤ්චි ඉරියාපථං කප්පෙතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. න හි පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණෙහි ගමනාදීසු කඤ්චි ඉරියාපථං කප්පෙති, න කායවචීකම්මං පට්ඨපෙති, න විඤ්ඤත්තිං වා සමුට්ඨාපෙති, න කුසලාකුසලං ධම්මං සමාදියති, න ලොකියලොකුත්තරං සමාධිං සමාපජ්ජති, න තතො වුට්ඨාති, න භවතො චවති, න භවන්තරෙ උප්පජ්ජති, සබ්බම්පෙතං කිච්චං මනොද්වාරිකචිත්තෙනෙව හොති. යථා චෙතෙසං එතානි කිච්චානි නත්ථි, එවං නියාමොක්කමනාදීනිපි. න හි කොචි පඤ්චද්වාරිකජවනෙහි මිච්ඡත්තනියාමං, සම්මත්තනියාමං වා ඔක්කමති, න චෙතානි නාමගොත්තං වා කසිණාදිපඤ්ඤත්තිං වා තිලක්ඛණාදිං වා ආරබ්භ භවන්ති. න සුපතීතිආදීසු සබ්බෙහි පඤ්චද්වාරිකචිත්තෙහි න නිද්දං ඔක්කමති, න කිඤ්චි සුපිනං පස්සති. නිද්දායන්තස්ස හි ඉන්ද්රියෙසු මහාපදීපතුරියසද්දාදිඔළාරිකෙහිපි රූපාදිපඤ්චාරම්මණෙහි ඝට්ටිතෙසු පඨමං පඤ්චද්වාරිකානි ආවජ්ජනානි භවඞ්ගං ආවට්ටෙතුං න සක්කොන්ති, මනොද්වාරිකමෙව ආවජ්ජනං සක්කොති, තස්මිඤ්ච උප්පන්නෙ මනොද්වාරිකජවනං ජවිත්වා භවඞ්ගං ¶ ඔතරති. දුතියවාරෙ පන පඤ්චද්වාරිකආවජ්ජනෙසු යං කිඤ්චි යථාරහං ¶ භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, තතො තදාරම්මණපරියොසානානි තංතංද්වාරිකවීථිචිත්තානි යථාක්කමං පවත්තිත්වා භවඞ්ගං ඔතරන්ති. තතියවාරෙ පන මනොද්වාරිකාවජ්ජනජවනානි පවත්තන්ති, තස්මිං ඛණෙ රූපාදිපඤ්චාරම්මණවවත්ථානං හොති, සත්තො ච නිද්දාය පටිබුද්ධොති, එවං මනොද්වාරිකචිත්තෙනෙව පටිබුජ්ඣති.

සුපිනම්පි හි තෙනෙව පස්සති, න පඤ්චද්වාරිකෙන, තඤ්ච පනෙතං සුපිනං පස්සන්තො චතූහි කාරණෙහි පස්සති ධාතුක්ඛොභතො වා අනුභූතපුබ්බතො වා දෙවතොපසංහාරතො වා පුබ්බනිමිත්තතො වා. ඉමෙසං පන සංසග්ගසන්නිපාතතොපි බහුධා පපඤ්චෙන්ති. තත්ථ යං වාතපිත්තාදිධාතුක්ඛොභතො, අනුභූතපුබ්බතො ච සුපිනං පස්සති, න තං සච්චං. යං දෙවතොපසංහාරතො පස්සති, තං සච්චං වා හොති අලිකං වා. කුද්ධා හි දෙවතා විපරීතම්පි කත්වා දස්සෙන්ති. යං පුබ්බනිමිත්තතො පස්සති, තං එකන්තසච්චමෙව බොධිසත්තකොසලරාජාදීනං පඤ්චසොළසමහාසුපිනානි විය. තඤ්ච පනෙතං චතුබ්බිධං සුපිනං සෙඛපුථුජ්ජනාව පස්සන්ති, න අසෙඛා පහීනවිපල්ලාසත්තා. කිං පනෙතං පස්සන්තො සුත්තො පස්සති පටිබුද්ධො වා? කිඤ්චෙත්ථ, යදි සුත්තො පස්සති, සුපිනස්ස කුසලාදිසභාවතො, භවඞ්ගස්ස ච තදභාවා අභිධම්මවිරොධො ආපජ්ජති. අථ පටිබුද්ධො, සුපිනං පස්සන්තෙන කතස්ස අබ්බොහාරිකස්සාපි වීතික්කමස්ස සබ්බොහාරිකස්සෙව එකන්තසාවජ්ජත්තා අනාපත්ති න සියාති විනයවිරොධො ආපජ්ජති. පකාරන්තරො ච නත්ථි, යෙන සුපිනං පස්සෙය්යාති සුපිනස්ස අභාවොව ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති. කස්මා? යස්මා කපිමිද්ධපරෙතො පස්සති ‘‘කපිමිද්ධපරෙතො ඛො, මහාරාජ, සුපිනං පස්සතී’’ති (මි. ප. 5.3.5) වචනතො, යා පන නිද්දා මක්කටනිද්දා විය පුනප්පුනං කුසලාදිචිත්තවොකිණ්ණත්තා ලහුපරිවත්තා, තං කපිමිද්ධං, තෙන ¶ සුත්තො සුපිනං පස්සති, තස්මා සුපිනො කුසලොපි හොති අකුසලොපි, ආවජ්ජනතදාරම්මණවසෙන අබ්යාකතොපි, සුපිනෙ ච කතං කුසලාකුසලදුබ්බලතාය පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං න සක්කොති, පවත්තෙ වෙදනීයං පන හොති. ‘‘යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤා’’ති එත්ථ යො පඤ්චන්නං විඤ්ඤාණානං යථාවුත්තො න හෙතුකට්ඨො, අහෙතුකට්ඨො…පෙ… න සුපිනං පස්සනට්ඨො, සො යාථාවට්ඨො, තංතංයාථාවත්ථුං විභාවෙතීති යාථාවකවත්ථුවිභාවනා පඤ්ඤා. එවං එකවිධෙන ඤාණවත්ථූති එවං වුත්තෙන එකෙන පකාරෙන එකෙන ආකාරෙන, එකකොට්ඨාසෙන ඤාණවත්ථු හොතීති.

එකකං නිට්ඨිතං.

දුකෙසු ¶ අත්ථජාපිකාති එත්ථ අත්ථපටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ වුත්තෙසු පඤ්චසු අත්ථෙසු යථානුරූපං අත්ථං ජාපෙති ජනෙති පවත්තෙතීති අත්ථජාපිකා, චතුභූමකකුසලචිත්තෙසු චෙව අසෙඛානං අභිඤ්ඤාසමාපත්තීනං පරිකම්මාදිභූතකාමාවචරකිරියාචිත්තෙසු ච සම්පයුත්තා පඤ්ඤා. තාසු හි යස්මා කුසලසම්පයුත්තාව පඤ්ඤා අත්තනො අත්තනො භූමිපරියාපන්නං විපාකසඞ්ඛාතං අත්ථං ජාපෙති ජනෙති. කාමාවචරකිරියාසම්පයුත්තා පන පරිකම්මාදිභූතා අභිඤ්ඤාසමාපත්තිකිරියා අරහත්තඵලසඞ්ඛාතං අත්ථං ජාපෙති ජනෙති, තස්මා එතා අත්ථජාපිකාති වුත්තා. අට්ඨකථාසු පන පාළියං අවුත්තාපි තීසු භූමීසු කිරියජවනපඤ්ඤා අනන්තරාදිපච්චයවසෙන අත්තනො අනන්තරං කිරියත්ථං ජාපෙතීති ‘‘අත්ථජාපිකා’’ත්වෙව වුත්තා. ජාපිතත්ථා පඤ්ඤාති සහජාතං විපාකත්ථං ජාපෙත්වා ඨිතා, අත්තනො වා කාරණෙහි ජාපිතා ජනිතා පවත්තිතා සයම්පි අත්ථභූතාති ජාපිතත්ථා. චතුභූමකවිපාකෙසු ච කිරියාභිඤ්ඤාසමාපත්තීසු ච සම්පයුත්තා පඤ්ඤා. අට්ඨකථාසු පන පාළියං අවුත්තා සෙසකිරියාසම්පයුත්තාපි පඤ්ඤා යථාසකං කාරණෙහි ජාපිතා, සයඤ්ච අත්ථභූතාති ¶ ‘‘ජාපිතත්ථා’’ත්වෙව වුත්තා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

දුකං නිට්ඨිතං.

තිකෙසු පන චින්තාමයත්තිකෙ පරතො අදිස්වා අසුත්වාව අත්තනො ධම්මතාය ‘‘එවං සති එවං භවිස්සතී’’ති එවං චින්තාමයඅනුබුද්ධියා උප්පාදිතා අනවජ්ජකම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානෙසු පඤ්ඤා චෙව කම්මස්සකතඤාණං, සච්චානුලොමිකඤාණඤ්ච චින්තාමයා නාම පඤ්ඤා. තත්ථ වඩ්ඪකිකම්මපුප්ඵඡඩ්ඩකකම්මාදි හීනඤ්චෙව කසිවාණිජ්ජාදි උක්කට්ඨඤ්ච කම්මමෙව කම්මායතනං. නළකාරපෙසකාරසිප්පාදි හීනඤ්චෙව මුද්දාගණනාලෙඛාදි උක්කට්ඨඤ්ච සිප්පමෙව සිප්පායතනං. නාගමණ්ඩලපරිත්තාදි ධම්මිකවිජ්ජාව විජ්ජාට්ඨානං. තෙසු චින්තාබලෙනෙව උප්පන්නා පඤ්ඤා. බොධිසත්තාදයො හි සත්තහිතාය අදිට්ඨං අසුතං තංතංඅනවජ්ජකම්මසිප්පතදුපකරණකරණප්පකාරඤ්ච ඤාණබලෙන චින්තෙත්වා නිප්ඵාදෙන්ති. නාගමණ්ඩලපරිත්තාදිවිජ්ජම්පි උප්පාදෙන්ති, එවං කතානිපි තානි පුබ්බෙ උග්ගණ්හිත්වා කරොන්තෙහි කතසිප්පසදිසානෙව හොන්ති. කම්මස්සකතඤාණං නාම කුසලකම්මං සත්තානං සකං, අකුසලං නො සකන්ති එවං ජානනපඤ්ඤා. අථ වා කුසලකම්මමෙව සත්තානං සකං තදායත්ථවුත්තිතාය, නාඤ්ඤන්ති එවං ජානනපඤ්ඤාපි. සච්චානුලොමිකං ඤාණන්ති විපස්සනාඤාණං. තං හි මග්ගසච්චස්ස පරමත්ථසච්චස්ස අනුලොමනතො ‘‘සච්චානුලොමික’’න්ති වුච්චති. ඉදම්පි හි ඤාණද්වයං පරතො අසුත්වා චින්තාබලෙන උප්පාදිතං චින්තාමයඤාණමෙව හොති. ඉදඤ්ච න යෙසං කෙසඤ්චි සත්තානං උප්පජ්ජති, අභිඤ්ඤාතානං පන පුඤ්ඤවන්තානං මහාසත්තානමෙව උප්පජ්ජති. තත්ථාපි සච්චානුලොමිකඤාණං පච්ඡිමභවිකානං ද්වින්නඤ්ඤෙව බොධිසත්තානං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. සුතමයා පඤ්ඤාති පරතො සුත්වා සුතවසෙන උප්පාදිතා යථාවුත්තකම්මායතනාදිපඤ්ඤාව. පරතො අසුත්වා ¶ පන කම්මායතනාදි පරෙන කයිරමානං, කතං වා දිස්වා ¶ උග්ගහෙත්වා වා පටිලද්ධාපි පඤ්ඤා ‘‘සුතමයා’’ත්වෙව වුච්චති. තදුභයාපි චින්තාමයා, සුතමයා ච කාමාවචරාව. භාවනාමයා පන පඤ්ඤා චින්තාමයවසෙන, සුතමයවසෙන වා පවත්තිතකාමාවචරපුබ්බභාගභාවනානිප්ඵත්තියා සමුප්පන්නා මහග්ගතලොකුත්තරජවනපඤ්ඤා.

දානමයත්තිකෙ දෙය්යධම්මපරිච්චාගවසෙන පවත්තා දානමයා, සීලපූරණවසෙන පවත්තා සීලමයා, තදුභයාපි කාමාවචරාව. භාවනාමයා පනෙත්ථ සමථවිපස්සනාවසෙන පවත්තා චතුභූමකපඤ්ඤා. නිද්දෙසෙ පනස්ස කිඤ්චාපි ‘‘සමාපන්නස්ස පඤ්ඤා’’ති (විභ. 768) එවං මහග්ගතලොකුත්තරපඤ්ඤාව වුත්තා, තථාපි තං උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. කාමාවචරානං පන පුබ්බභාගභාවනානං, අනුස්සතිඋපචාරභාවනානඤ්ච භාවනාමයෙ සඞ්ගහොති දට්ඨබ්බං. පුරිමත්තිකෙ පනෙතාසං චින්තාමයෙ සඞ්ගහිතත්තා භාවනාමයෙ අසඞ්ගහො, තත්ථාපි භාවනාබලනිප්ඵන්නානමෙව සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අධිසීලත්තිකෙ පාතිමොක්ඛසංවරසීලං විපස්සනාහෙතුත්තා සෙසසීලතො අධිකං සීලන්ති අධිසීලං, තස්මිං සම්පයුත්තා පඤ්ඤා අධිසීලෙ පඤ්ඤා. විපස්සනාපාදිකා පන අට්ඨ සමාපත්තියො සෙසචිත්තෙහි අධිකත්තා අධිචිත්තං, තස්මිං පඤ්ඤා අධිචිත්තෙ පඤ්ඤා, චිත්තසීසෙන චෙත්ථ සමාධි නිද්දිට්ඨො. සවිපස්සනා පන මග්ගඵලපඤ්ඤා සෙසාහි අධිකත්තා අධිපඤ්ඤා නාම. සා ච අධිපඤ්ඤාය පඤ්ඤාති දෙසනාය සමරසතාය වුත්තා. සීලාදයො ‘‘සීලං චිත්තං පඤ්ඤා, අධිසීලං අධිචිත්තං අධිපඤ්ඤා’’ති පච්චෙකං දුවිධා හොන්ති. තෙසු පුරිමා පඤ්චසීලදසසීලානි, වට්ටපාදිකඅට්ඨසමාපත්තියො, නිබ්බෙධභාගියකම්මස්සකතපඤ්ඤා ච යථාක්කමං හොන්ති. තෙ ච ධම්මා අනුප්පන්නෙපි තථාගතෙ බොධිසත්තානං, තාපසපරිබ්බාජකානං, චක්කවත්තිරාජාදීනඤ්ච ¶ කාලෙ පවත්තන්ති, පච්ඡිමා පන වුත්තාවසෙසා උප්පන්නෙ එව තථාගතෙ විත්ථාරිකා හොන්ති, නො අනුප්පන්නෙති වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච රතනත්තයෙ දානාපචායනාදිවසෙන, සරණගමනසද්ධම්මසවනාදිවසෙන ච පවත්තා විවට්ටූපනිස්සයභූතා කුසලධම්මාපි අධිසීලඅධිපඤ්ඤාසු ගහිතා එවාති ගහෙතබ්බා.

ආයකොසල්ලත්තිකෙ ¶ ආයොති වඩ්ඪි, සා අකුසලාදිඅනත්ථහානිතො, කුසලාදිඅත්ථුප්පත්තිතො ච දුවිධා. අපායොති අවඩ්ඪි, සාපි කුසලාදිඅත්ථහානිතො, අකුසලාදිඅනත්ථුප්පත්තිතො ච දුවිධා. තෙසු කොසල්ලං, කුසලසභාවා පඤ්ඤා. අපායකොසල්ලං පඤ්ඤවතො එව ‘‘එවං මනසිකාරාදිප්පවත්තියං අවඩ්ඪි උප්පජ්ජති, වඩ්ඪි පරිහායතී’’ති ඤත්වා තදුභයපටිපත්තිසම්භවතො. උපායකොසල්ලන්ති අත්ර උපායො අච්චායිකකිච්චාදීසු ඨානුප්පත්තිකඋපායජානනපඤ්ඤා, තිවිධාපි චෙතා කාමාවචරපඤ්ඤාති වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

තිකං නිට්ඨිතං.

චතුක්කෙසු පන පඨමෙ කම්මස්සකතඤාණං සච්චානුලොමිකං ඤාණඤ්ච වුත්තමෙව, ඉධ පන ඨපෙත්වා සච්චානුලොමිකඤාණං සබ්බාපි සාසවා කුසලා පඤ්ඤා කම්මස්සකතඤාණන්ති වෙදිතබ්බං. චතූසු මග්ගෙසු, ඵලෙසු ච පඤ්ඤාව මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං, ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණඤ්චාති.

සච්චචතුක්කෙ අරියමග්ගඵලපඤ්ඤාව චතූසු සච්චෙසු එකපටිවෙධවසෙන ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදිනා චතූසු ඨානෙසු ගහිතා. කිඤ්චාපි හි කාමාවචරඤාණම්පි චතූසු සච්චෙසු ආරම්මණවසෙන පවත්තති, පටිවෙධකිච්චවසෙන පන ඉධාධිප්පෙතත්තා පාළියං තං න ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ධම්මචතුක්කෙ මග්ගඵලෙසු පඤ්ඤා ධම්මෙ ඤාණං නාම. තෙසු හි මග්ගඤාණං තාව චතුසච්චධම්මානං එකපටිවෙධවසෙන ජානනතො ‘‘ධම්මෙ ¶ ඤාණ’’න්ති වුච්චති. ඵලඤාණං පන නිරොධසච්චවසෙන ධම්මෙ ඤාණන්ති වෙදිතබ්බං. මග්ගානුභාවනිබ්බත්තං පන අතීතානාගතෙසු සච්චපටිවෙධනයසඞ්ගහණවසෙන පවත්තං පච්චවෙක්ඛණඤාණං අන්වයෙ ඤාණං නාම. තස්ස ච යෙහි නයෙහි අරියා අතීතමද්ධානං චතුසච්චධම්මං ජානිංසු, තෙපි ඉමඤ්ඤෙව චතුසච්චං එවමෙව ජානිංසු, අනාගතමද්ධානම්පි ජානිස්සන්තීති එවං ජානනවසෙන පවත්ති ආකාරො වෙදිතබ්බො. සරාගාදිවසෙන පරචිත්තපරිච්ඡෙදඤාණං පරියෙ ඤාණං නාම. ධම්මන්වයපරියඤාණානි පන ඨපෙත්වා සබ්බලොකියපඤ්ඤාඤාණන්ති සම්මතත්තා සම්මුතිම්හි ඤාණන්ති සම්මුතිඤාණං නාම.

ආචයචතුක්කෙ කාමාවචරකුසලෙ පඤ්ඤා ආචයාය නො අපචයාය. සා හි චුතිපටිසන්ධිං ¶ ආචිනොති එව, නො අපචිනොති. මග්ගපඤ්ඤා පන අපචයාය නො ආචයාය. රූපාරූපකුසලපඤ්ඤා ආචයාය චෙව අපචයාය ච. සා හි වික්ඛම්භනවසෙන කිලෙසෙ ච තම්මූලකෙ ච විපාකධම්මෙ අපචිනොති. සෙසා අබ්යාකතා පඤ්ඤා නෙවාචයාය නො අපචයාය.

නිබ්බිදාචතුක්කෙ රූපාවචරපඨමජ්ඣානපඤ්ඤා නිබ්බිදාය නො පටිවෙධාය. සා හි කාමවිවෙකෙන පත්තබ්බත්තා කිලෙසනිබ්බිදාය පවත්තති, අභිඤ්ඤාපාදකභාවං පන අප්පත්තතාය නෙවාභිඤ්ඤාපටිවෙධාය සංවත්තති. චතුත්ථජ්ඣානපඤ්ඤා පටිවෙධාය නො නිබ්බිදාය. සා හි අභිඤ්ඤාපාදකභාවෙනාපි අභිඤ්ඤාභාවප්පත්තියාපි පටිවෙධාය සංවත්තති. පඨමජ්ඣානක්ඛණෙ එව නීවරණනිබ්බින්දනත්තා නො නිබ්බිදාය. දුතියතතියජ්ඣානපඤ්ඤා පන සොමනස්සසහගතතාය පඨමජ්ඣානසන්නිස්සිතා වා අවිතක්කතාය චතුත්ථජ්ඣානසන්නිස්සිතා වා කාතබ්බා. මග්ගපඤ්ඤා පන නිබ්බිදාය චෙව පටිවෙධාය ච. එත්ථ හි චතුසච්චපටිවෙධවසෙන නිබ්බිදාය චෙවෙතාසං ඡළභිඤ්ඤාප්පත්තියා පටිවෙධාය ච සංවත්තනං වෙදිතබ්බං. සෙසා ලොකියලොකුත්තරා ¶ පඤ්ඤා නෙව නිබ්බිදාය නො පටිවෙධාය.

හානභාගියචතුක්කෙ හානං භජතීති හානභාගිනී, එවං සෙසෙසුපි. නිබ්බෙධොති චෙත්ථ අරියමග්ගො තන්නිබ්බත්තකවිපස්සනාපාදකත්තා. නිබ්බෙධභාගිනීති චතූසුපි ඨානෙසු රූපාරූපකුසලපඤ්ඤාව වුත්තා. තානි හි අත්තනො සභාවා පරිහායිත්වා හෙට්ඨා ඔරොහණපච්චයභූතා හානභාගිනී. උපනිජ්ඣානපච්චයභූතා විසෙසභාගිනී, තං පන ඣානනිකන්තියා බලවතාය විසෙසං, හානිං වා අනුස්සුක්කිත්වා ඨිතිකොට්ඨාසිකා ඨිතිභාගිනී, අරියමග්ගපදට්ඨානවිපස්සනාපාදකභූතාව නිබ්බෙධභාගිනී ච හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

චතස්සො පටිසම්භිදාති අත්ථධම්මනිරුත්තිපටිභානපටිසම්භිදාව. චතස්සො පටිපදාති දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදයො හෙට්ඨා වුත්තාව. චත්තාරි ආරම්මණානීති පරිත්තා, පරිත්තාරම්මණාතිආදිකා හෙට්ඨා වුත්තනයාව. ජරාමරණාදිචතුක්කෙසුපි මග්ගඤාණවසෙනෙව චතස්සො යොජනා වුත්තා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

චතුක්කං නිට්ඨිතං.

පඤ්චකෙසු ¶ පන පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධීති පීතිඵරණතා සුඛඵරණතා චෙතොඵරණතා ආලොකඵරණතා පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තන්ති එවං පාළියං වුත්තෙහි පඤ්චහි ඤාණඞ්ගෙහි සමන්නාගතො සමාධි. තත්ථ පීතිං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති ද්වීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා පීතිඵරණතා නාම, සුඛං ඵරමානා උප්පජ්ජතීති තීසු ඣානෙසු පඤ්ඤා සුඛඵරණතා නාම. පරෙසං චෙතොඵරමානා උප්පජ්ජතීති චෙතොපරියඤාණං චෙතොඵරණතා නාම. ආලොකඵරණෙ උප්පජ්ජතීති දිබ්බචක්ඛුඤාණං ආලොකඵරණතා නාම. පච්චවෙක්ඛණඤාණං පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං නාම. එත්ථ ච පීතිඵරණතා, සුඛඵරණතා ච ද්වෙ පාදා විය, චෙතොඵරණතා, ආලොකඵරණතා ච ද්වෙ ¶ හත්ථා විය, පච්චවෙක්ඛණනිමිත්තං සීසං විය, අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං මජ්ඣිමකායො විය. ඉති භගවා පඤ්චඞ්ගිකං සම්මාසමාධිං අඞ්ගපච්චඞ්ගසම්පන්නං පුරිසං විය කත්වා දස්සෙති. ඉමිනා ච සමාධිනා අඞ්ගානි පඤ්ච ඤාණඞ්ගානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධීති –

‘‘‘අයං සමාධි පච්චුප්පන්නසුඛො චෙව ආයතිඤ්ච සුඛවිපාකො’ති පච්චත්තඤ්ඤෙව ඤාණං උප්පජ්ජති, ‘අයං සමාධි අරියො නිරාමිසො’ති…පෙ… ‘මහාපුරිසසෙවිතො’ති…පෙ… ‘සන්තො පණීතො පටිපස්සද්ධිලද්ධො එකොදිභාවාධිගතො න සසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො’ති…පෙ… ‘සො ඛො පනාහං ඉමං සමාධිං සතොව සමාපජ්ජාමි, සතො වුට්ඨහාමී’ති පච්චත්තඤ්ඤෙව ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති (විභ. 804) –

එවං පාළියං වුත්තෙහි පඤ්චහි පච්චවෙක්ඛණඤාණෙහි යුත්තො අරහත්තඵලසඞ්ඛාතො සමාපත්තිඵලසමාධි. සො එවං හි අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ සුඛත්තා පච්චුප්පන්නසුඛො, පුරිමො පුරිමො පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස සමාධිසුඛස්ස චෙව අත්තනා සමුට්ඨාපිතම්පි පණීතරූපෙන ඵුට්ඨසකලකායතාය ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨිතකාලෙ අතිපණීතං කායවිඤ්ඤාණසුඛස්ස පච්චයත්තා ආයතිං සුඛවිපාකො උප්පජ්ජති, ඉමිනාපි පරියායෙන ආයතිං සුඛවිපාකොති එකං අඞ්ගං, කිලෙසෙහි ආරකත්තා අරියො කාමාමිසවට්ටාමිසලොකාමිසානං අභාවා නිරාමිසොති එකං, බුද්ධාදීහි මහාපුරිසෙහි සෙවිතත්තා අකාපුරිසසෙවිසොති එකං, අඞ්ගාරම්මණෙ සන්තතාය, සබ්බකිලෙසදරථසන්තතාය ච සන්තො අතප්පනීයට්ඨෙන පණීතො ¶ කිලෙසපටිපස්සද්ධිභාවස්ස ලද්ධත්තා පටිපස්සද්ධලද්ධො ¶ එකොදිභාවෙන ච අධිගතො අප්පගුණසාසවසමාධි විය සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන පච්චනීකධම්මෙ නිග්ගය්හ කිලෙසෙ වාරෙත්වා අනධිගතත්තා න සසඞ්ඛාරනිග්ගය්හවාරිතගතො. පුග්ගලස්සායං සමාධීති එවං ඛීණාසවස්ස සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙන ඉමං සමාධිං සතොව සමාපජ්ජති, උට්ඨහති චාති එකමඞ්ගන්ති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සබ්බාකාරතො යුත්තත්තා ‘‘පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධී’’ති වුච්චති.

පඤ්චකං නිට්ඨිතං.

ඡක්කෙ ඡසු අභිඤ්ඤාසු පඤ්ඤාති ඉද්ධිවිධෙ ඤාණං, දිබ්බසොතධාතුයා ඤාණං, චෙතොපරියෙ ඤාණං, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතියං ඤාණං, චුතූපපාතෙ ඤාණං, ආසවානං ඛයෙ ඤාණන්ති එවං වුත්තානි ඡළභිඤ්ඤාචිත්තසම්පයුත්තානි ඤාණානි. තෙසු පච්ඡිමං ලොකුත්තරං, සෙසානි රූපාවචරපඤ්චමජ්ඣානිකානීති.

ඡක්කං නිට්ඨිතං.

සත්තකෙ සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනීති ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති පච්චවෙක්ඛණඤාණං එකං, ‘‘අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරා’’ති එකන්ති ද්වෙ ඤාණානි, එවං අතීතෙපි ද්වෙ, අනාගතෙපි ද්වෙති ඡ, තං ඡබ්බිධම්පි ඤාණං ‘‘ඛයධම්ම’’න්තිආදිනා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන සද්ධිං සත්ත ඤාණානි. එවං සෙසෙසුපි ජාතිපරියොසානෙසු චාති එවං එකාදසසු පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු පච්චෙකං කාලත්තයෙපි අන්වයබ්යතිරෙකඤාණං තෙසං වයදස්සනඤාණස්ස ච වසෙන සත්ත සත්ත කත්වා සත්තසත්තති ඤාණානි.

සත්තකං නිට්ඨිතං.

අට්ඨකං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

නවකෙ නවසු අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීසු පඤ්ඤාති නිරොධසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තස්ස අනුපටිපාටියා විහාතබ්බතො උප්පාදෙතබ්බතො අනුපුබ්බවිහාරසඞ්ඛාතාසු රූපාරූපසමාපත්තීසු ¶ සම්පයුත්තා ¶ අට්ඨ පඤ්ඤා චෙව තදනන්තරං නිරොධං ඵුසිත්වා වුට්ඨිතස්ස නිරොධං සන්තතො පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්චාති නව.

නවකං නිට්ඨිතං.

දසකෙ තථාගතස්සාති යථා විපස්සීආදයො පුබ්බකා ඉසයො ආගතා, තථා ආගතස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස. තථාගතබලානීති අඤ්ඤෙහි අසාධාරණානි තථාගතස්සෙව බලානි, යථා වා පුබ්බබුද්ධානං බලානි පුඤ්ඤුස්සයසම්පත්තියා ආගතානි, තථා ආගතානි බලානීතිපි අත්ථො. තත්ථ දුවිධං තථාගතස්ස බලං කායබලං, ඤාණබලඤ්ච. තෙසු කායබලං හත්ථිකුලානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. වුත්තං හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘කාළාවකඤ්ච ගඞ්ගෙය්යං, පණ්ඩරං තම්බපිඞ්ගලං;

ගන්ධමඞ්ගලහෙමඤ්ච, උපොසථඡද්දන්තිමෙ දසා’’ති. (විභ. අට්ඨ. 760; ම. නි. අට්ඨ. 1.148; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.22; අ. නි. 10.21; උදා. අට්ඨ. 75; බු. වං. අට්ඨ. 1.39; පටි. ම. අට්ඨ. 2.2.44; චූළනි. අට්ඨ. 81);

ඉමානි හි දස හත්ථිකුලානි. තත්ථ කාළාවකන්ති පකතිහත්ථිකුලං, යං දසන්නං පුරිසානං කායබලං, තං එකස්ස කාළාවකහත්ථිනො බලං, යං තෙසං දසන්නං බලං, තං එකස්ස ගඞ්ගෙය්යස්ස, තෙසං දසන්නං පණ්ඩරස්ස, තෙසං දසන්නං තම්බස්ස, තෙසං දසන්නං පිඞ්ගලස්ස, තෙසං දසන්නං ගන්ධහත්ථිනො, තෙසං දසන්නං මඞ්ගලස්ස, තෙසං දසන්නං හෙමස්ස, තෙසං දසන්නං උපොසථස්ස, තෙසං දසන්නං බලං ඡද්දන්තස්ස, යං දසන්නං ඡද්දන්තානං බලං, තං තථාගතස්ස නාරායණබලන්ති වුච්චති. තදෙතං පකතිහත්ථිගණනාය හත්ථීනං කොටිසහස්සං, පුරිසගණනාය දසන්නං පුරිසකොටිසහස්සානං බලං හොති. ඉදං තාව තථාගතස්ස කායබලං. යානි පන දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදීනි අනෙකානි ඤාණසහස්සානි, එතං ඤාණබලං නාම. ඉධාපි ඤාණබලමෙව අධිප්පෙතං. ඤාණඤ්හි අකම්පියට්ඨෙන, උපත්ථම්භනට්ඨෙන ච බලන්ති වුත්තං.

යෙහි ¶ බලෙහි සමන්නාගතොති යෙහි දසහි ඤාණබලෙහි උපෙතො. ආසභණ්ඨානන්ති සෙට්ඨට්ඨානං. අපිච ¶ ගවසතජෙට්ඨකො උසභො, ගවසහස්සජෙට්ඨකො වසභො. වජසතජෙට්ඨකො වා උසභො, වජසහස්සජෙට්ඨකො වසභො, සබ්බගවසෙට්ඨො නිසභො, සෙතො පාසාදිකො මහාභාරවහො සබ්බපරිස්සයසහො අසනිසතසද්දෙහිපි අකම්පනීයො නිසභො, සො ඉධ උසභොති අධිප්පෙතො. ඉදම්පි හි තස්ස පරියායවචනං. උසභස්ස ඉදන්ති ආසභං. ඨානන්ති තස්ස නිසභබලසමන්නාගතස්ස චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානං, ඉදං පන ආසභං වියාති ආසභං. යථෙව හි නිසභසඞ්ඛාතො උසභො උසභබලෙන සමන්නාගතො චතූහි පාදෙහි පථවිං උප්පීළෙත්වා අචලට්ඨානෙන තිට්ඨති, එවං තථාගතොපි හි දසබලසමන්නාගතො චතුවෙසාරජ්ජපාදෙහි අට්ඨපරිසපථවිං උප්පීළෙත්වා සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි අප්පධංසියො අචලෙන ඨානෙන තිට්ඨති, තඤ්චෙස පටිජානාති උපගච්ඡති න පච්චක්ඛාති අත්තනි ආරොපෙති, තෙන වුත්තං ‘‘ආසභං ඨානං පටිජානාතී’’ති (විභ. 760).

පරිසාසූති අට්ඨසු පරිසාසු. සීහනාදං නදතීති සෙට්ඨනාදං අභීතනාදං, සීහනාදසදිසං වා නාදං නදති. අයමත්ථො සීහනාදසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. යථා වා සීහො සහනතො ච හනනතො ච ‘‘සීහො’’ති වුච්චති, එවං තථාගතොපි ලොකධම්මානං සහනතො, පරප්පවාදානඤ්ච හනනතො ‘‘සීහො’’ති වුච්චති, තස්ස නාදං නදති.

බ්රහ්මචක්කන්තිආදීසු බ්රහ්මන්ති උත්තමං විසුද්ධං. චක්ක-සද්දො පනායං ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි, යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සාන’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.31) සම්පත්තියං දිස්සති. ‘‘පාදතලෙසු චක්කානි ¶ ජාතානී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.35; 3.204; ම. නි. 2.386) ලක්ඛණෙ. ‘‘චක්කංව වහතො පද’’න්ති (ධ. ප. 1) එත්ථ රථඞ්ගෙ. ‘‘චතුචක්කං නවද්වාර’’න්ති (සං. නි. 1.29) එත්ථ ඉරියාපථෙ. ‘‘චක්කං පවත්තය සබ්බපාණින’’න්ති (ජා. 1.7.149) එත්ථ දානෙ. ‘‘දිබ්බං චක්කරතනං පාතුරහොසී’’ති (දී. නි. 3.85) එත්ථ රතනචක්කෙ. ‘‘ඉච්ඡාහතස්ස පොසස්ස, චක්කං භමති මත්ථකෙ’’ති (ජා. 1.1.104; 1.5.103) එත්ථ උරචක්කෙ. ‘‘ඛුරපරියන්තෙන චෙපි චක්කෙනා’’ති (දී. නි. 1.166) එත්ථ පහරණචක්කෙ. ‘‘අසනිචක්ක’’න්ති (දී. නි. 3.61; සං. නි. 2.162) එත්ථ අසනිමණ්ඩලෙ. ‘‘මයා පවත්තිතං චක්ක’’න්ති (සු. නි. 562) එත්ථ ධම්මචක්කෙ. ඉධ පන ධම්මචක්කෙ පවත්තති.

ධම්මචක්කඤ්ච ¶ දුවිධං හොති පටිවෙධඤාණඤ්ච දෙසනාඤාණඤ්ච. තත්ථ පඤ්ඤාපභාවිතං අත්තනො අරියඵලාවහං ලොකුත්තරං පටිවෙධඤාණං, කරුණාපභාවිතං සාවකානං අරියඵලාවහං කාමාවචරං දෙසනාඤාණං, උභයම්පි පනෙතං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං බුද්ධානඤ්ඤෙව ඔරසඤාණං, තං පවත්තෙති උප්පාදෙති විභාවෙති විත්ථාරිකං කරොතීති අත්ථො.

ඉදානි යානි දස ඤාණානි ආදිතො ‘‘තථාගතබලානී’’ති නික්ඛිත්තානි, තානි විත්ථාරෙතුං ‘‘කතමානි දස? ඉධ තථාගතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඨානඤ්ච ඨානතොති කාරණඤ්ච කාරණතො. කාරණං හි යස්මා තත්ථ ඵලං තිට්ඨති තදායත්තවුත්තිතාය උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති ච, තස්මා ඨානන්ති වුච්චති. අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතොති අකාරණඤ්ච අකාරණතො. යම්පීති යෙන ඤාණෙන යථාභූතං පජානාති, ඉදම්පි ඨානාඨානඤාණං තථාගතස්ස තථාගතබලං නාම හොතීති අත්ථො. එවං උපරිපි සබ්බත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. කථං පනෙත්ථ භගවා ඨානඤ්ච ඨානතො, අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො ¶ යථාභූතං පජානාතීති? අට්ඨානමෙතං අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො උපගච්ඡෙය්ය…පෙ… කඤ්චි ධම්මං අත්තතො උපගච්ඡෙය්ය, මාතරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පිතරං…පෙ… අරහන්තං ජීවිතා වොරොපෙය්ය, පදුට්ඨචිත්තෙන තථාගතස්ස ලොහිතං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඝං භින්දෙය්ය, අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්ය, අට්ඨමං භවං නිබ්බත්තෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජති, පුථුජ්ජනො පනෙතං සබ්බං කරෙය්යාති ඨානමෙතං විජ්ජතීති පජානාති, තථා යං එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධා අපුබ්බං අචරිමං උප්පජ්ජෙය්යුං, තථා ද්වෙ රාජානො චක්කවත්තී උප්පජ්ජෙය්යුං, නෙතං ඨානං විජ්ජති, එකො පන උප්පජ්ජති, ඨානමෙතං විජ්ජතීති පජානාති, තථා යං කායදුච්චරිතාදීනං තිණ්ණං දුච්චරිතානං ඉට්ඨො විපාකො, සුචරිතානඤ්ච අනිට්ඨො විපාකො නිබ්බත්තෙය්යාති නෙතං ඨානං විජ්ජති, තබ්බිපරීතො පන නෙසං විපාකො නිබ්බත්තෙය්යාති ඨානමෙතං විජ්ජතීති, යෙ යෙ ධම්මා යෙසං යෙසං ධම්මානං හෙතූ පච්චයා උප්පාදාය, තං තං ඨානං, ඉතරෙ අට්ඨානන්ති යථාභූතං පජානාති, එත්ථ පනායං සඞ්ඛෙපතො අට්ඨකථාවිනිච්ඡයො. ‘‘සුඛතො උපගච්ඡෙය්යා’’ති ඉදං ‘‘එකන්තසුඛී අත්තා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.27) දිට්ඨිවිපල්ලාසවසෙන සුඛතො ගාහං සන්ධාය වුත්තං, සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසවසෙන පන අරියසාවකොපි කිලෙසපරිළාහාභිභූතො මත්තහත්ථිපරිතාසිතො විය, සුචිකාමො ගූථකූපං විය කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො උපගච්ඡති, අත්තතො උපගමනවාරෙ කසිණාදිපණ්ණත්තියා, නිබ්බානස්ස ච සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘‘සඞ්ඛාර’’න්ති අවත්වා ‘‘කඤ්චි ධම්ම’’න්ති වුත්තං.

මාතරන්තිආදීසු ¶ කිඤ්චාපි අරියසාවකො සීසච්ඡෙදං පාපුණන්තොපි කුන්ථකිපිල්ලිකං උපාදාය පාණාතිපාතං, අදින්නාදානාදීසු වා යංකිඤ්චි දුච්චරිතං අපායහෙතුභූතං කාතුං භවන්තරෙපි ¶ න සක්කොති, පුථුජ්ජනභාවස්ස පන මහාසාවජ්ජතාදස්සනත්ථමෙත්ථ පඤ්චානන්තරියානෙව උද්ධටානි. සාවජ්ජො හි පුථුජ්ජනභාවො, යත්ර හි නාම ආනන්තරියානිපි කරිස්සතීති. එත්ථ ච මනුස්සභූතස්සෙව මනුස්සභූතං ජනිකං මාතරං, පිතරං වා අපි පරිවත්තලිඞ්ගං ජීවිතා වොරොපෙන්තස්ස කම්මං ආනන්තරියං හොති. තිරච්ඡානභූතං පන මාතරං, පිතරං වා සයං වා තිරච්ඡානභූතො මනුස්සභූතං, තිරච්ඡානභූතං වා ජීවිතා වොරොපෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති, කම්මං පන භාරියං, ආනන්තරියං ආහච්චෙව තිට්ඨති. අරහන්තම්පි මනුස්සභූතමෙව ඝාතෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති. තස්ස ච පුථුජ්ජනකාලෙ පහාරං දත්වා අරහත්තං පත්වා තස්මිං තෙනෙව රොගෙන මතෙපි අරහන්තඝාතකො හොති, න යක්ඛභූතං අරහන්තං, සෙසඅරියපුග්ගලෙ වා මනුස්සභූතෙපි ඝාතෙන්තො, කම්මං පන ආනන්තරියසදිසං හොති. යං පන පුථුජ්ජනකාලෙ දින්නං දානං අරහත්තං පත්වා පරිභුඤ්ජති, පුථුජ්ජනස්සෙව තං දින්නං හොති, සෙසඅරියපුග්ගලෙ මාරෙන්තස්ස ආනන්තරියං නත්ථි, කම්මං පන ගරුකං හොති. එත්ථ ච එළකාදිචතුක්කං වෙදිතබ්බං – ‘‘එළකං මාරෙමී’’ති හි අභිසන්ධිනා එළකට්ඨානෙ නිපන්නං මාතරං, පිතරං, අරහන්තං වා මාරෙන්තො ආනන්තරියං ඵුසති, එළකාභිසන්ධිනා වා මාතාදිඅභිසන්ධිනා වා එළකං මාරෙන්තො ආනන්තරියං න ඵුසති, මාතාදිඅභිසන්ධිනා තෙ එව මාරෙන්තො ඵුසතෙව. එස නයො චොරචතුක්කාදීසුපි.

ලොහිතුප්පාදෙ තථාගතස්ස අභෙජ්ජකායතාය කුද්ධචිත්තස්ස පරස්ස උපක්කමෙන චම්මච්ඡෙදො, ලොහිතපග්ඝරණං වා නත්ථි, දෙවදත්තෙන පන පවිද්ධසිලාතො භිජ්ජිත්වා ගතසක්ඛලිකප්පහාරෙන විය සරීරස්ස අන්තොයෙව එකස්මිං ඨානෙ යථා ඛුද්දිකමක්ඛිකාපිවනමත්තම්පි ලොහිතං විසමං සමොසරති, තථා කරොන්තස්ස ආනන්තරියං හොති, න පන ජීවකස්සෙව මුදුචිත්තෙන දුට්ඨලොහිතං නීහරිත්වා ඵාසුකං කරොන්තස්ස ¶ , පුඤ්ඤමෙව පනස්ස හොති, පරිනිබ්බුතෙ භගවති චෙතියං භින්දන්තස්ස, බොධිං ඡින්දන්තස්ස, ධාතූසු උපක්කමන්තස්ස ච ආනන්තරියං න හොති, කම්මං පන ආනන්තරියසදිසං හොති. බොධිරුක්ඛස්ස පන ථූපං වා සධාතුකං පටිමං වා බාධයමානං සාඛං, චෙතියවත්ථුං භින්දිත්වා ගච්ඡන්තං බොධිමූලඤ්ච ඡින්දිත්වා හරිතුං වට්ටති. සචෙපි සාඛාය නිලීනා සකුණා චෙතියෙ වච්චං පාතෙන්ති, ඡින්දිතුං වට්ටති. පරිභොගචෙතියතො හි සරීරචෙතියමෙව මහන්තතරං. ධාතුනිධානරහිතං පටිමාඝරං වා බොධිඝරං වා බාධෙන්තං ¶ සාඛං ඡින්දිතුං න වට්ටති, ඔජොහරණසාඛං, පනස්ස පූතිට්ඨානං වා ඡින්දිතුං වට්ටති, සරීරපටිජග්ගනෙ විය පුඤ්ඤමෙව හොති.

සඞ්ඝභෙදෙ සමානසංවාසසීමාය සමානසංවාසකෙ සඞ්ඝෙ එකතො ඨිතෙ විසුං වග්ගසඞ්ඝං ගහෙත්වා පඤ්චහි කාරණෙහි සඞ්ඝං භින්දන්තස්ස සඞ්ඝභෙදො හොති ආනන්තරියකම්මඤ්ච. වුත්තං හෙතං ‘‘පඤ්චහි, උපාලි, ආකාරෙහි සඞ්ඝො භිජ්ජති. කතමෙහි පඤ්චහි? කම්මෙන උද්දෙසෙන වොහරන්තො අනුස්සාවනෙන සලාකග්ගාහෙනා’’ති (පරි. 458). තත්ථ කම්මෙනාති අපලොකනාදීසු චතූසු අඤ්ඤතරෙන කම්මෙන. උද්දෙසෙනාති පාතිමොක්ඛුද්දෙසෙන. වොහරන්තො කථයන්තො තාහි තාහි උපපත්තීහි ‘‘අධම්මං ධම්මො’’තිආදීනි අට්ඨාරස භෙදකරවත්ථූනි දීපෙන්තො. අනුස්සාවනෙනාති ‘‘නනු තුම්හෙ ජානාථ මය්හං බහුස්සුතාදිභාවං, කථං හි නාම මාදිසො උද්ධම්මං උබ්බිනයං සත්ථුසාසනං ගාහෙය්ය, කිමහං අපායතො න භායාමී’’තිආදිනා නයෙන කණ්ණමූලෙ වචීභෙදං කත්වා අනුස්සාවනෙන. සලාකග්ගාහෙනාති එවං වොහාරානුස්සාවනෙහි තෙසං චිත්තං උපත්ථම්භෙත්වා අනිවත්තිධම්මං කත්වා ‘‘ගණ්හථ ඉමං සලාක’’න්ති සලාකග්ගාහෙන.

එත්ථ ¶ ච කම්මමෙව උද්දෙසො වා පමාණං, වොහාරානුස්සාවනසලාකග්ගාහා පන පුබ්බභාගා. තෙසු නිප්ඵන්නෙසුපි අභින්නොව හොති සඞ්ඝො. යදා පන වොහාරානුස්සාවනෙහි චත්තාරො වා අතිරෙකෙ වා භික්ඛූ සලාකං ගාහෙත්වා වග්ගං සඞ්ඝං ගහෙත්වා විසුං කම්මං වා උද්දෙසං වා කරොති, තදා සඞ්ඝො භින්නො නාම හොති. අභෙදපුරෙක්ඛාරස්ස පන සමග්ගසඤ්ඤාය වට්ටති. සමග්ගසඤ්ඤාය හි කරොන්තස්ස නෙව භෙදො හොති, න ආනන්තරියං, තථා තතො ඌනපරිසාය කරොන්තස්ස. වුත්තං හෙතං ‘‘එකතො, උපාලි, චත්තාරො හොන්ති එකතො චත්තාරො, නවමො අනුස්සාවෙතී’’තිආදි (චූළව. 351).

ඉමෙසු පන පඤ්චසු ආනන්තරියෙසු සඞ්ඝභෙදො වචීකම්මං, සෙසානි කායකම්මානි, සබ්බානෙව ඛො තානි කායද්වාරතොපි වචීද්වාරතොපි සමුට්ඨහන්ති. සඞ්ඝභෙදොපි හි හත්ථමුද්දාය භෙදං කරොන්තස්ස කායද්වාරතොපි සමුට්ඨාති, සඞ්ඝභෙදො චෙත්ථ කප්පට්ඨිතියො. කප්පවිනාසෙ එව හි සඞ්ඝභෙදතො මුච්චති, සෙසානං පන තථා නියමො නත්ථි. යෙන ච පඤ්චපෙතානි කම්මානි කතානි හොන්ති, තස්ස සඞ්ඝභෙදොව නිරයෙ විපච්චති, සෙසානි ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො’’ති එවමාදීසු සඞ්ඛ්යං ගච්ඡන්ති. සඞ්ඝභෙදාභාවෙ ලොහිතුප්පාදො, තදභාවෙ අරහන්තඝාතො ¶ , තදභාවෙ මාතුඝාතො, පිතුඝාතො වා, තස්මිම්පි සීලසම්පන්නතරෙ. පුරිමානි චෙත්ථ චත්තාරි සබ්බෙසං ගහට්ඨපබ්බජිතානං සාධාරණානි, සඞ්ඝභෙදො පන පකතත්තස්ස භික්ඛුනොව, අසාධාරණො අඤ්ඤෙසං, භික්ඛුනීපි හි සඞ්ඝං න භින්දති, පගෙව ඉතරෙ. පඤ්චපි චෙතානි දුක්ඛවෙදනාසම්පයුත්තානි, දොසමූලානි චාති වෙදිතබ්බානි.

අට්ඨමං භවං නිබ්බත්තෙය්යාති එත්ථ අරියසාවකස්ස අට්ඨමභවාගහණං කෙන නියාමිතන්ති? විපස්සනාය. යස්ස හි සා ¶ තික්ඛා, සො එකං එව භවං නිබ්බත්තිත්වා අරහත්තං පත්වා එකබීජී නාම හොති. යස්ස මන්දා, සො දුතියෙ…පෙ… ඡට්ඨෙ වා භවෙ අරහත්තං පත්වා කොලංකොලො නාම හොති. යස්ස පන අතිමන්දා, සො සත්තමං භවං නාතික්කමති, තත්ථ නියමෙන අරහත්තං පාපුණිත්වා සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම හොති. සචෙපි හිස්ස සත්තමෙ භවෙ නිද්දං ඔක්කන්තස්ස මත්ථකෙ අසනි වා පබ්බතකූටො වා පතෙය්ය, තස්මිම්පි කාලෙ අරහත්තං පත්වාව පරිනිබ්බාති. උත්තමකොටියා හි සත්තමභවානතික්කමනඤ්ඤෙව සන්ධායෙව ‘‘නියතො සම්බොධිපරායණො’’ති (ම. නි. 1.66; 2.169; සං. නි. 5.998) වුත්තොති.

එකිස්සා ලොකධාතුයා ද්වෙ අරහන්තො සම්මාසම්බුද්ධාතිආදීසු දසසහස්සචක්කවාළසඞ්ඛාතං ජාතිඛෙත්තං එකා ලොකධාතු නාම ආණාවිසයඛෙත්තෙසු බුද්ධුප්පත්තිසඞ්කාය එවාභාවතො. තත්ථ ද්වින්නං බුද්ධානං උප්පත්තිපටිසෙධං අකත්වා ජාතිඛෙත්තෙ එව කතො. ඨපෙත්වා ඉමං චක්කවාළං අඤ්ඤස්මිං චක්කවාළෙ බුද්ධා න උප්පජ්ජන්ති බුද්ධත්තහෙතූනං අනාදිබුද්ධපරම්පරාදීනං තථාභාවා. තතො එව හි සත්තා නිරවසෙසතො නිබ්බුතිං න පාපුණන්ති. යදි හි සබ්බචක්කවාළෙසු බුද්ධා උප්පජ්ජෙය්යුං, සබ්බෙ සත්තා ඉතො පුබ්බෙ නිරවසෙසතො නිබ්බුතිං පාපුණෙය්යුං, න ච තං අත්ථි, තස්මා අනාදිබුද්ධපරම්පරාය විවට්ටූපනිස්සයසම්පන්නානං නිවාසභූතෙ ඉමස්මිං චක්කවාළෙ එව උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බා. තෙ චෙත්ථාපි දුල්ලභා, තෙසං දුල්ලභත්තා එවෙත්ථ කප්පානං අසඞ්ඛ්යෙය්යම්පි බුද්ධුප්පාදරහිතං හොති. යදි ච තෙ සුලභා භවෙය්යුං, එකස්මිං විවට්ටට්ඨායිඅසඞ්ඛ්යෙය්යෙ චතුසට්ඨිබුද්ධානම්පි උප්පජ්ජිතුං සක්කා භවෙය්ය අන්තරකප්පස්ස බුද්ධන්තරත්තා. භද්දකප්පෙසු චෙත්ථ පඤ්ච බුද්ධා එව උප්පජ්ජන්ති. කථං පනෙත්ථාපි දුල්ලභතරා චක්කවාළන්තරෙසු උප්පජ්ජෙය්යුං, බුද්ධානඤ්ච දුල්ලභතා කාරණදුල්ලභතාය, තස්මා ඉමස්මිඤ්ඤෙව ¶ චක්කවාළෙ බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති? එත්ථාපි න දෙවබ්රහ්මලොකෙසු, මනුස්සලොකෙ එව පන උප්පජ්ජන්ති එත්ථෙව සබ්බසො තිවිධසද්ධම්මාධාරස්ස සඞ්ඝරතනස්ස පාතුභාවතො, ඉතරලොකෙසු නිරවසෙසතො පකාරාසම්භවතො ච.

යදි ¶ හි බුද්ධා දෙවලොකාදීසු උප්පජ්ජෙය්යුං, මනුස්සා භයෙන උපසඞ්කමිතුමෙව න සක්කොන්ති, පගෙව ධම්මසවනපබ්බජ්ජාදිං කාතුං, තෙනෙව අම්හාකං බොධිසත්තො අත්තනො රූපකායානුභාවාදිසම්පත්තියා උප්පන්නඅමනුස්සසඞ්කාකුතූහලං ජනං නිජ්ඣාපෙතුං උත්තානසෙය්යකාදිනියාමෙන වඩ්ඪිත්වා දාරපරිග්ගහාදිං අකාසි, එවං කත්වා පබ්බජිතම්පි නං රාජගහෙ පිණ්ඩාය පවිසිත්වා පණ්ඩවපබ්බතපස්සෙ නිසීදිත්වා පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජන්තං බිම්බිසාරො නානප්පකාරතො මනුස්සභාවං විචිනිත්වාව උපසඞ්කමිතුං විසහි, නො අඤ්ඤථා. ලොකනිත්ථාරණත්ථාය හි බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති, න අත්තනො සක්කාරාදිඅත්ථාය, තස්මා මනුස්සෙසු එව උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බො. තත්ථාපි ඉමස්මිං ජම්බුදීපෙ එව, තත්ථාපි ඉමස්මිං මජ්ඣිමපදෙසෙ එව. න කෙවලඤ්ච බුද්ධාව, පච්චෙකබුද්ධා, අග්ගසාවකමහාසාවකා ච චක්කවත්තිආදයො ච අඤ්ඤෙපි පුඤ්ඤවන්තසත්තා එත්ථෙව උප්පජ්ජන්ති.

අපුබ්බං අචරිමන්ති එත්ථ මාතුකුච්ඡිස්මිං පටිසන්ධිග්ගහණතො පුරෙ පුබ්බං නාම, ධාතුඅන්තරධානතො පච්ඡා චරිමං නාම, උභින්නමන්තරා අපුබ්බං අචරිමං නාම. එත්ථන්තරෙ අඤ්ඤස්ස බුද්ධස්ස උප්පත්ති නිවාරිතා, ධාතුඅන්තරධානෙ පන ජාතෙ අඤ්ඤස්ස උප්පත්ති න නිවාරිතා. කිඤ්චාපි න නිවාරිතා, අන්තරකප්පං පන ඛෙපෙත්වාව උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බං.

පඤ්ච හි අන්තරධානානි නාම අධිගමඅන්තරධානං පටිපත්තිඅන්තරධානං පරියත්තිඅන්තරධානං ලිඞ්ගඅන්තරධානං ධාතුඅන්තරධානන්ති. තත්ථ අධිගමොති මග්ගඵලාභිඤ්ඤාපටිසම්භිදායො, සො ¶ පරිහායමානො පටිසම්භිදාතො පට්ඨාය පරිහායති. පරිනිබ්බානතො හි වස්සසහස්සමෙව පටිසම්භිදා නිබ්බත්තෙතුං සක්කොන්ති, තතො පරං අභිඤ්ඤා, තාපි නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවා හොන්ති, තතො අනාගාමිනො, තතො සකදාගාමිනො, සොතාපන්නා ච හොන්ති, තෙසු ධරන්තෙසුපි අධිගමො අනන්තරහිතොව හොති, පච්ඡිමකස්ස පන සොතාපන්නස්ස ජීවිතක්ඛයෙන අධිගමො අන්තරහිතො නාම හොති. ඉදං අධිගමඅන්තරධානං.

තතො මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙතුං අසක්කොන්තා ‘‘නත්ථි දානි නො අරියධම්මපටිවෙධො’’ති ඣානවිපස්සනාසු වොසානං ආපජ්ජිත්වා කොසජ්ජබහුලා චතුපාරිසුද්ධිසීලමත්තං රක්ඛන්තො අඤ්ඤමඤ්ඤං න චොදෙන්ති, න සාරෙන්ති, අකුක්කුච්චකා හොන්ති, තතො පට්ඨාය ඛුද්දානුඛුද්දකානි මද්දන්ති, තතො ගරුකාපත්තිං ආපජ්ජන්ති, පාරාජිකමත්තමෙව රක්ඛන්ති, තෙසු ධරන්තෙසුපි පටිපත්ති ¶ අනන්තරහිතාව හොති, පච්ඡිමකස්ස පන භික්ඛුනො සීලභෙදෙන වා ජීවිතක්ඛයෙන වා පටිපත්ති අන්තරහිතා නාම හොති. ඉදං පටිපත්තිඅන්තරධානං නාම.

පරියත්තීති සාට්ඨකථං තෙපිටකං බුද්ධවචනං, ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ අධම්මිකෙහි කලියුගරාජාදීහි විපන්නසස්සාදිසම්පත්තිතාය පච්චයදායකා දුග්ගතා හොන්ති, භික්ඛූ ච පච්චයෙහි කිලමන්තා අන්තෙවාසිකෙ ගහෙතුං න සක්කොන්ති. තතො අට්ඨකථා පරිහායති, පාළිවසෙනෙව පරියත්තිං ධාරෙන්ති, තතො පාළිං සකලං ධාරෙතුං න සක්කොන්ති, පඨමං අභිධම්මපිටකං පරිහායති, තඤ්චස්ස පරිහායනං මත්ථකතො පඨාය. පඨමමෙව හි මහාපකරණං පරිහායති, තතො යමකං කථාවත්ථු පුග්ගලපඤ්ඤත්ති ධාතුකථා විභඞ්ගො ධම්මසඞ්ගහො ච අනුක්කමෙන පරිහායන්ති, තතො මත්ථකතො පට්ඨාය සුත්තන්තපිටකං පරිහායති, පඨමං හි අඞ්ගුත්තරනිකායො ¶ එකාදසකනිපාතතො පට්ඨාය යාවඑකකනිපාතා පරිහායති, තතො මත්ථකතො පට්ඨාය සංයුත්තනිකායො, පඨමං හි මහාවග්ගො පරිහායති, තතො සළායතනවග්ගො ඛන්ධකවග්ගො නිදානවග්ගො සගාථාවග්ගොති, එවං මජ්ඣිමනිකායදීඝනිකායාදයො ච මත්ථකතො පට්ඨාය පරිහායන්ති, තතො විනයපිටකමෙව තිට්ඨති, තම්පි පරිවාරතො පට්ඨාය යාව මහාවිභඞ්ගා පරිහායති, තතො උපොසථක්ඛන්ධකතො මාතිකාමත්තමෙව ධාරෙන්ති, තදාපි යාව චතුප්පදිකාපි ගාථා මනුස්සෙසු පවත්තති, තාව පරියත්ති අනන්තරහිතාව හොති, තාය අන්තරහිතාය පරියත්ති අන්තරහිතා නාම හොති. ඉදං පරියත්තිඅන්තරධානං නාම.

ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ පත්තචීවරග්ගහණාදිආකප්පං න පාසාදිකං හොති, නිගණ්ඨාදයො විය අලාබුපත්තාදිං අග්ගබාහාය පක්ඛිපිත්වාපි ඔලම්බිත්වාපි සික්කාය ඔලග්ගෙත්වාපි විචරන්ති, චීවරරජනම්පි න සාරුප්පං, ඔට්ඨට්ඨිකවණ්ණං කත්වා ධාරෙන්ති, තතො රජනම්පි ඔවට්ටිකවිජ්ඣනම්පි න හොති, දසා ඡෙත්වා පරිබ්බාජකා විය කාසාවමත්තමෙව ධාරෙන්ති, තතො පරික්ඛීණෙ කාලෙ ඛුද්දකකාසාවඛණ්ඩං හත්ථෙ වා ගීවාය වා බන්ධිත්වා කසිකම්මාදීනි කත්වා දාරභරණාදිං කරොන්ති, තදා දක්ඛිණං දෙන්තො ජනො සඞ්ඝං උද්දිස්ස එතෙසං දෙති, ඉදං සන්ධාය භගවතා වුත්තං ‘‘භවිස්සන්ති ඛො පනානන්ද, අනාගතමද්ධානං ගොත්රභුනො කාසාවකණ්ඨා දුස්සීලා පාපධම්මා, තෙසු දුස්සීලෙසු සඞ්ඝං උද්දිස්ස දානං දස්සන්ති, තදාපහං, ආනන්ද, සඞ්ඝගතං දක්ඛිණං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අප්පමෙය්යං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.380). තතො ‘‘පපඤ්චො එස, කිං ඉමිනා අම්හාක’’න්ති ¶ තං කාසාවඛණ්ඩං ඡින්දිත්වා අරඤ්ඤෙ ඛිපන්ති, එතස්මිං ¶ කාලෙ ලිඞ්ගං අන්තරහිතං නාම හොති. ඉදං ලිඞ්ගඅන්තරධානං නාම.

තතො තත්ථ තත්ථ සක්කාරසම්මානං අලභමානා ධාතුයො බුද්ධානං අධිට්ඨානබලෙන සක්කාරසම්මානලබ්භමානකට්ඨානං ගමිස්සන්ති, තතො සබ්බත්ථ අලභමානා සබ්බධාතුයො මහාබොධිමණ්ඩමෙව ගමිස්සන්ති. සාසපමත්තාපි හි ධාතු න අන්තරා නස්සිස්සති, තා පන බොධිමණ්ඩෙ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නබුද්ධසරීරසිරිං, යමකපාටිහාරියඤ්ච දස්සෙස්සන්ති, තතො ධාතුසරීරතො තෙජො සමුට්ඨාය තං සරීරං අපණ්ණත්තිකභාවං ගමෙති, තදා දසසහස්සචක්කවාළෙ දෙවතා පරිනිබ්බානදිවසෙ විය පරිදෙවිත්වා පූජාසක්කාරං කත්වා පක්කමන්ති. ඉදං ධාතුඅන්තරධානං නාම.

ඉමස්ස පඤ්චවිධස්ස අන්තරධානස්ස පරියත්තිඅන්තරධානමෙව මූලං. පරියත්තියං හි සති පටිවෙධාදයොපි නට්ඨා නාම න හොන්ති, අසති නට්ඨාති. යථා ච නිධිකුම්භියා ජානනත්ථාය පාසාණපිට්ඨෙ උපනිබද්ධඅක්ඛරෙසු ධරන්තෙසු නිධිකුම්භි නට්ඨා නාම න හොති, අක්ඛරෙසු පන නට්ඨෙසු නට්ඨා, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. යථාහ –

‘‘යාව තිට්ඨන්ති සුත්තන්තා,

විනයො යාව දිප්පති;

තාව දක්ඛන්ති ආලොකං,

සූරියෙ අබ්භුට්ඨිතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙසු අසන්තෙසු,

පමුට්ඨෙ විනයම්හි ච;

තමො භවිස්සති ලොකෙ,

සූරියෙ අත්ථඞ්ගතෙ යථා.

‘‘සුත්තන්තෙ ¶ රක්ඛිතෙ සන්තෙ,

පටිපත්ති හොති රක්ඛිතා;

පටිපත්තියං ¶ ඨිතො ධීරො,

යොගක්ඛෙමා න ධංසතී’’ති; (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.130; සාරත්ථ. ටී. පාචිත්තිය 3.438);

එවමිමෙසු පඤ්චසු අන්තරධානෙසු ධාතුඅන්තරධානතො පච්ඡා චරිමං නාමාති වෙදිතබ්බං.

කස්මා පන ද්වෙ සම්මාසම්බුද්ධා අපුබ්බං අචරිමං න උප්පජ්ජන්තීති? නිරත්ථකතොව. එකොව හි සම්මාසම්බුද්ධො අනන්තෙසු චක්කවාළෙසු සබ්බසත්තානම්පි යදි උපනිස්සයො භවෙය්ය, එකක්ඛණෙ සපාටිහාරියං සබ්බානුකූලං ධම්මං දෙසෙත්වා තෙ විනෙතුං සක්කොති, කිමඞ්ගං පන නානක්ඛණෙසු, තස්මා එකස්මිං කාලෙ අනෙකෙසං සම්මාසම්බුද්ධානං උප්පත්ති නිරත්ථිකාව. අනත්ථකතා පන අනච්ඡරියඅගාරවවිවාදාදිදොසතො චෙව මහාපථවියා ද්වින්නං බුද්ධානං ධාරණෙ අසමත්ථතාය විකිරණාදිදොසතො ච වෙදිතබ්බා. චක්කවත්තිනො පන එකස්මිං චක්කවාළෙ ද්වෙ එකතො න උප්පජ්ජන්ති, එකොව උප්පජ්ජති. නානාචක්කවාළෙසු පන බහූපි එකතො උප්පජ්ජන්තීති වෙදිතබ්බා. එත්ථ හි ‘‘එකිස්සා ලොකධාතුයා’’ති එතස්ස එකස්මිං චක්කවාළෙති අත්ථො ගහෙතබ්බො. අපුබ්බං අචරිමඤ්චෙත්ථ චක්කරතනපාතුභාවඅන්තරධානානං වෙමජ්ඣං වෙදිතබ්බං. අන්තරධානඤ්චස්ස චක්කවත්තිනො කාලකිරියතො, පබ්බජ්ජාතො වා සත්තමෙ දිවසෙ හොති, තස්ස ච ආනුභාවෙන ද්වින්නං එකත්ථ සහඅනුප්පත්ති ච වෙදිතබ්බා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඨානාඨානඤාණබලං පඨමං.

දුතියෙ කම්මසමාදානානන්ති සමාදියිත්වා කතානං කුසලාකුසලානං, කම්මමෙව වා කම්මසමාදානං. ඨානසො හෙතුසොති පච්චයතො චෙව හෙතුසඞ්ඛාතකාරණතො ච ¶ . තත්ථ ගතිඋපධිකාලපයොගා විපාකස්ස පච්චයා, කම්මං හෙතු. තදුභයතො කම්මවිපාකං යථාභූතං පජානාති. කථං? භගවා හි ‘‘එකච්චස්ස බහූනි පාපකම්මානි ගතිඋපධිකාලපයොගානං සම්පත්තියා පටිබාහිතානි න විපච්චන්ති, තෙසං විපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති, එකච්චස්ස බහූනි කල්යාණකම්මානි තෙසං විපත්තියා පටිබාහිතානි න විපච්චන්ති, තෙසං සම්පත්තිං ආගම්ම විපච්චන්තී’’ති පජානාති.

තත්ථ ගතිවිපත්තීති චත්තාරො අපායා. ගතිසම්පත්තීති මනුස්සදෙවගතියො. උපධීති අත්තභාවො ¶ . තස්ස සමිද්ධි සම්පත්ති නාම, අසමිද්ධි විපත්ති නාම. කාලසම්පත්තීති සුරාජසුමනුස්සකාලසඞ්ඛාතො සම්පන්නකාලො, තප්පටිපක්ඛො කාලවිපත්ති නාම. තස්ස තස්ස පන කම්මස්ස සම්මාපයොගො පයොගසම්පත්ති, මිච්ඡාපයොගො පයොගවිපත්ති නාම. තත්ථ හි එකච්චස්ස කුසලකම්මෙන දෙවගතිආදීසු ගතියං නිබ්බත්තස්ස තං ගතිසම්පත්තිං ආගම්ම කුසලානි එව විපච්චන්ති. තාය පන ගතිසම්පත්තියා පටිබාහිතානි අකුසලානි තත්ථ විපච්චිතුං න සක්කොන්ති. තානි පුන නිරයාදීසු අපායෙසු නිබ්බත්තස්ස තං ගතිවිපත්තිං ආගම්ම යථාසුඛං විපච්චන්ති. තාය පන ගතිවිපත්තියා පටිබාහිතානි කුසලානි තත්ථ විපච්චිතුං න සක්කොන්ති. එකච්චස්ස දස්සනීයෙනාභිරූපෙන කායෙන සමන්නාගතස්ස යදිපි සො දාසො වා හොති හීනජච්චො වා, තං උපධිසම්පත්තිං ආගම්ම කුසලානි එවස්ස විපච්චන්ති. තාදිසං හි සුරූපං ‘‘අයං කිලිට්ඨකම්මස්ස නානුච්ඡවිකො’’ති උච්චෙසු අමච්චාදිට්ඨානෙසු ඨපෙන්ති, චණ්ඩාලිම්පි සුරූපං අග්ගමහෙසිආදිට්ඨානෙසු ඨපෙන්ති. තාය පන උපධිසම්පත්තියා පටිබාහිතානි අකුසලානස්ස විපච්චිතුං න සක්කොන්ති. තානි පන උපධිවිපත්තියං ච ඨිතස්ස යථාසුඛං විපච්චන්ති. රාජකුලාදීසු හි උප්පන්නම්පි දුරූපං හීනෙසු ඨපෙන්ති. එකච්චස්ස පන පඨමකප්පිකානං වා චක්කවත්තිරඤ්ඤො වා බුද්ධානං වා සුරාජසුමනුස්සානං ¶ සම්පන්නෙ කාලෙ නිබ්බත්තස්ස තං කාලසම්පත්තිං ආගම්ම කුසලානි එව විපච්චන්ති, න අකුසලානි. තානි පුන දුරාජදුමනුස්සානං විපන්නෙ කාලෙ තං කාලවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති, න පන කුසලානි තාය කාලවිපත්තියා පටිබාහිතත්තා. එකච්චස්ස පන සීලසංයමාදිඅනවජ්ජපයොගෙන චෙව සාවජ්ජෙන වා අනවජ්ජෙන වා දෙසකාලානුසාරෙන ආයුධසිප්පාදිපයොගසාමත්ථියෙන ච සමන්නාගතස්ස තං පයොගසම්පත්තිං ආගම්ම කුසලානි එව විපච්චන්ති, න අකුසලානි. තානි පුන යථාවුත්තවිපරීතපයොගවිපත්තිං ආගම්ම විපච්චන්ති, න පන කුසලානි තාය පටිබාහිතත්තා. යුද්ධාදීසු හි පාණාතිපාතාදිඅකුසලං කරොන්තාපි තංතංආයුධසිප්පාදිපයොගසම්පත්තිං නිස්සායෙව සෙනාපතිට්ඨානාදිමහාසම්පත්තිං ලභන්ති, න පන තං අකුසලං නිස්සාය. යථා දානවෙය්යාවච්චාදීසු කුසලං කරොන්තාපි අධිමත්තවායාමාදිපයොගවිපත්තිං නිස්සාය අනයබ්යසනම්පි පාපුණන්ති, න පන තං කුසලං නිස්සාය. එවමෙතාහි චතූහි සම්පත්තීහි, විපත්තීහි ච කුසලාකුසලානං විපච්චනාවිපච්චනවිභාගං භගවා යථාභූතං පජානාති. අයං තාවෙත්ථ විභඞ්ගනයෙන දුතියබලස්ස විභාවනා.

අපරෙන චස්ස –

‘‘අහොසි ¶ කම්මං අහොසි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං අත්ථි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො, අහොසි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො, භවිස්සති කම්මං භවිස්සති කම්මවිපාකො ¶ , භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234) –

ඉමිනා පටිසම්භිදායං වුත්තෙනාපි නයෙන විභාවනා වෙදිතබ්බා. තත්ථ යං අතීතත්තභාවෙ ආයූහිතං කම්මං වුත්තං, හෙතුපච්චයං ආගම්ම තත්ථෙව විපාකං අදාසි. ඉදං සන්ධාය ‘‘අහොසි කම්මං අහොසි කම්මවිපාකො’’ති පඨමං පදං වුත්තං. යං අතීතෙසු පන දිට්ඨධම්මවෙදනීයාදීසු බහූසු එකං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං ලද්ධපච්චයං විපාකං දෙති, සෙසානි අවිපාකානි. එකං උපපජ්ජවෙදනීයං පන පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, එකං ආනන්තරියං නිරයපටිසන්ධිං දෙති, සෙසානි අවිපාකානි. අට්ඨසු සමාපත්තීසු එකාය බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති, සෙසා අවිපාකා. ඉදං සන්ධාය ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො’’ති දුතියං පදං වුත්තං. යං අතීතං කම්මං එතරහි විපාකං දෙති, ඉදං සන්ධාය තතියං. යං පුරිමනයෙන න විපච්චති, ඉදං සන්ධාය චතුත්ථං. යං අනාගතෙ විපාකං දස්සති, ඉදං සන්ධාය පඤ්චමං. යං න විපච්චති, ඉදං සන්ධාය ඡට්ඨං. යං එතරහි ආයූහිතං කම්මං එතරහෙව විපාකං දෙති, ඉදං සන්ධාය සත්තමං. යං න විපච්චති, ඉදං සන්ධාය අට්ඨමං. ඉමිනා නයෙන සෙසපදානම්පි අත්ථො දට්ඨබ්බො. ඉදං තථාගතස්සාති ඉදං සබ්බෙහි එතෙහි පකාරෙහි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මන්තරවිපාකන්තරානං යථාභූතතො ජානනඤාණන්ති අත්ථො. දුතියබලං.

තතියෙ සබ්බත්ථගාමිනින්ති සබ්බගතිගාමිනිඤ්ච අගතිගාමිනිඤ්ච. පටිපදන්ති මග්ගං. යථාභූතං පජානාතීති බහූසුපි මනුස්සෙසු පාණාතිපාතාදීසු එකමෙව අකුසලං එකතො කරොන්තෙසු ඉමස්ස චෙතනා නිරයගාමිනී භවිස්සති, ඉමස්ස තිරච්ඡානයොනිගාමිනී, ඉමස්ස පෙත්තිවිසයගාමිනී, නිරයාදීසුපි පනෙසා එවරූපෙ එවරූපෙ ඨානෙ එවඤ්චෙවඤ්ච විපාකං දස්සති, ඉමස්ස පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪිතුං න සක්කොති, අඤ්ඤෙන කම්මෙන ¶ දින්නපටිසන්ධිකස්ස දුබ්බලං උපධිවෙපක්කං භවිස්සති. බහූසු වා එකතො දානාදිකුසලං, විපස්සනං වා පට්ඨපෙන්තෙසු ඉමස්ස ¶ චෙතනා මනුස්සගතිගාමිනී භවිස්සති, ඉමස්ස දෙවගතිගාමිනී, තත්ථාපි එවඤ්චෙවඤ්ච විපාකං දස්සති, ඉමස්ස වා විපස්සනා එකං මග්ගං ද්වෙ වා තයො වා චත්තාරො වා පටිසම්භිදාදිසහිතෙ වා රහිතෙ වා නිප්ඵාදෙස්සති, ඉමස්ස න කඤ්චි පටිවෙධං සාධෙස්සතීතිආදිනා අනන්තෙහි ආකාරෙහි එකවත්ථුස්මිම්පි උප්පන්නං කුසලාකුසලසඞ්ඛාතං සබ්බත්ථගාමිනිපටිපදං අවිපරීතතො පජානාතීති. තතියබලං.

චතුත්ථෙ අනෙකධාතුන්ති චක්ඛුධාතුආදීහි, කාමධාතුආදීහි වා බහුධාතුං. නානාධාතුන්ති තාසඤ්ඤෙව ධාතූනං විලක්ඛණත්තා නානප්පකාරං ධාතුං. ලොකන්ති ඛන්ධායතනධාතුලොකං. යථාභූතං පජානාතීති තාසං තාසං ධාතූනං ඛන්ධායතනධාතුවිභඞ්ගාදීසු වුත්තනයෙන අනන්තප්පභෙදං නානත්තං අවිපරීතතො පජානාති. න කෙවලඤ්ච තථාගතො උපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සෙව නානත්තං පජානාති, අථ ඛො අනුපාදින්නකසඞ්ඛාරලොකස්සාපි පච්චෙකබුද්ධාදීහි පටිවිජ්ඣිතුං අසක්කුණෙය්යං නානත්තං පජානාතියෙව. තෙහි උපාදින්නකලොකස්සාපි නානත්තං එකදෙසතොව ජානන්ති, අනුපාදින්නස්ස පන නෙව ජානන්ති, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධස්සෙවෙතං විසයො. එවං හි ඉමාය නාම ධාතුයා උස්සන්නාය ඉමෙසං රුක්ඛගච්ඡලතාදීනං, ඛන්ධදණ්ඩවල්ලිතචපත්තපුප්ඵඵලාදිනො සණ්ඨානවණ්ණගන්ධරසඔජාහි, දෙසකාලෙහි ච අනන්තප්පභෙදං නානත්තං, පථවීපබ්බතාදීනඤ්ච නානත්තං හොතීති අනන්තෙහි ආකාරෙහි ජානිතුං සක්කොති, නාඤ්ඤෙති. චතුත්ථබලං.

පඤ්චමෙ නානාධිමුත්තිකන්ති හීනාදීහි අධිමුත්තීහි නානාධිමුත්තිකභාවං. යථාභූතං පජානාතීති තීසුපි කාලෙසු හීනාධිමුත්තිකා හීනාධිමුත්තිකෙ එව සෙවන්ති, පණීතාධිමුත්තිකා ච පණීතාධිමුත්තිකෙ. තත්ථාපි අස්සද්ධා අස්සද්ධෙ, දුස්සීලා ¶ දුස්සීලෙ, මිච්ඡාදිට්ඨිකා මිච්ඡාදිට්ඨිකෙ, සද්ධා සද්ධෙ, සීලසුතචාගපඤ්ඤාදිසම්පන්නා ච තෙ තෙ එව සෙවන්තීති නානප්පකාරතො ජානාති. සද්ධාසීලාදිසම්පන්නා හි තබ්බිරහිතෙ අත්තනො ආචරියුපජ්ඣායෙපි න සෙවන්ති, තෙපි ඉතරෙ, අත්තනා අත්තනා පන සදිසෙ එව සෙවන්තීති. පඤ්චමබලං.

ඡට්ඨෙ පරසත්තානන්ති පධානසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තතො පරෙසං හීනසත්තානං. එකත්ථමෙව වා එතං පදද්වයං වෙනෙය්යවසෙන ද්විධා වුත්තං. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තන්ති සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං පරභාවඤ්ච අපරභාවඤ්ච, වුද්ධිඤ්ච හානිඤ්චාති අත්ථො. යථාභූතන්ති සබ්බෙසං සත්තානං ආසයානුසයචරිතාධිමුත්තිආදීහි සද්ධාදි තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියතං සබ්බාකාරතො ජානාති. තත්ථ ආසයොති ¶ නිවාසට්ඨානං, යත්ථ සත්තානං චිත්තසන්තානං නිච්චං නිවසති. සො දුවිධො වට්ටාසයො විවට්ටාසයො ච. තත්ථ සස්සතුච්ඡෙදවසෙන පවත්තං සබ්බං දිට්ඨිගතං වට්ටාසයො නාම. සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහතො පට්ඨාය සබ්බං විපස්සනාඤාණං, මග්ගඤාණඤ්ච විවට්ටාසයො නාම. මග්ගඤාණම්පි හි ‘‘දසයිමෙ, භික්ඛවෙ, අරියාවාසා, යදරියා ආවසිංසූ’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 10.19) ආසයොව. ඉමං පන භගවා සත්තානං ආසයං ජානන්තො උභින්නං දිට්ඨිඤාණානං අප්පවත්තික්ඛණෙපි ජානාති එව. කාමරාගාදිකිලෙසාධිමුත්තඤ්ඤෙව හි පුග්ගලං භගවා තථෙව ජානාති. ‘‘අයං නෙක්ඛම්මාදිඅභිරතො විවට්ටාසයො’’ති නෙක්ඛම්මාදිං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති, ‘‘අයං කාමාදිඅභිරතො වට්ටාසයො’’ති අනුසයචරිතාදිජානනෙපි එසෙව නයො. තත්ථ අනුසයො කාමරාගානුසයාදිතො සත්තවිධො. චරිතන්ති තීහි ද්වාරෙහි අභිසඞ්ඛතලොකියකුසලාකුසලං. අධිමුත්තීති අජ්ඣාසයො. එවමෙත්ථ ආසයානුසයඤාණං, ඉන්ද්රියපරොපරියත්තඤාණඤ්චාති ද්වෙ ඤාණානි එකතො හුත්වා එකං බලඤාණං නාම ජාතන්ති. ඡට්ඨබලං.

සත්තමෙ ¶ ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනන්ති පඨමාදීනං චතුන්නං ඣානානං, ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනං අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං, සවිතක්කසවිචාරාදීනං තිණ්ණං සමාධීනං, පඨමජ්ඣානසමාපත්තිආදීනං නවන්නං අනුපුබ්බසමාපත්තීනං. සංකිලෙසන්ති හානභාගියධම්මං. වොදානන්ති විසෙසභාගියං ධම්මං. වුට්ඨානන්ති යෙන කාරණෙන ඣානාදීහි වුට්ඨහන්ති, තං කාරණං. තං පන දුවිධං වොදානම්පි භවඞ්ගම්පි. හෙට්ඨිමං හි පගුණං ඣානං අත්තනො වොදානවසෙන උපරිමස්ස ඣානස්ස පදට්ඨානතො ‘‘වුට්ඨාන’’න්ති වුච්චති, තම්හා තම්හා පන සමාධිම්හා භවඞ්ගවසෙනෙව වුට්ඨානතො භවඞ්ගම්පි. නිරොධතො පන ඵලසමාපත්තියාව වුට්ඨහන්ති. ඉදං පාළිමුත්තකවුට්ඨානං නාම, තං සබ්බං භගවා යථාභූතං සබ්බාකාරෙන පජානාති. සත්තමබලං.

අට්ඨමෙ පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධානුස්සරණං, තං නාමගොත්තවණ්ණාහාරසුඛදුක්ඛාදීහි තත්ථ තත්ථ භවෙ විජ්ජමානෙහි අනන්තෙහි ආකාරෙහි යථාභූතං පජානාතීති. අට්ඨමබලං.

නවමෙ චුතූපපාතන්ති චුතිඤ්ච උපපාතඤ්ච, තං චවමානඋපපජ්ජමානහීනපණීතසුවණ්ණදුබ්බණ්ණාදිතො අනන්තපභෙදෙ යථාකම්මූපගෙ සත්තෙ දිබ්බචක්ඛුඤාණෙන වණ්ණායතනග්ගහණමුඛෙන දිස්වා සබ්බාකාරතො පජානාතීති. නවමබලං.

දසමෙ ¶ ආසවානං ඛයන්ති ආසවනිරොධං නිබ්බානං, තං අරහත්තමග්ගඤාණෙන චතුසච්චපටිවෙධතො පජානාතීති. දසමබලං.

ඉමානීති යානි හෙට්ඨා ‘‘තථාගතස්ස දස තථාගතබලානී’’ති අවොච, ඉමානි තානීති අප්පනං කරොති. යස්මා චෙතොපරියඤාණාදීනි සාවකාදීනම්පි යථාරහං විජ්ජමානානිපි සවිසයං කිඤ්චිදෙව ජානන්ති, න ච සබ්බාකාරතො. බුද්ධානං ¶ පන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං විය සබ්බධම්මෙසු යථාසකං විසයෙ සබ්බත්ථ සබ්බාකාරතො එකක්ඛණෙ අප්පටිහතං පවත්තති, තස්මා ‘‘තථාගතබලානී’’ති වුච්චන්ති. යදි එවං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්සෙවායං පභෙදො හොති, කස්මා පන ‘‘දසබලඤාණානී’’ති විසුං විභත්තානීති? විසයකිච්චභූමිභෙදතො නෙසං අඤ්ඤත්තා. දසබලඤාණෙසු හි පඨමං කාරණාකාරණමෙව ජානාති, දුතියං කම්මන්තරවිපාකන්තරමෙව ජානාති, තතියං කම්මපරිච්ඡෙදමෙව, චතුත්ථං නානත්තකාරණමෙව, පඤ්චමං සත්තානං අජ්ඣාසයාධිමුත්තිමෙව, ඡට්ඨං ඉන්ද්රියානං තික්ඛමුදුභාවමෙව, සත්තමං ඣානාදීහි සද්ධිං තෙසං සංකිලෙසාදිමෙව, අට්ඨමං පුබ්බෙනිවුත්ථක්ඛන්ධසන්තතිමෙව, නවමං සත්තානං චුතිපටිසන්ධිමෙව, දසමං සච්චපරිච්ඡෙදමෙව, නාඤ්ඤං.

සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන එතෙහි ජානිතබ්බඤ්ච තතො උත්තරිඤ්ච සබ්බං අතීතාදිභෙදං එකක්ඛණෙ සබ්බාකාරතො ජානාති, එතෙසං පන කිච්චං න සබ්බං කරොති. තං හි ඣානං හුත්වා අප්පෙතුං, ඉද්ධි හුත්වා විකුබ්බිතුං, මග්ගො හුත්වා කිලෙසෙ ඛෙපෙතුං න සක්කොති. දසබලඤාණානි පන තං සබ්බං යථාරහං කාතුං සක්කොන්ති. තෙසු ච පටිපාටියා සත්ත ඤාණානි කාමාවචරානි, තතො ද්වෙ රූපාවචරානි, අවසානෙ එකං ලොකුත්තරං. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පන කාමාවචරමෙවාති එවං විසයකිච්චභූමිභෙදතො අඤ්ඤමෙව දසබලඤාණං. අඤ්ඤං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති. අයං තාව පදත්ථානුසාරතො විනිච්ඡයො. ධම්මභෙදාදිතො පන සබ්බොපි විනිච්ඡයො එකවිධකොට්ඨාසතො පට්ඨාය එත්ථ වුත්තානුසාරතොව ඤාතබ්බො, සුත්තන්තභාජනීයාදයො හි විභඞ්ගනයභෙදා එත්ථ, ඉතො පරෙසු ච විභඞ්ගෙසු නත්ථීති.

ඤාණවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගමාතිකාය ¶ ¶ පනායං නික්ඛෙපපරිච්ඡෙදෙන සද්ධිං අත්ථතො විනිච්ඡයො. මාතිකාය හි ආදිතො තාව – ජාතිමදොතිආදයො තෙසත්තති එකකා නික්ඛිත්තා, තතො කොධො ච උපනාහො චාතිආදයො අට්ඨාරස දුකා, අකුසලමූලාදයො පඤ්චතිංස තිකා, ආසවචතුක්කාදයො චුද්දස චතුක්කා, ඔරම්භාගියසංයොජනාදයො පන්නරස පඤ්චකා, විවාදමූලාදයො චුද්දස ඡක්කා, අනුසයාදයො සත්ත සත්තකා, කිලෙසවත්ථුආදයො අට්ඨ අට්ඨකා, ආඝාතවත්ථුආදයො නව නවකා, කිලෙසවත්ථුආදයො සත්ත දසකා, ඡන්නං අට්ඨාරසකානං වසෙන අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි ච යථාක්කමං නික්ඛිපිත්වා අන්තෙ ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි බ්රහ්මජාලසුත්තෙ අතිදස්සිතානීති සබ්බානිපි තෙසට්ඨිඅධිකානි අට්ඨකිලෙසසතානි නික්ඛිත්තානීති වෙදිතබ්බානි. අයං තාව නික්ඛෙපපරිච්ඡෙදො.

අත්ථතො පන ‘‘ජාතිමදො’’තිආදීසු ජාතිඋච්චාකුලීනතං නිස්සාය ‘‘ඛත්තියාදීනං චතුන්නම්පි වණ්ණානං අහං උත්තමජාතිකො, ඉමෙ න උත්තමජාතිකා’’ති එවං අත්තුක්කංසනපරවම්භනවසෙන උප්පන්නො මජ්ජනාකාරප්පවත්තො මානො ජාතිමදො නාම. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ ආදිච්චගොත්තකස්සපගොත්තාදිඋත්තමගොත්තං නිස්සාය ගොත්තමදො. නිරාබාධතං, යොබ්බඤ්ඤං, ‘‘චිරං සුඛං ජීවිං ජීවාමි ජීවිස්සාමී’’ති එවං ජීවිතං, බහුලාභඤ්ච නිස්සාය යථාක්කමං ආරොග්යමදාදයො වුත්තා. සුකතපණීතපච්චයලාභං, මානනවන්දනාදිගරුකාරං මඤ්ඤෙව පමුඛං කත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්ති, පරිවාරෙත්වා ගච්ඡන්තීති එවං පුරෙක්ඛාරං, මහාපරිවාරං, සුචිපරිවාරඤ්ච නිස්සාය යථාක්කමං සක්කාරමදාදයො ච වෙදිතබ්බා. භොගො පන කිඤ්චාපි ලාභග්ගහණෙනෙව ගහිතො, නිහිතධනවසෙන පනෙත්ථ ¶ ලාභො වෙදිතබ්බො, ‘‘අන්නපානවත්ථාභරණමාලාගන්ධාදිඋපභොගසමිද්ධිවසෙනාපි වත්තුං වට්ටතී’’තිපි වදන්ති. සරීරවණ්ණං, ගුණවණ්ණඤ්ච නිස්සාය වණ්ණමදො. බාහුසච්චං, පටිභානං, ‘‘වණ්ණං බුද්ධවංසං රාජවංසං ජනපදවංසං ගාමවංසං රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං නක්ඛත්තමුහුත්තයොගං ජානාමී’’ති එවං රත්තඤ්ඤුතං වා නිස්සාය යථාක්කමං සුතමදාදයො ච වෙදිතබ්බා. ජාතිපිණ්ඩපාතිකතං, අනවඤ්ඤාතතං, ඉරියාපථපාසාදිකතං, මහිද්ධිකතඤ්ච නිස්සාය යථාක්කමං පිණ්ඩපාතිකමදාදයො. කිඤ්චාපි පරිවාර-ග්ගහණෙන යසො ගහිතො. පරිවාරස්ස පන සවසවත්තකභාවෙන පත්ථටතං කිත්තියසඤ්ඤෙව වා නිස්සාය යසමදො. පරිසුද්ධසීලං ¶ , උපචාරප්පනාඣානං, සිප්පකොසල්ලං, සරීරස්ස ආරොහසම්පදං, පරිණාහසම්පදං, අනූනනිද්දොසඅඞ්ගපච්චඞ්ගතාය සරීරපාරිපූරිඤ්ච නිස්සාය සීලමදාදයො වෙදිතබ්බා.

ඉමිනා එත්තකෙන ඨානෙන සවත්ථුකං මානං දස්සෙත්වා ඉදානි අවත්ථුකමෙව සාමඤ්ඤතො මානං දස්සෙන්තො ‘‘මදො’’ති ආහ. පමාදොතිආදීසු පඤ්චකාමගුණෙසු චිත්තවොස්සග්ගසඞ්ඛාතො සුචරිතාසෙවනාය, දුච්චරිතසෙවනාය ච හෙතුභූතො පමජ්ජනාකාරප්පවත්තො අකුසලචිත්තුප්පාදො පමාදො නාම, ස්වායං සතිවොස්සග්ගලක්ඛණො. වාතභරිතභත්තා විය මාතාපිතූසුපි අනොණතභාවසඞ්ඛාතො කක්ඛළමානො ථම්භො නාම, ස්වායං චිත්තස්ස උද්ධුමාතභාවලක්ඛණො. අඤ්ඤෙසං ගෙහාදිඋපකරණසම්පදං, විජ්ජාසම්පදං වා දිස්වා තද්දිගුණසමාරම්භනවසප්පවත්තො අකුසලචිත්තුප්පාදො සාරම්භො නාම. ගන්ථොපි හි සාරම්භවසෙන උග්ගහෙතුං න වට්ටති, අකුසලමෙව හොති. ස්වායං කරණුත්තරියලක්ඛණො.

අත්ර ¶ අත්ර විසයෙ ඉච්ඡා අස්සාති අත්රිච්ඡො, පුග්ගලො, තස්ස භාවො අත්රිච්ඡතා. එවං මහිච්ඡතාදීසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යං යං ලද්ධං, තෙන තෙන අසන්තුස්සිත්වා අපරස්ස අපරස්ස පත්ථනාවසෙන පවත්තො ලොභො අත්රිච්ඡතා. යාය අත්තනා ලද්ධං පණීතම්පි ලාමකං විය ඛායති, පරෙන ලද්ධං ලාමකම්පි පණීතං විය ඛායති. සායං අපරාපරලාභපත්ථනාලක්ඛණා. සන්තගුණවිභාවනාවසප්පවත්තො චෙව තදුප්පන්නෙහි අතිමහන්තෙහිපි වත්ථූහි අසන්තුස්සනාකාරප්පවත්තො ච ලොභො මහිච්ඡතා. යාය සමන්නාගතො පුග්ගලො පච්චයෙහි දුප්පූරො අග්ගි විය උපාදානෙන, සමුද්දො විය ච උදකෙන. යා චායං සන්තගුණසම්භාවනතා, පටිග්ගහණෙ ච පරිභොගෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා, එතං මහිච්ඡතාලක්ඛණං.

අසන්තානං පන සද්ධාසීලානං, මග්ගඵලාදීනඤ්ච ලොකියලොකුත්තරානං ගුණානං විභාවනාවසප්පවත්තො චෙව තදුප්පන්නෙහි අතිමහන්තෙහිපි පච්චයෙහි අසන්තුස්සනාකාරප්පවත්තො ච ලොභො පාපිච්ඡතා. යා චායං අසන්තගුණසම්භාවනතා, පටිග්ගහණෙ ච පරිභොගෙ ච අමත්තඤ්ඤුතා එතං පාපිච්ඡතාලක්ඛණං.

සිඞ්ගන්ති විජ්ඣනට්ඨෙන සිඞ්ගං, නාගරිකභාවසඞ්ඛාතස්ස කිලෙසසිඞ්ගස්සෙතං අධිවචනං, තං අත්ථතො සිඞ්ගාරකරණවසප්පවත්තො ලොභොව. තින්තිණන්ති ඛීයනං, තං අත්ථතො නිවාසට්ඨානෙ සුනඛානං ¶ විය අඤ්ඤමඤ්ඤං සත්තානං ‘‘තව සන්තකං, මම සන්තක’’න්ති ඛිය්යනාකාරප්පවත්තො දොසොව. චාපල්යන්ති චපලතා, තං පත්තචීවරාදිපරික්ඛාරානං, අත්තභාවස්ස ච මණ්ඩනවිභූසනකෙළායනවසප්පවත්තො රාගොව, යෙන සමන්නාගතො ජිණ්ණොපි දහරො විය හොති. අසභාගවුත්තීති විසභාගවුත්ති විසභාගකිරියා, සා ගරුට්ඨානියෙසුපි අනාදරවසෙන විපච්චනීකග්ගාහිතාවසප්පවත්තො දොසොව ¶ , යාය සමන්නාගතො ගිලානෙපි මාතාපිතුආචරියුපජ්ඣායාදිකෙ න ඔලොකෙති, තෙහි සද්ධිං ලාභසක්කාරකාරණා කලහං කරොති, තෙසු හිරොත්තප්පං, චෙතියාදීසු චිත්තීකාරඤ්ච න පච්චුපට්ඨපෙති. අරතීති පන්තෙසු සෙනාසනෙසු, සමථවිපස්සනාසු ච අනභිරමණා උක්කණ්ඨිතතා, සා තථාපවත්තො අකුසලචිත්තුප්පාදො. තන්දීති ආලස්යං. විජම්භිතාති කායස්ස ආනමනාදිආකාරෙන ඵන්දනා විජම්භනා. භත්තසම්මදොති භත්තමුච්ඡාය කායස්ස අකම්මඤ්ඤතා. චෙතසො ච ලීනත්තන්ති චිත්තසඞ්කොචො. අත්ථතො පනෙතානි සබ්බානිපි ථිනමිද්ධවසෙන චිත්තස්ස ගිලානාකාරොව.

කුහනාතිආදීසු ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතස්ස පාපිච්ඡස්ස තෙන තෙන උපායෙන විම්හාපනා කුහනා නාම. සා තිවිධා පච්චයපටිසෙවනසාමන්තජප්පනඉරියාපථසණ්ඨාපනවසෙන. තත්ථ චීවරාදීහි නිමන්තිතස්ස තදත්ථිකස්සෙව සතො පාපිච්ඡතං නිස්සාය පටික්ඛිපනෙන, තෙ ච ගහපතිකෙ අත්තනි සුප්පතිට්ඨිතසද්ධෙ ඤත්වා පුන තෙසං ‘‘අහො අය්යො අප්පිච්ඡො න කිඤ්චි පටිග්ගණ්හිතුං ඉච්ඡති, සුලද්ධං වත නො අස්ස, සචෙ අප්පමත්තකං කිඤ්චි පටිග්ගණ්හෙය්යා’’ති නානාවිධෙහි උපායෙහි පණීතානි චීවරාදීනි උපනාමෙන්තානං තදනුග්ගහකාමතඤ්ඤෙව ආවිකත්වා පටිග්ගහණෙන ච තතො පභුති අපි සකටභාරෙහි උපනාමනහෙතුභූතං විම්හාපනං පච්චයපටිසෙවනසඞ්ඛාතා කුහනා නාම. පාපිච්ඡස්සෙව පන සතො ‘‘යො එවරූපං චීවරං ධාරෙති, සො සමණො මහෙසක්ඛො’’තිආදිනා උත්තරිමනුස්සධම්මාධිගමපරිදීපනවාචාය තථා තථා විම්හාපනං සාමන්තජප්පනසඞ්ඛාතා කුහනා නාම. පාපිච්ඡස්සෙව පන සතො සමාහිතස්සෙව සම්භාවනාධිප්පායකතෙන පණිධාය සණ්ඨපිතෙන ගමනාදිඉරියාපථෙන විම්හාපනං ඉරියාපථසණ්ඨපනසඞ්ඛාතා කුහනා නාම.

ආලපනාතිආදිනා ¶ පන වුත්තපච්චයපටිසංයුත්තා වාචායෙව දස්සිතා. අනුප්පියභාණිතා, චාටුකම්යතා, මුග්ගසූප්යතා, පාරිභටයතා ච ආලපනා නාම. තත්ථ ආලපනාතිආදිතොව ලපනා. අනුප්පියභාණිතාති සච්චානුරූපං, ධම්මානුරූපං වා අනපලොකෙත්වා පුනප්පුනං පියභණනං. චාටුකම්යතාති ¶ නීචවුත්තිතා, අත්තානං හෙට්ඨතො ඨපෙත්වා පවත්තනං. මුග්ගසූප්යතාති මුග්ගසූපසදිසතා, අපක්කමුග්ගසදිසෙන අප්පසච්චෙන සමන්නාගතවචනතා. පාරිභටයතාති කුලදාරකානං අඞ්කෙන පරිහරණාදිකං පරිභටස්ස කිච්චං. එවමයං සබ්බොපි කිරියාභෙදො ‘‘ලපනා’’ත්වෙව වුච්චති. පරෙසං පන පච්චයදානසඤ්ඤාජනකං කායවචීකම්මං නෙමිත්තිකතා නාම, යා ‘‘පරිකථොභාසනිමිත්තකම්ම’’න්ති වුච්චති. අක්කොසනවම්භනගරහණාදීහි යථා දායකො අවණ්ණං භායති, එවං තං නිප්පීළනං නිප්පෙසිකතා නාම. අයං හි යස්මා වෙළුපෙසිකාය විය අබ්භඞ්ගං ඉමාය පරස්ස ගුණං නිප්පෙසෙති නිපුඤ්ඡති, යස්මා වා ගන්ධජාතං පිසිත්වා ගන්ධමග්ගනා විය පරගුණෙ නිප්පිසිත්වා විචුණ්ණෙත්වා එසා ලාභමග්ගනා හොති, තස්මා ‘‘නිප්පෙසිකතා’’ති වුච්චති. එකස්මිං පන කුලෙ ලද්ධාමිසං අඤ්ඤත්ථ දානවසෙන ලාභෙන ලාභස්ස පත්ථනා ලාභෙන ලාභං නිජිගීසනා නාම. ඉමෙ ච කුහනාදයො පඤ්චපි තථා තථා පවත්තා ලොභාදිඅකුසලචිත්තුප්පාදාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදයො ද්වාදස මානා හෙට්ඨා සංයොජනගොච්ඡකෙ වුත්තානුසාරෙන සුවිඤ්ඤෙය්යාව. තත්ථ ච ආදිතො තයො මානා පුග්ගලං අනිස්සාය ජාතිගොත්තරූපභොගසිප්පසුතාදිමානවත්ථුවසෙනෙව කථිතා, තතො පරං පන නව මානා සෙය්යසදිසහීනපුග්ගලෙ නිස්සාය කථිතා.

එවමෙතෙහි ද්වාදසහි පදෙහි සවත්ථුකෙ මානෙ කථෙත්වා ඉදානි අවත්ථුකං දස්සෙතුං ‘‘මානො’’තිආදි වුත්තං. තතො ¶ පරං අතිමානොතිආදීසු ‘‘ජාතිආදීහි මයා සදිසො නත්ථී’’ති අතික්කමිත්වා මඤ්ඤනාවසෙන පවත්තො මානො අතිමානො නාම. ‘‘ඉමෙ මයා පුබ්බෙ සදිසා, ඉදානි අහං සෙට්ඨො, ඉමෙ හීනතරා’’ති උප්පන්නො මානො භාරාතිභාරො විය මානාතිමානො නාම. අත්තානං පන අවමඤ්ඤනාවසෙන පවත්තො මානො ඔමානො නාම, සො ‘‘හීනොහමස්මී’’ති පවත්තහීනමානසදිසොව. අනධිගතෙසු අරියධම්මෙසු ‘‘අධිගතා මයා’’ති උප්පන්නො මානො අධිකමානත්තා අධිමානො නාම, අයං පන සොතාපන්නාදිඅරියසාවකානං ‘‘අහං සකදාගාමී’’තිආදිනා න උප්පජ්ජති තෙසං මග්ගඵලනිබ්බානපහීනකිලෙසාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණෙන අරියගුණපටිවෙධෙ නික්කඞ්ඛත්තා. දුස්සීලස්ස පන න උප්පජ්ජතෙව, සීලවතොපි පරිච්චත්තකම්මට්ඨානස්ස න උප්පජ්ජති, පරිසුද්ධසීලස්සෙව පන සුද්ධසමථලාභිනො, සුද්ධවිපස්සනාලාභිනො, තදුභයලාභිනො වා උප්පජ්ජති. තෙසු තදුභයලාභී අරහත්තෙ එව අධිමඤ්ඤිත්වා පතිට්ඨාති සුවික්ඛම්භිතකිලෙසත්තා, පරිමද්දිතසඞ්ඛාරත්තා ච, ඉතරෙ සොතාපන්නාදීසුපීති වෙදිතබ්බා. පඤ්චසු පන ඛන්ධෙසු ‘‘අහමස්මී’’තිආදිනා පවත්තො මානො අස්මිමානො ¶ නාම. පාපකෙන පන පරූපඝාතකෙන කම්මායතනසිප්පායතනවිජ්ජාට්ඨානාදිනා අත්තානං සෙය්යාදිතො ජප්පනවසෙන පවත්තො මානො මිච්ඡාමානො නාම.

ඤාතිවිතක්කොතිආදීසු ‘‘මය්හං ඤාතකා සුඛජීවිනො සම්පත්තියුත්තා’’ති එවං ගෙහසිතපෙමෙන ඤාතකෙ උද්දිස්ස උප්පන්නො විතක්කො ඤාතිවිතක්කො නාම, ‘‘ඤාතකා ඛයං ගතා වයං ගතා සද්ධා පසන්නා’’තිආදිනා පන නෙක්ඛම්මසිතො ඤාතිවිතක්කො නාම න හොති. එවං ජනපදවිතක්කෙපි, තස්ස පන ‘‘අම්හාකං ජනපදො සුභික්ඛො සුන්දරො’’තිආදිනා පවත්තිආකාරො වෙදිතබ්බො. අමරත්ථාය විතක්කො, අමරො ¶ වා විතක්කොති අමරවිතක්කො. තත්ථ යො උක්කුටිකප්පධානාදීහි දුක්ඛෙ නිජ්ජිණ්ණෙ සම්පරායෙ අත්තා සුඛී අමරො හොතීති එවං පවත්තො, සො අමරත්ථාය විතක්කො නාම. යො පන දිට්ඨිගතිකස්ස එකස්මිං පක්ඛෙ අසණ්ඨහිත්වා ‘‘එවම්පි මෙ නො, තථාපි මෙ නො, අඤ්ඤථාපි මෙ නො’’තිආදිනා අමරමච්ඡො විය ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය පවත්තො, සො අමරො විතක්කො නාම. තං දුවිධම්පි එකතො කත්වා ඉධ ‘‘අමරවිතක්කො’’ති වුත්තො.

අනුද්දයතා පතිරූපකෙන පන ගිහීහි සහසොකිසහනන්දිතාදිවසෙන ගෙහසිතපෙමෙන යුත්තො පරානුද්දයතාපටිසංයුත්තො විතක්කො නාම. ලාභෙන චෙව සක්කාරෙන ච කිත්තිසද්දෙන ච සද්ධිං ආරම්මණකරණවසෙන යුත්තො ගෙහසිතො විතක්කො ලාභසක්කාරසිලොකපටිසංයුත්තො විතක්කො නාම, තස්ස පන ‘‘අහො වත මෙ ලාභාදයො උප්පජ්ජෙය්යු’’න්තිආදිනා පවත්තිආකාරො වෙදිතබ්බො. ‘‘අහො වත මං පරෙ න අවජානෙය්යු’’න්ති උප්පන්නො ගෙහසිතො විතක්කො අනවඤ්ඤත්තිපටිසංයුත්තො විතක්කො නාම. එකකං.

දුකාදීසු කොධාදයො හෙට්ඨා වුත්තත්ථෙ වජ්ජෙත්වා අවසෙසානඤ්ඤෙව වණ්ණනා හොති. තත්ථ දුකෙසු තාව උපනාහොතිආදීසු පුබ්බභාගෙ කොධො ‘‘අක්කොච්ඡිම’’න්තිආදිනා ආසෙවනෙන අපරකාලෙ වෙරචිත්තෙ දළ්හතරං ආබද්ධො උපනාහො නාම, යෙන සමන්නාගතො වෙරං නිස්සජ්ජිතුං න සක්කොති වසාතෙලමක්ඛිතපිලොතිකා විය, සොධියමානම්පිස්ස චිත්තං න පරිසුජ්ඣති, ස්වායං වෙරුපනිබන්ධනලක්ඛණො.

පරගුණං පන විනාසෙත්වා තත්ථ දොසමක්ඛනවසෙන පවත්තො කොධො මක්ඛො නාම. අයං හි පඨමතරං ¶ අත්තනො චිත්තං ගූථො විය ගූථග්ගාහකං හත්ථං මක්ඛෙති, පච්ඡා ¶ පරන්ති ‘‘මක්ඛො’’ති වුත්තො, ස්වායං පරගුණමක්ඛනලක්ඛණො. පළාසෙතීති පළාසො, පරස්ස ගුණෙ දස්සෙත්වා අත්තනො ගුණෙහි සමෙ කරොතීති අත්ථො. තථාපවත්තො ලොභො, ස්වායං යුගග්ගාහලක්ඛණො.

ද්වාරත්තයෙපි විජ්ජමානස්සෙව දොසස්ස පටිච්ඡාදනතො චක්ඛුමොහනමායා වියාති මායා, සා කතදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණා. සඨස්ස භාවො, කම්මං වා සාඨෙය්යං, කෙරාටියං, තං අවිජ්ජමානගුණප්පකාසනලක්ඛණං.

අනජ්ජවාදයො හෙට්ඨා වුත්තඅජ්ජවාදිපටිපක්ඛඅකුසලවසෙන වෙදිතබ්බා. අජ්ඣත්තසංයොජනන්තිආදීසු අජ්ඣත්තන්ති කාමභවො, තත්ථ සත්තෙ බන්ධනවසෙන පවත්තානි පඤ්චොරම්භාගියසංයොජනානි අජ්ඣත්තසංයොජනං නාම. බහිද්ධාති රූපාරූපභවො. තත්ථ බන්ධනවසෙන පවත්තානි පඤ්ච උද්ධම්භාගියසංයොජනානි බහිද්ධාසංයොජනං නාම. කාමභවෙ හි සත්තානං ආලයො බහුකො, න ඉතරෙසු, තස්මා සො අජ්ඣත්තං ඉතරෙ ච බහිද්ධාති වෙදිතබ්බා. දුකං.

තිකෙසු පන ලොභාදීනි තීණි අකුසලමූලානි නාම. කාමබ්යාපාදවිහිංසාසම්පයුත්තා විතක්කා තයො අකුසලවිතක්කා නාම. තෙ එව සඤ්ඤාසීසෙන තිස්සො අකුසලසඤ්ඤා. සභාවට්ඨෙන තිස්සො අකුසලධාතුයොති ච වුච්චන්ති. කායවචීමනොදුච්චරිතානි තීණි දුච්චරිතානි නාම, තානි ද්වාරත්තයප්පවත්තානං පාණාතිපාතාදීනං, සබ්බාකුසලානං වා වසෙන යොජෙතබ්බානි. සුත්තන්තපරියායෙන පන දිට්ඨාසවවජ්ජිතා කාමාසවාදයො තයො ආසවා නාම. සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසා තීණි සංයොජනානි නාම.

කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හා ච තිස්සො තණ්හා නාම. තත්ථ සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො භවතණ්හා, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො ¶ රාගො විභවතණ්හා, අවසෙසා පන සබ්බාපි තණ්හා කාමතණ්හා. කාමධාතුපටිසංයුත්තො වා රාගො කාමතණ්හා, රූපාරූපධාතුපටිසංයුත්තො භවතණ්හා, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො විභවතණ්හාති වෙදිතබ්බා. කාමතණ්හා රූපතණ්හා අරූපතණ්හා ච අපරාපි තිස්සො තණ්හා නාම. රූපතණ්හා අරූපතණ්හා නිරොධතණ්හා ච පුන අපරාපි තිස්සො තණ්හා නාම. තත්ථ නිරොධතණ්හාති උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො. කාමෙසනා භවෙසනා බ්රහ්මචරියෙසනා ච තිස්සො එසනා නාම. තත්ථ බ්රහ්මචරියෙසනාති සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨිසඞ්ඛාතබ්රහ්මචරියස්ස ගවෙසනා. ‘‘සෙය්යොහමස්මීති ¶ විධා, සදිසොහමස්මීති විධා, හීනොහමස්මීති විධා’’ති එවං වුත්තමානවිධා තිස්සො විධා නාම. මානො හි සෙය්යාදිවසෙන විදහනතො මඤ්ඤනතො ‘‘විධා’’ති වුච්චති. ජාතිජරාමරණානි පටිච්ච උප්පන්නානි භයානි තීණි භයානි නාම. ‘‘අතීතං වා අද්ධානං ආරබ්භා’’තිආදිනා වුත්තානි තීණි, බුද්ධාදීසු කඞ්ඛනවිචිකිච්ඡනවසෙන පවත්තා තිස්සො අවිජ්ජා තීණි තමානි නාම. විචිකිච්ඡාසීසෙන තස්ස විභඞ්ගෙ තංසම්පයුත්තා අවිජ්ජාව වුත්තා, තස්සා එව පටිච්ඡාදකත්තෙනපි තමභාවතොති දට්ඨබ්බං.

යං කිඤ්චි පන සත්තස්ස සුඛාදිකං උප්පජ්ජති, තං සබ්බං පුබ්බෙකතහෙතූති එකං තිත්ථායතනං, ඉස්සරනිම්මානහෙතූති දුතියං, අහෙතුඅප්පච්චයාති තතියන්ති ඉමානි තීණි තිත්ථායතනානි නාම. තත්ථ පඨමවාදී කුසලාකුසලකිරියඋතුචිත්තාහාරාදිකං, ගතිඋපධිආදිකං, සප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මස්සවනාදිකඤ්ච සබ්බං පච්චයපච්චයුප්පන්නං පටික්ඛිපිත්වා එකං කම්මවිපාකමෙව සම්පටිච්ඡති, ඉතරෙ පන ද්වෙපි සබ්බං හෙතුං පටික්ඛිපිත්වා ඉස්සරහෙතුකං, අහෙතුකඤ්ච සම්පටිච්ඡන්ති, තෙසං තිණ්ණං වාදානං වසෙනෙව පයොජනාභාවාදිතො යථානුරූපං දොසො ඤාතබ්බො. ගන්ථවිත්ථාරභයෙන පනෙත්ථ න විත්ථාරයිම්හ.

රාගදොසමොහා ¶ පන තයො පලිබොධට්ඨෙන කිඤ්චනා නාම. තෙ එව හි කිලෙසට්ඨෙන අඞ්ගණානි, මලීනභාවකරණට්ඨෙන මලානි, පක්ඛලනපාතහෙතුතො විසමානි ච හොන්ති. පාණාතිපාතාදීනි කායවචීමනොවිසමානි අපරානිපි තීණි විසමානි නාම. රාගදොසමොහා අනුදහනට්ඨෙන තයො අග්ගී, කසටනිරොජට්ඨෙන කසාවා ච හොන්ති. පාණාතිපාතාදීනි කායකසාවාදයො පන අපරෙපි තයො කසාවා නාම. අස්සාදදිට්ඨිත්තිකෙ කාමපරිභොගෙ ‘‘නත්ථි කාමෙසු දොසො’’ති එවං පවත්තා සස්සතදිට්ඨි අස්සාදදිට්ඨි නාම. වීසතිවත්ථුකා පන අත්තදිට්ඨි අත්තානං අනුගතත්තා අත්තානුදිට්ඨි නාම. තස්සා පන ‘‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සති, රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානං සමනුපස්සතී’’ති එවං රූපක්ඛන්ධෙ චතස්සො දිට්ඨියො. එවං සෙසක්ඛන්ධෙසුපීති වීසතිවත්ථුකතා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ච රූපං අත්තතොදිආදිනා පඤ්චක්ඛන්ධෙ අත්තතො ගහණවසෙන පවත්තා පඤ්ච උච්ඡෙදදිට්ඨියො, සෙසා පන සස්සතදිට්ඨියොති වෙදිතබ්බා. ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිනයප්පවත්තා පන නත්ථිකදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි නාම, ලාමකදිට්ඨීති අත්ථො. අරතිත්තිකෙ පාණිලෙඩ්ඩුදණ්ඩාදීහි සත්තානං ¶ විහිංසනා විහෙසා නාම. ද්වාරත්තයප්පවත්තඅකුසලධම්මස්ස චරියා අධම්මචරියා නාම. දොවචස්සතාතිකෙ සාව කාමබ්යාපාදවිහිංසාසඤ්ඤා නානාරම්මණෙසු පවත්තිතො, නානාභූතත්තා ච නානත්තසඤ්ඤා නාම. උද්ධච්චත්තිකෙ කුසීතස්ස භාවො කොසජ්ජං, පමාදොව. අනාදරියත්තිකෙ ඔවාදස්ස අනාදියනවසප්පවත්තො කොධො අනාදරියං නාම. අස්සද්ධියත්තිකෙ රතනත්තයකම්මඵලානං අසද්දහනවසප්පවත්තා අකුසලධම්මා අස්සද්ධියං නාම. පඤ්චවිධමච්ඡරියවසෙන ‘‘දෙහී’’ති වචනස්ස අජානනා අවදඤ්ඤුතා නාම.

උද්ධච්චත්තිකෙ ¶ මනච්ඡට්ඨෙසු ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතා අසංවරො නාම. කායිකවාචසිකවීතික්කමො දුස්සීල්යං නාම. අරියත්තිකෙ බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං දස්සනොපාසනාදීසු අනිච්ඡා අරියානං අදස්සනකම්යතා නාම. බොධිපක්ඛිකසද්ධම්මස්ස සවනධාරණාදීසු අනිච්ඡා සද්ධම්මං අසොතුකම්යතා නාම. පරස්ස දොසාරොපනෙ රන්ධගවෙසිතාසඞ්ඛාතො උපාරම්භොව උපාරම්භචිත්තතා නාම. මුට්ඨස්සච්චත්තිකෙ උද්ධච්චං චෙතසො වික්ඛෙපො නාම. අයොනිසොමනසිකාරත්තිකෙ ‘‘අනිච්චෙ නිච්ච’’න්තිආදිනා, සච්චපටිපක්ඛවසෙන වා අනුපායමනසිකාරසඞ්ඛාතං ආවජ්ජනචිත්තං අයොනිසොමනසිකාරො නාම. මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො අට්ඨ මිච්ඡාමග්ගා කුම්මග්ගො නාම, මිච්ඡාමග්ගස්ස ආසෙවනා කුම්මග්ගසෙවනා නාම. ථිනමිද්ධං චෙතසො ච ලීනත්තං නාම. තිකං.

චතුක්කෙසු චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු ‘‘කත්ථ මනාපං ලභිස්සාමී’’ති තණ්හාය උප්පාදො චත්තාරො තණ්හුප්පාදා නාම. න ගච්ඡන්ති එතාහි අරියාති අගතියො, ඡන්දදොසමොහභයා. තා හි අගන්තබ්බමග්ගගමනානි අකත්තබ්බකරණානි චත්තාරි අගතිගමනානි නාම. තත්ථ ඡන්දොති පක්ඛපාතරාගො. භයන්ති තථාපවත්තො දොසො. අනිච්චාදීසු ‘‘නිච්චං සුඛං අත්තා සුභ’’න්ති එවං පවත්තා චත්තාරො විපරියාසා විපරීතතො ධම්මෙ එසනතො. තෙසු වා ආසනතො පවිසනතො චත්තාරො විපරියාසා නාම. තෙ සඤ්ඤාචිත්තදිට්ඨිවිපරියාසවසෙන පච්චෙකං තයො තයො හුත්වා ද්වාදස හොන්ති. තෙසු අනිච්චෙ නිච්චං, අනත්තනි අත්තාති සඤ්ඤාචිත්තදිට්ඨිවිපරියාසා ඡ, දුක්ඛෙ සුඛං, අසුභෙ සුභන්ති දිට්ඨිවිපරියාසා ද්වෙ චාති අට්ඨ සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති, අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපරියාසා ද්වෙ අනාගාමිමග්ගෙන, දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපරියාසා ද්වෙ අරහත්තමග්ගෙනාති වෙදිතබ්බා.

අදිට්ඨෙ ¶ ¶ දිට්ඨං, අසුතෙ සුතං, අමුතෙ මුතං, අවිඤ්ඤාතෙ විඤ්ඤාතන්ති එවං පවත්තා චත්තාරො අනරියවොහාරා නාම. දිට්ඨාදීසු පන අදිට්ඨං අසුතං අමුතං අවිඤ්ඤාතන්ති එවං පවත්තා අපරෙපි චත්තාරො අනරියවොහාරා නාම. ඉමෙ ච පුරිමෙහි සද්ධිං අට්ඨ අනරියවොහාරාතිපි වුච්චන්ති. පාණාතිපාතඅදින්නාදානකාමෙසුමිච්ඡාචාරමුසාවාදා චත්තාරි දුච්චරිතානි නාම. මුසාවාදාදිවචීදුච්චරිතානි අපරානිපි චත්තාරි වචීදුච්චරිතානි නාම. ජාතිජරාබ්යාධිමරණභයානි චත්තාරි භයානි නාම. රාජචොරඅග්ගිඋදකභයානි චත්තාරි, සමුද්දං ඔරොහන්තස්ස පන උප්පජ්ජනකානි ඌමිකුම්භීලආවට්ටසුසුකාභයානි ච චත්තාරි, අත්තානුවාදපරානුවාදදණ්ඩදුග්ගතිභයානි චත්තාරි චාති ඉමානි වා අපරානි තීණි චතුක්කානි චත්තාරි භයානි නාම. තත්ථ සුසුකාති චණ්ඩමච්ඡා. සබ්බානිපි චෙතානි භයානි පටිඝචිත්තානීති වෙදිතබ්බානි. සබ්බං සුඛදුක්ඛාදිකං සයංකතං පරංකතං උභයකතං අධිච්චසමුප්පන්නන්ති එවං උප්පජ්ජමානා ඉමා චතස්සො දිට්ඨියො නාම. චතුක්කං.

පඤ්චකෙසු පඤ්චොරම්භාගියාතිආදීසු ඔරං වුච්චති කාමධාතු හෙට්ඨාභාවතො, තත්ථ උපපත්තිනිප්ඵාදනතො තං ඔරං භජන්තීති සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසකාමරාගපටිඝා පඤ්ච ඔරම්භාගියසංයොජනානි නාම. උද්ධන්ති රූපාරූපධාතු උපරිභාවතො, තං වුත්තනයෙන භජන්තීති රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජා පඤ්ච උද්ධම්භාගියසංයොජනානි නාම. රාගදොසමොහමානදිට්ඨියො පඤ්ච ලග්ගනට්ඨෙන සඞ්ගා නාම. තෙ එව පඤ්ච අනුපවිසනට්ඨෙන, තුදනට්ඨෙන ච පඤ්ච සල්ලා නාම. සත්ථුධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසු කඞ්ඛනානි චත්තාරි, සබ්රහ්මචාරීසු කුපිතචිත්තතා චාති ඉමෙ පඤ්ච චිත්තස්ස ථද්ධකචවරඛාණුකභාවකරණත්තා චෙතොඛිලා නාම. කාමෙසු අවීතරාගො. කායෙ…පෙ… රූපෙ…පෙ… යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං ¶ පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති, අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරතීති එවං පවත්තා පඤ්ච ධම්මා චිත්තං බන්ධිත්වා මුට්ඨියං කත්වා විය ගහණතො චෙතසොවිනිබන්ධා නාම. තත්ථ කායෙති අජ්ඣත්තිකෙ කායෙ, රූපෙති බහිද්ධාරූපෙ. සඤ්ඤී අත්තා, අසඤ්ඤී අත්තා, නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී අත්තා, සංවිජ්ජමානො පන අත්තා උච්ඡිජ්ජති, දිට්ඨධම්මනිබ්බානං වා පාපුණාතීති එවං පවත්තා පඤ්ච දිට්ඨියො නාම.

පාණාතිපාතාදිමජ්ජපානපරියොසානා පඤ්ච වෙරකරණට්ඨෙන වෙරා නාම. ඤාතිභොගරොගසීලදිට්ඨිබ්යසනානි පඤ්ච බ්යසනා නාම. තත්ථ බ්යසනාති විනාසසහජාතා, තතො උප්පන්නා අකුසලා ¶ . බහුජනස්ස අප්පියතා, වෙරබහුලතා, වජ්ජබහුලතා, සම්මූළ්හමරණං, අපායගමනන්ති ඉමෙ පඤ්ච අක්ඛන්තියා ආදීනවා, අනධිවාසනාය දොසාති අත්ථො. ආජීවකභයං අසිලොකභයං පරිසසාරජ්ජභයං මරණභයං දුග්ගතිභයන්ති ඉමානි පඤ්ච භයානි නාම. යාවදත්ථං පඤ්චකාමගුණපරිභොගෙන චෙව පඨමජ්ඣානාදීහි චතූහි ඣානෙහි චාති පඤ්චහි කාරණෙහි අත්තා පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානප්පත්තො හොතීති පවත්තා වාදා පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා නාම. පඤ්චකං.

ඡක්කෙසු පන කොධො මක්ඛො ඉස්සා සාඨෙය්යං පාපිච්ඡතා සන්දිට්ඨිපරාමාසිතාති ඉමානි ඡ විවාදමූලානි. මනාපියෙසු රූපාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු ඡන්දරාගොති ඉමෙ ඡ ඡන්දරාගා ගෙහසිතා ධම්මා නාම. අමනාපියෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු පටිඝො ඡ විරොධවත්ථූනි නාම. විරොධො එව වත්ථු විරොධවත්ථු. ඡසු ආරම්මණෙසු තණ්හාව ඡ තණ්හාකායා නාම. සත්ථුධම්මසඞ්ඝසික්ඛාසු, අප්පමාදෙ, පටිසන්ථාරෙ ච අගාරවා ඡ අගාරවා නාම. කම්මාරාමතා, භස්සනිද්දාසඞ්ගණිකසංසග්ගපපඤ්චාරාමතා ච ඡ පරිහානියා ධම්මා නාම, පරිහානිකරාති අත්ථො. තත්ථ සවනදස්සනසමුල්ලපනපරිභොගකායසංසග්ගෙසු ¶ පඤ්චසු යුත්තපයුත්තතා සංසග්ගාරාමතා. තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චෙසු යුත්තපයුත්තතා පපඤ්චාරාමතාති වෙදිතබ්බං. කම්මභස්සනිද්දාසඞ්ගණිකාරාමතා චත්තාරො, දොවචස්සතා, පාපමිත්තතා ද්වෙ චාති ඉමෙ අපරෙපි ඡ පරිහානියා ධම්මා නාම.

සොමනස්සට්ඨානියෙසු රූපාදීසු ඡසු ආරම්මණෙසු උප්පන්නා ගෙහසිතසොමනස්සසම්පයුත්තා විචාරා සොමනස්සුපවිචාරා නාම, විතක්කාදයො ධම්මා, තංසම්පයුත්තා චාති ගහෙතබ්බා. එස නයො ඉතරද්වයෙපි. අඤ්ඤාණසහිතා පනෙත්ථ වෙදනුපෙක්ඛා උපෙක්ඛාති වෙදිතබ්බා, යා ‘‘අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා’’තිපි වුච්චති. ඉට්ඨානිට්ඨමජ්ඣත්තෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු යථාක්කමං උප්පන්නා වෙදනා ‘‘ඡ ගෙහසිතානි සොමනස්සානී’’තිආදිනා ඡක්කත්තයෙන වුත්තා. ‘‘අත්ථි මෙ අත්තා’’ති වා, ‘‘නත්ථි මෙ අත්තා’’ති වා, ‘‘අත්තනා වා අත්තානං සඤ්ජානාමී’’ති වා, ‘‘අත්තනා වා අනත්තානං සඤ්ජානාමී’’ති වා, ‘‘අත්තනා වා අත්තානං සඤ්ජානාමී’’ති වා, ‘‘සො මෙ අයං අත්තා කාරකො වෙදකො නිච්චො ධුවො’’ති එවං උප්පජ්ජමානා ඉමා ඡ දිට්ඨියො නාම. තත්ථ අත්ථීති සස්සතදිට්ඨි. නත්ථීති උච්ඡෙදදිට්ඨි. පඤ්චපි ඛන්ධෙ ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සෙසානං ජානනවසෙන අත්තනා වා අත්තානං සඤ්ජානාමීති දිට්ඨි, සඤ්ඤාක්ඛන්ධං පන ‘‘අත්තා’’ති, ඉතරෙ ච ‘‘අනත්තා’’ති ගහෙත්වා අත්තනා වා අනත්තානං සඤ්ජානාමීති දිට්ඨි, සඤ්ඤාක්ඛන්ධං ¶ පන ‘‘අනත්තා’’ති, ඉතරෙ ච ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා අනත්තනා වා අත්තානං සඤ්ජානාමීති දිට්ඨි ච වෙදිතබ්බා. ඡක්කං.

සත්තකෙසු පන කාමරාගපටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාභවරාගඅවිජ්ජා සත්ත ථාමගතට්ඨෙන, අප්පහීනට්ඨෙන ච චිත්තසන්තානෙ අනු අනු සයනතො අනුසයා නාම. තෙ එව සත්තෙ වට්ටස්මිං සංයොජනතො සංයොජනානි. සමුදාචාරවසෙන පරියුට්ඨානතො පරියුට්ඨානාති වෙදිතබ්බා. අස්සද්ධියං ¶ අහිරිකං අනොත්තප්පං අප්පස්සුතතා කොසජ්ජං මුට්ඨස්සච්චං දුප්පඤ්ඤතාති ඉමෙ සත්ත අසතං අසප්පුරිසානං, අසන්තා වා ලාමකා ධම්මාති අසද්ධම්මා නාම. පාණාතිපාතාදයො කායවචීදුච්චරිතානි සත්ත දුච්චරිතානි නාම. මානො අතිමානො මානාතිමානො ඔමානො අධිමානො අස්මිමානො මිච්ඡාමානොති ඉමෙ සත්ත මානා නාම. ‘‘මනුස්සලොකෙ මාතාපෙත්තිකසම්භවො අත්තා උච්ඡිජ්ජති, තථා ඡසු දෙවලොකෙසු දිබ්බො කබළීකාරභක්ඛො අත්තා, රූපලොකෙ රූපී මනොමයො අත්තා, චතූසු අරූපභවෙසු චතුබ්බිධො අරූපී අත්තා තත්ථ තත්ථ උච්ඡිජ්ජති විනස්සති න හොති පරං මරණා’’ති එවං පවත්තා සත්ත උච්ඡෙදදිට්ඨියො සත්ත දිට්ඨියො නාම. එත්ථ ච ආදිතො තිස්සො දිට්ඨියො රූපක්ඛන්ධං අත්තතො ගහෙත්වා පවත්තා උච්ඡෙදදිට්ඨියො, සෙසා චතස්සො අරූපක්ඛන්ධෙති ඤාතබ්බා. සත්තකං.

අට්ඨකෙසු පන ලොභො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි විචිකිච්ඡා ථිනං උද්ධච්චඤ්චාති අට්ඨ කිලෙසවත්ථූනි නාම. ‘‘යං කිඤ්චි කම්මං කත්තබ්බං මෙ’’ති එකං, තථා ‘‘කතං මෙ’’ති, ‘‘මග්ගො මෙ ගන්තබ්බො’’ති, ‘‘ගතො’’ති, ‘‘අප්පකං මෙ භුත්ත’’න්ති, ‘‘සුභුත්ත’’න්ති, ‘‘ආබාධො මෙ උප්පන්නො’’ති, ‘‘අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා’’ති එකන්ති ඉමානි අට්ඨ කුසීතවත්ථූනි නාම, කුසීතස්ස කොසජ්ජකාරණානීති අත්ථො. ලාභෙ අලාභෙ ච යසෙ අයසෙ ච පසංසාය නින්දාය ච සුඛෙ දුක්ඛෙ ච යථාක්කමං රාගදොසෙහි චිත්තස්ස පටිහනනං අට්ඨසු ලොකධම්මෙසු චිත්තස්ස පටිඝාතො නාම. හෙට්ඨා ද්වීහි චතුක්කෙහි වුත්තා අට්ඨ අනරියවොහාරා නාම. මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො අට්ඨ මිච්ඡත්තා නාම. භික්ඛූහි විජ්ජමානාය ආපත්තියා චොදියමානස්ස ‘‘න සරාමී’’ති නිබ්බෙඨනං එකං, ‘‘ත්වං බාලො’’තිආදිනා ¶ චොදකපටිප්ඵරණං එකං, තථා ‘‘තුවං චෙතමාපන්නො’’ති චොදකස්ස පච්චාරොපනං, අඤ්ඤෙනඤ්ඤං පටිචරණං, සඞ්ඝෙ බාහාවික්ඛෙපභණනං, තුණ්හීභාවෙන විහෙඨනං, සඞ්ඝං, චොදකඤ්ච අනාදියිත්වා පක්කමනං, චොදනාභයා සික්ඛාපච්චක්ඛානන්ති ඉමෙ අට්ඨ පුරිසදොසා නාම. අසඤ්ඤී අත්තා රූපී, අරූපී ¶ , රූපී ච අරූපී ච, නෙවරූපීනාරූපී, අන්තවා, අනන්තවා, අන්තවා ච අනන්තවා ච, නෙවන්තවානානන්තවාති එවං පවත්තා අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා නාම. නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී අත්තා රූපී අරූපීතිආදිනා පවත්තා අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා නාම. අට්ඨකං.

නවකෙසු පන ‘‘අනත්ථං මෙ අචරි, චරති, චරිස්සති, පියස්ස මෙ අනත්ථං අචරි, චරති, චරිස්සති, අප්පියස්ස මෙ අත්ථං අචරි, චරති, චරිස්සතී’’ති එවං පවත්තා නව ආඝාතා එව ආඝාතවත්ථූනි නාම. කොධො මක්ඛො ඉස්සා මච්ඡරියං මායා සාඨෙය්යං මුසාවාදො පාපිච්ඡතා මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමානි නව පුරිසමලානි නාම. ‘‘සෙය්යස්ස සෙය්යොහමස්මී’’තිආදයො නවවිධා මානා නාම. ‘‘තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා, පරියෙසනං පටිච්ච ලාභො, තං පටිච්ච විනිච්ඡයො, තං පටිච්ච ඡන්දරාගො, තං පටිච්ච අජ්ඣොසානං, තථා පරිග්ගහො, මච්ඡරියං, ආරක්ඛො, ආරක්ඛාධිකරණං දණ්ඩාදානසත්ථාදානකලහවිග්ගහවිවාදාදිඅනෙකෙ පාපකා ධම්මා’’ති එවං වුත්තා ඉමෙ නව තණ්හාමූලකා ධම්මා නාම. තත්ථ විනිච්ඡයොති ඤාණතණ්හාදිට්ඨිවිතක්කවසෙන චතූසු විනිච්ඡයෙසු විතක්කවිනිච්ඡයො ඉධ අධිප්පෙතො. ලාභං හි ලභිත්වා ‘‘ඉදං රූපාරම්මණත්ථාය, ඉදං සද්දාරම්මණාදිඅත්ථායා’’ති එවං විතක්කෙනෙව විනිච්ඡයො. ඡන්දරාගො දුබ්බලරාගො, අජ්ඣොසානන්ති බලවසන්නිට්ඨානං. පරිග්ගහොති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන පරිග්ගහකරණන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘අස්මී’’ති, ‘‘අහමස්මී’’ති, ‘‘අයමහමස්මී’’ති, ‘‘භවිස්ස’’න්ති, ‘‘රූපී භවිස්ස’’න්ති, ‘‘අරූපී භවිස්ස’’න්ති, ‘‘සඤ්ඤී භවිස්ස’’න්ති, ‘‘අසඤ්ඤී ¶ භවිස්ස’’න්ති, ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී භවිස්ස’’න්ති එවං වුත්තානි ඉමානි නව චලනට්ඨෙන ඉඤ්ජිතානි නාම. ඉමානෙව මඤ්ඤනට්ඨෙන මඤ්ඤිතානි, විප්ඵන්දනතො විප්ඵන්දිතානි, පපඤ්චනතො පපඤ්චිතානි, තානෙව තෙහි තෙහි කාරණෙහි සඞ්ඛතත්තා සඞ්ඛතානි ච නාම හොන්ති. සබ්බෙහි තෙහි පඤ්චහි නවකෙහි මානො එව කථිතො. සොපි හි ‘‘අස්මී’’තිආදීහි සඤ්ඤීහි ච ආකාරෙහි දිට්ඨි විය පවත්තතීති. නවකං.

දසකෙසු පන ලොභො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි විචිකිච්ඡා ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ දස කිලෙසා එව කිලෙසවත්ථූනි නාම. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදයො නව ඛාණුකණ්ටකාදීසු අට්ඨානආඝාතෙන සද්ධිං දස ආඝාතවත්ථූනි නාම. පාණාතිපාතාදයො දස අකුසලකම්මපථා නාම. කාමරාගසංයොජනං පටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසභවරාගඉස්සාමච්ඡරියඅවිජ්ජාසංයොජනන්ති ඉමානි දස සංයොජනානි නාම. මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො ¶ අට්ඨ, මිච්ඡාඤාණමිච්ඡාවිමුත්තීහි සද්ධිං දස මිච්ඡත්තා නාම. තත්ථ මිච්ඡාඤාණන්ති පාපකිරියාසු උපායචින්තාවසෙන චෙව පාපකං කත්වා ‘‘සුකතං මයා’’ති පච්චවෙක්ඛණවසෙන ච පවත්තො මොහො. මිච්ඡාවිමුත්තීති අවිමුත්තස්සෙව සතො විමුත්තසඤ්ඤිතා. ‘‘නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදීහි දසහි ආකාරෙහි පවත්තං නත්ථිකදස්සනං දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි නාම. ‘‘සස්සතො ලොකො, තථා අසස්සතො, අන්තවා, අනන්තවා, තං ජීවං තං සරීර’’න්ති වා, ‘‘අඤ්ඤං ජීවං අඤ්ඤං සරීර’’න්ති වා, ‘‘හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා, ‘‘න හොති…පෙ… හොති ච න හොති ච, නෙව හොති න න හොති තථාගතො පරං මරණා’’ති වා එවං පවත්තා දසවත්ථුකා අන්තග්ගාහිකා දිට්ඨි නාම. තත්ථ ලොකොති ඛන්ධාදයො, ‘‘අන්තවා’’ති ඉදං පරිත්තං කසිණජ්ඣානං සන්ධාය වුත්තං. ‘‘අනන්තවා’’ති ඉදං විපුලන්ති ගහෙතබ්බං. තථාගතොති සත්තො. දසකං.

අට්ඨාරසකෙසු ¶ තණ්හාවිචරිතානීති තණ්හාසමුදාචාරා තණ්හාපවත්තියො. අජ්ඣත්තිකස්සුපාදායාති අජ්ඣත්තිකං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය. ඉදං හි උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. තත්ථ ‘‘අස්මීති හොති, ඉත්ථස්මීති හොති, එවස්මීති හොති, අඤ්ඤථාස්මීති හොති, තථා භවිස්සන්ති, ඉත්ථං භවිස්සන්ති, එවං භවිස්සන්ති, අඤ්ඤථා භවිස්සන්ති හොති, තථා අස්මීති, සාතස්මීති හොති, තථා සියන්ති, ඉත්ථං සියන්ති, එවං සියන්ති, අඤ්ඤථා සියන්ති හොති, තථා අපාහං සියන්ති, අපාහං ඉත්ථං සියන්ති, අපාහං එවං සියන්ති, අපාහං අඤ්ඤතා සියන්ති හොතී’’ති එවං වුත්තානි ඉමානි අජ්ඣත්තිකස්සුපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානි නාම.

තත්ථ අස්මීති හොතීති අජ්ඣත්තිකෙසු ඛන්ධපඤ්චකෙසු සමූහතො ‘‘අහමස්මී’’ති ගහණෙ සතීති අත්ථො. එවං පන ගහණෙ සති තතො පරං අනුපනිධාය, උපනිධාය වාති ද්විධා ගහණං හොති. තත්ථ අනුපනිධායාති අඤ්ඤං ආකාරං අනුපනිධාය අනුපගම්ම සකභාවමෙවාරම්මණං කත්වා ඉත්ථස්මීති හොති. තස්ස ‘‘ඛත්තියාදීසු ඉදංපකාරො අහ’’න්ති තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන ගහණං හොතීති අත්ථො. උපනිධාය ගහණං පන දුවිධං හොති සමතො ච අසමතො ච. තත්ථ සමතො ගහණං එවස්මීති ඉදං, තස්ස යථා අයං ඛත්තියො, බ්රාහ්මණාදයො වා දෙවමනුස්සරූපීඅරූපිආදයො වා, එවමහමස්මීති අත්ථො. අඤ්ඤථාස්මීති ඉදං පන අසමතො ගහණං, තස්ස යථා ඉමෙ ඛත්තියාදයො, තතො අඤ්ඤථා අහං හීනො වා අධිකො වාති අත්ථො. ඉමානි තාව පච්චුප්පන්නවසෙන චත්තාරි තණ්හාවිචරිතානි, භවිස්සන්තිආදීනි පන චත්තාරි අනාගතවසෙන ¶ වුත්තානි. තෙසං පුරිමචතුක්කෙ වුත්තනයවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අස්මීතිආදිද්වයං සස්සතුච්ඡෙදග්ගාහවසෙන වුත්තං. තත්ථ හි අස්මීති සස්සතං, සීදතීති සාතං, අසස්සතං, ඉතො පරානි ¶ සියන්තිආදීනි චත්තාරි සංසයපරිවිතක්කවසෙන වුත්තානි. අපාහං සියන්තිආදීනි චත්තාරි ‘‘අපි නාමාහං භවෙය්ය’’න්ති එවං පවත්තපත්ථනාකප්පනවසෙන වුත්තානීති දට්ඨබ්බං. අට්ඨාරසකං පඨමං.

දුතියෙ බාහිරස්සුපාදායාති බාහිරං ඛන්ධපඤ්චකං උපාදාය. තත්ථ ‘‘ඉමිනා අස්මීති හොති, ඉමිනා ඉත්ථස්මීති හොති, ඉමිනා එවස්මීති හොති, ඉමිනා අඤ්ඤථාස්මීති හොතී’’තිආදිනා අනන්තරෙ වුත්තනයෙන බාහිරස්සුපාදාය අට්ඨාරස තණ්හාවිචරිතානීති වෙදිතබ්බානි. ‘‘ඉමිනා’’ති පදමත්තමෙව හෙත්ථ පුරිමෙහි විසෙසො. තත්ථ ඉමිනාති ඉමිනා බාහිරෙන රූපෙන වා…පෙ… විඤ්ඤාණෙන වාති අත්ථො. තත්ථ ච ඡත්තඛග්ගබීජනිඅන්නපානධනධඤ්ඤාදිඋපකරණවසෙන බාහිරං රූපං වෙදිතබ්බං. දාසදාසිඤාතිපරිජනහත්ථිඅස්සාදිඋපකරණවසෙන වෙදනාදයො වෙදිතබ්බා. ඉමෙහි බාහිරෙහි රූපාදීහි ‘‘ඉත්ථස්මීති එවස්මී’’තිආදිනා සබ්බත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා. අට්ඨාරසකං දුතියං.

ඉතරෙසු පන තදෙකජ්ඣං අභිසංයූහිත්වාතිආදීසු තදුභයං අට්ඨාරසකං එකතො යොජෙත්වා ඡත්තිංසතණ්හාවිචරිතානි හොන්ති, එවං එකෙකස්ස පුග්ගලස්ස අතීතකාලෙ ද්වින්නං අට්ඨාරසකානං වසෙන ඡත්තිංස, තථා අනාගතෙ ඡත්තිංස හොන්ති. පච්චුප්පන්නෙ පන එකස්ස යථාලාභවසෙන තානිපි ලබ්භන්ති, සබ්බසත්තානං වසෙන පච්චුප්පන්නෙපි ඡත්තිංස ලබ්භන්ති. ඉති එවං වුත්තෙන පකාරෙන තං සබ්බං එකතො කත්වා සබ්බසත්තානං කාලත්තයෙපි ඡන්නං අට්ඨාරසකානං වසෙන අට්ඨසතං තණ්හාවිචරිතානි හොන්තීති අත්ථො. අට්ඨතණ්හාවිචරිතසතං හොතීති එත්ථාපි එවමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තණ්හාවිචරිතානි නිට්ඨිතානි.

යානි චාතිආදීසු යානි චෙත්ථ ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි වත්තබ්බානි, තානි බ්රහ්මජාලනාමකෙ දීඝනිකායස්ස පඨමසුත්තන්තෙ ¶ (දී. නි. 1.29 ආදයො) සත්ථාරා සයං ආහච්ච භාසිතානීති අත්ථො. බ්රහ්මජාලෙ හි චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතිකා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා ¶ , අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා, සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති ඉමානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි සනිදානානි නානානයතො වුත්තානි, තත්ථ වුත්තනයෙනෙව නෙසං විභාගො වෙදිතබ්බො. අයං තාවෙත්ථ පදත්ථානුසාරතො විනිච්ඡයො, සෙසොපෙත්ථ විනිච්ඡයො පදත්ථෙ වුත්තානුසාරතොව සුවිඤ්ඤෙය්යොති.

ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ධම්මහදයවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා

ධම්මහදයවිභඞ්ගමාතිකාය පන පදත්ථාදිතො විනිච්ඡයො පුබ්බෙ වුත්තොව. යස්මා පන භගවතා හෙට්ඨා නානානයතො විභත්තානඤ්ඤෙව ඛන්ධායතනාදීනං ද්වාදසන්නං ධම්මකොට්ඨාසානං පුන සබ්බසඞ්ගාහිකචතුභූමුප්පත්තිතප්පරියාපන්නතාදීහි දසහි වාරෙහි අපුබ්බනයසහස්සවිභාවකෙහි සබ්බධම්මාධිප්පායසඞ්ඛාතෙහි ධම්මහදයෙහි විභාගදස්සනත්ථමෙවායං විභඞ්ගො වුත්තො, තස්මා විභඞ්ගනයතො චෙත්ථ විනිච්ඡයො හොති. විභඞ්ගෙ හි පඨමං ‘‘කති ඛන්ධා’’තිආදිනා සපුච්ඡකං ද්වාදසපදිකං මාතිකං නික්ඛිපිත්වා හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙනෙව චතුභූමකසාමඤ්ඤතො සබ්බසඞ්ගාහිකවාරො නාම විභත්තො, තත්ථ සත්ත ඵස්සාදයො සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං වසෙන වෙදිතබ්බා.

දුතියො ¶ පන වාරො තෙසං චතූසු භූමීසු චතූහි කොට්ඨාසෙහි උප්පත්තානුප්පත්තිදස්සනවසෙන පවත්තො. තත්ථ පඨමකොට්ඨාසෙ තාව –

‘‘කාමධාතුයා කති ඛන්ධා…පෙ… කති චිත්තානි? කාමධාතුයා පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, තීණි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, නව හෙතූ, චත්තාරො ආහාරා, සත්ත ඵස්සා, වෙදනා, සඤ්ඤා, චෙතනා, චිත්තානී’’ති –

මාතිකං නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. තත්ථ යස්මා චතුභූමකාපි ධම්මා යෙභුය්යෙන කාමාවචරසත්තානං උප්පජ්ජන්ති ¶ , න කාමාවචරාව. තෙනෙත්ථ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදිනා චතුභූමකාපි වුත්තා. තත්ථුප්පජ්ජනකධම්මා හෙත්ථ අධිප්පෙතා, න තංභූමිපරියාපන්නාව. රූපධාතුආදීසුපි එසෙව නයො.

එත්ථ ච තීණි සච්චානීති ඉදං නිරොධසච්චස්ස දෙසවිනිමුත්තතාය කත්ථචි දෙසෙ අනිද්දිසිතබ්බතො තං වජ්ජෙත්වා වුත්තං. කාරණසාපෙක්ඛා හි ධම්මා අත්තනො නිස්සයකාරණභූතං දෙසං සමාවසන්ති අකාරණස්ස අනිස්සයත්තා, යථා වා කදාචි උපලබ්භමානා ධම්මා කාලනියතතාය අත්තනො සඞ්ඛතත්තංව සූචෙන්ති. අඤ්ඤථා ඉතරකාලෙසුපි භාවස්ස ච පසඞ්ගතො, එතරහිපි වා අභාවස්ස, එවං ක්වචි දෙසෙ උපලබ්භමානාපීති ගහෙතබ්බං. සබ්බදෙසඅබ්යාපිතා පන අසඞ්ඛතස්ස, සඞ්ඛතස්ස වා අසම්භවතො එව නොපපජ්ජති, තස්මා දෙසකාලවිනිමුත්තමෙව අසඞ්ඛතන්ති ගහෙතබ්බං.

දුතියකොට්ඨාසෙ පන –

‘‘රූපධාතුයා පඤ්චක්ඛන්ධා, ඡ ආයතනානි, නව ධාතුයො, තීණි සච්චානි, චුද්දසින්ද්රියානි, අට්ඨ හෙතූ, තයො ¶ ආහාරා, චත්තාරො ඵස්සා…පෙ… චත්තාරි චිත්තානී’’ති –

මාතිකං නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. යස්මා පන රූපීනං ඝානාදීනං අභාවෙන විජ්ජමානානිපි ගන්ධායතනාදීනි ආයතනාදිකිච්චං න කරොන්ති, තස්මා තෙ වජ්ජෙත්වා ‘‘ඡ ආයතනානි, නව ධාතුයො’’තිආදි වුත්තං න තෙසං අභාවා. කෙචි පන ‘‘රූපලොකෙ ගන්ධරසා කබළීකාරො ආහාරො ච මහාභූතානඤ්ච ඵොට්ඨබ්බකිච්චතා නත්ථි, තෙනෙව පාළියං න උද්ධටා’’ති වත්වා තං සාධෙතුං බහුං හෙතුපටිරූපකං වත්වා පපඤ්චෙන්ති, තං තෙසං මතිමත්තමෙවාති න ගහෙතබ්බං. ගන්ධාදීනං අවිනිබ්භොගත්තා, ඵොට්ඨබ්බත්තා, ධාතුසභාවත්තා ච ඝානාදිත්තයභාවද්වයසුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියානි, පන දොමනස්සහෙතුකබළීකාරාහාරඝානාදිත්තයසම්ඵස්සාදීනි ච වජ්ජෙත්වා චුද්දසින්ද්රියාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

තතියකොට්ඨාසෙ පන –

‘‘අරූපධාතුයා ¶ චත්තාරො ඛන්ධා, ද්වෙ ආයතනානි, ද්වෙ ධාතුයො, තීණි සච්චානි, එකාදසින්ද්රියානි, අට්ඨ හෙතූ, තයො ආහාරා, එකො ඵස්සො…පෙ… එකං චිත්ත’’න්ති –

මාතිකං නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. එත්ථ ච චක්ඛුසොතඅනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියානම්පි අභාවා එකාදසින්ද්රියානි වෙදිතබ්බානි.

චතුත්ථකොට්ඨාසෙ පන –

‘‘අපරියාපන්නෙ චත්තාරො ඛන්ධා, ද්වෙ ආයතනානි, ද්වෙ ධාතුයො, ද්වෙ සච්චානි, ද්වාදසින්ද්රියානි, ඡ හෙතූ, තයො ආහාරා, එකො ඵස්සො…පෙ… එකං චිත්ත’’න්ති –

මාතිකං ¶ නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. යස්මා ච ඔකාසවසෙන වා සත්තුප්පත්තිවසෙන වා අපරියාපන්නධාතු නාම නත්ථි, තස්මා ‘‘අපරියාපන්නධාතුයා’’ති අවත්වා නිබ්බත්තිතලොකුත්තරමෙව දස්සෙතුං ‘‘අපරියාපන්නෙ චත්තාරො ඛන්ධා’’තිආදි වුත්තං. එවං චතූහි කොට්ඨාසෙහි දුතියො වාරො වෙදිතබ්බො.

තතියො පන වාරො –

‘‘රූපක්ඛන්ධො කාමධාතුපරියාපන්නො, චත්තාරො ඛන්ධා සියා කාමධාතුපරියාපන්නා, සියා න කාමධාතුපරියාපන්නා’’තිආදිනා –

චතූසු භූමීසු චතූහි කොට්ඨාසෙහි තංතංභූමිපරියාපන්නධම්මදස්සනවසෙන පවත්තො, සො ච හෙට්ඨා වුත්තානුසාරෙන සක්කා ඤාතුන්ති න විත්ථාරිතො. තත්ථ ච කාමධාතුපරියාපන්නොති කාමාවචරභාවෙන තත්ථ අන්තොගධො කාමාවචරොති අත්ථො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

චතුත්ථො පන වාරො තීසු භූමීසු චතූහි කොට්ඨාසෙහි පටිසන්ධික්ඛණෙ උප්පජ්ජනකානුප්පජ්ජනකධම්මදස්සනවසෙන පවත්තො. තත්ථ පඨමකොට්ඨාසෙ තාව –

‘‘කාමධාතුයා ¶ උපපත්තික්ඛණෙ සබ්බෙසං පඤ්චක්ඛන්ධා පාතුභවන්ති, කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, කස්සචි දසායතනානි පාතුභවන්ති, කස්සචි අපරානි දස, කස්සචි නව, කස්සචි සත්ත, කස්සචි එකාදස ධාතුයො…පෙ… සත්ත ධාතුයො. සබ්බෙසං එකං සච්චං පාතුභවති. කස්සචි චුද්දසින්ද්රියානි, කස්සචි තෙරස, කස්සචි අපරානි තෙරස, කස්සචි ද්වාදස, කස්සචි දස, කස්සචි නව, කස්සචි අපරානි නව, කස්සචි අට්ඨ, කස්සචි අපරානි අට්ඨ, කස්සචි සත්ත ¶ , කස්සචි පඤ්ච, කස්සචි චත්තාරින්ද්රියානි පාතුභවන්ති, කස්සචි තයො හෙතූ පාතුභවන්ති, කස්සචි ද්වෙ, කස්සචි අහෙතුකා පාතුභවන්ති. සබ්බෙසං චත්තාරො ආහාරා, එකො ඵස්සො…පෙ… එකං චිත්තං පාතුභවතී’’ති –

මාතිකං නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. තත්ථ පටිසන්ධික්ඛණෙ කාමාවචරානං ඔපපාතිකානං, ආපායිකානං, දෙවමනුස්සානං පරිපුණ්ණායතනානං සද්දායතනවජ්ජිතානි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, තානෙව එකාදස ධාතුයො හොන්ති. සද්දො හි එකන්තෙන පටිසන්ධියං න උප්පජ්ජති, තෙසඤ්ඤෙව පන ජච්චන්ධානං දස, ජච්චබධිරානං අපරානි දස, ජච්චන්ධබධිරානං නව, ගබ්භසෙය්යකානං රූපගන්ධරසකායඵොට්ඨබ්බමනොධම්මවසෙන සත්ත ආයතනධාතුයො පාතුභවන්ති. ඔපපාතිකානං තිහෙතුකානං මනච්ඡට්ඨානි ඉන්ද්රියානි, භාවද්වයෙ එකං, ජීවිතින්ද්රියං, සොමනස්සුපෙක්ඛින්ද්රියෙසු එකං, සද්ධාදීනි පඤ්චාති චුද්දසින්ද්රියානි, තෙසං ද්විහෙතුකානං පඤ්ඤින්ද්රියං වජ්ජෙත්වා තෙරස, පඨමකප්පිකානං මනුස්සානං තිහෙතුකානං භාවින්ද්රියං වජ්ජෙත්වා අපරානිපි තෙරස, තෙසඤ්ඤෙව දුහෙතුකානං ද්වාදස, ගබ්භසෙය්යකානං පන තිහෙතුකානං පුරිමෙසු චුද්දසසු චක්ඛාදීනි චත්තාරි වජ්ජෙත්වා දස, තෙසං දුහෙතුකානං නව, ඔපපාතිකානං අහෙතුකානං පරිපුණ්ණායතනානං පුරිමෙසු චුද්දසසු සද්දාදීනි වජ්ජෙත්වා අපරානි නව, තෙසඤ්ඤෙව ජච්චන්ධානං අට්ඨ, තථා බධිරානං, අන්ධබධිරානං පන සත්ත, ගබ්භසෙය්යකානං පන අහෙතුකානං කායමනොභාවජීවිතඋපෙක්ඛින්ද්රියානි පඤ්ච, තෙසඤ්ඤෙව නපුංසකානං චත්තාරි පාතුභවන්ති. අහෙතුකචිත්තෙසු හි විජ්ජමානාපි එකග්ගතා සමාධින්ද්රියතං න ගච්ඡති, මනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන පන ‘‘එකො ඵස්සො’’තිආදයො වෙදිතබ්බා.

දුතියකොට්ඨාසෙ ¶ පන –

‘‘රූපධාතුයා ¶ උපපත්තික්ඛණෙ ඨපෙත්වා අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං පඤ්චක්ඛන්ධා පාතුභවන්ති. පඤ්චායතනානි, පඤ්ච ධාතුයො, එකං සච්චං, දසින්ද්රියානි, තයො හෙතූ, තයො ආහාරා, එකො ඵස්සො…පෙ… එකං චිත්ත’’න්ති –

මාතිකං නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. තත්ථ චක්ඛුරූපසොතමනොධම්මානං වසෙන පඤ්චායතනධාතුයො වෙදිතබ්බා. එත්ථාපි ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බානං අග්ගහණෙ කාරණං පුබ්බෙ වුත්තමෙව. චක්ඛුසොතමනොජීවිතින්ද්රියානි, සොමනස්සුපෙක්ඛානං අඤ්ඤතරං, සද්ධාදීනි පඤ්චාති දසින්ද්රියානි වෙදිතබ්බානි.

තතියකොට්ඨාසෙ පන –

‘‘අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං උපපත්තික්ඛණෙ එකො ඛන්ධො පාතුභවති රූපක්ඛන්ධො, ද්වෙ ආයතනානි රූපායතනං ධම්මායතනං, ද්වෙ ධාතුයො රූපධාතු ධම්මධාතු, එකං දුක්ඛසච්චං, එකං රූපජීවිතින්ද්රියං, අසඤ්ඤසත්තා දෙවා අහෙතුකා, අනාහාරා, අඵස්සකා…පෙ… අචිත්තකා’’ති –

සනිද්දෙසමාතිකා නික්ඛිත්තා. එත්ථ ච රූපම්පි කිඤ්චාපි තෙසං ආයතනාදිකිච්චං න කරොති, සවිඤ්ඤාණකරූපීසු පන ගහිතත්තා ඉධාපි ගහිතං. ගන්ධාදයො පන තත්ථ න ගහිතත්තා ඉධාපි න ගහිතා, නො අවිජ්ජමානතාය. එකතලවාසිකානං වා සෙසබ්රහ්මානං චක්ඛුවිසයත්තා ඉධාපි රූපායතනං උද්ධටං, අසඤ්ඤීනං පන පඤ්චායතනානි, එකො ආහාරො උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථකොට්ඨාසෙ –

‘‘අරූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ චත්තාරො ඛන්ධා, ද්වෙ ආයතනානි, ද්වෙ ධාතුයො, එකං සච්චං, අට්ඨින්ද්රියානි ¶ , තයො හෙතූ, තයො ආහාරා, එකො ඵස්සො…පෙ… එකං චිත්ත’’න්ති –

මාතිකාපදානි නික්ඛිපිත්වා විභත්තා. එත්ථ ච මනොජීවිතඋපෙක්ඛින්ද්රියානි, සද්ධාදීනි පඤ්චාති ¶ අට්ඨින්ද්රියානි වෙදිතබ්බානි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. එවං චතූහි කොට්ඨාසෙහි චතුත්ථො වාරො වෙදිතබ්බො.

පඤ්චමො පන වාරො තෙසං ධම්මානං භූමන්තරවසෙන ‘‘කාමාවචරධම්මා, න කාමාවචරා…පෙ… පරියාපන්නා’’ති චත්තාරො දුකෙ මාතිකාවසෙන නික්ඛිපිත්වා විභජනවසෙන පවත්තො, සො හෙට්ඨා වුත්තත්ථොව.

ඡට්ඨො පන වාරො සම්මුතිදෙවඋපපත්තිදෙවවිසුද්ධිදෙවෙ නිද්දිසිත්වා මනුස්සදෙවගතීසු උප්පාදකකම්මආයුප්පමාණදස්සනවසෙන වුත්තො. තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – සත්තා හි දානසීලාදිකාමාවචරකුසලං කත්වා මනුස්සලොකෙ ඛත්තියමහාසාලාදිකුලෙසු චෙව චාතුමහාරාජිකතාවතිංසයාමතුසිතනිම්මානරතිපරනිම්මිතවසවත්තිසඞ්ඛාතෙසු ඡසු දෙවලොකෙසු ච උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ සිනෙරුපබ්බතවෙමජ්ඣපරිභණ්ඩපබ්බතතො පට්ඨාය හෙට්ඨා යාව භූමි තිරියං චක්කවාළපබ්බතං ආහච්ච එත්ථන්තරෙ පබ්බතආකාසරුක්ඛපථවිනිස්සිතා චාතුමහාරාජචන්දසූරියා සබ්බෙ චාතුමහාරාජිකා. තතො උද්ධං චක්කවාළපරියන්තං තාවතිංසාදයො යථාක්කමං උපරූපරි ඨිතාති වෙදිතබ්බා. දෙවලොකොපි පරම්පරචක්කවාළපබ්බතං අප්පත්තො නාම නත්ථි.

පඨමජ්ඣානං පන පරිත්තං භාවෙත්වා බ්රහ්මපාරිසජ්ජෙසු උප්පජ්ජන්ති, මජ්ඣිමං භාවෙත්වා බ්රහ්මපුරොහිතෙසු, පණීතං භාවෙත්වා මහාබ්රහ්මෙසු, ඉමෙ තයොපි ජනා පඨමජ්ඣානභූමියං එකතලෙ ¶ වසන්ති. ආයුආභාදිභෙදෙන පනෙසං භෙදො, එවං උපරිපි.

චතුක්කනයෙ පන දුතියජ්ඣානං, පඤ්චකනයෙ දුතියතතියජ්ඣානඤ්ච පරිත්තං, මජ්ඣිමං, පණීතඤ්ච භාවෙත්වා පරිත්තාභාඅප්පමාණාභාආභස්සරෙසු උප්පජ්ජන්ති. තතියජ්ඣානං පරිත්තාදිවසෙන භාවෙත්වා පරිත්තසුභඅප්පමාණසුභසුභකිණ්හෙසු. චතුත්ථජ්ඣානං පන භාවෙත්වා ආරම්මණමනසිකාරඡන්දාධිමුත්තිආදිනානත්තතො කෙචි අසඤ්ඤීසු, කෙචි වෙහප්ඵලෙසු, කෙචි අවිහෙසු, අතප්පෙසු, සුදස්සෙසු, සුදස්සීසු, කෙචි අකනිට්ඨෙසු, ආකාසානඤ්චායතනාදීසු චතූසු ච යථාක්කමං උප්පජ්ජන්ති. තත්ථ හි එකච්චෙ තිත්ථියා ‘‘චිත්තං නිස්සාය රජ්ජනදුස්සනාදයො, තන්නිදානානි ච දුක්ඛානි සමුප්පජ්ජන්තී’’ති චිත්තෙ දොසං දිස්වා ‘‘දිට්ඨධම්මනිබ්බානමෙත’’න්ති සඤ්ඤාවිරාගං ¶ ජනෙත්වා තත්රූපපත්තියා ඣානං භාවෙත්වා රූපකායමත්තා ඨිතා වා නිසින්නා වා නිපන්නා වා හුත්වා නිබ්බත්තිත්වා තත්ථෙව පඤ්චකප්පසතානි තිට්ඨන්තීති වෙදිතබ්බා.

අට්ඨසමාපත්තිලාභීනං කතරං ඣානං විපච්චතීති? පගුණං, සබ්බෙසු පගුණෙසු යස්ස විපාකභූමිං පත්ථෙති, තංපත්ථනාය ච අසති යං මරණසමයෙ සමාපජ්ජති, තං, තස්මිම්පි අසති උත්තමවසෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං විපච්චති. සුද්ධාවාසෙසු ච අවිහාදීසු අනාගාමිවජ්ජිතා සත්තා න උප්පජ්ජන්ති, අනාගාමිනො පන අසඤ්ඤීවජ්ජිතබ්රහ්මලොකෙසු සබ්බත්ථ උප්පජ්ජිතුං ලභන්ති. සබ්බෙසම්පි ච අරියානං තත්රූපපත්තිතො උපරූපපත්තිපි, න හෙට්ඨූපපත්ති. තෙ හි පඨමජ්ඣානභූමියං නිබ්බත්තා අනාගාමිනො නව බ්රහ්මලොකෙ සොධෙත්වා මත්ථකෙ වෙහප්ඵලෙසු ඨිතා පරිනිබ්බන්ති, න නිවත්තන්ති අරියානං හෙට්ඨූපපත්තිඅභාවා. වෙහප්ඵලඅකනිට්ඨනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභවා තයොපි සෙට්ඨභවා නාම. ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු නිබ්බත්තා අනාගාමිනො නෙව උද්ධං ගච්ඡන්ති, න අධො. තත්ථෙව පරිනිබ්බායන්ති ¶ . මනුස්සලොකෙ ච සෙඛා ගිහිභාවෙ යාවජීවං තිට්ඨන්ති, න අසෙඛා. තෙ හි අරහත්තං පත්තදිවසෙ පබ්බජන්ති වා, පරිනිබ්බන්ති වා. භුම්මදෙවෙසු පන ඛීණාසවාපි යාවජීවං තිට්ඨන්ති. ඡසු කාමාවචරදෙවෙසු සොතාපන්නසකදාගාමිනොව තිට්ඨන්ති, අනාගාමිනො පන තදහෙව රූපභවං ගන්තුං වට්ටති ඛීණාසවෙන පරිනිබ්බාතුන්ති ගහෙතබ්බං. එවං ඉමාසු සත්තවීසතියා භූමීසු පරියාපන්නමනුස්සදෙවබ්රහ්මලොකෙසු නිබ්බත්තසත්තෙසු මනුස්සානං තාව ඉමස්මිං බුද්ධුප්පාදෙව වස්සසතං ආයුප්පමාණං, අප්පං වා භිය්යො. ආපායිකානං, භුම්මදෙවානඤ්ච කදාචි ආයුපරිච්ඡෙදො නත්ථි, කම්මමෙව පමාණං. තෙ හි සත්තාහෙනපි මරන්ති, කප්පම්පි තිට්ඨන්තීති.

චාතුමහාරාජිකානං පන මානුසකානි පඤ්ඤාස වස්සානි එකං රත්තින්දිවං, තාය රත්තියා තිංස රත්තියො මාසො, තෙන මාසෙන ද්වාදසමාසියො සංවච්ඡරො, තෙන සංවච්ඡරෙන දිබ්බානි පඤ්චවස්සසතානි ආයුප්පමාණං. තානි මනුස්සගණනාය නවුතිවස්සසතසහස්සානි හොන්ති. තාවතිංසානං මානුසකං වස්සසතං එකං රත්තින්දිවං කත්වා එවමාගතං දිබ්බං වස්සසහස්සං. එවං යාමාදීනං වස්සගණනඤ්ච දිගුණං කත්වා හෙට්ඨිමතො දිගුණචතුග්ගුණං ආයුප්පමාණං වෙදිතබ්බං.

බ්රහ්මෙසු පන බ්රහ්මපාරිසජ්ජානං කප්පස්ස තතියො භාගො ආයුප්පමාණං, බ්රහ්මපුරොහිතානං උපඩ්ඪකප්පො ¶ , මහාබ්රහ්මානං එකො කප්පො, පරිත්තාභානං ද්වෙ කප්පාති එවං උපරූපරි දිගුණං කත්වා යාව සුභකිණ්හා යොජෙතබ්බං. සුභකිණ්හානං හි චතුසට්ඨිකප්පං ආයුප්පමාණං, අසඤ්ඤීනං, වෙහප්ඵලානඤ්ච පඤ්චකප්පසතානි, අවිහානං කප්පසහස්සන්ති උපරූපරි දිගුණවසෙන යාව අකනිට්ඨා යොජෙතබ්බං. අකනිට්ඨානං හි සොළසකප්පසහස්සානි, අරූපානං චතුන්නං යථාක්කමං වීසති, චත්තාරි, සට්ඨි, චතුරාසීති කප්පසහස්සානි ආයුප්පමාණන්ති.

උක්ඛිත්තා ¶ පුඤ්ඤතෙජෙන, කාමරූපගතිං ගතා;

භවග්ගතම්පි සම්පත්තා, පුනාගච්ඡන්ති දුග්ගතිං.

තාව දීඝායුකා සත්තා, චවන්ති ආයුසඞ්ඛයා;

නත්ථි කොචි භවො නිච්චො, ඉති වුත්තං මහෙසිනා.

තස්මා හි ධීරා නිපකා, නිපුණා අත්ථචින්තකා;

ජරාමරණමොක්ඛාය, භාවෙන්ති මග්ගමුත්තමං.

භාවයිත්වා සුචිං මග්ගං, නිබ්බානොගධගාමිනං;

සබ්බාසවෙ පරිඤ්ඤාය, පරිනිබ්බන්ති අනාසවාති. (විභ. 1029);

අයං ඡට්ඨවාරෙ නයො.

සත්තමො පන වාරො තෙසං ඛන්ධාදීනං අභිඤ්ඤෙය්යාදිභාවවිභාවනවසෙන පවත්තො. තත්ථ හි –

‘‘රූපක්ඛන්ධො අභිඤ්ඤෙය්යො, පරිඤ්ඤෙය්යො, න පහාතබ්බො, න භාවෙතබ්බො, න සච්ඡිකාතබ්බො. චත්තාරො ඛන්ධා අභිඤ්ඤෙය්යා පරිඤ්ඤෙය්යා, සියා පහාතබ්බා, සියා භාවෙතබ්බා, සියා සච්ඡිකාතබ්බා, සියා න පහාතබ්බා න භාවෙතබ්බා න සච්ඡිකාතබ්බා’’තිආදිනා –

ද්වාදසපි කොට්ඨාසා විත්ථාරතො විභත්තා. තත්ථ ලක්ඛණපරිග්ගාහිකාය පඤ්ඤාය ඛන්ධාදයො සබ්බෙ ධම්මා ¶ අභිඤ්ඤෙය්යා. ඤාතතීරණපහානපරිඤ්ඤාසු යථායොගං යාය කායචි පරිඤ්ඤාය වසෙන සබ්බෙපි ධම්මා පරිඤ්ඤෙය්යා. ලොකුත්තරධම්මාපි ඤාතපරිඤ්ඤෙය්යාව. අකුසලා පන පහාතබ්බා. මග්ගො භාවෙතබ්බො, ඵලං, නිබ්බානඤ්ච සච්ඡිකාතබ්බං. තත්ථ රූපක්ඛන්ධො ඤාතතීරණවසෙන පරිඤ්ඤෙය්යො. විපස්සනාවිසයෙ හි සබ්බං තීරණපරිඤ්ඤාය පරිඤ්ඤෙය්යන්ති. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ අභිඤ්ඤෙය්යාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

අට්ඨමො ¶ පන වාරො තෙසං සාරම්මණතාවිභාවනවසෙන පවත්තො, නවමො පනෙසං දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතෙසු සඞ්ගහදස්සනවසෙන. දසමො කුසලත්තිකාදීහි සරණදුකපරියොසානෙහි තිකදුකෙහි විභාගදස්සනවසෙන පවත්තො, තෙපි හෙට්ඨා වුත්තනයාවාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. ආදිතො පට්ඨාය සබ්බත්ථ විභඞ්ගපාළිඅට්ඨකථාසු (විභ. 978 ආදයො; විභ. අට්ඨ. 978 ආදයො) ගහෙතබ්බොති.

ධම්මහදයවිභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

මොහවිච්ඡෙදනියා අභිධම්මමාතිකත්ථවණ්ණනාය

විභඞ්ගමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.