📜
10. ආරුප්පනිද්දෙසො
පඨමාරුප්පවණ්ණනා
275. බ්රහ්මවිහාරානන්තරං ¶ ¶ උද්දිට්ඨෙසු පන චතූසු ආරුප්පෙසු ආකාසානඤ්චායතනං තාව භාවෙතුකාමො ‘‘දිස්සන්තෙ ඛො පන රූපාධිකරණං දණ්ඩාදානසත්ථාදානකලහවිග්ගහවිවාදා, නත්ථි ඛො පනෙතං සබ්බසො ආරුප්පෙති. සො ඉති පටිසඞ්ඛාය රූපානංයෙව නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොතී’’ති (ම. නි. 2.103) වචනතො එතෙසං දණ්ඩාදානාදීනඤ්චෙව චක්ඛුසොතරොගාදීනඤ්ච ආබාධසහස්සානං වසෙන කරජරූපෙ ආදීනවං දිස්වා තස්ස සමතික්කමාය ඨපෙත්වා පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං නවසු පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං චතුත්ථජ්ඣානං උප්පාදෙති.
තස්ස කිඤ්චාපි රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානවසෙන කරජරූපං අතික්කන්තං හොති, අථ ඛො කසිණරූපම්පි යස්මා තප්පටිභාගමෙව, තස්මා තම්පි සමතික්කමිතුකාමො හොති. කථං? යථා අහිභීරුකො පුරිසො අරඤ්ඤෙ සප්පෙන අනුබද්ධො වෙගෙන පලායිත්වා පලාතට්ඨානෙ ලෙඛාචිත්තං තාලපණ්ණං වා වල්ලිං වා රජ්ජුං වා ඵලිතාය වා පන පථවියා ඵලිතන්තරං දිස්වා භායතෙව උත්තසතෙව, නෙව නං දක්ඛිතුකාමො හොති. යථා ච අනත්ථකාරිනා වෙරිපුරිසෙන සද්ධිං එකගාමෙ වසමානො පුරිසො තෙන වධබන්ධගෙහඣාපනාදීහි උපද්දුතො අඤ්ඤං ගාමං වසනත්ථාය ගන්ත්වා තත්රාපි වෙරිනා සමානරූපසද්දසමුදාචාරං පුරිසං දිස්වා භායතෙව උත්තසතෙව, නෙව නං දක්ඛිතුකාමො හොති.
තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – තෙසං හි පුරිසානං අහිනා වෙරිනා වා උපද්දුතකාලො විය භික්ඛුනො ආරම්මණවසෙන කරජරූපසමඞ්ගිකාලො. තෙසං වෙගෙන පලායනඅඤ්ඤගාමගමනානි විය භික්ඛුනො රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානවසෙන කරජරූපසමතික්කමනකාලො. තෙසං පලාතට්ඨානෙ ච අඤ්ඤගාමෙ ¶ ච ලෙඛාචිත්තතාලපණ්ණාදීනි චෙව වෙරිසදිසං පුරිසඤ්ච දිස්වා භයසන්තාසඅදස්සනකාමතා විය භික්ඛුනො කසිණරූපම්පි තප්පටිභාගමෙව ඉදන්ති සල්ලක්ඛෙත්වා තම්පි සමතික්කමිතුකාමතා. සූකරාභිහතසුනඛපිසාචභීරුකාදිකාපි චෙත්ථ උපමා වෙදිතබ්බා.
276. එවං ¶ සො තස්මා චතුත්ථජ්ඣානස්ස ආරම්මණභූතා කසිණරූපා නිබ්බිජ්ජ පක්කමිතුකාමො පඤ්චහාකාරෙහි චිණ්ණවසී හුත්වා පගුණරූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨාය තස්මිං ඣානෙ ‘‘ඉමං මයා නිබ්බිණ්ණං රූපං ආරම්මණං කරොතී’’ති ච, ‘‘ආසන්නසොමනස්සපච්චත්ථික’’න්ති ච, ‘‘සන්තවිමොක්ඛතො ඔළාරික’’න්ති ච ආදීනවං පස්සති. අඞ්ගොළාරිකතා පනෙත්ථ නත්ථි. යථෙව හෙතං රූපං දුවඞ්ගිකං, එවං ආරුප්පානිපීති.
සො තත්ථ එවං ආදීනවං දිස්වා නිකන්තිං පරියාදාය ආකාසානඤ්චායතනං සන්තතො අනන්තතො මනසිකරිත්වා චක්කවාළපරියන්තං වා යත්තකං ඉච්ඡති තත්තකං වා කසිණං පත්ථරිත්වා තෙන ඵුට්ඨොකාසං ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති වා, ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති වා මනසිකරොන්තො උග්ඝාටෙති කසිණං. උග්ඝාටෙන්තො හි නෙව කිලඤ්ජං විය සංවෙල්ලෙති, න කපාලතො පූවං විය උද්ධරති, කෙවලං පන තං නෙව ආවජ්ජෙති, න මනසි කරොති, න පච්චවෙක්ඛති, අනාවජ්ජෙන්තො අමනසිකරොන්තො අපච්චවෙක්ඛන්තො ච අඤ්ඤදත්ථු තෙන ඵුට්ඨොකාසං ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති මනසිකරොන්තො කසිණං උග්ඝාටෙති නාම. කසිණම්පි උග්ඝාටියමානං නෙව උබ්බට්ටති න විවට්ටති, කෙවලං ඉමස්ස අමනසිකාරඤ්ච ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති මනසිකාරඤ්ච පටිච්ච උග්ඝාටිතං නාම හොති, කසිණුග්ඝාටිමාකාසමත්තං පඤ්ඤායති. කසිණුග්ඝාටිමාකාසන්ති වා කසිණඵුට්ඨොකාසොති වා කසිණවිවිත්තාකාසන්ති වා සබ්බමෙතං එකමෙව.
සො තං කසිණුග්ඝාටිමාකාසනිමිත්තං ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති පුනප්පුනං ආවජ්ජෙති, තක්කාහතං විතක්කාහතං කරොති. තස්සෙවං පුනප්පුනං ආවජ්ජයතො තක්කාහතං විතක්කාහතං කරොතො නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති, සති සන්තිට්ඨති, උපචාරෙන චිත්තං සමාධියති. සො තං නිමිත්තං පුනප්පුනං ආසෙවති, භාවෙති, බහුලීකරොති. තස්සෙවං පුනප්පුනං ආවජ්ජයතො මනසිකරොතො පථවීකසිණාදීසු රූපාවචරචිත්තං විය ආකාසෙ ආකාසානඤ්චායතනචිත්තං අප්පෙති. ඉධාපි හි පුරිමභාගෙ ¶ තීණි චත්තාරි වා ජවනානි කාමාවචරානි උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයුත්තානෙව හොන්ති. චතුත්ථං පඤ්චමං වා අරූපාවචරං. සෙසං පථවීකසිණෙ වුත්තනයමෙව.
අයං ¶ පන විසෙසො, එවං උප්පන්නෙ අරූපාවචරචිත්තෙ සො භික්ඛු යථා නාම යානප්පුතොළි කුම්භිමුඛාදීනං අඤ්ඤතරං නීලපිලොතිකාය වා පීතලොහිතොදාතාදීනං වා අඤ්ඤතරාය පිලොතිකාය බන්ධිත්වා පෙක්ඛමානො පුරිසො වාතවෙගෙන වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි අපනීතාය පිලොතිකාය ආකාසංයෙව පෙක්ඛමානො තිට්ඨෙය්ය, එවමෙව පුබ්බෙ කසිණමණ්ඩලං ඣානචක්ඛුනා පෙක්ඛමානො විහරිත්වා ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති ඉමිනා පරිකම්මමනසිකාරෙන සහසා අපනීතෙ තස්මිං නිමිත්තෙ ආකාසඤ්ඤෙව පෙක්ඛමානො විහරති. එත්තාවතා චෙස ‘‘සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා ‘අනන්තො ආකාසො’ති ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති වුච්චති (විභ. 508; දී. නි. 2.129).
277. තත්ථ සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන, සබ්බාසං වා අනවසෙසානන්ති අත්ථො. රූපසඤ්ඤානන්ති සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානානඤ්චෙව තදාරම්මණානඤ්ච. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි රූපන්ති වුච්චති ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.129), තස්ස ආරම්මණම්පි ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසු (දී. නි. 2.173), තස්මා ඉධ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති එවං සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානස්සෙතං අධිවචනං. රූපං සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං. රූපං අස්ස නාමන්ති වුත්තං හොති. පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං. සමතික්කමාති විරාගා නිරොධා ච. කිං වුත්තං හොති? එතාසං කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්චදසන්නං ඣානසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං, එතෙසඤ්ච පථවීකසිණාදිවසෙන නවන්නං ආරම්මණසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං සබ්බාකාරෙන අනවසෙසානං වා විරාගා ච නිරොධා ච විරාගහෙතුඤ්චෙව නිරොධහෙතුඤ්ච ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. න හි සක්කා සබ්බසො අනතික්කන්තරූපසඤ්ඤෙන එතං උපසම්පජ්ජ විහරිතුන්ති.
තත්ථ යස්මා ආරම්මණෙ අවිරත්තස්ස සඤ්ඤාසමතික්කමො න හොති, සමතික්කන්තාසු ච සඤ්ඤාසු ආරම්මණං සමතික්කන්තමෙව හොති. තස්මා ආරම්මණසමතික්කමං අවත්වා ‘‘තත්ථ කතමා රූපසඤ්ඤා ¶ ? රූපාවචරසමාපත්තිං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං ¶ , ඉමා වුච්චන්ති රූපසඤ්ඤායො. ඉමා රූපසඤ්ඤායො අතික්කන්තො හොති වීතික්කන්තො සමතික්කන්තො. තෙන වුච්චති සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’ති (විභ. 602) එවං විභඞ්ගෙ සඤ්ඤානංයෙව සමතික්කමො වුත්තො. යස්මා පන ආරම්මණසමතික්කමෙන පත්තබ්බා එතා සමාපත්තියො, න එකස්මිඤ්ඤෙව ආරම්මණෙ පඨමජ්ඣානාදීනි විය. තස්මා අයං ආරම්මණසමතික්කමවසෙනාපි අත්ථවණ්ණනා කතාති වෙදිතබ්බා.
278. පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන සමුප්පන්නා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා. රූපසඤ්ඤාදීනං එතමධිවචනං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමා පටිඝසඤ්ඤා? රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා ගන්ධසඤ්ඤා රසසඤ්ඤා ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා, ඉමා වුච්චන්ති පටිඝසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 603). තාසං කුසලවිපාකානං පඤ්චන්නං, අකුසලවිපාකානං පඤ්චන්නන්ති සබ්බසො දසන්නම්පි පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා පහානා අසමුප්පාදා අප්පවත්තිං කත්වාති වුත්තං හොති.
කාමඤ්චෙතා පඨමජ්ඣානාදීනි සමාපන්නස්සාපි න සන්ති. න හි තස්මිං සමයෙ පඤ්චද්වාරවසෙන චිත්තං පවත්තති. එවං සන්තෙපි අඤ්ඤත්ථ පහීනානං සුඛදුක්ඛානං චතුත්ථජ්ඣානෙ විය, සක්කායදිට්ඨාදීනං තතියමග්ගෙ විය ච ඉමස්මිං ඣානෙ උස්සාහජනනත්ථං ඉමස්ස ඣානස්ස පසංසාවසෙන එතාසමෙත්ථ වචනං වෙදිතබ්බං.
අථ වා කිඤ්චාපි තා රූපාවචරං සමාපන්නස්සාපි න සන්ති, අථ ඛො න පහීනත්තා න සන්ති. න හි රූපවිරාගාය රූපාවචරභාවනා සංවත්තති, රූපායත්තා ච එතාසං පවත්ති. අයං පන භාවනා රූපවිරාගාය සංවත්තති. තස්මා තා එත්ථ පහීනාති වත්තුං වට්ටති. න කෙවලඤ්ච වත්තුං, එකංසෙනෙව එවං ධාරෙතුම්පි වට්ටති. තාසඤ්හි ඉතො පුබ්බෙ අප්පහීනත්තායෙව පඨමං ඣානං සමාපන්නස්ස සද්දො ‘‘කණ්ටකො’’ති (අ. නි. 10.72) වුත්තො භගවතා. ඉධ ච පහීනත්තායෙව අරූපසමාපත්තීනං ආනෙඤ්ජතා (විභ. 226) සන්තවිමොක්ඛතා (ම. නි. 1.66) ච වුත්තා. ආළාරො ච කාලාමො අරූපසමාපන්නො පඤ්චමත්තානි සකටසතානි නිස්සාය නිස්සාය අතික්කමන්තානි නෙව අද්දස, න පන සද්දං අස්සොසීති (දී. නි. 2.192).
279. නානත්තසඤ්ඤානං ¶ ¶ අමනසිකාරාති නානත්තෙ වා ගොචරෙ පවත්තානං සඤ්ඤානං, නානත්තානං වා සඤ්ඤානං. යස්මා හි එතා ‘‘තත්ථ කතමා නානත්තසඤ්ඤා? අසමාපන්නස්ස මනොධාතුසමඞ්ගිස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසමඞ්ගිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං, ඉමා වුච්චන්ති නානත්තසඤ්ඤායො’’ති එවං විභඞ්ගෙ (විභ. 604) විභජිත්වා වුත්තා ඉධ අධිප්පෙතා අසමාපන්නස්ස මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ගහිතා සඤ්ඤා රූපසද්දාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති, යස්මා චෙතා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදසාකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා, ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසම්පි සඤ්ඤා නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා, තස්මා නානත්තසඤ්ඤාති වුත්තා. තාසං සබ්බසො නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා අනාවජ්ජනා අසමන්නාහාරා අපච්චවෙක්ඛණා. යස්මා තා නාවජ්ජෙති, න මනසි කරොති, න පච්චවෙක්ඛති, තස්මාති වුත්තං හොති.
යස්මා චෙත්ථ පුරිමා රූපසඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා ච ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තෙ භවෙපි න විජ්ජන්ති. පගෙව තස්මිං භවෙ ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණකාලෙ, තස්මා තාසං සමතික්කමා අත්ථඞ්ගමාති ද්වෙධාපි අභාවොයෙව වුත්තො. නානත්තසඤ්ඤාසු පන යස්මා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, නව කිරියසඤ්ඤා, දසාකුසලසඤ්ඤාති ඉමා සත්තවීසතිසඤ්ඤා ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තෙ භවෙ විජ්ජන්ති, තස්මා තාසං අමනසිකාරාති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්රාපි හි ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරන්තො තාසං අමනසිකාරායෙව උපසම්පජ්ජ විහරති, තා පන මනසිකරොන්තො අසමාපන්නො හොතීති.
සඞ්ඛෙපතො චෙත්ථ රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමාති ඉමිනා සබ්බරූපාවචරධම්මානං පහානං වුත්තං. පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරාති ඉමිනා සබ්බෙසං කාමාවචරචිත්තචෙතසිකානං පහානඤ්ච අමනසිකාරො ච වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
280. අනන්තො ආකාසොති එත්ථ නාස්ස උප්පාදන්තො වා වයන්තො වා පඤ්ඤායතීති අනන්තො. ආකාසොති කසිණුග්ඝාටිමාකාසො වුච්චති. මනසිකාරවසෙනාපි චෙත්ථ අනන්තතා වෙදිතබ්බා. තෙනෙව ¶ විභඞ්ගෙ වුත්තං ‘‘තස්මිං ආකාසෙ චිත්තං ඨපෙති, සණ්ඨපෙති, අනන්තං ඵරති, තෙන වුච්චති අනන්තො ආකාසො’’ති (විභ. 605).
ආකාසානඤ්චායතනං ¶ උපසම්පජ්ජ විහරතීති එත්ථ පන නාස්ස අන්තොති අනන්තං, ආකාසං අනන්තං ආකාසානන්තං, ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං, තං ආකාසානඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස දෙවානං දෙවායතනමිවාති ආකාසානඤ්චායතනං.
උපසම්පජ්ජ විහරතීති තමාකාසානඤ්චායතනං පත්වා නිප්ඵාදෙත්වා තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන විහරතීති.
අයං ආකාසානඤ්චායතනකම්මට්ඨානෙ විත්ථාරකථා.
විඤ්ඤාණඤ්චායතනකථා
281. විඤ්ඤාණඤ්චායතනං භාවෙතුකාමෙන පන පඤ්චහාකාරෙහි ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියං චිණ්ණවසීභාවෙන ‘‘ආසන්නරූපාවචරජ්ඣානපච්චත්ථිකා අයං සමාපත්ති, නො ච විඤ්ඤාණඤ්චායතනමිව සන්තා’’ති ආකාසානඤ්චායතනෙ ආදීනවං දිස්වා තත්ථ නිකන්තිං පරියාදාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සන්තතො මනසිකරිත්වා තං ආකාසං ඵරිත්වා පවත්තවිඤ්ඤාණං ‘‘විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණ’’න්ති පුනප්පුනං ආවජ්ජිතබ්බං, මනසිකාතබ්බං, පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, තක්කාහතං විතක්කාහතං කාතබ්බං. ‘‘අනන්තං අනන්ත’’න්ති පන න මනසිකාතබ්බං.
තස්සෙවං තස්මිං නිමිත්තෙ පුනප්පුනං චිත්තං චාරෙන්තස්ස නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති, සති සන්තිට්ඨති, උපචාරෙන චිත්තං සමාධියති. සො තං නිමිත්තං පුනප්පුනං ආසෙවති, භාවෙති, බහුලීකරොති. තස්සෙවං කරොතො ආකාසෙ ආකාසානඤ්චායතනං විය ආකාසඵුටෙ විඤ්ඤාණෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනචිත්තං අප්පෙති. අප්පනානයො පනෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා චෙස ‘‘සබ්බසො ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්ම අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (විභ. 508; දී. නි. 2.129) වුච්චති.
282. තත්ථ සබ්බසොති ඉදං වුත්තනයමෙව. ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මාති එත්ථ පන පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ඣානම්පි ආකාසානඤ්චායතනං, ආරම්මණම්පි ¶ . ආරම්මණම්පි හි පුරිමනයෙනෙව ආකාසානඤ්චඤ්ච තං පඨමස්ස ආරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණත්තා දෙවානං දෙවායතනං විය අධිට්ඨානට්ඨෙන ¶ ආයතනඤ්චාති ආකාසානඤ්චායතනං. තථා ආකාසානඤ්චඤ්ච තං තස්ස ඣානස්ස සඤ්ජාතිහෙතුත්තා ‘‘කම්බොජා අස්සානං ආයතන’’න්තිආදීනි විය සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන ආයතනඤ්චාතිපි ආකාසානඤ්චායතනං. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතං එකජ්ඣං කත්වා ‘‘ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති තංයෙව අනන්තො ආකාසොති එවං ඵරිත්වා පවත්තවිඤ්ඤාණං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං මනසිකරොන්තොති වුත්තං හොති. මනසිකාරවසෙන වා අනන්තං. සො හි තමාකාසාරම්මණං විඤ්ඤාණං අනවසෙසතො මනසිකරොන්තො ‘‘අනන්ත’’න්ති මනසි කරොති. යං පන විභඞ්ගෙ වුත්තං ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති, තංයෙව ආකාසං විඤ්ඤාණෙන ඵුටං මනසි කරොති, අනන්තං ඵරති, තෙන වුච්චති අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති (විභ. 610).
තත්ථ විඤ්ඤාණෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං වෙදිතබ්බං. එවඤ්හි අට්ඨකථාචරියා තස්ස අත්ථං වණ්ණයන්ති, අනන්තං ඵරති තඤ්ඤෙව ආකාසං ඵුටං විඤ්ඤාණං මනසි කරොතීති වුත්තං හොති.
විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එත්ථ පන නාස්ස අන්තොති අනන්තං. අනන්තමෙව ආනඤ්චං. විඤ්ඤාණං ආනඤ්චං විඤ්ඤාණානඤ්චන්ති අවත්වා විඤ්ඤාණඤ්චන්ති වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ රූළ්හීසද්දො. තං විඤ්ඤාණඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස දෙවානං දෙවායතනමිවාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.
අයං විඤ්ඤාණඤ්චායතනකම්මට්ඨානෙ විත්ථාරකථා.
ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකථා
283. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං භාවෙතුකාමෙන පන පඤ්චහාකාරෙහි විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියං චිණ්ණවසීභාවෙන ‘‘ආසන්නආකාසානඤ්චායතනපච්චත්ථිකා අයං සමාපත්ති, නො ච ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමිව සන්තා’’ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනෙ ¶ ආදීනවං දිස්වා තත්ථ නිකන්තිං පරියාදාය ¶ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසිකරිත්වා තස්සෙව විඤ්ඤාණඤ්චායතනාරම්මණභූතස්ස ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණස්ස අභාවො සුඤ්ඤතා විවිත්තාකාරො මනසිකාතබ්බො. කථං? තං විඤ්ඤාණං අමනසිකරිත්වා ‘‘නත්ථි නත්ථී’’ති වා, ‘‘සුඤ්ඤං සුඤ්ඤ’’න්ති වා, ‘‘විවිත්තං විවිත්ත’’න්ති වා පුනප්පුනං ආවජ්ජිතබ්බං, මනසිකාතබ්බං, පච්චවෙක්ඛිතබ්බං, තක්කාහතං විතක්කාහතං කාතබ්බං.
තස්සෙවං තස්මිං නිමිත්තෙ චිත්තං චාරෙන්තස්ස නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති, සති සන්තිට්ඨති, උපචාරෙන චිත්තං සමාධියති. සො තං නිමිත්තං පුනප්පුනං ආසෙවති, භාවෙති, බහුලීකරොති. තස්සෙවං කරොතො ආකාසෙ ඵුටෙ මහග්ගතවිඤ්ඤාණෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනං විය තස්සෙව ආකාසං ඵරිත්වා පවත්තස්ස මහග්ගතවිඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤවිවිත්තනත්ථිභාවෙ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනචිත්තං අප්පෙති. එත්ථාපි ච අප්පනානයො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
අයං පන විසෙසො, තස්මිං හි අප්පනාචිත්තෙ උප්පන්නෙ සො භික්ඛු යථා නාම පුරිසො මණ්ඩලමාළාදීසු කෙනචිදෙව කරණීයෙන සන්නිපතිතං භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා කත්ථචි ගන්ත්වා සන්නිපාතකිච්චාවසානෙව උට්ඨාය පක්කන්තෙසු භික්ඛූසු ආගන්ත්වා ද්වාරෙ ඨත්වා පුන තං ඨානං ඔලොකෙන්තො සුඤ්ඤමෙව පස්සති, විවිත්තමෙව පස්සති. නාස්ස එවං හොති ‘‘එත්තකා නාම භික්ඛූ කාලඞ්කතා වා දිසාපක්කන්තා වා’’ති, අථ ඛො සුඤ්ඤමිදං විවිත්තන්ති නත්ථිභාවමෙව පස්සති, එවමෙව පුබ්බෙ ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණඤ්චායතනජ්ඣානචක්ඛුනා පස්සන්තො විහරිත්වා ‘‘නත්ථි නත්ථී’’තිආදිනා පරිකම්මමනසිකාරෙන අන්තරහිතෙ තස්මිං විඤ්ඤාණෙ තස්ස අපගමසඞ්ඛාතං අභාවමෙව පස්සන්තො විහරති. එත්තාවතා චෙස ‘‘සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම නත්ථි කිඤ්චීති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (විභ. 508; දී. නි. 2.129) වුච්චති.
284. ඉධාපි සබ්බසොති ඉදං වුත්තනයමෙව. විඤ්ඤාණඤ්චායතනන්ති එත්ථාපි ච පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඣානම්පි විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ආරම්මණම්පි. ආරම්මණම්පි හි පුරිමනයෙනෙව විඤ්ඤාණඤ්චඤ්ච තං දුතියස්ස ආරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණත්තා දෙවානං දෙවායතනං විය අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ¶ . තථා විඤ්ඤාණඤ්චඤ්ච තං තස්සෙව ඣානස්ස සඤ්ජාතිහෙතුත්තා ‘‘කම්බොජා අස්සානං ආයතන’’න්තිආදීනි විය සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන ආයතනඤ්චාතිපි ¶ විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතං එකජ්ඣං කත්වා විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්මාති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
නත්ථි කිඤ්චීති නත්ථි නත්ථි, සුඤ්ඤං සුඤ්ඤං, විවිත්තං විවිත්තන්ති එවං මනසිකරොන්තොති වුත්තං හොති. යම්පි විභඞ්ගෙ වුත්තං ‘‘නත්ථි කිඤ්චීති තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණං අභාවෙති විභාවෙති අන්තරධාපෙති නත්ථි කිඤ්චීති පස්සති, තෙන වුච්චති නත්ථි කිඤ්චී’’ති, තං කිඤ්චාපි ඛයතො සම්මසනං විය වුත්තං, අථ ඛ්වස්ස එවමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. තඤ්හි විඤ්ඤාණං අනාවජ්ජෙන්තො අමනසිකරොන්තො අපච්චවෙක්ඛන්තො කෙවලමස්ස නත්ථිභාවං සුඤ්ඤභාවං විවිත්තභාවමෙව මනසිකරොන්තො අභාවෙති විභාවෙති අන්තරධාපෙතීති වුච්චති, න අඤ්ඤථාති.
ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එත්ථ පන නාස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං, අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි අස්ස අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං, ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාපගමස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස ඣානස්ස දෙවානං දෙවායතනමිවාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. සෙසං පුරිමසදිසමෙවාති.
අයං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකම්මට්ඨානෙ විත්ථාරකථා.
නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථා
285. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං භාවෙතුකාමෙන පන පඤ්චහාකාරෙහි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියං චිණ්ණවසීභාවෙන ‘‘ආසන්නවිඤ්ඤාණඤ්චායතනපච්චත්ථිකා අයං සමාපත්ති, නො ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං විය සන්තා’’ති වා ‘‘සඤ්ඤා රොගො, සඤ්ඤා ගණ්ඩො, සඤ්ඤා සල්ලං, එතං සන්තං, එතං පණීතං යදිදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා’’ති වා එවං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ ආදීනවං, උපරි ආනිසංසඤ්ච දිස්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ නිකන්තිං පරියාදාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසිකරිත්වා ‘‘සාව අභාවං ආරම්මණං කත්වා පවත්තිතා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති ¶ සන්තා සන්තා’’ති ¶ පුනප්පුනං ආවජ්ජිතබ්බා, මනසිකාතබ්බා, පච්චවෙක්ඛිතබ්බා, තක්කාහතා විතක්කාහතා කාතබ්බා.
තස්සෙවං තස්මිං නිමිත්තෙ පුනප්පුනං මානසං චාරෙන්තස්ස නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති, සති සන්තිට්ඨති, උපචාරෙන චිත්තං සමාධියති. සො තං නිමිත්තං පුනප්පුනං ආසෙවති, භාවෙති, බහුලීකරොති. තස්සෙවං කරොතො විඤ්ඤාණාපගමෙ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං විය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙසු චතූසු ඛන්ධෙසු නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචිත්තං අප්පෙති. අප්පනානයො පනෙත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා චෙස ‘‘සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්ම නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (විභ. 508; දී. නි. 2.129) වුච්චති.
286. ඉධාපි සබ්බසොති ඉදං වුත්තනයමෙව. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මාති එත්ථාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ඣානම්පි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ආරම්මණම්පි. ආරම්මණම්පි හි පුරිමනයෙනෙව ආකිඤ්චඤ්ඤඤ්ච තං තතියස්ස ආරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණත්තා දෙවානං දෙවායතනං විය අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. තථා ආකිඤ්චඤ්ඤඤ්ච තං තස්සෙව ඣානස්ස සඤ්ජාතිහෙතුත්තා කම්බොජා අස්සානං ආයතනන්තිආදීනි විය සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන ආයතනඤ්චාතිපි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතං එකජ්ඣං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මාති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එත්ථ පන යාය සඤ්ඤාය භාවතො තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති වුච්චති. යථා පටිපන්නස්ස සා සඤ්ඤා හොති, තං තාව දස්සෙතුං විභඞ්ගෙ ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති උද්ධරිත්වා ‘‘තඤ්ඤෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙති, තෙන වුච්චති නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති (විභ. 619) වුත්තං. තත්ථ සන්තතො මනසි කරොතීති ‘‘සන්තා වතායං සමාපත්ති, යත්ර හි නාම නත්ථිභාවම්පි ආරම්මණං කරිත්වා ඨස්සතී’’ති එවං සන්තාරම්මණතාය තං සන්තාති මනසි කරොති.
සන්තතො ¶ චෙ මනසි කරොති, කථං සමතික්කමො හොතීති? අසමාපජ්ජිතුකාමතාය. සො හි ¶ කිඤ්චාපි තං සන්තතො මනසි කරොති, අථ ඛ්වස්ස ‘‘අහමෙතං ආවජ්ජිස්සාමි, සමාපජ්ජිස්සාමි, අධිට්ඨහිස්සාමි, වුට්ඨහිස්සාමි, පච්චවෙක්ඛිස්සාමී’’ති එස ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො න හොති. කස්මා? ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස සන්තතරපණීතතරතාය.
යථා හි රාජා මහච්ච රාජානුභාවෙන හත්ථික්ඛන්ධවරගතො නගරවීථියං විචරන්තො දන්තකාරාදයො සිප්පිකෙ එකං වත්ථං දළ්හං නිවාසෙත්වා එකෙන සීසං වෙඨෙත්වා දන්තචුණ්ණාදීහි සමොකිණ්ණගත්තෙ අනෙකානි දන්තවිකතිආදීනි සිප්පානි කරොන්තෙ දිස්වා ‘‘අහො වත රෙ ඡෙකා ආචරියා ඊදිසානිපි නාම සිප්පානි කරිස්සන්තී’’ති එවං තෙසං ඡෙකතාය තුස්සති, න චස්ස එවං හොති ‘‘අහො වතාහං රජ්ජං පහාය එවරූපො සිප්පිකො භවෙය්ය’’න්ති. තං කිස්ස හෙතු? රජ්ජසිරියා මහානිසංසතාය. සො සිප්පිනො සමතික්කමිත්වාව ගච්ඡති. එවමෙව එස කිඤ්චාපි තං සමාපත්තිං සන්තතො මනසි කරොති, අථ ඛ්වස්ස ‘‘අහමෙතං සමාපත්තිං ආවජ්ජිස්සාමි, සමාපජ්ජිස්සාමි, අධිට්ඨහිස්සාමි, වුට්ඨහිස්සාමි, පච්චවෙක්ඛිස්සාමී’’ති නෙව එස ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො හොති.
සො තං සන්තතො මනසිකරොන්තො පුබ්බෙ වුත්තනයෙන තං පරමසුඛුමං අප්පනාප්පත්තං සඤ්ඤං පාපුණාති, යාය නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී නාම හොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙතීති වුච්චති. සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තින්ති අච්චන්තසුඛුමභාවප්පත්තසඞ්ඛාරං චතුත්ථාරුප්පසමාපත්තිං.
287. ඉදානි යං තං එවමධිගතාය සඤ්ඤාය වසෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති වුච්චති, තං අත්ථතො දස්සෙතුං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා’’ති (විභ. 620) වුත්තං. තෙසු ඉධ සමාපන්නස්ස චිත්තචෙතසිකා ධම්මා අධිප්පෙතා. වචනත්ථො පනෙත්ථ ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවතො සුඛුමාය ච භාවතො නෙවස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස සඤ්ඤා නාසඤ්ඤන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤඤ්ච තං ¶ මනායතනධම්මායතනපරියාපන්නත්තා ආයතනඤ්චාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. අථ වා යායමෙත්ථ සඤ්ඤා, සා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා ¶ . නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා ච සා සෙසධම්මානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං.
න කෙවලඤ්චෙත්ථ සඤ්ඤාව එදිසී, අථ ඛො වෙදනාපි නෙවවෙදනානාවෙදනා, චිත්තම්පි නෙවචිත්තංනාචිත්තං, ඵස්සොපි නෙවඵස්සොනාඵස්සො. එස නයො සෙසසම්පයුත්තධම්මෙසු. සඤ්ඤාසීසෙන පනායං දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා. පත්තමක්ඛනතෙලප්පභුතීහි ච උපමාහි එස අත්ථො විභාවෙතබ්බො.
සාමණෙරො කිර තෙලෙන පත්තං මක්ඛෙත්වා ඨපෙසි, තං යාගුපානකාලෙ ථෙරො පත්තමාහරාති ආහ. සො ‘‘පත්තෙ තෙලමත්ථි, භන්තෙ’’ති ආහ. තතො ‘‘ආහර, සාමණෙර, තෙලං, නාළිං පූරෙස්සාමී’’ති වුත්තෙ ‘‘නත්ථි, භන්තෙ, තෙල’’න්ති ආහ. තත්ථ යථා අන්තොවුත්ථත්තා යාගුයා සද්ධිං අකප්පියට්ඨෙන ‘‘තෙලමත්ථී’’ති හොති. නාළිපූරණාදීනං වසෙන ‘‘නත්ථී’’ති හොති. එවං සාපි සඤ්ඤා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤා හොති.
කිං පනෙත්ථ සඤ්ඤාකිච්චන්ති? ආරම්මණසඤ්ජානනඤ්චෙව විපස්සනාය ච විසයභාවං උපගන්ත්වා නිබ්බිදාජනනං. දහනකිච්චමිව හි සුඛොදකෙ තෙජොධාතු සඤ්ජානනකිච්චං පෙසා පටුං කාතුං න සක්කොති. සෙසසමාපත්තීසු සඤ්ඤා විය විපස්සනාය විසයභාවං උපගන්ත්වා නිබ්බිදාජනනම්පි කාතුං න සක්කොති. අඤ්ඤෙසු හි ඛන්ධෙසු අකතාභිනිවෙසො භික්ඛු නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනක්ඛන්ධෙ සම්මසිත්වා නිබ්බිදං පත්තුං සමත්ථො නාම නත්ථි අපිච ආයස්මා සාරිපුත්තො. පකතිවිපස්සකො පන මහාපඤ්ඤො සාරිපුත්තසදිසොව සක්කුණෙය්ය. සොපි ‘‘එවං කිරිමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති (ම. නි. 3.95) එවං කලාපසම්මසනවසෙනෙව, නො අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන. එවං සුඛුමත්තං ගතා එසා සමාපත්ති.
යථා ¶ ච පත්තමක්ඛනතෙලූපමාය, එවං මග්ගුදකූපමායපි අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො. මග්ගප්පටිපන්නස්ස කිර ථෙරස්ස පුරතො ගච්ඡන්තො සාමණෙරො ථොකං උදකං දිස්වා ‘‘උදකං, භන්තෙ, උපාහනා ඔමුඤ්චථා’’ති ආහ. තතො ථෙරෙන ‘‘සචෙ උදකමත්ථි, ආහර න්හානසාටිකං, න්හායිස්සාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘නත්ථි, භන්තෙ’’ති ආහ. තත්ථ යථා උපාහනතෙමනමත්තට්ඨෙන ‘‘උදකමත්ථී’’ති ¶ හොති, න්හායනට්ඨෙන ‘‘නත්ථී’’ති හොති. එවම්පි සා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤා හොති.
න කෙවලඤ්ච එතාහෙව, අඤ්ඤාහිපි අනුරූපාහි උපමාහි එස අත්ථො විභාවෙතබ්බො. උපසම්පජ්ජ විහරතීති ඉදං වුත්තනයමෙවාති.
අයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකම්මට්ඨානෙ විත්ථාරකථා.
පකිණ්ණකකථා
288. අසදිසරූපො නාථො, ආරුප්පං යං චතුබ්බිධං ආහ.
තං ඉති ඤත්වා තස්මිං, පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යා.
ආරම්මණාතික්කමතො, චතස්සොපි භවන්තිමා;
අඞ්ගාතික්කමමෙතාසං, න ඉච්ඡන්ති විභාවිනො.
එතාසු හි රූපනිමිත්තාතික්කමතො පඨමා, ආකාසාතික්කමතො දුතියා, ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාතික්කමතො තතියා. ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණස්ස අපගමාතික්කමතො චතුත්ථීති සබ්බථා ආරම්මණාතික්කමතො චතස්සොපි භවන්තිමා ආරුප්පසමාපත්තියොති වෙදිතබ්බා. අඞ්ගාතික්කමං පන එතාසං න ඉච්ඡන්ති පණ්ඩිතා. න හි රූපාවචරසමාපත්තීසු විය එතාසු අඞ්ගාතික්කමො අත්ථි. සබ්බාසුපි හි එතාසු උපෙක්ඛා, චිත්තෙකග්ගතාති ද්වෙ එව ඣානඞ්ගානි හොන්ති.
සුප්පණීතතරා හොන්ති, පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඉධ;
උපමා තත්ථ විඤ්ඤෙය්යා, පාසාදතලසාටිකා.
යථා ¶ ¶ හි චතුභූමිකස්ස පාසාදස්ස හෙට්ඨිමතලෙ දිබ්බනච්චගීතවාදිතසුරභිගන්ධමාලාභොජනසයනච්ඡාදනාදිවසෙන පණීතා පඤ්චකාමගුණා පච්චුපට්ඨිතා අස්සු. දුතියෙ තතො පණීතතරා. තතියෙ තතො පණීතතරා. චතුත්ථෙ සබ්බපණීතතරා. තත්ථ කිඤ්චාපි තානි චත්තාරිපි පාසාදතලානෙව, නත්ථි නෙසං පාසාදතලභාවෙන විසෙසො. පඤ්චකාමගුණසමිද්ධවිසෙසෙන පන හෙට්ඨිමතො හෙට්ඨිමතො උපරිමං උපරිමං පණීතතරං හොති.
යථා ච එකාය ඉත්ථියා කන්තිතථූලසණ්හසණ්හතරසණ්හතමසුත්තානං චතුපලතිපලද්විපලඑකපලසාටිකා අස්සු ආයාමෙන ච විත්ථාරෙන ච සමප්පමාණා. තත්ථ කිඤ්චාපි තා සාටිකා චතස්සොපි ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච සමප්පමාණා, නත්ථි තාසං පමාණතො විසෙසො. සුඛසම්ඵස්සසුඛුමභාවමහග්ඝභාවෙහි පන පුරිමාය පුරිමාය පච්ඡිමා පච්ඡිමා පණීතතරා හොන්ති, එවමෙව කිඤ්චාපි චතූසු එතාසු උපෙක්ඛා, චිත්තෙකග්ගතාති එතානි ද්වෙයෙව අඞ්ගානි හොන්ති, අථ ඛො භාවනාවිසෙසෙන තෙසං අඞ්ගානි පණීතපණීතතරභාවෙන සුප්පණීතතරා හොන්ති පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඉධාති වෙදිතබ්බා.
291. එවං අනුපුබ්බෙන පණීතපණීතා චෙතා –
අසුචිම්හි මණ්ඩපෙ ලග්ගො, එකො තන්නිස්සිතො පරො;
අඤ්ඤො බහි අනිස්සාය, තං තං නිස්සාය චාපරො.
ඨිතො චතූහි එතෙහි, පුරිසෙහි යථාක්කමං;
සමානතාය ඤාතබ්බා, චතස්සොපි විභාවිනා.
තත්රායමත්ථයොජනා – අසුචිම්හි කිර දෙසෙ එකො මණ්ඩපො, අථෙකො පුරිසො ආගන්ත්වා තං අසුචිං ජිගුච්ඡමානො තං මණ්ඩපං හත්ථෙහි ආලම්බිත්වා තත්ථ ලග්ගො ලග්ගිතො විය අට්ඨාසි. අථාපරො ආගන්ත්වා තං මණ්ඩපෙ ලග්ගං පුරිසං නිස්සිතො. අථඤ්ඤො ආගන්ත්වා චින්තෙසි ‘‘යො එස මණ්ඩපලග්ගො, යො ච තන්නිස්සිතො, උභොපෙතෙ දුට්ඨිතා. ධුවො ¶ ච නෙසං මණ්ඩපපපාතෙ පාතො, හන්දාහං බහියෙව තිට්ඨාමී’’ති. සො තන්නිස්සිතං අනිස්සාය බහියෙව අට්ඨාසි. අථාපරො ආගන්ත්වා මණ්ඩපලග්ගස්ස ච තන්නිස්සිතස්ස ච අඛෙමභාවං චින්තෙත්වා බහිට්ඨිතඤ්ච සුට්ඨිතොති මන්ත්වා ¶ තං නිස්සාය අට්ඨාසි. තත්ථ අසුචිම්හි දෙසෙ මණ්ඩපො විය කසිණුග්ඝාටිමාකාසං දට්ඨබ්බං, අසුචිජිගුච්ඡාය මණ්ඩපලග්ගො පුරිසො විය රූපනිමිත්තජිගුච්ඡාය ආකාසාරම්මණං ආකාසානඤ්චායතනං, මණ්ඩපලග්ගං පුරිසං නිස්සිතො විය ආකාසාරම්මණං ආකාසානඤ්චායතනං ආරබ්භ පවත්තං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, තෙසං ද්වින්නම්පි අඛෙමභාවං චින්තෙත්වා අනිස්සාය තං මණ්ඩපලග්ගං බහිට්ඨිතො විය ආකාසානඤ්චායතනං ආරම්මණං අකත්වා තදභාවාරම්මණං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, මණ්ඩපලග්ගස්ස තන්නිස්සිතස්ස ච අඛෙමතං චින්තෙත්වා බහිට්ඨිතඤ්ච සුට්ඨිතොති මන්ත්වා තං නිස්සාය ඨිතො විය විඤ්ඤාණාභාවසඞ්ඛාතෙ බහිපදෙසෙ ඨිතං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ආරබ්භ පවත්තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං දට්ඨබ්බං.
ආරම්මණං කරොතෙව, අඤ්ඤාභාවෙන තං ඉදං;
දිට්ඨදොසම්පි රාජානං, වුත්තිහෙතු ජනො යථා.
ඉදඤ්හි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ‘‘ආසන්නවිඤ්ඤාණඤ්චායතනපච්චත්ථිකා අයං සමාපත්තී’’ති එවං දිට්ඨදොසම්පි තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං අඤ්ඤස්ස ආරම්මණස්ස අභාවා ආරම්මණං කරොතෙව. යථා කිං? දිට්ඨදොසම්පි රාජානං වුත්තිහෙතු යථා ජනො. යථා හි අසංයතං ඵරුසකායවචීමනොසමාචාරං කඤ්චි සබ්බදිසම්පතිං රාජානං ‘‘ඵරුසසමාචාරො අය’’න්ති එවං දිට්ඨදොසම්පි අඤ්ඤත්ථ වුත්තිං අලභමානො ජනො වුත්තිහෙතු නිස්සාය වත්තති, එවං දිට්ඨදොසම්පි තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං අඤ්ඤං ආරම්මණං අලභමානමිදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ආරම්මණං කරොතෙව.
ආරුළ්හො දීඝනිස්සෙණිං, යථා නිස්සෙණිබාහුකං;
පබ්බතග්ගඤ්ච ආරුළ්හො, යථා පබ්බතමත්ථකං.
යථා ¶ ¶ වා ගිරිමාරූළ්හො, අත්තනොයෙව ජණ්ණුකං;
ඔලුබ්භති තථෙවෙතං, ඣානමොලුබ්භ වත්තතීති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
සමාධිභාවනාධිකාරෙ
ආරුප්පනිද්දෙසො නාම
දසමො පරිච්ඡෙදො.