තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > අභිධම්මමාතිකාපාළි

තත්ථ ධාතුකථාමාතිකාය තාව සංවණ්ණනා හොති. සා පනෙසා නික්ඛෙපතො පඤ්චධා ඨිතා – නයමාතිකා අබ්භන්තරමාතිකා නයමුඛමාතිකා ලක්ඛණමාතිකා බාහිරමාතිකාති. තත්ථ ‘‘සඞ්ගහො, අසඞ්ගහො…පෙ… විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිත’’න්ති අයං චුද්දසහි පදෙහි නික්ඛිත්තා සඞ්ගහාදිකෙන නයෙන ධාතුකථාය ධම්මා විභත්තාති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා නයමාතිකා නාම, යා ‘‘මූලමාතිකා’’තිපි වුච්චති.

‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා…පෙ… මනසිකාරො’’ති අයං පඤ්චවීසාධිකෙන පදසතෙන නික්ඛිත්තා සඞ්ගහාදිනයෙන විභජිතබ්බභාවෙන ධාතුකථාය අබ්භන්තරෙ එව ඨපිතත්තා අබ්භන්තරමාතිකා නාම, යා ‘‘ධාතුකථාමාතිකා’’තිපි වුච්චති.

‘‘තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො, චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො’’ති අයං චතූහි පදෙහි නික්ඛිත්තා ඛන්ධාදීසු ච කුසලත්තිකාදීසු ච මාතිකාධම්මෙසු තීහි ඛන්ධායතනධාතුපදෙහෙව ¶ සඞ්ගහො අසඞ්ගහො ච, තථා චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි සම්පයොගො, විප්පයොගො චාති ඉමෙසං සඞ්ගහාසඞ්ගහාදීනං නයානං මුඛානීති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා නයමුඛමාතිකා නාම.

‘‘සභාගො ¶ විසභාගො’’ති අයං ද්වීහි පදෙහි නික්ඛිත්තා සභාගවිසභාගලක්ඛණවසෙනෙව සඞ්ගහාසඞ්ගහනයා චෙව සම්පයොගවිප්පයොගනයා ච හොන්තීති දස්සෙතුං ඨපිතත්තා ලක්ඛණමාතිකා නාම. සබ්බාපි ධම්මසඞ්ගණී ධාතුකථාය මාතිකාති අයං ඡසට්ඨි තිකපදානි, ද්වෙ ච දුකපදසතානි සඞ්ඛිපිත්වා නික්ඛිත්තා ධාතුකථා මාතිකාතො බහි ඨපිතත්තා බාහිරමාතිකා නාම. එවමෙතිස්සා පඤ්චවිධාය මාතිකාය අයමනුත්තානත්ථවණ්ණනා.

සඞ්ගහොතිආදීසු හි සඞ්ගහො තාව ජාතිසඤ්ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තු, යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො, ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ජාතිසඞ්ගහො නාම. ‘‘සබ්බෙ කොසලකා ආගච්ඡන්තු, යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං සඤ්ජාතිසඞ්ගහො නාම, එකට්ඨානෙ ජාතිසම්බන්ධභාවෙන සඞ්ගහොති අත්ථො. ‘‘සබ්බෙ හත්ථාරොහා ආගච්ඡන්තු, යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං කිරියාසඞ්ගහො නාම. ‘‘හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ ‘චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’’න්ති (කථා. 471) අයං ගණනසඞ්ගහො නාම, අයමිධ අධිප්පෙතො. තප්පටිපක්ඛෙන අසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. තෙසං විකප්පතො සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතාදීනි, එකුප්පාදෙකනිරොධඑකවත්ථුකඑකාරම්මණතාවසෙන සම්පයොගො, තප්පටිපක්ඛතො විප්පයොගො, තෙසං විකප්පතො සම්පයුත්තෙන විප්පයුත්තාදීනි, තදුභයසංසග්ගවිකප්පතො සඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තන්තිආදීනි ච ¶ වෙදිතබ්බානි. සෙසං වුත්තත්ථමෙව. අයං තාවෙත්ථ අනුත්තානපදත්ථො.

අත්ථවිනිච්ඡයතො පන යස්මා අබ්භන්තරමාතිකාය රූපක්ඛන්ධාදීනි, බාහිරමාතිකාය කුසලාදීනි ච ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’’තිආදිකෙහි නයමාතිකාපදෙහි ‘‘තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො’’තිආදිනයමුඛමාතිකාවසෙන ¶ යථාරහං නිද්දෙසත්ථාය භගවතා ඨපිතානි, තස්මා ඛන්ධාදීනං සඞ්ගහාදීනං පාළියං වුත්තානුසාරෙනෙව සඞ්ඛෙපතො අත්ථවිනිච්ඡයො හොති. ඉමිනා නයෙන විභඞ්ගනයො සක්කා ඤාතුන්ති තං විසුං න වක්ඛාම.

තත්ථ සඞ්ගහාසඞ්ගහවාරෙ ඛන්ධානං තාව අයං නිද්දෙසෙ නයො – රූපක්ඛන්ධො එකෙන ඛන්ධෙන එකාදසහි ආයතනෙහි එකාදසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතො. චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතො. තත්ථ එකාදසහීති මනායතනවජ්ජෙහි. ධම්මායතනෙනාපි හි කෙචි රූපධම්මා සඞ්ගහිතා. එකාදසහීති සත්තවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජාහි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා යථාසකං එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා, චතූහි ඛන්ධෙහි එකාදසහි ආයතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා, තථා විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොපි. කෙවලං පනෙත්ථ සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි සඞ්ගහිතො, එකාදසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතොති එත්තකමෙව විසෙසො. තත්ථ හි වෙදනාදීනං තිණ්ණං ඛන්ධානං එකෙන ධම්මායතනෙන ච එකාය ධම්මධාතුයා ච සඞ්ගහිතතා වෙදිතබ්බා. පාළියං පනෙත්ථ ඛන්ධපදනිද්දෙසෙ, උපරි ආයතනාදිනිද්දෙසෙසු ච ‘‘රූපක්ඛන්ධො ච වෙදනාක්ඛන්ධො ච ද්වීහි ඛන්ධෙහි එකාදසහායතනෙහි එකාදසහි ¶ ධාතූහි සඞ්ගහිතා’’තිආදිනා (ධාතු. 15) ද්විමූලකාදිනයෙනාපි විත්ථාරනයො විභත්තො, සොපි ඉමිනා එකමූලනයානුසාරෙන සබ්බත්ථ සුවිඤ්ඤෙය්යොති න විත්ථාරයිම්හා. අයං ඛන්ධපදනිද්දෙසනයො.

ආයතනධාතුපදානම්පි ඛන්ධපදෙ වුත්තානුසාරෙනෙව තීහි සඞ්ගහො, තීහි අසඞ්ගහො ච යථායොගං යොජෙත්වා ඤාතබ්බො. කෙවලං පනෙත්ථ ධම්මායතනධම්මධාතූසු අසඞ්ඛතස්ස ඛන්ධසඞ්ගහාභාවා තං ඨපෙත්වා සෙසානං ඛන්ධෙසු සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො.

සච්චෙසු දුක්ඛසච්චං සබ්බෙහි ඛන්ධායතනධාතූහි. සමුදයමග්ගසච්චානි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන, ධම්මායතනධම්මධාතූහි ච සඞ්ගහිතානි. නිරොධසච්චං ඛන්ධෙන අසඞ්ගහිතං, ධම්මායතනධම්මධාතූහි එව සඞ්ගහිතං.

ඉන්ද්රියෙසු ජීවිතින්ද්රියං ද්වීහි රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. සුඛින්ද්රියාදීනි පඤ්ච වෙදනාක්ඛන්ධෙන ¶ , සද්ධාදීනි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන, සබ්බානි චෙතානි ජීවිතින්ද්රියාදීනි, ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියාදීනිපි ධම්මායතනධම්මධාතූහි සඞ්ගහිතානි. සෙසින්ද්රියානි සුවිඤ්ඤෙය්යානි.

පටිච්චසමුප්පාදෙසු නාමරූපං විඤ්ඤාණවජ්ජිතෙහි චතූහි ඛන්ධෙහි, එකාදසහි ආයතනධාතූහි ච සඞ්ගහිතං. එත්ථ හි පවත්තියං නාමරූපස්සාපි ගහිතත්තා සද්දායතනම්පි ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. සළායතනං ද්වීහි ඛන්ධෙහි, පසාදවිඤ්ඤාණභූතෙහි ඡහි ආයතනෙහි, ද්වාදසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතං. උපපත්තිභවො පන කාමභවභූතො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි, සද්දායතනවජ්ජිතෙහි එකාදසහි ආයතනෙහි, සත්තරසහි ධාතූහි. රූපභවො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි, සද්දාදිචතුක්කඝානාදිත්තයතබ්බිඤ්ඤාණවජ්ජෙහි පඤ්චහායතනෙහි, අට්ඨහි ධාතූහි ¶ සඞ්ගහිතො. අසඤ්ඤීභවො එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන, රූපධම්මවසෙන ද්වීහි ආයතනධාතූහි සඞ්ගහිතො. ඝානාදිත්තයං පනෙත්ථ ආයතනාදිකිච්චාකරණතො ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතම්පි රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. භවස්ස ච එකන්තමුපාදින්නත්තා පවත්තිවිපාකානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ගහණෙපි අනුපාදින්නසද්දායතනස්ස ඉධ අග්ගහණං දට්ඨබ්බං. අරූපභවො චතූහි ඛන්ධෙහි ද්වීහි ආයතනධාතූහි. ජාතිජරාමරණානි නාමරූපධම්මානං ලක්ඛණත්තා ද්වීහි රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි. සොකදුක්ඛදොමනස්සානි වෙදනාක්ඛන්ධෙන. උපායාසො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන, ධම්මායතනධම්මධාතූහි ච සඞ්ගහිතො. පරිදෙවො රූපක්ඛන්ධසද්දායතනසද්දධාතූහි. සෙසානි පනෙත්ථ පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි, සතිපට්ඨානසම්මප්පධානා ච සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

ඉද්ධිපාදා ද්වීහි ඛන්ධෙහි, ආයතනෙහි, ධාතූහි සඞ්ගහිතා. එත්ථ ච චිත්තිද්ධිපාදස්ස ධම්මධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුනියමතො සොළසහි ධාතූහි අසඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. ඣානානි ද්වීහි වෙදනාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි, එකෙනායතනෙන, එකාය ධාතුයා ච සඞ්ගහිතානි. අප්පමඤ්ඤා එකෙන ඛන්ධෙන, එකෙන ආයතනෙන, එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා. එවං පඤ්චින්ද්රියාදීනිපි. කෙවලං පන චිත්තං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි සඞ්ගහිතන්ති එත්තකමෙව විසෙසො. සබ්බෙසම්පි චෙස වුත්තාවසෙසෙහි ඛන්ධායතනධාතූහි අසඞ්ගහිතභාවො වෙදිතබ්බො.

ඉමිනා නයෙන බාහිරමාතිකායපි ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි, ද්වීහි ආයතනෙහි, ධාතූහි සඞ්ගහිතා. අබ්යාකතා පන අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා පඤ්චහි ඛන්ධෙහි ද්වාදසහි ආයතනෙහි අට්ඨාරසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා’’තිආදිනා යොජෙත්වා සඞ්ගහාසඞ්ගහො ඤාතබ්බොති ¶ ¶ අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ධාතුකථාපාළිඅට්ඨකථාසු (ධාතු. 77 ආදයො; ධාතු. අට්ඨ. 77) ගහෙතබ්බොති.

නිට්ඨිතො ‘‘සඞ්ගහො අසඞ්ගහො’’ති පදස්ස

සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදත්ථවණ්ණනා

සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදෙ සබ්බෙසං රූපක්ඛන්ධාදිපදානං නිද්දෙසො න සම්භවති. යානි පනෙත්ථ පදානි රූපෙකදෙසං, අරූපෙන අසම්මිස්සං විඤ්ඤාණෙකදෙසඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති, තෙසමිධ නිද්දෙසො. තානි පන මනායතනධම්මායතනවජ්ජිතානං දසායතනානං, ධම්මධාතුවජ්ජිතානං සත්තරසන්නං ධාතූනං, සත්තරූපින්ද්රියානඤ්ච වසෙන වෙදිතබ්බානි, න රූපක්ඛන්ධාදීනං. තෙනෙව පාළියං –

සත්තින්ද්රියා අසඤ්ඤාභවො එකවොකාරභවො;

අනිදස්සනං පුනදෙව සප්පටිඝං උපාදා’’ති. (ධාතු. 178) –

එවං උද්දානගාථා වුත්තා. රූපක්ඛන්ධෙන හි රූපක්ඛන්ධොව සඞ්ගහිතො, එවං වෙදනාක්ඛන්ධාදීහි ච වෙදනාක්ඛන්ධාදයොව. තෙපි ච යෙහි කෙහිචි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතා නාම නත්ථීති තෙසං සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතත්තාභාවා යථාවුත්තායතනානං වසෙනෙවෙත්ථ අත්ථවිනිච්ඡයො හොති. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යං ඛන්ධපදෙන සඞ්ගහිතං හුත්වා ආයතනධාතුපදෙහි අසඞ්ගහිතං, ඛන්ධායතනපදෙහි වා සඞ්ගහිතං හුත්වා ධාතුපදෙන අසඞ්ගහිතං, තස්ස ඛන්ධායතනධාතූහි අසඞ්ගහො ¶ වුච්චති. කථං? චක්ඛායතනෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා, ආයතනසඞ්ගහෙන, ධාතුසඞ්ගහෙන ච අසඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා කතිහි ඛන්ධෙහි, ආයතනෙහි, ධාතූහි අසඞ්ගහිතා? තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි ද්වීහි ආයතනෙහි ¶ අට්ඨහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා. එවං රූපායතනාදීසුපි පසාදවිසයභූතෙසු ධාතූසු, රූපින්ද්රියාදීසු ච යොජනක්කමො වෙදිතබ්බො.

තත්රායං නයො – චක්ඛායතනෙන යෙ රූපධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන රූපක්ඛන්ධොති සඞ්ගහිතා, ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන චක්ඛායතනෙන අසඞ්ගහිතා, චක්ඛුධාතුයා අසඞ්ගහිතා, චක්ඛායතනචක්ඛුධාතූහි එකස්සෙවෙතස්ස චක්ඛුස්ස විසුං ආයතනධාතූසු සඞ්ගහිතත්තා තෙ චක්ඛායතනවිරහිතා සබ්බෙ රූපධම්මා චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහි චක්ඛායතනං මනායතනන්ති ද්වීහි ආයතනෙහි චක්ඛුධාතු සත්තවිඤ්ඤාණධාතූති අට්ඨහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා. උපරි රූපායතනාදීසුපි එසෙව නයො. ඉමස්මිං හි වාරෙ චක්ඛායතනස්ස අත්තනො තීහිපි ඛන්ධායතනධාතුසඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතතාය අසඞ්ගහිතත්තාභාවා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතං, ආයතනසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතං, ධාතුසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතන්ති එවං තීහිපි සඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතවිසෙසනෙහි විසිට්ඨස්සෙව ‘‘කතිහි ඛන්ධෙහී’’තිආදිනා ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහස්ස වුච්චමානත්තා ච අරූපක්ඛන්ධෙහි සහ බහිභූතතා වෙදිතබ්බා. යථා චෙත්ථ චක්ඛායතනෙන උපලක්ඛිතානං රූපධම්මානංයෙව සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතතා, න චක්ඛායතනස්ස, එවං උපරි රූපායතනාදීහි උපලක්ඛිතවාරෙපි යථාරහං ඤාතබ්බා.

සෙසෙසු පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා, ආයතනසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා, ධාතුසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි එකාදසහි ආයතනෙහි ¶ ද්වාදසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා. එවං සෙසවිඤ්ඤාණධාතූසුපි. පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු අසඤ්ඤීභවෙන යෙ ධම්මා…පෙ… තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි දසහායතනෙහි සොළසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා. උපාදාධම්මෙහි යෙ ධම්මා…පෙ… තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි එකාදසහායතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතාති ඉමෙ චත්තාරො වාරා අපුබ්බවිසෙසා සමායෙව. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණවාරෙ ද්වාදසහීති ඡ විඤ්ඤාණධාතුයො වජ්ජෙත්වා අවසෙසාහි ධාතූහි සෙසා ඡ විඤ්ඤාණධාතුයොව ඛන්ධායතනසඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතා, ධාතුසඞ්ගහෙනෙව අසඞ්ගහිතා. අවසෙසාහි ද්වාදසහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතාති. එස නයො සෙසවිඤ්ඤාණධාතූසුපි.

දුතියෙ තීහායතනෙහීති රූපායතනධම්මායතනමනායතනෙහි. අසඤ්ඤිබ්රහ්මලොකෙ හි රූපායතනධම්මායතනවසෙන ද්වෙ ආයතනානි උපපත්තිභවභාවෙන පාළියං ආගතානි, තෙ පන ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතානි, ආයතනධාතූසු අසඞ්ගහිතානි. තදවසෙසානි නව රූපායතනානි, තානි තෙහෙව ¶ ච ද්වීහි මනායතනධම්මායතනෙහි ච අසඞ්ගහිතානි නාම හොන්ති. නවහි ධාතූහීති රූපධාතුධම්මධාතූහි සද්ධිං සත්තහි විඤ්ඤාණධාතූහි.

තතියෙ දසහීති රූපායතනධම්මායතනවජ්ජෙහි. සොළසහීති රූපධාතුධම්මධාතුවජ්ජාහි. අනිදස්සනසප්පටිඝානි නාම නව ඔළාරිකායතනානි, තානි තෙහි ඛන්ධසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතානි, ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි ච අසඞ්ගහිතානි, රූපායතනධම්මායතනානි ද්වෙපි සෙසෙහි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතානි නාම හොන්ති.

චතුත්ථෙ එකාදසහීති ඵොට්ඨබ්බායතනවජ්ජෙහි ඵොට්ඨබ්බායතනස්ස උපාදාධම්මෙහි ආයතනාදීසු අසඞ්ගහිතත්තා. සෙසං ¶ සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං සඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදෙ නයො.

අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදත්ථවණ්ණනා

අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදෙ පන යානි පදානි විඤ්ඤාණෙන වා ඔළාරිකරූපෙන වා අසම්මිස්සං ධම්මායතනෙකදෙසං දීපෙන්ති, තානෙව නිද්දිසීයන්ති, තානි පන වෙදනාදීනං තිණ්ණං ඛන්ධානං, දුක්ඛසච්චවජ්ජිතානං තිණ්ණං සච්චානං, පසාදමනොවජ්ජිතානං සොළසන්නං ඉන්ද්රියානං, අවිජ්ජාසඞ්ඛාරඵස්සවෙදනාතණ්හුපාදානකම්මභවජාතිජරාමරණසොකදුක්ඛදොමනස්සුපායාසවසෙන චුද්දසපච්චයාකාරපදානඤ්ච වසෙන වෙදිතබ්බානි, න රූපක්ඛන්ධාදීනං. තෙනෙව අට්ඨකථායං –

‘‘තයො ඛන්ධා තථා සච්චා, ඉන්ද්රියානි ච සොළස;

පදානි පච්චයාකාරෙ, චුද්දසූපරි චුද්දස.

‘‘සමතිංස පදා හොන්ති, ගොච්ඡකෙසු දසස්වථ;

දුවෙ චූළන්තරදුකා, අට්ඨ හොන්ති මහන්තරා’’ති. (ධාතු. අට්ඨ. 179) –

එවං උද්දානගාථා වුත්තා. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යං ඛන්ධපදෙන අසඞ්ගහිතං, ආයතනධාතුපදෙහි සඞ්ගහිතං, තස්සෙව තීහි විසෙසනෙහි විසිට්ඨස්ස ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහො වුච්චති. කථං? වෙදනාක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා, ආයතනධාතුසඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා කතිහි ¶ ඛන්ධෙහි, ආයතනෙහි, ධාතූහි සඞ්ගහිතා? තෙ ධම්මා අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතාති.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධෙන හි නිබ්බානං, සුඛුමරූපං, සඤ්ඤාසඞ්ඛාරා ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා හුත්වා ධම්මායතනධම්මධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතා. තෙසු නිබ්බානං ඛන්ධසඞ්ගහං න ¶ ගච්ඡති, සෙසා තීහි රූපසඤ්ඤාසඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙහි සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, ආයතනධාතුයො පනෙත්ථ ධම්මායතනධම්මධාතූනං වසෙනෙව සබ්බත්ථ වෙදිතබ්බා ඉතරාසං අසම්භවා, ඉමෙසු ච නිබ්බානම්පි සඞ්ගහං ගච්ඡති. තෙනෙව හි ‘‘අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා’’ති වුත්තං. තස්සායමත්ථො – ඛන්ධසඞ්ගහෙ එව අසඞ්ඛතං ඨපෙත්වා, න ඉතරසඞ්ගහෙසූති එවං සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි යොජනා වෙදිතබ්බා. අයං පන විසෙසො – ජීවිතින්ද්රියෙන යෙ ධම්මා…පෙ… තෙ ධම්මා ද්වීහි වෙදනාසඤ්ඤාක්ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා, රූපාරූපජීවිතින්ද්රියෙහි නිබ්බානවෙදනාසඤ්ඤාවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධා ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා, තෙසු ච නිබ්බානවෙදනාසඤ්ඤාව ආයතනධාතුසඞ්ගහෙන සඞ්ගහිතාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං අසඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදෙ නයො.

සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදත්ථවණ්ණනා

සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදෙ පන යානි පදානි සඞ්ඛාරෙකදෙසං අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති වෙදනෙකදෙසං වා සුඛුමරූපං වා සද්දෙකදෙසං වා, තානෙව නිද්දිසීයන්ති. ඛන්ධායතනධාතූසු එකම්පි කොට්ඨාසං සකලෙන ගහෙත්වා ඨිතපදානි න යුජ්ජන්ති. තානි පන ද්වින්නං සමුදයමග්ගසච්චානං, පන්නරසින්ද්රියානං, එකාදසපටිච්චපදාදීනඤ්ච වසෙන වෙදිතබ්බානි. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යං අත්තනා ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහිතෙහි ඛන්ධාදිතො සඞ්ගහිතං, තස්සෙව පඨමං උද්ධටපදස්ස පුන ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහො වුච්චති.

තත්රායං ආදිපදෙ නයො – සමුදයසච්චෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි තීහි සඞ්ගහෙහිපි සඞ්ගහිතා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි තීහිපි සඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා ¶ එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතාති. සමුදයසච්චෙන හි තණ්හාවජ්ජා සෙසා සඞ්ඛාරා ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතා, පුන තෙහි ච තණ්හාව සඞ්ගහිතා, සා ච පුන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මායතනධම්මධාතූහි ¶ සඞ්ගහිතා. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අයං සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදෙ නයො.

අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදත්ථවණ්ණනා

අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදෙ පන යානි පදානි පඤ්චක්ඛන්ධගාහකෙහි දුක්ඛසච්චාදීහි, විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සුඛුමරූපගාහකෙහි අචෙතසිකාදීහි ච පදෙහි විවජ්ජිතානි රූපක්ඛන්ධාදීනි, තානෙව නිද්දිසීයන්ති. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යං පඨමං උද්ධටෙන රූපක්ඛන්ධාදිපදෙන ඛන්ධාදිතො අසඞ්ගහිතං, යං තෙහි අසඞ්ගහිතං, තස්සෙව පුන ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහො වුච්චති.

තත්රායං එකපදයොජනා – රූපක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි තීහිපි අසඞ්ගහෙහි අසඞ්ගහිතා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි තීහි අසඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා. රූපක්ඛන්ධෙන හි චත්තාරො ඛන්ධා, නිබ්බානඤ්ච ඛන්ධසඞ්ගහෙන අසඞ්ගහිතා, ආයතනාදීහි පන විඤ්ඤාණමෙව ඨපෙත්වා වෙදනාදයො ධම්මායතනෙන රූපක්ඛන්ධෙකදෙසෙන සඞ්ගහිතාති විඤ්ඤාණමෙව තීහිපි ඛන්ධසඞ්ගහාදීහි රූපක්ඛන්ධෙන අසඞ්ගහිතං නාම. තෙන පුන විඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සනිබ්බානා චත්තාරො ඛන්ධා ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතා, තෙ සබ්බෙපි පුන විඤ්ඤාණභූතෙන එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතාති. අයං අසඞ්ගහිතෙනඅසඞ්ගහිතපදෙ නයො.

සම්පයොගවිප්පයොගපදෙ ¶ පන යානි පදානි නිබ්බානෙන, රූපෙන වා මිස්සෙසු සත්තසු විඤ්ඤාණධාතූසු එකායපි අවිප්පයුත්තෙ අරූපධම්මෙ පකාසෙන්ති, තෙසං ධම්මායතනදුක්ඛසච්චාදීනං නිද්දෙසො න සම්භවති. කාහිචි පන විඤ්ඤාණධාතූහි විප්පයුත්තානං රූපමිස්සාරූපධම්මානං, කෙවලානාරම්මණානං වා සකලරූපක්ඛන්ධානං වා පකාසකානං රූපභවරූපක්ඛන්ධකුසලාදිපදානං සම්පයොගපදෙ එව නිද්දෙසො න සම්භවති, විප්පයොගපදෙ පන සම්භවති. අරූපක්ඛන්ධානං පන පච්චෙකං, ද්වින්නං, තිණ්ණං, තදෙකදෙසානං වා තදුභයෙපි සම්භවති. ‘‘චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො, සභාගො විසභාගො’’ති හි වචනතො චතූහි අරූපක්ඛන්ධෙහෙව සභාගානං එකසන්තානෙ එකක්ඛණෙව උප්පන්නානං අරූපක්ඛන්ධානං එව අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයොගො ලබ්භති. රූපධම්මානං ¶ පන රූපෙන, නිබ්බානෙන වා, නිබ්බානස්ස ච රූපෙන සද්ධිං සම්පයොගො නාම නත්ථි, තථා රූපනිබ්බානානං අරූපක්ඛන්ධෙහි. විසභාගා හි තෙ තෙසං යථා අරූපක්ඛන්ධානං රූපනිබ්බානෙහි, එවං භින්නසන්තානිකෙහි නානක්ඛණිකෙහි අරූපධම්මෙහිපි සද්ධිං නත්ථියෙව. තෙපි හි තෙසං සන්තානක්ඛණවිසභාගතාය විසභාගා එව. අයං පන විසභාගතා ඉධ සාමඤ්ඤතො න ගහිතා තෙසං අවිසෙසෙන සම්පයොගස්සාපි සම්භවා. යත්ථ පන විසෙසෙත්වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණතංසම්පයුත්තාදයො නික්ඛිත්තා, තත්ථායම්පි විසභාගතා ගහිතා. යත්ථ පන යෙ අනිද්ධාරිතවිසෙසනා, තත්ථාපි සබ්බථා සම්පයොගලක්ඛණං න සම්භවති. සො ච තස්ස එකන්තෙන විසභාගොති ඉධ ගය්හති.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධො කෙනචි සම්පයුත්තොති? නත්ථි. කතිහි විප්පයුත්තො? චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ¶ ධාතූහි විප්පයුත්තො, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්තො. එස නයො චක්ඛායතනාදිඅනාරම්මණෙසුපි. සාරම්මණෙසු පන වෙදනාක්ඛන්ධො තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි සම්පයුත්තො, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තො. එකෙන ඛන්ධෙන දසහි ආයතනෙහි දසහි ධාතූහි විප්පයුත්තො, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්තො. එස නයො සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීසුපි.

තත්ථ එකෙනාති මනායතනෙන. සත්තහීති විඤ්ඤාණධාතූහි. කෙහිචීති ධම්මායතනධම්මධාතුපරියාපන්නෙහි වෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි. දුතියනයෙ තීහීති අත්තානං ඨපෙත්වා සෙසෙහි අරූපක්ඛන්ධෙහි. කෙහිචි විප්පයුත්තොති ධම්මායතනධම්මධාතූසු සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙහි. කෙහිචි විප්පයුත්තොති රූපනිබ්බානෙහි. එවං උපරිපි සබ්බත්ථ යථානුරූපං ඤාතබ්බං. සෙසං වුත්තනයමෙව. අයං පන විසෙසො ‘‘සමුදයමග්ගසච්චාදයො එකාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්පයුත්තා, අධිමොක්ඛො පන මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූහි ද්වීහෙවා’’ති. අයං සම්පයොගවිප්පයොගපදෙ නයො.

සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදත්ථවණ්ණනා

සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදෙ පන සම්පයොගාරහපදෙසු යානි පදානි ධම්මධාතුයා සම්පයුත්තෙ ධම්මෙ, විඤ්ඤාණඤ්ච අඤ්ඤෙන අසම්මිස්සං දීපෙන්ති, තෙසමෙව නිද්දෙසො. තානි පන චතුන්නං අරූපක්ඛන්ධපදානං, මනායතනස්ස, සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනං, මනොපෙක්ඛාවසෙන ද්වින්නං ඉන්ද්රියානං, විඤ්ඤාණඵස්සවෙදනානං ¶ තිණ්ණං පටිච්චසමුප්පාදපදානං, ඵස්සසත්තකස්ස, අදුක්ඛමසුඛසවිතක්කසවිචාරඋපෙක්ඛාසහගතානං වසෙන තිණ්ණං තිකපදානං, සත්තමහන්තරදුකපදාදීනඤ්ච වසෙන වෙදිතබ්බානි, න ඉතරෙසං අසම්භවා. තෙනෙව අට්ඨකථායං –

ද්වෙ ඉන්ද්රියා ධාතුපදානි සත්ත;

යුත්තං උපෙක්ඛාය ච එකමෙවා’’ති. (ධාතු. අට්ඨ. 306) –

උද්දානගාථා වුත්තා. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටපදෙන සම්පයුත්තා, තෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙසං ඛන්ධාදීහි විප්පයොගො වුච්චති.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්තා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා න කෙහිචි ඛන්ධායතනෙහි විප්පයුත්තා, එකාය පන ධාතුයා විප්පයුත්තාති එවං සබ්බත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ තෙ ධම්මාති රූපනිබ්බානධම්මා, තෙ වෙදනාය සම්පයුත්තෙහි විප්පයුත්තා. එකෙනාති මනායතනෙන. දුතියනයෙ තෙ ධම්මාති සප්පීතිකා තෙ ධම්මා. න කෙහිචීති පඨමං උද්ධටං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුං ඨපෙත්වා සෙසා ඡවිඤ්ඤාණධාතූ, තංසම්පයුත්තා, රූපං, නිබ්බානඤ්ච. තෙහි සබ්බෙසං ඛන්ධායතනානං සඞ්ගහිතත්තා න කෙහිචි ඛන්ධෙහි, ආයතනෙහි වා විප්පයුත්තා. න හි සයං අත්තනා විප්පයුජ්ජති, සම්පයුජ්ජති වාති. එකායාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං සම්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදෙ නයො.

විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදත්ථවණ්ණනා

විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදෙ ¶ ¶ පන විප්පයුත්තෙන සම්පයුත්තො නාම ධම්මො නත්ථි, දෙසනාසම්පදමත්තාය පන මොඝම්පෙතං පදං උද්ධටං, තෙනෙව පාළියං සබ්බවාරෙසුපි ‘‘නත්ථි නත්ථි’’ ඉච්චෙව වුත්තං. රූපක්ඛන්ධාදිඅනාරම්මණධම්මෙහි විප්පයුත්තා චත්තාරො ඛන්ධා, තෙසඤ්ච අඤ්ඤෙහි සම්පයොගො නත්ථි. වෙදනාදීහිපි රූපනිබ්බානාදීනි විප්පයුත්තානි, තෙසඤ්ච කෙනචි සම්පයොගොව නත්ථීති. අයං විප්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදෙ නයො.

සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදත්ථවණ්ණනා

සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදෙ පන යානි පදානි රූපෙන අසම්මිස්සං අරූපක්ඛන්ධෙකදෙසමෙව දීපෙන්ති, තෙසමෙව නිද්දෙසො, න රූපාරූපසම්මිස්සානං, සබ්බරූපක්ඛන්ධදීපකානං තෙසං සම්පයුත්තතායොගාභාවා. සබ්බාරූපක්ඛන්ධෙනාපි හි කුසලාදිනා අඤ්ඤො සම්පයුත්තො නාම නත්ථි. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටා, අත්තනා සම්පයුත්තෙන පුන සම්පයුත්තා, තෙසඤ්ඤෙව ඛන්ධාදීහි සම්පයොගො වුච්චති.

තත්රායං නයො – වෙදනාක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි සම්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන…පෙ… කෙහිචි සම්පයුත්තා. සමුදයසච්චෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්පයුත්තා, එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදෙ නයො.

විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදත්ථවණ්ණනා

විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදෙ ¶ පන සම්පයොගපදෙ වුත්තපදානෙව නිද්දිසීයන්ති. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටපදෙන විප්පයුත්තෙහි පුන විප්පයුත්තා, තෙසං ඛන්ධාදීහි විප්පයොගො වුච්චති.

තත්රායං ¶ නයො – රූපක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන…පෙ… කෙහිචි විප්පයුත්තා. වෙදනාක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙහි ධම්මෙහි යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා එකෙන ඛන්ධෙන දසහායතනෙහි දසහි ධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙන…පෙ… කෙහිචි විප්පයුත්තාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං විප්පයුත්තෙනවිප්පයුත්තපදෙ නයො.

සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදත්ථවණ්ණනා

සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදෙ පන සඞ්ගහිතෙනසඞ්ගහිතපදෙ නිද්දිට්ඨානි සමුදයසච්චාදිපදානෙව නිද්දිසීයන්ති. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටපදෙන ඛන්ධාදීහි තීහිපි සඞ්ගහිතා, තෙසං ඛන්ධාදීහි සම්පයොගො, විප්පයොගො ච වුච්චති.

තත්රායං නයො – සමුදයසච්චෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි තීහිපි සඞ්ගහෙහි සඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි සම්පයුත්තා, එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තා. එකෙන ඛන්ධෙන දසහායතනධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්තා. ඉත්ථින්ද්රියෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි තීහිපි සඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා ¶ න කෙහිචි සම්පයුත්තා, චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙන…පෙ… කෙහිචි විප්පයුත්තාති.

තත්ථ එකෙනාති මනායතනෙන. එකෙන ඛන්ධෙනාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙන. කෙහිචීති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ තණ්හාය ධම්මායතනධම්මධාතූසු තණ්හාවෙදනාසඤ්ඤාහි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං සඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදෙ නයො.

සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදත්ථවණ්ණනා

සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදෙ පන සම්පයුත්තෙනසම්පයුත්තපදෙ නිද්දිට්ඨානි වෙදනාක්ඛන්ධාදිපදානෙව නිද්දිසීයන්ති. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටපදෙන සම්පයුත්තා, තෙසං ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහො, අසඞ්ගහො ච වුච්චති.

තත්රායං ¶ නයො – වෙදනාක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි ද්වීහි ආයතනෙහි අට්ඨහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා, සෙසෙහි අසඞ්ගහිතා. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා සම්පයුත්තා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සඞ්ගහිතා, සෙසෙහි අසඞ්ගහිතාති.

තත්ථ තීහීති සඤ්ඤාක්ඛන්ධාදීහි තීහි. තෙහි වෙදනාය සම්පයුත්තා. ද්වීහීති ධම්මායතනමනායතනෙහි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං සම්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදෙ නයො.

අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදත්ථවණ්ණනා

අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදෙ පන යානි පදානි සුඛුමරූපං අවිඤ්ඤාණං, අරූපං සවිඤ්ඤාණං වා, කෙවලං අරූපං වා ථූලරූපස්සපි කෙවලං වා, සුඛුමරූපං දීපෙන්ති, තෙසමෙව නිද්දෙසො ¶ . ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටධම්මෙහි ඛන්ධාදීහි තීහිපි අසඞ්ගහිතා, තෙසං ඛන්ධාදීහි සම්පයොගො, විප්පයොගො ච වුච්චති.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතා, තෙ ධම්මා තීහි ඛන්ධෙහි සම්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තා, එකෙන ඛන්ධෙන දසහි ආයතනධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්තා. එවං ධම්මායතනඉත්ථින්ද්රියාදීසුපි යොජනා.

අරූපභවෙන යෙ ධම්මා ඛන්ධාදීහි අසඞ්ගහිතා, තෙ සම්පයුත්තාති නත්ථි. තෙ චතූහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන සත්තහි ධාතූහි විප්පයුත්තා, එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි විප්පයුත්තා. එවං ඉද්ධිපාදකුසලාදිපදෙසුපි යොජනා.

තත්ථ රූපක්ඛන්ධෙන විඤ්ඤාණස්සෙව තීහිපි අසඞ්ගහිතත්තා තස්ස තීහි වෙදනාදීහි සම්පයොගො, ඉතරෙහි ච විප්පයොගො ඤාතබ්බො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං අසඞ්ගහිතෙනසම්පයුත්තවිප්පයුත්තපදෙ නයො.

විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදත්ථවණ්ණනා

විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදෙ ¶ පන යානි පදානි කෙවලානං සාරම්මණානං, අනාරම්මණානං වා ධම්මානං පකාසකානි ච සභාවජාතිභූමිකාලසන්තානවසෙන භින්නතාය කෙහිචි අරූපක්ඛන්ධෙහි විප්පයුත්තානං අනාරම්මණධම්මමිස්සාරූපක්ඛන්ධානං පකාසකානි දුක්ඛසච්චඅබ්යාකතපරිත්තඅතීතඅජ්ඣත්තාදිපදානි, තෙසමෙව නිද්දෙසො ඉතරෙසං ධම්මායතනජීවිතින්ද්රියනාමරූපසළායතනජාතිජරාමරණඅජ්ඣත්තබහිද්ධාඅනිදස්සනඅප්පටිඝනහෙතුආදීනං තෙසං කෙනචි විප්පයොගාසම්භවා. ඉදං හෙත්ථ ලක්ඛණං – යෙ ධම්මා පඨමං උද්ධටපදෙන ¶ විප්පයුත්තා, තෙසං ඛන්ධාදීහි සඞ්ගහො, අසඞ්ගහො ච වුච්චති.

තත්රායං නයො – රූපක්ඛන්ධෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි ද්වීහායතනෙහි අට්ඨහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා, එකෙන ඛන්ධෙන දසහි ආයතනධාතූහි අසඞ්ගහිතා. දුක්ඛසච්චෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ධම්මා චතූහි ඛන්ධෙහි ද්වීහායතනෙහි ද්වීහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා. තත්ථ දුක්ඛසච්චෙන විප්පයුත්තා නාම ලොකුත්තරචිත්තචෙතසිකානි, තෙ ච ධම්මා වෙදනාක්ඛන්ධාදිචතුක්ඛන්ධෙහි මනොවිඤ්ඤාණධම්මධාතුවසෙන ද්වීහි ධාතූහි සඞ්ගහිතාති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අයං විප්පයුත්තෙනසඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදෙ නයො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො විභඞ්ගනයෙන සද්ධිං අත්ථනිච්ඡයො, විත්ථාරො පන ධාතුකථාපාළිඅට්ඨකථාසු (ධාතු. 12; ධාතු. අට්ඨ. 1-2) ගහෙතබ්බොති.

මොහවිච්ඡෙදනියා අභිධම්මමාතිකත්ථවණ්ණනාය

ධාතුකථාමාතිකත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.