📜

3. කම්මට්ඨානග්ගහණනිද්දෙසො

38. ඉදානි ¶ ¶ යස්මා එවං ධුතඞ්ගපරිහරණසම්පාදිතෙහි අප්පිච්ඡතාදීහි ගුණෙහි පරියොදාතෙ ඉමස්මිං සීලෙ පතිට්ඨිතෙන ‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති වචනතො චිත්තසීසෙන නිද්දිට්ඨො සමාධි භාවෙතබ්බො. සො ච අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතත්තා විඤ්ඤාතුම්පි තාව න සුකරො, පගෙව භාවෙතුං, තස්මා තස්ස විත්ථාරඤ්ච භාවනානයඤ්ච දස්සෙතුං ඉදං පඤ්හාකම්මං හොති.

කො සමාධි? කෙනට්ඨෙන සමාධි? කානස්ස ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානි? කතිවිධො සමාධි? කො චස්ස සංකිලෙසො? කිං වොදානං? කථං භාවෙතබ්බො? සමාධිභාවනාය කො ආනිසංසොති?

තත්රිදං විස්සජ්ජනං. කො සමාධීති සමාධි බහුවිධො නානප්පකාරකො. තං සබ්බං විභාවයිතුං ආරබ්භමානං විස්සජ්ජනං අධිප්පෙතඤ්චෙව අත්ථං න සාධෙය්ය, උත්තරි ච වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්ය, තස්මා ඉධාධිප්පෙතමෙව සන්ධාය වදාම, කුසලචිත්තෙකග්ගතා සමාධි.

කෙනට්ඨෙන සමාධීති සමාධානට්ඨෙන සමාධි. කිමිදං සමාධානං නාම? එකාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකානං සමං සම්මා ච ආධානං, ඨපනන්ති වුත්තං හොති. තස්මා යස්ස ධම්මස්සානුභාවෙන එකාරම්මණෙ චිත්තචෙතසිකා සමං සම්මා ච අවික්ඛිපමානා අවිප්පකිණ්ණා ච හුත්වා තිට්ඨන්ති, ඉදං සමාධානන්ති වෙදිතබ්බං.

කානස්ස ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානීති එත්ථ පන අවික්ඛෙපලක්ඛණො සමාධි, වික්ඛෙපවිද්ධංසනරසො, අවිකම්පනපච්චුපට්ඨානො. ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති වචනතො පන සුඛමස්ස පදට්ඨානං.

39. කතිවිධො ¶ සමාධීති අවික්ඛෙපලක්ඛණෙන තාව එකවිධො. උපචාරඅප්පනාවසෙන දුවිධො, තථා ලොකියලොකුත්තරවසෙන සප්පීතිකනිප්පීතිකවසෙන සුඛසහගතඋපෙක්ඛාසහගතවසෙන ච. තිවිධො හීනමජ්ඣිමපණීතවසෙන ¶ , තථා සවිතක්කසවිචාරාදිවසෙන පීතිසහගතාදිවසෙන පරිත්තමහග්ගතප්පමාණවසෙන ච. චතුබ්බිධො දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදිවසෙන, තථා පරිත්තපරිත්තාරම්මණාදිවසෙන චතුඣානඞ්ගවසෙන හානභාගියාදිවසෙන කාමාවචරාදිවසෙන අධිපතිවසෙන ච. පඤ්චවිධො පඤ්චකනයෙ පඤ්චඣානඞ්ගවසෙනාති.

සමාධිඑකකදුකවණ්ණනා

තත්ථ එකවිධකොට්ඨාසො උත්තානත්ථොයෙව. දුවිධකොට්ඨාසෙ ඡන්නං අනුස්සතිට්ඨානානං මරණස්සතියා උපසමානුස්සතියා ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාය චතුධාතුවවත්ථානස්සාති ඉමෙසං වසෙන ලද්ධචිත්තෙකග්ගතා, යා ච අප්පනාසමාධීනං පුබ්බභාගෙ එකග්ගතා, අයං උපචාරසමාධි. ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස පරිකම්මං පඨමස්ස ඣානස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ආදිවචනතො පන යා පරිකම්මානන්තරා එකග්ගතා, අයං අප්පනාසමාධීති එවං උපචාරප්පනාවසෙන දුවිධො.

දුතියදුකෙ තීසු භූමීසු කුසලචිත්තෙකග්ගතා ලොකියො සමාධි. අරියමග්ගසම්පයුත්තා එකග්ගතා ලොකුත්තරො සමාධීති එවං ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධො.

තතියදුකෙ චතුක්කනයෙ ද්වීසු පඤ්චකනයෙ තීසු ඣානෙසු එකග්ගතා සප්පීතිකො සමාධි. අවසෙසෙසු ද්වීසු ඣානෙසු එකග්ගතා නිප්පීතිකො සමාධි. උපචාරසමාධි පන සියා සප්පීතිකො, සියා නිප්පීතිකොති එවං සප්පීතිකනිප්පීතිකවසෙන දුවිධො.

චතුත්ථදුකෙ චතුක්කනයෙ තීසු පඤ්චකනයෙ චතූසු ඣානෙසු එකග්ගතා සුඛසහගතො සමාධි. අවසෙසස්මිං උපෙක්ඛාසහගතො සමාධි. උපචාරසමාධි පන සියා සුඛසහගතො, සියා උපෙක්ඛාසහගතොති එවං සුඛසහගතඋපෙක්ඛාසහගතවසෙන දුවිධො.

සමාධිතිකවණ්ණනා

තිකෙසු ¶ පඨමත්තිකෙ පටිලද්ධමත්තො හීනො, නාතිසුභාවිතො මජ්ඣිමො, සුභාවිතො වසිප්පත්තො පණීතොති එවං හීනමජ්ඣිමපණීතවසෙන තිවිධො.

දුතියත්තිකෙ ¶ පඨමජ්ඣානසමාධි සද්ධිං උපචාරසමාධිනා සවිතක්කසවිචාරො. පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානසමාධි අවිතක්කවිචාරමත්තො. යො හි විතක්කමත්තෙයෙව ආදීනවං දිස්වා විචාරෙ අදිස්වා කෙවලං විතක්කප්පහානමත්තං ආකඞ්ඛමානො පඨමජ්ඣානං අතික්කමති, සො අවිතක්කවිචාරමත්තං සමාධිං පටිලභති. තං සන්ධායෙතං වුත්තං. චතුක්කනයෙ පන දුතියාදීසු පඤ්චකනයෙ තතියාදීසු තීසු ඣානෙසු එකග්ගතා අවිතක්කාවිචාරො සමාධීති එවං සවිතක්කසවිචාරාදිවසෙන තිවිධො.

තතියත්තිකෙ චතුක්කනයෙ ආදිතො ද්වීසු පඤ්චකනයෙ ච තීසු ඣානෙසු එකග්ගතා පීතිසහගතො සමාධි. තෙස්වෙව තතියෙ ච චතුත්ථෙ ච ඣානෙ එකග්ගතා සුඛසහගතො සමාධි. අවසානෙ උපෙක්ඛාසහගතො. උපචාරසමාධි පන පීතිසුඛසහගතො වා හොති උපෙක්ඛාසහගතො වාති එවං පීතිසහගතාදිවසෙන තිවිධො.

චතුත්ථත්තිකෙ උපචාරභූමියං එකග්ගතා පරිත්තො සමාධි. රූපාවචරාරූපාවචරකුසලෙ එකග්ගතා මහග්ගතො සමාධි. අරියමග්ගසම්පයුත්තා එකග්ගතා අප්පමාණො සමාධීති එවං පරිත්තමහග්ගතප්පමාණවසෙන තිවිධො.

සමාධිචතුක්කවණ්ණනා

චතුක්කෙසු පඨමචතුක්කෙ අත්ථි සමාධි දුක්ඛාපටිපදො දන්ධාභිඤ්ඤො, අත්ථි දුක්ඛාපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤො, අත්ථි සුඛාපටිපදො දන්ධාභිඤ්ඤො, අත්ථි සුඛාපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤොති.

තත්ථ පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරං උප්පජ්ජති, තාව පවත්තා සමාධිභාවනා පටිපදාති වුච්චති. උපචාරතො පන පට්ඨාය යාව අප්පනා, තාව පවත්තා ¶ පඤ්ඤා අභිඤ්ඤාති වුච්චති. සා පනෙසා පටිපදා එකච්චස්ස දුක්ඛා හොති, නීවරණාදිපච්චනීකධම්මසමුදාචාරගහණතාය කිච්ඡා අසුඛාසෙවනාති අත්ථො. එකච්චස්ස තදභාවෙන සුඛා. අභිඤ්ඤාපි එකච්චස්ස දන්ධා හොති මන්දා අසීඝප්පවත්ති. එකච්චස්ස ඛිප්පා අමන්දා සීඝප්පවත්ති.

තත්ථ යානි පරතො සප්පායාසප්පායානි ච පලිබොධුපච්ඡෙදාදීනි පුබ්බකිච්චානි ච අප්පනාකොසල්ලානි ච වණ්ණයිස්සාම, තෙසු යො අසප්පායසෙවී ¶ හොති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා දන්ධා ච අභිඤ්ඤා හොති. සප්පායසෙවිනො සුඛා පටිපදා ඛිප්පා ච අභිඤ්ඤා. යො පන පුබ්බභාගෙ අසප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ සප්පායසෙවී හොති, පුබ්බභාගෙ වා සප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ අසප්පායසෙවී, තස්ස වොමිස්සකතා වෙදිතබ්බා. තථා පලිබොධුපච්ඡෙදාදිකං පුබ්බකිච්චං අසම්පාදෙත්වා භාවනමනුයුත්තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති. විපරියායෙන සුඛා. අප්පනාකොසල්ලානි පන අසම්පාදෙන්තස්ස දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති. සම්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පා.

අපිච තණ්හාඅවිජ්ජාවසෙන සමථවිපස්සනාධිකාරවසෙන චාපි එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තණ්හාභිභූතස්ස හි දුක්ඛා පටිපදා හොති. අනභිභූතස්ස සුඛා. අවිජ්ජාභිභූතස්ස ච දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති. අනභිභූතස්ස ඛිප්පා. යො ච සමථෙ අකතාධිකාරො, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති. කතාධිකාරස්ස සුඛා. යො පන විපස්සනාය අකතාධිකාරො හොති, තස්ස දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, කතාධිකාරස්ස ඛිප්පා. කිලෙසින්ද්රියවසෙන චාපි එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තිබ්බකිලෙසස්ස හි මුදින්ද්රියස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා, තික්ඛින්ද්රියස්ස පන ඛිප්පා අභිඤ්ඤා. මන්දකිලෙසස්ස ච මුදින්ද්රියස්ස සුඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා. තික්ඛින්ද්රියස්ස පන ඛිප්පා අභිඤ්ඤාති.

ඉති ඉමාසු පටිපදාඅභිඤ්ඤාසු යො පුග්ගලො දුක්ඛාය පටිපදාය දන්ධාය ච අභිඤ්ඤාය සමාධිං පාපුණාති, තස්ස සො සමාධි දුක්ඛාපටිපදො දන්ධාභිඤ්ඤොති වුච්චති. එස නයො සෙසත්තයෙපීති එවං දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදිවසෙන චතුබ්බිධො.

දුතියචතුක්කෙ අත්ථි සමාධි පරිත්තො පරිත්තාරම්මණො, අත්ථි පරිත්තො අප්පමාණාරම්මණො, අත්ථි අප්පමාණො පරිත්තාරම්මණො, අත්ථි අප්පමාණො අප්පමාණාරම්මණොති. තත්ථ යො සමාධි අප්පගුණො ¶ උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, අයං පරිත්තො. යො පන අවඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තො, අයං පරිත්තාරම්මණො. යො පගුණො සුභාවිතො, උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සක්කොති, අයං අප්පමාණො. යො ච වඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තො, අයං අප්පමාණාරම්මණො. වුත්තලක්ඛණවොමිස්සතාය පන වොමිස්සකනයො වෙදිතබ්බො. එවං පරිත්තපරිත්තාරම්මණාදිවසෙන චතුබ්බිධො.

තතියචතුක්කෙ ¶ වික්ඛම්භිතනීවරණානං විතක්කවිචාරපීතිසුඛසමාධීනං වසෙන පඤ්චඞ්ගිකං පඨමං ඣානං, තතො වූපසන්තවිතක්කවිචාරං තිවඞ්ගිකං දුතියං, තතො විරත්තපීතිකං දුවඞ්ගිකං තතියං, තතො පහීනසුඛං උපෙක්ඛාවෙදනාසහිතස්ස සමාධිනො වසෙන දුවඞ්ගිකං චතුත්ථං. ඉති ඉමෙසං චතුන්නං ඣානානං අඞ්ගභූතා චත්තාරො සමාධී හොන්ති. එවං චතුඣානඞ්ගවසෙන චතුබ්බිධො.

චතුත්ථචතුක්කෙ අත්ථි සමාධි හානභාගියො, අත්ථි ඨිතිභාගියො, අත්ථි විසෙසභාගියො, අත්ථි නිබ්බෙධභාගියො. තත්ථ පච්චනීකසමුදාචාරවසෙන හානභාගියතා, තදනුධම්මතාය සතියා සණ්ඨානවසෙන ඨිතිභාගියතා, උපරිවිසෙසාධිගමවසෙන විසෙසභාගියතා, නිබ්බිදාසහගතසඤ්ඤාමනසිකාරසමුදාචාරවසෙන නිබ්බෙධභාගියතා ච වෙදිතබ්බා. යථාහ, ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති හානභාගිනී පඤ්ඤා. තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤා. අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විසෙසභාගිනී පඤ්ඤා. නිබ්බිදාසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විරාගූපසඤ්හිතා නිබ්බෙධභාගිනී පඤ්ඤා’’ති (විභ. 799). තාය පන පඤ්ඤාය සම්පයුත්තා සමාධීපි චත්තාරො හොන්තීති. එවං හානභාගියාදිවසෙන චතුබ්බිධො.

පඤ්චමචතුක්කෙ කාමාවචරො සමාධි, රූපාවචරො සමාධි, අරූපාවචරො සමාධි, අපරියාපන්නො සමාධීති එවං චත්තාරො සමාධී. තත්ථ සබ්බාපි උපචාරෙකග්ගතා කාමාවචරො සමාධි. තථා රූපාවචරාදිකුසලචිත්තෙකග්ගතා ඉතරෙ තයොති එවං කාමාවචරාදිවසෙන චතුබ්බිධො.

ඡට්ඨචතුක්කෙ ‘‘ඡන්දං චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං, අයං වුච්චති ඡන්දසමාධි…පෙ… වීරියං චෙ භික්ඛු…පෙ… චිත්තං චෙ භික්ඛු…පෙ… වීමංසං චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං ¶ , අයං වුච්චති වීමංසාසමාධී’’ති (විභ. 432; සං. නි. 3.825) එවං අධිපතිවසෙන චතුබ්බිධො.

පඤ්චකෙ ¶ යං චතුක්කභෙදෙ වුත්තං දුතියං ඣානං, තං විතක්කමත්තාතික්කමෙන දුතියං, විතක්කවිචාරාතික්කමෙන තතියන්ති එවං ද්විධා භින්දිත්වා පඤ්ච ඣානානි වෙදිතබ්බානි. තෙසං අඞ්ගභූතා ච පඤ්ච සමාධීති එවං පඤ්චඣානඞ්ගවසෙන පඤ්චවිධතා වෙදිතබ්බා.

40. කො චස්ස සංකිලෙසො කිං වොදානන්ති එත්ථ පන විස්සජ්ජනං විභඞ්ගෙ වුත්තමෙව. වුත්තඤ්හි තත්ථ ‘‘සංකිලෙසන්ති හානභාගියො ධම්මො. වොදානන්ති විසෙසභාගියො ධම්මො’’ති (විභ. 828). තත්ථ ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභිං කාමසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති හානභාගිනී පඤ්ඤා’’ති (විභ. 799) ඉමිනා නයෙන හානභාගියධම්මො වෙදිතබ්බො. ‘‘අවිතක්කසහගතා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති විසෙසභාගිනී පඤ්ඤා’’ති (විභ. 799) ඉමිනා නයෙන විසෙසභාගියධම්මො වෙදිතබ්බො.

දසපලිබොධවණ්ණනා

41. කථං භාවෙතබ්බොති එත්ථ පන යො තාව අයං ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධොතිආදීසු අරියමග්ගසම්පයුත්තො සමාධි වුත්තො, තස්ස භාවනානයො පඤ්ඤාභාවනානයෙනෙව සඞ්ගහිතො. පඤ්ඤාය හි භාවිතාය සො භාවිතො හොති. තස්මා තං සන්ධාය එවං භාවෙතබ්බොති න කිඤ්චි විසුං වදාම.

යො පනායං ලොකියො, සො වුත්තනයෙන සීලානි විසොධෙත්වා සුපරිසුද්ධෙ සීලෙ පතිට්ඨිතෙන ය්වාස්ස දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි, තං උපච්ඡින්දිත්වා කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො චරියානුකූලං චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු අඤ්ඤතරං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සමාධිභාවනාය අනනුරූපං විහාරං පහාය අනුරූපෙ විහාරෙ විහරන්තෙන ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදං කත්වා සබ්බං භාවනාවිධානං අපරිහාපෙන්තෙන භාවෙතබ්බොති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.

අයං ¶ පන විත්ථාරො, යං තාව වුත්තං ‘‘ය්වාස්ස දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි, තං උපච්ඡින්දිත්වා’’ති, එත්ථ –

ආවාසො ච කුලං ලාභො, ගණො කම්මඤ්ච පඤ්චමං;

අද්ධානං ඤාති ආබාධො, ගන්ථො ඉද්ධීති තෙ දසාති. –

ඉමෙ ¶ දස පලිබොධා නාම. තත්ථ ආවාසොයෙව ආවාසපලිබොධො. එස නයො කුලාදීසු.

තත්ථ ආවාසොති එකොපි ඔවරකො වුච්චති එකම්පි පරිවෙණං සකලොපි සඞ්ඝාරාමො. ස්වායං න සබ්බස්සෙව පලිබොධො හොති. යො පනෙත්ථ නවකම්මාදීසු උස්සුක්කං වා ආපජ්ජති, බහුභණ්ඩසන්නිචයො වා හොති, යෙන කෙනචි වා කාරණෙන අපෙක්ඛවා පටිබද්ධචිත්තො, තස්සෙව පලිබොධො හොති, න ඉතරස්ස.

තත්රිදං වත්ථු – ද්වෙ කිර කුලපුත්තා අනුරාධපුරා නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන ථූපාරාමෙ පබ්බජිංසු. තෙසු එකො ද්වෙ මාතිකා පගුණා කත්වා පඤ්චවස්සිකො හුත්වා පවාරෙත්වා පාචිනඛණ්ඩරාජිං නාම ගතො. එකො තත්ථෙව වසති. පාචිනඛණ්ඩරාජිගතො තත්ථ චිරං වසිත්වා ථෙරො හුත්වා චින්තෙසි ‘‘පටිසල්ලානසාරුප්පමිදං ඨානං, හන්ද නං සහායකස්සාපි ආරොචෙමී’’ති. තතො නික්ඛමිත්වා අනුපුබ්බෙන ථූපාරාමං පාවිසි. පවිසන්තංයෙව ච නං දිස්වා සමානවස්සිකත්ථෙරො පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරං පටිග්ගහෙත්වා වත්තං අකාසි. ආගන්තුකත්ථෙරො සෙනාසනං පවිසිත්වා චින්තෙසි ‘‘ඉදානි මෙ සහායො සප්පිං වා ඵාණිතං වා පානකං වා පෙසෙස්සති. අයඤ්හි ඉමස්මිං නගරෙ චිරනිවාසී’’ති. සො රත්තිං අලද්ධා පාතො චින්තෙසි ‘‘ඉදානි උපට්ඨාකෙහි ගහිතං යාගුඛජ්ජකං පෙසෙස්සතී’’ති. තම්පි අදිස්වා ‘‘පහිණන්තා නත්ථි, පවිට්ඨස්ස මඤ්ඤෙ දස්සතී’’ති පාතොව තෙන සද්ධිං ගාමං පාවිසි. තෙ ද්වෙ එකං වීථිං චරිත්වා උළුඞ්කමත්තං යාගුං ලභිත්වා ආසනසාලායං නිසීදිත්වා පිවිංසු. තතො ආගන්තුකො චින්තෙසි ‘‘නිබද්ධයාගු මඤ්ඤෙ නත්ථි, භත්තකාලෙ ඉදානි මනුස්සා පණීතං භත්තං දස්සන්තී’’ති, තතො භත්තකාලෙපි පිණ්ඩාය චරිත්වා ලද්ධමෙව භුඤ්ජිත්වා ඉතරො ආහ – ‘‘කිං, භන්තෙ, සබ්බකාලං එවං යාපෙථා’’ති? ආමාවුසොති. භන්තෙ, පාචිනඛණ්ඩරාජි ඵාසුකා, තත්ථ ගච්ඡාමාති. ථෙරො නගරතො ¶ දක්ඛිණද්වාරෙන නික්ඛමන්තො කුම්භකාරගාමමග්ගං පටිපජ්ජි. ඉතරො ආහ – ‘‘කිං පන, භන්තෙ, ඉමං මග්ගං පටිපන්නත්ථා’’ති? නනු ත්වමාවුසො, පාචිනඛණ්ඩරාජියා වණ්ණං අභාසීති? කිං පන, භන්තෙ, තුම්හාකං එත්තකං කාලං වසිතට්ඨානෙ න කොචි අතිරෙකපරික්ඛාරො අත්ථීති? ආමාවුසො මඤ්චපීඨං සඞ්ඝිකං, තං පටිසාමිතමෙව, අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථීති. මය්හං පන, භන්තෙ ¶ , කත්තරදණ්ඩො තෙලනාළි උපාහනත්ථවිකා ච තත්ථෙවාති. තයාවුසො, එකදිවසං වසිත්වා එත්තකං ඨපිතන්ති? ආම, භන්තෙ. සො පසන්නචිත්තො ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘තුම්හාදිසානං, භන්තෙ, සබ්බත්ථ අරඤ්ඤවාසොයෙව. ථූපාරාමො චතුන්නං බුද්ධානං ධාතුනිධානට්ඨානං, ලොහපාසාදෙ සප්පායං ධම්මස්සවනං මහාචෙතියදස්සනං ථෙරදස්සනඤ්ච ලබ්භති, බුද්ධකාලො විය පවත්තති. ඉධෙව තුම්හෙ වසථා’’ති දුතියදිවසෙ පත්තචීවරං ගහෙත්වා සයමෙව අගමාසීති. ඊදිසස්ස ආවාසො න පලිබොධො හොති.

කුලන්ති ඤාතිකුලං වා උපට්ඨාකකුලං වා. එකච්චස්ස හි උපට්ඨාකකුලම්පි ‘‘සුඛිතෙසු සුඛිතො’’තිආදිනා (විභ. 888; සං. නි. 4.241) නයෙන සංසට්ඨස්ස විහරතො පලිබොධො හොති, සො කුලමානුසකෙහි විනා ධම්මස්සවනාය සාමන්තවිහාරම්පි න ගච්ඡති. එකච්චස්ස මාතාපිතරොපි පලිබොධා න හොන්ති, කොරණ්ඩකවිහාරවාසිත්ථෙරස්ස භාගිනෙය්යදහරභික්ඛුනො විය.

සො කිර උද්දෙසත්ථං රොහණං අගමාසි. ථෙරභගිනීපි උපාසිකා සදා ථෙරං තස්ස පවත්තිං පුච්ඡති. ථෙරො එකදිවසං දහරං ආනෙස්සාමීති රොහණාභිමුඛො පායාසි. දහරොපි ‘‘චිරං මෙ ඉධ වුත්ථං, උපජ්ඣායං දානි පස්සිත්වා උපාසිකාය ච පවත්තිං ඤත්වා ආගමිස්සාමී’’ති රොහණතො නික්ඛමි. තෙ උභොපි ගඞ්ගාතීරෙ සමාගච්ඡිංසු. සො අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ ථෙරස්ස වත්තං කත්වා ‘‘කුහිං යාසී’’ති පුච්ඡිතො තමත්ථං ආරොචෙසි. ථෙරො සුට්ඨු තෙ කතං, උපාසිකාපි සදා පුච්ඡති, අහම්පි එතදත්ථමෙව ආගතො, ගච්ඡ ත්වං, අහං පන ඉධෙව ඉමං වස්සං වසිස්සාමීති තං උය්යොජෙසි. සො වස්සූපනායිකදිවසෙයෙව තං විහාරං පත්තො. සෙනාසනම්පිස්ස පිතරා කාරිතමෙව පත්තං.

අථස්ස පිතා දුතියදිවසෙ ආගන්ත්වා ‘‘කස්ස, භන්තෙ, අම්හාකං සෙනාසනං පත්ත’’න්ති පුච්ඡන්තො ‘‘ආගන්තුකස්ස දහරස්සා’’ති සුත්වා තං උපසඞ්කමිත්වා වන්දිත්වා ආහ – ‘‘භන්තෙ, අම්හාකං ¶ සෙනාසනෙ වස්සං උපගතස්ස වත්තං අත්ථී’’ති. කිං උපාසකාති? තෙමාසං අම්හාකංයෙව ඝරෙ භික්ඛං ගහෙත්වා පවාරෙත්වා ගමනකාලෙ ආපුච්ඡිතබ්බන්ති. සො තුණ්හිභාවෙන අධිවාසෙසි. උපාසකොපි ඝරං ගන්ත්වා ‘‘අම්හාකං ආවාසෙ එකො ¶ ආගන්තුකො අය්යො උපගතො සක්කච්චං උපට්ඨාතබ්බො’’ති ආහ. උපාසිකා ‘‘සාධූ’’ති සම්පටිච්ඡිත්වා පණීතං ඛාදනීයං භොජනීයං පටියාදෙසි. දහරොපි භත්තකාලෙ ඤාතිඝරං අගමාසි. න නං කොචි සඤ්ජානි.

සො තෙමාසම්පි තත්ථ පිණ්ඩපාතං පරිභුඤ්ජිත්වා වස්සංවුත්ථො ‘‘අහං ගච්ඡාමී’’ති ආපුච්ඡි. අථස්ස ඤාතකා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, ගච්ඡථා’’ති දුතියදිවසෙ ඝරෙයෙව භොජෙත්වා තෙලනාළිං පූරෙත්වා එකං ගුළපිණ්ඩං නවහත්ථඤ්ච සාටකං දත්වා ‘‘ගච්ඡථ, භන්තෙ’’ති ආහංසු. සො අනුමොදනං කත්වා රොහණාභිමුඛො පායාසි.

උපජ්ඣායොපිස්ස පවාරෙත්වා පටිපථං ආගච්ඡන්තො පුබ්බෙ දිට්ඨට්ඨානෙයෙව තං අද්දස. සො අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ ථෙරස්ස වත්තං අකාසි. අථ නං ථෙරො පුච්ඡි ‘‘කිං, භද්දමුඛ, දිට්ඨා තෙ උපාසිකා’’ති? සො ‘‘ආම, භන්තෙ’’ති සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙත්වා තෙන තෙලෙන ථෙරස්ස පාදෙ මක්ඛෙත්වා ගුළෙන පානකං කත්වා තම්පි සාටකං ථෙරස්සෙව දත්වා ථෙරං වන්දිත්වා ‘‘මය්හං, භන්තෙ, රොහණංයෙව සප්පාය’’න්ති අගමාසි. ථෙරොපි විහාරං ආගන්ත්වා දුතියදිවසෙ කොරණ්ඩකගාමං පාවිසි.

උපාසිකාපි ‘‘මය්හං භාතා මම පුත්තං ගහෙත්වා ඉදානි ආගච්ඡතී’’ති සදා මග්ගං ඔලොකයමානාව තිට්ඨති. සා තං එකකමෙව ආගච්ඡන්තං දිස්වා ‘‘මතො මෙ මඤ්ඤෙ පුත්තො, අයං ථෙරො එකකොව ආගච්ඡතී’’ති ථෙරස්ස පාදමූලෙ නිපතිත්වා පරිදෙවමානා රොදි. ථෙරො ‘‘නූන දහරො අප්පිච්ඡතාය අත්තානං අජානාපෙත්වාව ගතො’’ති තං සමස්සාසෙත්වා සබ්බං පවත්තිං ආරොචෙත්වා පත්තත්ථවිකතො තං සාටකං නීහරිත්වා දස්සෙති.

උපාසිකා පසීදිත්වා පුත්තෙන ගතදිසාභිමුඛා උරෙන නිපජ්ජිත්වා නමස්සමානා ආහ – ‘‘මය්හං පුත්තසදිසං වත මඤ්ඤෙ භික්ඛුං කායසක්ඛිං කත්වා භගවා රථවිනීතපටිපදං (ම. නි. 1.252 ආදයො), නාලකපටිපදං (සු. නි. 684 ආදයො), තුවට්ටකපටිපදං (සු. නි. 921 ආදයො), චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාදීපකං මහාඅරියවංසපටිපදඤ්ච (අ. නි. 4.28; දී. නි. 3.309) දෙසෙසි ¶ . විජාතමාතුයා නාම ගෙහෙ තෙමාසං භුඤ්ජමානොපි ‘අහං ¶ පුත්තො ත්වං මාතා’ති න වක්ඛති, අහො අච්ඡරියමනුස්සො’’ති. එවරූපස්ස මාතාපිතරොපි පලිබොධා න හොන්ති, පගෙව අඤ්ඤං උපට්ඨාකකුල’’න්ති.

ලාභොති චත්තාරො පච්චයා. තෙ කථං පලිබොධා හොන්ති? පුඤ්ඤවන්තස්ස හි භික්ඛුනො ගතගතට්ඨානෙ මනුස්සා මහාපරිවාරෙ පච්චයෙ දෙන්ති. සො තෙසං අනුමොදෙන්තො ධම්මං දෙසෙන්තො සමණධම්මං කාතුං න ඔකාසං ලභති. අරුණුග්ගමනතො යාව පඨමයාමො, තාව මනුස්සසංසග්ගො න උපච්ඡිජ්ජති. පුන බලවපච්චූසෙයෙව බාහුල්ලිකපිණ්ඩපාතිකා ආගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, අසුකො උපාසකො උපාසිකා අමච්චො අමච්චධීතා තුම්හාකං දස්සනකාමා’’ති වදන්ති, සො ගණ්හාවුසො, පත්තචීවරන්ති ගමනසජ්ජොව හොතීති නිච්චබ්යාවටො, තස්සෙව තෙ පච්චයා පලිබොධා හොන්ති. තෙන ගණං පහාය යත්ථ නං න ජානන්ති, තත්ථ එකකෙන චරිතබ්බං. එවං සො පලිබොධො උපච්ඡිජ්ජතීති.

ගණොති සුත්තන්තිකගණො වා ආභිධම්මිකගණො වා, යො තස්ස උද්දෙසං වා පරිපුච්ඡං වා දෙන්තො සමණධම්මස්ස ඔකාසං න ලභති, තස්සෙව ගණො පලිබොධො හොති, තෙන සො එවං උපච්ඡින්දිතබ්බො. සචෙ තෙසං භික්ඛූනං බහු ගහිතං හොති, අප්පං අවසිට්ඨං, තං නිට්ඨපෙත්වා අරඤ්ඤං පවිසිතබ්බං. සචෙ අප්පං ගහිතං, බහු අවසිට්ඨං, යොජනතො පරං අගන්ත්වා අන්තොයොජනපරිච්ඡෙදෙ අඤ්ඤං ගණවාචකං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ඉමෙ ආයස්මා උද්දෙසාදීහි සඞ්ගණ්හතූ’’ති වත්තබ්බං. එවං අලභමානෙන ‘‘මය්හමාවුසො, එකං කිච්චං අත්ථි, තුම්හෙ යථාඵාසුකට්ඨානානි ගච්ඡථා’’ති ගණං පහාය අත්තනො කම්මං කත්තබ්බන්ති.

කම්මන්ති නවකම්මං. තං කරොන්තෙන වඩ්ඪකීආදීහි ලද්ධාලද්ධං ජානිතබ්බං, කතාකතෙ උස්සුක්කං ආපජ්ජිතබ්බන්ති සබ්බදා පලිබොධො හොති. සොපි එවං උපච්ඡින්දිතබ්බො, සචෙ අප්පං අවසිට්ඨං හොති නිට්ඨපෙතබ්බං. සචෙ බහු, සඞ්ඝිකඤ්චෙ නවකම්මං, සඞ්ඝස්ස වා සඞ්ඝභාරහාරකභික්ඛූනං වා නිය්යාදෙතබ්බං. අත්තනො සන්තකඤ්චෙ, අත්තනො භාරහාරකානං නිය්යාදෙතබ්බං. තාදිසෙ අලභන්තෙන සඞ්ඝස්ස පරිච්චජිත්වා ගන්තබ්බන්ති.

අද්ධානන්ති ¶ මග්ගගමනං. යස්ස හි කත්ථචි පබ්බජ්ජාපෙක්ඛො වා හොති, පච්චයජාතං වා ¶ කිඤ්චි ලද්ධබ්බං හොති. සචෙ තං අලභන්තො න සක්කොති අධිවාසෙතුං, අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මං කරොන්තස්සපි ගමිකචිත්තං නාම දුප්පටිවිනොදනීයං හොති, තස්මා ගන්ත්වා තං කිච්චං තීරෙත්වාව සමණධම්මෙ උස්සුක්කං කාතබ්බන්ති.

ඤාතීති විහාරෙ ආචරියුපජ්ඣායසද්ධිවිහාරිකඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකසමානාචරියකා, ඝරෙ මාතා පිතා භාතාති එවමාදිකා. තෙ ගිලානා ඉමස්ස පලිබොධා හොන්ති, තස්මා සො පලිබොධො උපට්ඨහිත්වා තෙසං පාකතිකකරණෙන උපච්ඡින්දිතබ්බො.

තත්ථ උපජ්ඣායො තාව ගිලානො සචෙ ලහුං න වුට්ඨාති, යාවජීවම්පි පටිජග්ගිතබ්බො. තථා පබ්බජ්ජාචරියො උපසම්පදාචරියො සද්ධිවිහාරිකො උපසම්පාදිතපබ්බාජිතඅන්තෙවාසිකසමානුපජ්ඣායකා ච. නිස්සයාචරියඋද්දෙසාචරියනිස්සයන්තෙවාසිකඋද්දෙසන්තෙවාසිකසමානාචරියකා පන යාව නිස්සයඋද්දෙසා අනුපච්ඡින්නා, තාව පටිජග්ගිතබ්බා. පහොන්තෙන තතො උද්ධම්පි පටිජග්ගිතබ්බා එව. මාතාපිතූසු උපජ්ඣායෙ විය පටිපජ්ජිතබ්බං. සචෙපි හි තෙ රජ්ජෙ ඨිතා හොන්ති, පුත්තතො ච උපට්ඨානං පච්චාසීසන්ති, කාතබ්බමෙව. අථ තෙසං භෙසජ්ජං නත්ථි, අත්තනො සන්තකං දාතබ්බං. අසති භික්ඛාචරියාය පරියෙසිත්වාපි දාතබ්බමෙව. භාතුභගිනීනං පන තෙසං සන්තකමෙව යොජෙත්වා දාතබ්බං. සචෙ නත්ථි අත්තනො සන්තකං තාවකාලිකං දත්වා පච්ඡා ලභන්තෙන ගණ්හිතබ්බං. අලභන්තෙන න චොදෙතබ්බා. අඤ්ඤාතකස්ස භගිනිසාමිකස්ස භෙසජ්ජං නෙව කාතුං න දාතුං වට්ටති. ‘‘තුය්හං සාමිකස්ස දෙහී’’ති වත්වා පන භගිනියා දාතබ්බං. භාතුජායායපි එසෙව නයො. තෙසං පන පුත්තා ඉමස්ස ඤාතකා එවාති තෙසං කාතුං වට්ටතීති.

ආබාධොති යොකොචි රොගො. සො බාධයමානො පලිබොධො හොති, තස්මා භෙසජ්ජකරණෙන උපච්ඡින්දිතබ්බො. සචෙ පන කතිපාහං භෙසජ්ජං කරොන්තස්සපි න වූපසම්මති, නාහං තුය්හං දාසො, න භටකො, තංයෙව ¶ හි පොසෙන්තො අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ දුක්ඛං පත්තොති අත්තභාවං ගරහිත්වා සමණධම්මො කාතබ්බොති.

ගන්ථොති ¶ පරියත්තිහරණං. තං සජ්ඣායාදීහි නිච්චබ්යාවටස්ස පලිබොධො හොති, න ඉතරස්ස. තත්රිමානි වත්ථූනි –

මජ්ඣිමභාණකදෙවත්ථෙරො කිර මලයවාසිදෙවත්ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා කම්මට්ඨානං යාචි. ථෙරො කීදිසොසි, ආවුසො, පරියත්තියන්ති පුච්ඡි. මජ්ඣිමො මෙ, භන්තෙ, පගුණොති. ආවුසො, මජ්ඣිමො නාමෙසො දුප්පරිහාරො, මූලපණ්ණාසං සජ්ඣායන්තස්ස මජ්ඣිමපණ්ණාසකො ආගච්ඡති, තං සජ්ඣායන්තස්ස උපරිපණ්ණාසකො. කුතො තුය්හං කම්මට්ඨානන්ති? භන්තෙ, තුම්හාකං සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ලභිත්වා පුන න ඔලොකෙස්සාමීති කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා එකූනවීසතිවස්සානි සජ්ඣායං අකත්වා වීසතිමෙ වස්සෙ අරහත්තං පත්වා සජ්ඣායත්ථාය ආගතානං භික්ඛූනං ‘‘වීසති මෙ, ආවුසො, වස්සානි පරියත්තිං අනොලොකෙන්තස්ස, අපිච ඛො කතපරිචයො අහමෙත්ථ ආරභථා’’ති වත්වා ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා එකබ්යඤ්ජනෙපිස්ස කඞ්ඛා නාහොසි.

කරුළියගිරිවාසීනාගත්ථෙරොපි අට්ඨාරසවස්සානි පරියත්තිං ඡඩ්ඩෙත්වා භික්ඛූනං ධාතුකථං උද්දිසි. තෙසං ගාමවාසිකත්ථෙරෙහි සද්ධිං සංසන්දෙන්තානං එකපඤ්හොපි උප්පටිපාටියා ආගතො නාහොසි.

මහාවිහාරෙපි තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො නාම අට්ඨකථං අනුග්ගහෙත්වාව පඤ්චනිකායමණ්ඩලෙ තීණි පිටකානි පරිවත්තෙස්සාමීති සුවණ්ණභෙරිං පහරාපෙසි. භික්ඛුසඞ්ඝො කතමාචරියානං උග්ගහො, අත්තනො ආචරියුග්ගහඤ්ඤෙව වදතු, ඉතරථා වත්තුං න දෙමාති ආහ. උපජ්ඣායොපි නං අත්තනො උපට්ඨානමාගතං පුච්ඡි ‘‘ත්වමාවුසො, භෙරිං පහරාපෙසී’’ති? ආම, භන්තෙ. කිං කාරණාති? පරියත්තිං, භන්තෙ, පරිවත්තෙස්සාමීති. ආවුසො අභය, ආචරියා ඉදං පදං කථං වදන්තීති? එවං වදන්ති, භන්තෙති. ථෙරො හුන්ති පටිබාහි. පුන සො අඤ්ඤෙන අඤ්ඤෙන පරියායෙන එවං වදන්ති භන්තෙති තික්ඛත්තුං ආහ. ථෙරො සබ්බං හුන්ති පටිබාහිත්වා ‘‘ආවුසො, තයා ¶ පඨමං කථිතො එව ආචරියමග්ගො, ආචරියමුඛතො පන අනුග්ගහිතත්තා ‘එවං ආචරියා වදන්තී’ති සණ්ඨාතුං නාසක්ඛි. ගච්ඡ අත්තනො ආචරියානං සන්තිකෙ සුණාහී’’ති. කුහිං, භන්තෙ, ගච්ඡාමීති? ගඞ්ගාය පරතො රොහණජනපදෙ තුලාධාරපබ්බතවිහාරෙ සබ්බපරියත්තිකො මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො නාම වසති, තස්ස සන්තිකං ගච්ඡාති. සාධු, භන්තෙති ථෙරං වන්දිත්වා පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං ථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා වන්දිත්වා නිසීදි. ථෙරො කස්මා ආගතොසීති ¶ පුච්ඡි. ධම්මං සොතුං, භන්තෙති. ආවුසො අභය, දීඝමජ්ඣිමෙසු මං කාලෙන කාලං පුච්ඡන්ති. අවසෙසං පන මෙ තිංසමත්තානි වස්සානි න ඔලොකිතපුබ්බං. අපිච ත්වං රත්තිං මම සන්තිකෙ පරිවත්තෙහි. අහං තෙ දිවා කථයිස්සාමීති. සො සාධු, භන්තෙති තථා අකාසි. පරිවෙණද්වාරෙ මහාමණ්ඩපං කාරෙත්වා ගාමවාසිනො දිවසෙ දිවසෙ ධම්මස්සවනත්ථාය ආගච්ඡන්ති. ථෙරො රත්තිං පරිවත්ති. තං දිවා කථයන්තො අනුපුබ්බෙන දෙසනං නිට්ඨපෙත්වා අභයත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ තට්ටිකාය නිසීදිත්වා ‘‘ආවුසො, මය්හං කම්මට්ඨානං කථෙහී’’ති ආහ. භන්තෙ, කිං භණථ, නනු මයා තුම්හාකමෙව සන්තිකෙ සුතං? කිමහං තුම්හෙහි අඤ්ඤාතං කථෙස්සාමීති? තතො නං ථෙරො අඤ්ඤො එස, ආවුසො, ගතකස්ස මග්ගො නාමාති ආහ. අභයථෙරො කිර තදා සොතාපන්නො හොති. අථස්ස සො කම්මට්ඨානං දත්වා ආගන්ත්වා ලොහපාසාදෙ ධම්මං පරිවත්තෙන්තො ථෙරො පරිනිබ්බුතොති අස්සොසි. සුත්වා ‘‘ආහරථාවුසො, චීවර’’න්ති චීවරං පාරුපිත්වා ‘‘අනුච්ඡවිකො, ආවුසො, අම්හාකං ආචරියස්ස අරහත්තමග්ගො. ආචරියො නො, ආවුසො, උජු ආජානීයො. සො අත්තනො ධම්මන්තෙවාසිකස්ස සන්තිකෙ තට්ටිකාය නිසීදිත්වා ‘මය්හං කම්මට්ඨානං කථෙහී’ති ආහ. අනුච්ඡවිකො, ආවුසො, ථෙරස්ස අරහත්තමග්ගො’’ති. එවරූපානං ගන්ථො පලිබොධො න හොතීති.

ඉද්ධීති පොථුජ්ජනිකා ඉද්ධි. සා හි උත්තානසෙය්යකදාරකො විය තරුණසස්සං විය ච දුප්පරිහාරා හොති. අප්පමත්තකෙනෙව භිජ්ජති. සා පන විපස්සනාය පලිබොධො හොති, න සමාධිස්ස, සමාධිං පත්වා පත්තබ්බතො. තස්මා විපස්සනත්ථිකෙන ඉද්ධිපලිබොධො උපච්ඡින්දිතබ්බො, ඉතරෙන අවසෙසාති අයං තාව පලිබොධකථාය විත්ථාරො.

කම්මට්ඨානදායකවණ්ණනා

42. කම්මට්ඨානදායකං ¶ කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වාති එත්ථ පන දුවිධං කම්මට්ඨානං සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං පාරිහාරියකම්මට්ඨානඤ්ච. තත්ථ සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං නාම භික්ඛුසඞ්ඝාදීසු මෙත්තා මරණස්සති ච. අසුභසඤ්ඤාතිපි එකෙ.

කම්මට්ඨානිකෙන හි භික්ඛුනා පඨමං තාව පරිච්ඡින්දිත්වා සීමට්ඨකභික්ඛුසඞ්ඝෙ සුඛිතා හොන්තු අබ්යාපජ්ජාති මෙත්තා භාවෙතබ්බා. තතො සීමට්ඨකදෙවතාසු. තතො ගොචරගාමම්හි ඉස්සරජනෙ. තතො ¶ තත්ථ මනුස්සෙ උපාදාය සබ්බසත්තෙසු. සො හි භික්ඛුසඞ්ඝෙ මෙත්තාය සහවාසීනං මුදුචිත්තතං ජනෙති. අථස්ස තෙ සුඛසංවාසා හොන්ති. සීමට්ඨකදෙවතාසු මෙත්තාය මුදුකතචිත්තාහි දෙවතාහි ධම්මිකාය රක්ඛාය සුසංවිහිතරක්ඛො හොති. ගොචරගාමම්හි ඉස්සරජනෙ මෙත්තාය මුදුකතචිත්තසන්තානෙහි ඉස්සරෙහි ධම්මිකාය රක්ඛාය සුරක්ඛිතපරික්ඛාරො හොති. තත්ථ මනුස්සෙසු මෙත්තාය පසාදිතචිත්තෙහි තෙහි අපරිභූතො හුත්වා විචරති. සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාය සබ්බත්ථ අප්පටිහතචාරො හොති. මරණස්සතියා පන අවස්සං මයා මරිතබ්බන්ති චින්තෙන්තො අනෙසනං පහාය උපරූපරි වඩ්ඪමානසංවෙගො අනොලීනවුත්තිකො හොති. අසුභසඤ්ඤාපරිචිතචිත්තස්ස පනස්ස දිබ්බානිපි ආරම්මණානි ලොභවසෙන චිත්තං න පරියාදියන්ති.

එවං බහූපකාරත්තා සබ්බත්ථ අත්ථයිතබ්බං ඉච්ඡිතබ්බන්ති ච අධිප්පෙතස්ස යොගානුයොගකම්මස්ස ඨානඤ්චාති සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානන්ති වුච්චති.

චත්තාලීසාය පන කම්මට්ඨානෙසු යං යස්ස චරියානුකූලං, තං තස්ස නිච්චං පරිහරිතබ්බත්තා උපරිමස්ස ච උපරිමස්ස භාවනාකම්මස්ස පදට්ඨානත්තා පාරිහාරියකම්මට්ඨානන්ති වුච්චති. ඉති ඉමං දුවිධම්පි කම්මට්ඨානං යො දෙති, අයං කම්මට්ඨානදායකො නාම. තං කම්මට්ඨානදායකං.

කල්යාණමිත්තන්ති –

පියො ගරු භාවනීයො, වත්තා ච වචනක්ඛමො;

ගම්භීරඤ්ච කථං කත්තා, නො චට්ඨානෙ නියොජකොති. (අ. නි. 7.37);

එවමාදිගුණසමන්නාගතං එකන්තෙන හිතෙසිං වුද්ධිපක්ඛෙ ඨිතං කල්යාණමිත්තං.

‘‘මමං ¶ හි, ආනන්ද, කල්යාණමිත්තං ආගම්ම ජාතිධම්මා සත්තා ජාතියා පරිමුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 1.129; 5.2) ආදිවචනතො පන සම්මාසම්බුද්ධොයෙව සබ්බාකාරසම්පන්නො කල්යාණමිත්තො. තස්මා තස්මිං සති තස්සෙව භගවතො සන්තිකෙ ගහිතකම්මට්ඨානං සුගහිතං හොති. පරිනිබ්බුතෙ පන තස්මිං අසීතියා මහාසාවකෙසු යො ධරති, තස්ස ¶ සන්තිකෙ ගහෙතුං වට්ටති. තස්මිං අසති යං කම්මට්ඨානං ගහෙතුකාමො හොති, තස්සෙව වසෙන චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා ආසවක්ඛයප්පත්තස්ස ඛීණාසවස්ස සන්තිකෙ ගහෙතබ්බං.

කිං පන ඛීණාසවො අහං ඛීණාසවොති අත්තානං පකාසෙතීති? කිං වත්තබ්බං, කාරකභාවං හි ජානිත්වා පකාසෙති. නනු අස්සගුත්තත්ථෙරො ආරද්ධකම්මට්ඨානස්ස භික්ඛුනො ‘‘කම්මට්ඨානකාරකො අය’’න්ති ජානිත්වා ආකාසෙ චම්මඛණ්ඩං පඤ්ඤාපෙත්වා තත්ථ පල්ලඞ්කෙන නිසින්නො කම්මට්ඨානං කථෙසීති.

තස්මා සචෙ ඛීණාසවං ලභති, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ ලභති, අනාගාමිසකදාගාමිසොතාපන්නඣානලාභීපුථුජ්ජනතිපිටකධරද්විපිටකධරඑකපිටකධරෙසු පුරිමස්ස පුරිමස්ස සන්තිකෙ. එකපිටකධරෙපි අසති යස්ස එකසඞ්ගීතිපි අට්ඨකථාය සද්ධිං පගුණා, අයඤ්ච ලජ්ජී හොති, තස්ස සන්තිකෙ ගහෙතබ්බං. එවරූපො හි තන්තිධරො වංසානුරක්ඛකො පවෙණීපාලකො ආචරියො ආචරියමතිකොව හොති, න අත්තනොමතිකො හොති. තෙනෙව පොරාණකත්ථෙරා ‘‘ලජ්ජී රක්ඛිස්සති ලජ්ජී රක්ඛිස්සතී’’ති තික්ඛත්තුං ආහංසු.

පුබ්බෙ වුත්තඛීණාසවාදයො චෙත්ථ අත්තනා අධිගතමග්ගමෙව ආචික්ඛන්ති. බහුස්සුතො පන තං තං ආචරියං උපසඞ්කමිත්වා උග්ගහපරිපුච්ඡානං විසොධිතත්තා ඉතො චිතො ච සුත්තඤ්ච කාරණඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වා සප්පායාසප්පායං යොජෙත්වා ගහනට්ඨානෙ ගච්ඡන්තො මහාහත්ථී විය මහාමග්ගං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං කථෙස්සති. තස්මා එවරූපං කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා තස්ස වත්තපටිපත්තිං කත්වා කම්මට්ඨානං ගහෙතබ්බං.

සචෙ ¶ පනෙතං එකවිහාරෙයෙව ලභති, ඉච්චෙතං කුසලං, නො චෙ ලභති, යත්ථ සො වසති, තත්ථ ගන්තබ්බං. ගච්ඡන්තෙන ච න ධොතමක්ඛිතෙහි පාදෙහි උපාහනා ආරූහිත්වා ඡත්තං ගහෙත්වා තෙලනාළිමධුඵාණිතාදීනි ගාහාපෙත්වා අන්තෙවාසිකපරිවුතෙන ගන්තබ්බං. ගමිකවත්තං පන පූරෙත්වා අත්තනො පත්තචීවරං සයමෙව ගහෙත්වා අන්තරාමග්ගෙ යං යං විහාරං පවිසති සබ්බත්ථ වත්තපටිපත්තිං කුරුමානෙන සල්ලහුකපරික්ඛාරෙන පරමසල්ලෙඛවුත්තිනා හුත්වා ගන්තබ්බං.

තං ¶ විහාරං පවිසන්තෙන අන්තරාමග්ගෙයෙව දන්තකට්ඨං කප්පියං කාරාපෙත්වා ගහෙත්වා පවිසිතබ්බං, න ච ‘‘මුහුත්තං විස්සමෙත්වා පාදධොවනමක්ඛනාදීනි කත්වා ආචරියස්ස සන්තිකං ගමිස්සාමී’’ති අඤ්ඤං පරිවෙණං පවිසිතබ්බං. කස්මා? සචෙ හිස්ස තත්ර ආචරියස්ස විසභාගා භික්ඛූ භවෙය්යුං, තෙ ආගමනකාරණං පුච්ඡිත්වා ආචරියස්ස අවණ්ණං පකාසෙත්වා ‘‘නට්ඨොසි, සචෙ තස්ස සන්තිකං ආගතො’’ති විප්පටිසාරං උප්පාදෙය්යුං, යෙන තතොව පටිනිවත්තෙය්ය, තස්මා ආචරියස්ස වසනට්ඨානං පුච්ඡිත්වා උජුකං තත්ථෙව ගන්තබ්බං.

සචෙ ආචරියො දහරතරො හොති, පත්තචීවරපටිග්ගහණාදීනි න සාදිතබ්බානි. සචෙ වුඩ්ඪතරො හොති, ගන්ත්වා ආචරියං වන්දිත්වා ඨාතබ්බං. ‘‘නික්ඛිපාවුසො, පත්තචීවර’’න්ති වුත්තෙන නික්ඛිපිතබ්බං. ‘‘පානීයං පිවා’’ති වුත්තෙන සචෙ ඉච්ඡති පාතබ්බං. ‘‘පාදෙ ධොවාහී’’ති වුත්තෙන න තාව පාදා ධොවිතබ්බා. සචෙ හි ආචරියෙන ආභතං උදකං භවෙය්ය, න සාරුප්පං සියා. ‘‘ධොවාහාවුසො, න මයා ආභතං, අඤ්ඤෙහි ආභත’’න්ති වුත්තෙන පන යත්ථ ආචරියො න පස්සති, එවරූපෙ පටිච්ඡන්නෙ වා ඔකාසෙ, අබ්භොකාසෙ විහාරස්සාපි වා එකමන්තෙ නිසීදිත්වා පාදා ධොවිතබ්බා.

සචෙ ආචරියො තෙලනාළිං ආහරති උට්ඨහිත්වා උභොහි හත්ථෙහි සක්කච්චං ගහෙතබ්බා. සචෙ හි න ගණ්හෙය්ය, ‘‘අයං භික්ඛු ඉතො එව පට්ඨාය සම්භොගං කොපෙතී’’ති ආචරියස්ස අඤ්ඤථත්තං භවෙය්ය. ගහෙත්වා පන න ආදිතොව පාදා මක්ඛෙතබ්බා. සචෙ හි තං ආචරියස්ස ගත්තබ්භඤ්ජනතෙලං භවෙය්ය, න සාරුප්පං සියා. තස්මා සීසං මක්ඛෙත්වා ¶ ඛන්ධාදීනි මක්ඛෙතබ්බානි. ‘‘සබ්බපාරිහාරියතෙලමිදං, ආවුසො, පාදෙපි මක්ඛෙහී’’ති වුත්තෙන පන ථොකං සීසෙ කත්වා පාදෙ මක්ඛෙත්වා ‘‘ඉමං තෙලනාළිං ඨපෙමි, භන්තෙ’’ති වත්වා ආචරියෙ ගණ්හන්තෙ දාතබ්බා.

ආගතදිවසතො පට්ඨාය කම්මට්ඨානං මෙ, භන්තෙ, කථෙථ ඉච්චෙවං න වත්තබ්බං. දුතියදිවසතො පන පට්ඨාය සචෙ ආචරියස්ස පකතිඋපට්ඨාකො අත්ථි, තං යාචිත්වා වත්තං කාතබ්බං. සචෙ යාචිතොපි න දෙති, ඔකාසෙ ලද්ධෙයෙව කාතබ්බං. කරොන්තෙන ඛුද්දකමජ්ඣිමමහන්තානි තීණි දන්තකට්ඨානි උපනාමෙතබ්බානි. සීතං උණ්හන්ති දුවිධං මුඛධොවනඋදකඤ්ච න්හානොදකඤ්ච පටියාදෙතබ්බං. තතො යං ආචරියො තීණි දිවසානි පරිභුඤ්ජති, තාදිසමෙව නිච්චං උපනාමෙතබ්බං. නියමං අකත්වා යං වා තං වා පරිභුඤ්ජන්තස්ස යථාලද්ධං උපනාමෙතබ්බං. කිං බහුනා ¶ වුත්තෙන? යං තං භගවතා ‘‘අන්තෙවාසිකෙන, භික්ඛවෙ, ආචරියම්හි සම්මා වත්තිතබ්බං. තත්රායං සම්මා වත්තනා, කාලස්සෙව උට්ඨාය උපාහනා ඔමුඤ්චිත්වා එකංසං උත්තරාසඞ්ගං කරිත්වා දන්තකට්ඨං දාතබ්බං, මුඛොදකං දාතබ්බං, ආසනං පඤ්ඤපෙතබ්බං. සචෙ යාගු හොති, භාජනං ධොවිත්වා යාගු උපනාමෙතබ්බා’’ති (මහාව. 78) ආදිකං ඛන්ධකෙ සම්මාවත්තං පඤ්ඤත්තං, තං සබ්බම්පි කාතබ්බං.

එවං වත්තසම්පත්තියා ගරුං ආරාධයමානෙන සායං වන්දිත්වා යාහීති විස්සජ්ජිතෙන ගන්තබ්බං, යදා සො කිස්සාගතොසීති පුච්ඡති, තදා ආගමනකාරණං කථෙතබ්බං. සචෙ සො නෙව පුච්ඡති, වත්තං පන සාදියති, දසාහෙ වා පක්ඛෙ වා වීතිවත්තෙ එකදිවසං විස්සජ්ජිතෙනාපි අගන්ත්වා ඔකාසං කාරෙත්වා ආගමනකාරණං ආරොචෙතබ්බං. අකාලෙ වා ගන්ත්වා කිමත්ථමාගතොසීති පුට්ඨෙන ආරොචෙතබ්බං. සචෙ සො පාතොව ආගච්ඡාති වදති, පාතොව ගන්තබ්බං.

සචෙ පනස්ස තාය වෙලාය පිත්තාබාධෙන වා කුච්ඡි පරිඩය්හති, අග්ගිමන්දතාය වා භත්තං න ජීරති, අඤ්ඤො වා කොචි රොගො බාධති, තං යථාභූතං ආවිකත්වා අත්තනො සප්පායවෙලං ආරොචෙත්වා තාය වෙලාය උපසඞ්කමිතබ්බං. අසප්පායවෙලාය හි වුච්චමානම්පි කම්මට්ඨානං න සක්කා හොති මනසිකාතුන්ති. අයං කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වාති එත්ථ විත්ථාරො.

චරියාවණ්ණනා

43. ඉදානි ¶ අත්තනො චරියානුකූලන්ති එත්ථ චරියාති ඡ චරියා රාගචරියා, දොසචරියා, මොහචරියා, සද්ධාචරියා, බුද්ධිචරියා, විතක්කචරියාති. කෙචි පන රාගාදීනං සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන අපරාපි චතස්සො, තථා සද්ධාදීනන්ති ඉමාහි අට්ඨහි සද්ධිං චුද්දස ඉච්ඡන්ති. එවං පන භෙදෙ වුච්චමානෙ රාගාදීනං සද්ධාදීහිපි සංසග්ගං කත්වා අනෙකා චරියා හොන්ති, තස්මා සඞ්ඛෙපෙන ඡළෙව චරියා වෙදිතබ්බා. චරියා, පකති, උස්සන්නතාති අත්ථතො එකං. තාසං වසෙන ඡළෙව පුග්ගලා හොන්ති රාගචරිතො, දොසචරිතො, මොහචරිතො, සද්ධාචරිතො, බුද්ධිචරිතො, විතක්කචරිතොති.

තත්ථ ¶ යස්මා රාගචරිතස්ස කුසලප්පවත්තිසමයෙ සද්ධා බලවතී හොති, රාගස්ස ආසන්නගුණත්තා. යථා හි අකුසලපක්ඛෙ රාගො සිනිද්ධො නාතිලූඛො, එවං කුසලපක්ඛෙ සද්ධා. යථා රාගො වත්ථුකාමෙ පරියෙසති, එවං සද්ධා සීලාදිගුණෙ. යථා රාගො අහිතං න පරිච්චජති, එවං සද්ධා හිතං න පරිච්චජති, තස්මා රාගචරිතස්ස සද්ධාචරිතො සභාගො.

යස්මා පන දොසචරිතස්ස කුසලප්පවත්තිසමයෙ පඤ්ඤා බලවතී හොති, දොසස්ස ආසන්නගුණත්තා. යථා හි අකුසලපක්ඛෙ දොසො නිස්සිනෙහො න ආරම්මණං අල්ලීයති, එවං කුසලපක්ඛෙ පඤ්ඤා. යථා ච දොසො අභූතම්පි දොසමෙව පරියෙසති, එවං පඤ්ඤා භූතං දොසමෙව. යථා දොසො සත්තපරිවජ්ජනාකාරෙන පවත්තති, එවං පඤ්ඤා සඞ්ඛාරපරිවජ්ජනාකාරෙන, තස්මා දොසචරිතස්ස බුද්ධිචරිතො සභාගො.

යස්මා පන මොහචරිතස්ස අනුප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං උප්පාදාය වායමමානස්ස යෙභුය්යෙන අන්තරායකරා විතක්කා උප්පජ්ජන්ති, මොහස්ස ආසන්නලක්ඛණත්තා. යථා හි මොහො පරිබ්යාකුලතාය අනවට්ඨිතො, එවං විතක්කො නානප්පකාරවිතක්කනතාය. යථා ච මොහො අපරියොගාහණතාය චඤ්චලො. තථා විතක්කො ලහුපරිකප්පනතාය, තස්මා මොහචරිතස්ස විතක්කචරිතො සභාගොති.

අපරෙ තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන අපරාපි තිස්සො චරියා වදන්ති. තත්ථ තණ්හා රාගොයෙව, මානො ච තංසම්පයුත්තොති තදුභයං රාගචරියං නාතිවත්තති ¶ . මොහනිදානත්තා ච දිට්ඨියා දිට්ඨිචරියා මොහචරියමෙව අනුපතති.

44. තා පනෙතා චරියා කින්නිදානා? කථඤ්ච ජානිතබ්බං ‘‘අයං පුග්ගලො රාගචරිතො, අයං පුග්ගලො දොසාදීසු අඤ්ඤතරචරිතො’’ති? කිං චරිතස්ස පුග්ගලස්ස කිං සප්පායන්ති?

තත්ර පුරිමා තාව තිස්සො චරියා පුබ්බාචිණ්ණනිදානා, ධාතුදොසනිදානා චාති එකච්චෙ වදන්ති. පුබ්බෙ කිර ඉට්ඨප්පයොගසුභකම්මබහුලො රාගචරිතො හොති, සග්ගා වා චවිත්වා ඉධූපපන්නො. පුබ්බෙ ඡෙදනවධබන්ධනවෙරකම්මබහුලො දොසචරිතො හොති, නිරයනාගයොනීහි වා චවිත්වා ඉධූපපන්නො. පුබ්බෙ මජ්ජපානබහුලො සුතපරිපුච්ඡාවිහීනො ච මොහචරිතො හොති, තිරච්ඡානයොනියා ¶ වා චවිත්වා ඉධූපපන්නොති එවං පුබ්බාචිණ්ණනිදානාති වදන්ති. ද්වින්නං පන ධාතූනං උස්සන්නත්තා පුග්ගලො මොහචරිතො හොති පථවීධාතුයා ච ආපොධාතුයා ච. ඉතරාසං ද්වින්නං උස්සන්නත්තා දොසචරිතො. සබ්බාසං සමත්තා පන රාගචරිතොති. දොසෙසු ච සෙම්හාධිකො රාගචරිතො හොති. වාතාධිකො මොහචරිතො. සෙම්හාධිකො වා මොහචරිතො. වාතාධිකො රාගචරිතොති එවං ධාතුදොසනිදානාති වදන්ති.

තත්ථ යස්මා පුබ්බෙ ඉට්ඨප්පයොගසුභකම්මබහුලාපි සග්ගා චවිත්වා ඉධූපපන්නාපි ච න සබ්බෙ රාගචරිතායෙව හොන්ති, න ඉතරෙ වා දොසමොහචරිතා. එවං ධාතූනඤ්ච යථාවුත්තෙනෙව නයෙන උස්සදනියමො නාම නත්ථි. දොසනියමෙ ච රාගමොහද්වයමෙව වුත්තං, තම්පි ච පුබ්බාපරවිරුද්ධමෙව. සද්ධාචරියාදීසු ච එකිස්සාපි නිදානං න වුත්තමෙව. තස්මා සබ්බමෙතං අපරිච්ඡින්නවචනං.

අයං පනෙත්ථ අට්ඨකථාචරියානං මතානුසාරෙන විනිච්ඡයො, වුත්තඤ්හෙතං උස්සදකිත්තනෙ (ධ. ස. අට්ඨ. 498) ‘‘ඉමෙ සත්තා පුබ්බහෙතුනියාමෙන ලොභුස්සදා දොසුස්සදා මොහුස්සදා අලොභුස්සදා අදොසුස්සදා අමොහුස්සදා ච හොන්ති.

යස්ස ¶ හි කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභො බලවා හොති අලොභො මන්දො, අදොසාමොහා බලවන්තො දොසමොහා මන්දා, තස්ස මන්දො අලොභො ලොභං පරියාදාතුං න සක්කොති. අදොසාමොහා පන බලවන්තො දොසමොහෙ පරියාදාතුං සක්කොති. තස්මා සො තෙන කම්මෙන දින්නපටිසන්ධිවසෙන නිබ්බත්තො ලුද්ධො හොති සුඛසීලො අක්කොධනො පඤ්ඤවා වජිරූපමඤාණො.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභදොසා බලවන්තො හොන්ති අලොභාදොසා මන්දා, අමොහො බලවා මොහො මන්දො, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දුට්ඨො ච. පඤ්ඤවා පන හොති වජිරූපමඤාණො දත්තාභයත්ථෙරො විය.

යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභාදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දන්ධො ච, සීලකො පන හොති අක්කොධනො (බාකුලත්ථෙරො විය).

තථා ¶ යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ තයොපි ලොභදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති අලොභාදයො මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දුට්ඨො ච මූළ්හො ච.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො අප්පකිලෙසො හොති දිබ්බාරම්මණම්පි දිස්වා නිච්චලො, දුට්ඨො පන හොති දන්ධපඤ්ඤො ච.

යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභාදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො චෙව හොති අදුට්ඨො සීලකො ච, දන්ධො පන හොති.

තථා යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභදොසාමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො චෙව හොති පඤ්ඤවා ච, දුට්ඨො ච පන හොති කොධනො.

යස්ස ¶ පන කම්මායූහනක්ඛණෙ තයොපි අලොභාදොසාමොහා බලවන්තො හොන්ති ලොභාදයො මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො විය අලුද්ධො අදුට්ඨො පඤ්ඤවා ච හොතී’’ති.

එත්ථ ච යො ලුද්ධොති වුත්තො, අයං රාගචරිතො. දුට්ඨදන්ධා දොසමොහචරිතා. පඤ්ඤවා බුද්ධිචරිතො. අලුද්ධඅදුට්ඨා පසන්නපකතිතාය සද්ධාචරිතා. යථා වා අමොහපරිවාරෙන කම්මුනා නිබ්බත්තො බුද්ධිචරිතො, එවං බලවසද්ධාපරිවාරෙන කම්මුනා නිබ්බත්තො සද්ධාචරිතො. කාමවිතක්කාදිපරිවාරෙන කම්මුනා නිබ්බත්තො විතක්කචරිතො. ලොභාදිනා වොමිස්සපරිවාරෙන කම්මුනා නිබ්බත්තො වොමිස්සචරිතොති. එවං ලොභාදීසු අඤ්ඤතරඤ්ඤතරපරිවාරං පටිසන්ධිජනකං කම්මං චරියානං නිදානන්ති වෙදිතබ්බං.

45. යං පන වුත්තං කථඤ්ච ජානිතබ්බං අයං පුග්ගලො රාගචරිතොතිආදි. තත්රායං නයො.

ඉරියාපථතො කිච්චා, භොජනා දස්සනාදිතො;

ධම්මප්පවත්තිතො චෙව, චරියායො විභාවයෙති.

තත්ථ ¶ ඉරියාපථතොති රාගචරිතො හි පකතිගමනෙන ගච්ඡන්තො චාතුරියෙන ගච්ඡති, සණිකං පාදං නික්ඛිපති, සමං නික්ඛිපති, සමං උද්ධරති, උක්කුටිකඤ්චස්ස පදං හොති. දොසචරිතො පාදග්ගෙහි ඛණන්තො විය ගච්ඡති, සහසා පාදං නික්ඛිපති, සහසා උද්ධරති, අනුකඩ්ඪිතඤ්චස්ස පදං හොති. මොහචරිතො පරිබ්යාකුලාය ගතියා ගච්ඡති, ඡම්භිතො විය පදං නික්ඛිපති, ඡම්භිතො විය උද්ධරති, සහසානුපීළිතඤ්චස්ස පදං හොති. වුත්තම්පි චෙතං මාගණ්ඩියසුත්තුප්පත්තියං –

‘‘රත්තස්ස හි උක්කුටිකං පදං භවෙ,

දුට්ඨස්ස හොති අනුකඩ්ඪිතං පදං;

මූළ්හස්ස හොති සහසානුපීළිතං,

විවට්ටච්ඡදස්ස ඉදමීදිසං පද’’න්ති.

ඨානම්පි ¶ රාගචරිතස්ස පාසාදිකං හොති මධුරාකාරං, දොසචරිතස්ස ථද්ධාකාරං, මොහචරිතස්ස ආකුලාකාරං. නිසජ්ජායපි එසෙව නයො. රාගචරිතො ච අතරමානො සමං සෙය්යං පඤ්ඤපෙත්වා සණිකං නිපජ්ජිත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානි සමොධාය පාසාදිකෙන ආකාරෙන සයති, වුට්ඨාපියමානො ච සීඝං අවුට්ඨාය සඞ්කිතො විය සණිකං පටිවචනං දෙති. දොසචරිතො තරමානො යථා වා තථා වා සෙය්යං පඤ්ඤපෙත්වා පක්ඛිත්තකායො භාකුටිං කත්වා සයති, වුට්ඨාපියමානො ච සීඝං වුට්ඨාය කුපිතො විය පටිවචනං දෙති. මොහචරිතො දුස්සණ්ඨානං සෙය්යං පඤ්ඤපෙත්වා වික්ඛිත්තකායො බහුලං අධොමුඛො සයති, වුට්ඨාපියමානො ච හුඞ්කාරං කරොන්තො දන්ධං වුට්ඨාති. සද්ධාචරිතාදයො පන යස්මා රාගචරිතාදීනං සභාගා, තස්මා තෙසම්පි තාදිසොව ඉරියාපථො හොතීති. එවං තාව ඉරියාපථතො චරියායො විභාවයෙ.

කිච්චාති සම්මජ්ජනාදීසු ච කිච්චෙසු රාගචරිතො සාධුකං සම්මජ්ජනිං ගහෙත්වා අතරමානො වාලිකං අවිප්පකිරන්තො සින්දුවාරකුසුමසන්ථරමිව සන්ථරන්තො සුද්ධං සමං සම්මජ්ජති. දොසචරිතො ගාළ්හං සම්මජ්ජනිං ගහෙත්වා තරමානරූපො උභතො වාලිකං උස්සාරෙන්තො ඛරෙන සද්දෙන අසුද්ධං විසමං සම්මජ්ජති. මොහචරිතො සිථිලං සම්මජ්ජනිං ගහෙත්වා සම්පරිවත්තකං ආළොලයමානො අසුද්ධං විසමං සම්මජ්ජති.

යථා සම්මජ්ජනෙ, එවං චීවරධොවනරජනාදීසුපි සබ්බකිච්චෙසු නිපුණමධුරසමසක්කච්චකාරී ¶ රාගචරිතො. ගාළ්හථද්ධවිසමකාරී දොසචරිතො. අනිපුණබ්යාකුලවිසමාපරිච්ඡින්නකාරී මොහචරිතො. චීවරධාරණම්පි ච රාගචරිතස්ස නාතිගාළ්හං නාතිසිථිලං හොති පාසාදිකං පරිමණ්ඩලං. දොසචරිතස්ස අතිගාළ්හං අපරිමණ්ඩලං. මොහචරිතස්ස සිථිලං පරිබ්යාකුලං. සද්ධාචරිතාදයො තෙසංයෙවානුසාරෙන වෙදිතබ්බා, තං සභාගත්තාති. එවං කිච්චතො චරියායො විභාවයෙ.

භොජනාති රාගචරිතො සිනිද්ධමධුරභොජනප්පියො හොති, භුඤ්ජමානො ච නාතිමහන්තං පරිමණ්ඩලං ආලොපං කත්වා රසපටිසංවෙදී අතරමානො භුඤ්ජති, කිඤ්චිදෙව ච සාදුං ලභිත්වා සොමනස්සං ආපජ්ජති ¶ . දොසචරිතො ලූඛඅම්බිලභොජනප්පියො හොති, භුඤ්ජමානො ච මුඛපූරකං ආලොපං කත්වා අරසපටිසංවෙදී තරමානො භුඤ්ජති, කිඤ්චිදෙව ච අසාදුං ලභිත්වා දොමනස්සං ආපජ්ජති. මොහචරිතො අනියතරුචිකො හොති, භුඤ්ජමානො ච අපරිමණ්ඩලං පරිත්තං ආලොපං කත්වා භාජනෙ ඡඩ්ඩෙන්තො මුඛං මක්ඛෙන්තො වික්ඛිත්තචිත්තො තං තං විතක්කෙන්තො භුඤ්ජති. සද්ධාචරිතාදයොපි තෙසංයෙවානුසාරෙන වෙදිතබ්බා, තංසභාගත්තාති. එවං භොජනතො චරියායො විභාවයෙ.

දස්සනාදිතොති රාගචරිතො ඊසකම්පි මනොරමං රූපං දිස්වා විම්හයජාතො විය චිරං ඔලොකෙති, පරිත්තෙපි ගුණෙ සජ්ජති, භූතම්පි දොසං න ගණ්හාති, පක්කමන්තොපි අමුඤ්චිතුකාමොව හුත්වා සාපෙක්ඛො පක්කමති. දොසචරිතො ඊසකම්පි අමනොරමං රූපං දිස්වා කිලන්තරූපො විය න චිරං ඔලොකෙති, පරිත්තෙපි දොසෙ පටිහඤ්ඤති, භූතම්පි ගුණං න ගණ්හාති, පක්කමන්තොපි මුඤ්චිතුකාමොව හුත්වා අනපෙක්ඛො පක්කමති. මොහචරිතො යංකිඤ්චි රූපං දිස්වා පරපච්චයිකො හොති, පරං නින්දන්තං සුත්වා නින්දති, පසංසන්තං සුත්වා පසංසති, සයං පන අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකොව හොති. එස නයො සද්දසවනාදීසුපි. සද්ධාචරිතාදයො පන තෙසංයෙවානුසාරෙන වෙදිතබ්බා, තංසභාගත්තාති. එවං දස්සනාදිතො චරියායො විභාවයෙ.

ධම්මප්පවත්තිතො චෙවාති රාගචරිතස්ස ච මායා, සාඨෙය්යං, මානො, පාපිච්ඡතා, මහිච්ඡතා, අසන්තුට්ඨිතා, සිඞ්ගං, චාපල්යන්ති එවමාදයො ධම්මා බහුලං පවත්තන්ති. දොසචරිතස්ස කොධො, උපනාහො, මක්ඛො, පළාසො, ඉස්සා, මච්ඡරියන්ති එවමාදයො. මොහචරිතස්ස ථිනං, මිද්ධං, උද්ධච්චං, කුක්කුච්චං, විචිකිච්ඡා, ආධානග්ගාහිතා, දුප්පටිනිස්සග්ගිතාති එවමාදයො. සද්ධාචරිතස්ස ¶ මුත්තචාගතා, අරියානං දස්සනකාමතා, සද්ධම්මං සොතුකාමතා, පාමොජ්ජබහුලතා, අසඨතා, අමායාවිතා, පසාදනීයෙසු ඨානෙසු පසාදොති එවමාදයො. බුද්ධිචරිතස්ස සොවචස්සතා, කල්යාණමිත්තතා, භොජනෙමත්තඤ්ඤුතා, සතිසම්පජඤ්ඤං, ජාගරියානුයොගො, සංවෙජනීයෙසු ඨානෙසු සංවෙගො, සංවිග්ගස්ස ච යොනිසො පධානන්ති එවමාදයො. විතක්කචරිතස්ස භස්සබහුලතා, ගණාරාමතා, කුසලානුයොගෙ අරති, අනවට්ඨිතකිච්චතා, රත්තිං ධූමායනා ¶ , දිවා පජ්ජලනා, හුරාහුරං ධාවනාති එවමාදයො ධම්මා බහුලං පවත්තන්තීති. එවං ධම්මප්පවත්තිතො චරියායො විභාවයෙ.

යස්මා පන ඉදං චරියාවිභාවනවිධානං සබ්බාකාරෙන නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං ආගතං, කෙවලං ආචරියමතානුසාරෙන වුත්තං, තස්මා න සාරතො පච්චෙතබ්බං. රාගචරිතස්ස හි වුත්තානි ඉරියාපථාදීනි දොසචරිතාදයොපි අප්පමාදවිහාරිනො කාතුං සක්කොන්ති. සංසට්ඨචරිතස්ස ච පුග්ගලස්ස එකස්සෙව භින්නලක්ඛණා ඉරියාපථාදයො න උපපජ්ජන්ති. යං පනෙතං අට්ඨකථාසු චරියාවිභාවනවිධානං වුත්තං, තදෙව සාරතො පච්චෙතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘චෙතොපරියඤාණස්ස ලාභී ආචරියො චරියං ඤත්වා කම්මට්ඨානං කථෙස්සති, ඉතරෙන අන්තෙවාසිකො පුච්ඡිතබ්බො’’ති. තස්මා චෙතොපරියඤාණෙන වා තං වා පුග්ගලං පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බං. අයං පුග්ගලො රාගචරිතො, අයං දොසාදීසු අඤ්ඤතරචරිතොති.

46. කිං චරිතස්ස පුග්ගලස්ස කිං සප්පායන්ති එත්ථ පන සෙනාසනං තාව රාගචරිතස්ස අධොතවෙදිකං භූමට්ඨකං අකතපබ්භාරකං තිණකුටිකං පණ්ණසාලාදීනං අඤ්ඤතරං රජොකිණ්ණං ජතුකාභරිතං ඔලුග්ගවිලුග්ගං අතිඋච්චං වා අතිනීචං වා උජ්ජඞ්ගලං සාසඞ්කං අසුචිවිසමමග්ගං, යත්ථ මඤ්චපීඨම්පි මඞ්කුණභරිතං දුරූපං දුබ්බණ්ණං, යං ඔලොකෙන්තස්සෙව ජිගුච්ඡා උප්පජ්ජති, තාදිසං සප්පායං. නිවාසනපාරුපනං අන්තච්ඡින්නං ඔලම්බවිලම්බසුත්තකාකිණ්ණං ජාලපූවසදිසං සාණි විය ඛරසම්ඵස්සං කිලිට්ඨං භාරිකං කිච්ඡපරිහරණං සප්පායං. පත්තොපි දුබ්බණ්ණො මත්තිකාපත්තො වා ආණිගණ්ඨිකාහතො අයොපත්තො වා ගරුකො දුස්සණ්ඨානො සීසකපාලමිව ජෙගුච්ඡො වට්ටති. භික්ඛාචාරමග්ගොපි අමනාපො අනාසන්නගාමො විසමො වට්ටති. භික්ඛාචාරගාමොපි යත්ථ මනුස්සා අපස්සන්තා විය චරන්ති, යත්ථ එකකුලෙපි භික්ඛං අලභිත්වා නික්ඛමන්තං ‘‘එහි, භන්තෙ’’ති ආසනසාලං පවෙසෙත්වා යාගුභත්තං දත්වා ගච්ඡන්තා ගාවී විය වජෙ පවෙසෙත්වා අනපලොකෙන්තා ගච්ඡන්ති, තාදිසො වට්ටති ¶ . පරිවිසකමනුස්සාපි දාසා වා කම්මකරා වා දුබ්බණ්ණා දුද්දසිකා කිලිට්ඨවසනා දුග්ගන්ධා ජෙගුච්ඡා, යෙ අචිත්තීකාරෙන යාගුභත්තං ඡඩ්ඩෙන්තා විය පරිවිසන්ති, තාදිසා සප්පායා. යාගුභත්තඛජ්ජකම්පි ලූඛං දුබ්බණ්ණං සාමාකකුද්රූසකකණාජකාදිමයං ¶ පූතිතක්කං බිලඞ්ගං ජිණ්ණසාකසූපෙය්යං යංකිඤ්චිදෙව කෙවලං උදරපූරමත්තං වට්ටති. ඉරියාපථොපිස්ස ඨානං වා චඞ්කමො වා වට්ටති. ආරම්මණං නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු යංකිඤ්චි අපරිසුද්ධවණ්ණන්ති ඉදං රාගචරිතස්ස සප්පායං.

දොසචරිතස්ස සෙනාසනං නාතිඋච්චං නාතිනීචං ඡායූදකසම්පන්නං සුවිභත්තභිත්තිථම්භසොපානං සුපරිනිට්ඨිතමාලාකම්මලතාකම්මනානාවිධචිත්තකම්මසමුජ්ජලසමසිනිද්ධමුදුභූමිතලං බ්රහ්මවිමානමිව කුසුමදාමවිචිත්රවණ්ණචෙලවිතානසමලඞ්කතං සුපඤ්ඤත්තසුචිමනොරමත්ථරණමඤ්චපීඨං තත්ථ තත්ථ වාසත්ථාය නික්ඛිත්තකුසුමවාසගන්ධසුගන්ධං යං දස්සනමත්තෙනෙව පීතිපාමොජ්ජං ජනයති, එවරූපං සප්පායං. තස්ස පන සෙනාසනස්ස මග්ගොපි සබ්බපරිස්සයවිමුත්තො සුචිසමතලො අලඞ්කතපටියත්තොව වට්ටති. සෙනාසනපරික්ඛාරොපෙත්ථ කීටමඞ්කුණදීඝජාතිමූසිකානං නිස්සයපරිච්ඡින්දනත්ථං නාතිබහුකො, එකමඤ්චපීඨමත්තමෙව වට්ටති. නිවාසනපාරුපනම්පිස්ස චීනපට්ටසොමාරපට්ටකොසෙය්යකප්පාසිකසුඛුමඛොමාදීනං යං යං පණීතං, තෙන තෙන එකපට්ටං වා දුපට්ටං වා සල්ලහුකං සමණසාරුප්පෙන සුරත්තං සුද්ධවණ්ණං වට්ටති. පත්තො උදකපුප්ඵුළමිව සුසණ්ඨානො මණි විය සුමට්ඨො නිම්මලො සමණසාරුප්පෙන සුපරිසුද්ධවණ්ණො අයොමයො වට්ටති. භික්ඛාචාරමග්ගො පරිස්සයවිමුත්තො සමො මනාපො නාතිදූරනාච්චාසන්නගාමො වට්ටති. භික්ඛාචාරගාමොපි යත්ථ මනුස්සා ‘‘ඉදානි අය්යො ආගමිස්සතී’’ති සිත්තසම්මට්ඨෙ පදෙසෙ ආසනං පඤ්ඤාපෙත්වා පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තං ආදාය ඝරං පවෙසෙත්වා පඤ්ඤත්තාසනෙ නිසීදාපෙත්වා සක්කච්චං සහත්ථා පරිවිසන්ති, තාදිසො වට්ටති. පරිවෙසකා පනස්ස යෙ හොන්ති අභිරූපා පාසාදිකා සුන්හාතා සුවිලිත්තා ධූපවාසකුසුමගන්ධසුරභිනො නානාවිරාගසුචිමනුඤ්ඤවත්ථාභරණපටිමණ්ඩිතා සක්කච්චකාරිනො, තාදිසා සප්පායා. යාගුභත්තඛජ්ජකම්පි වණ්ණගන්ධරසසම්පන්නං ඔජවන්තං මනොරමං සබ්බාකාරපණීතං යාවදත්ථං වට්ටති. ඉරියාපථොපිස්ස සෙය්යා වා නිසජ්ජා වා වට්ටති, ආරම්මණං නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු යංකිඤ්චි සුපරිසුද්ධවණ්ණන්ති ඉදං දොසචරිතස්ස සප්පායං.

මොහචරිතස්ස ¶ සෙනාසනං දිසාමුඛං අසම්බාධං වට්ටති, යත්ථ නිසින්නස්ස විවටා දිසා ඛායන්ති ¶ , ඉරියාපථෙසු චඞ්කමො වට්ටති. ආරම්මණං පනස්ස පරිත්තං සුප්පමත්තං සරාවමත්තං වා (ඛුද්දකං) න වට්ටති. සම්බාධස්මිඤ්හි ඔකාසෙ චිත්තං භිය්යො සම්මොහමාපජ්ජති, තස්මා විපුලං මහාකසිණං වට්ටති. සෙසං දොසචරිතස්ස වුත්තසදිසමෙවාති ඉදං මොහචරිතස්ස සප්පායං.

සද්ධාචරිතස්ස සබ්බම්පි දොසචරිතම්හි වුත්තවිධානං සප්පායං. ආරම්මණෙසු චස්ස අනුස්සතිට්ඨානම්පි වට්ටති.

බුද්ධිචරිතස්ස සෙනාසනාදීසු ඉදං නාම අසප්පායන්ති නත්ථි.

විතක්කචරිතස්ස සෙනාසනං විවටං දිසාමුඛං යත්ථ නිසින්නස්ස ආරාමවනපොක්ඛරණීරාමණෙය්යකානි ගාමනිගමජනපදපටිපාටියො නීලොභාසා ච පබ්බතා පඤ්ඤායන්ති, තං න වට්ටති, තඤ්හි විතක්කවිධාවනස්සෙව පච්චයො හොති, තස්මා ගම්භීරෙ දරීමුඛෙ වනප්පටිච්ඡන්නෙ හත්ථිකුච්ඡිපබ්භාරමහින්දගුහාසදිසෙ සෙනාසනෙ වසිතබ්බං. ආරම්මණම්පිස්ස විපුලං න වට්ටති. තාදිසඤ්හි විතක්කවසෙන සන්ධාවනස්ස පච්චයො හොති. පරිත්තං පන වට්ටති.

සෙසං රාගචරිතස්ස වුත්තසදිසමෙවාති ඉදං විතක්කචරිතස්ස සප්පායං. අයං අත්තනො චරියානුකූලන්ති එත්ථ ආගතචරියානං පභෙදනිදානවිභාවනසප්පායපරිච්ඡෙදතො විත්ථාරො. න ච තාව චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං සබ්බාකාරෙන ආවිකතං. තඤ්හි අනන්තරස්ස මාතිකාපදස්ස විත්ථාරෙ සයමෙව ආවිභවිස්සති.

චත්තාලීසකම්මට්ඨානවණ්ණනා

47. තස්මා යං වුත්තං චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු අඤ්ඤතරං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාති එත්ථ සඞ්ඛාතනිද්දෙසතො, උපචාරප්පනාවහතො, ඣානප්පභෙදතො, සමතික්කමතො, වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතො, ආරම්මණතො, භූමිතො, ගහණතො, පච්චයතො, චරියානුකූලතොති ඉමෙහි තාව දසහාකාරෙහි කම්මට්ඨානවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ¶ සඞ්ඛාතනිද්දෙසතොති චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසූති හි වුත්තං, තත්රිමානි චත්තාලීස කම්මට්ඨානානි ¶ දස කසිණා, දස අසුභා, දස අනුස්සතියො, චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, චත්තාරො ආරුප්පා, එකා සඤ්ඤා, එකං වවත්ථානන්ති.

තත්ථ පථවීකසිණං, ආපොකසිණං, තෙජොකසිණං, වායොකසිණං, නීලකසිණං, පීතකසිණං, ලොහිතකසිණං, ඔදාතකසිණං, ආලොකකසිණං, පරිච්ඡින්නාකාසකසිණන්ති ඉමෙ දස කසිණා.

උද්ධුමාතකං, විනීලකං, විපුබ්බකං, විච්ඡිද්දකං, වික්ඛායිතකං, වික්ඛිත්තකං, හතවික්ඛිත්තකං, ලොහිතකං, පුළුවකං, අට්ඨිකන්ති ඉමෙ දස අසුභා.

බුද්ධානුස්සති, ධම්මානුස්සති, සඞ්ඝානුස්සති, සීලානුස්සති, චාගානුස්සති, දෙවතානුස්සති, මරණානුස්සති, කායගතාසති, ආනාපානස්සති, උපසමානුස්සතීති ඉමා දස අනුස්සතියො.

මෙත්තා, කරුණා, මුදිතා, උපෙක්ඛාති ඉමෙ චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා.

ආකාසානඤ්චායතනං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඉමෙ චත්තාරො ආරුප්පා. ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා එකා සඤ්ඤා. චතුධාතුවවත්ථානං එකං වවත්ථානන්ති එවං සඞ්ඛාතනිද්දෙසතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

උපචාරප්පනාවහතොති ඨපෙත්වා කායගතාසතිඤ්ච ආනාපානස්සතිඤ්ච අවසෙසා අට්ඨ අනුස්සතියො, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා, චතුධාතුවවත්ථානන්ති ඉමානෙව හෙත්ථ දසකම්මට්ඨානානි උපචාරවහානි. සෙසානි අප්පනාවහානි. එවං උපචාරප්පනාවහතො.

ඣානප්පභෙදතොති අප්පනාවහෙසු චෙත්ථ ආනාපානස්සතියා සද්ධිං දස කසිණා චතුක්කජ්ඣානිකා හොන්ති. කායගතාසතියා සද්ධිං දස අසුභා පඨමජ්ඣානිකා. පුරිමා තයො බ්රහ්මවිහාරා තිකජ්ඣානිකා. චතුත්ථබ්රහ්මවිහාරො චත්තාරො ච ආරුප්පා චතුත්ථජ්ඣානිකාති එවං ඣානප්පභෙදතො.

සමතික්කමතොති ද්වෙ සමතික්කමා අඞ්ගසමතික්කමො ච ආරම්මණසමතික්කමො ච. තත්ථ සබ්බෙසුපි ¶ තිකචතුක්කජ්ඣානිකෙසු කම්මට්ඨානෙසු අඞ්ගසමතික්කමො ¶ හොති විතක්කවිචාරාදීනි ඣානඞ්ගානි සමතික්කමිත්වා තෙස්වෙවාරම්මණෙසු දුතියජ්ඣානාදීනං පත්තබ්බතො. තථා චතුත්ථබ්රහ්මවිහාරෙ. සොපි හි මෙත්තාදීනංයෙව ආරම්මණෙ සොමනස්සං සමතික්කමිත්වා පත්තබ්බොති. චතූසු පන ආරුප්පෙසු ආරම්මණසමතික්කමො හොති. පුරිමෙසු හි නවසු කසිණෙසු අඤ්ඤතරං සමතික්කමිත්වා ආකාසානඤ්චායතනං පත්තබ්බං. ආකාසාදීනි ච සමතික්කමිත්වා විඤ්ඤාණඤ්චායතනාදීනි. සෙසෙසු සමතික්කමො නත්ථීති එවං සමතික්කමතො.

වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතොති ඉමෙසු චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු දස කසිණානෙව වඩ්ඪෙතබ්බානි. යත්තකඤ්හි ඔකාසං කසිණෙන ඵරති, තදබ්භන්තරෙ දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සොතුං දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපානි පස්සිතුං පරසත්තානඤ්ච චෙතසා චිත්තමඤ්ඤාතුං සමත්ථො හොති. කායගතාසති පන අසුභානි ච න වඩ්ඪෙතබ්බානි. කස්මා? ඔකාසෙන පරිච්ඡින්නත්තා ආනිසංසාභාවා ච. සා ච නෙසං ඔකාසෙන පරිච්ඡින්නතා භාවනානයෙ ආවිභවිස්සති. තෙසු පන වඩ්ඪිතෙසු කුණපරාසියෙව වඩ්ඪති, න කොචි ආනිසංසො අත්ථි. වුත්තම්පි චෙතං සොපාකපඤ්හාබ්යාකරණෙ, ‘‘විභූතා භගවා රූපසඤ්ඤා අවිභූතා අට්ඨිකසඤ්ඤා’’ති. තත්ර හි නිමිත්තවඩ්ඪනවසෙන රූපසඤ්ඤා විභූතාති වුත්තා. අට්ඨිකසඤ්ඤා අවඩ්ඪනවසෙන අවිභූතාති වුත්තා.

යං පනෙතං ‘‘කෙවලං අට්ඨිසඤ්ඤාය, අඵරී පථවිං ඉම’’න්ති (ථෙරගා. 18) වුත්තං, තං ලාභිස්ස සතො උපට්ඨානාකාරවසෙන වුත්තං. යථෙව හි ධම්මාසොකකාලෙ කරවීකසකුණො සමන්තා ආදාසභිත්තීසු අත්තනො ඡායං දිස්වා සබ්බදිසාසු කරවීකසඤ්ඤී හුත්වා මධුරං ගිරං නිච්ඡාරෙසි, එවං ථෙරොපි අට්ඨිකසඤ්ඤාය ලාභිත්තා සබ්බදිසාසු උපට්ඨිතං නිමිත්තං පස්සන්තො කෙවලාපි පථවී අට්ඨිකභරිතාති චින්තෙසීති.

යදි එවං යා අසුභජ්ඣානානං අප්පමාණාරම්මණතා වුත්තා, සා විරුජ්ඣතීති. සා ච න විරුජ්ඣති. එකච්චො හි උද්ධුමාතකෙ වා අට්ඨිකෙ වා මහන්තෙ නිමිත්තං ගණ්හාති. එකච්චො අප්පකෙ. ඉමිනා පරියායෙන එකච්චස්ස පරිත්තාරම්මණං ඣානං හොති. එකච්චස්ස අප්පමාණාරම්මණන්ති. යො වා එතං වඩ්ඪනෙ ආදීනවං අපස්සන්තො වඩ්ඪෙති. තං සන්ධාය ‘‘අප්පමාණාරම්මණ’’න්ති වුත්තං. ආනිසංසාභාවා පන න වඩ්ඪෙතබ්බානීති.

යථා ¶ ¶ ච එතානි, එවං සෙසානිපි න වඩ්ඪෙතබ්බානි. කස්මා? තෙසු හි ආනාපානනිමිත්තං තාව වඩ්ඪයතො වාතරාසියෙව වඩ්ඪති, ඔකාසෙන ච පරිච්ඡින්නං. ඉති සාදීනවත්තා ඔකාසෙන ච පරිච්ඡින්නත්තා න වඩ්ඪෙතබ්බං. බ්රහ්මවිහාරා සත්තාරම්මණා, තෙසං නිමිත්තං වඩ්ඪයතො සත්තරාසියෙව වඩ්ඪෙය්ය, න ච තෙන අත්ථො අත්ථි, තස්මා තම්පි න වඩ්ඪෙතබ්බං. යං පන වුත්තං ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා’’ති (දී. නි. 1.556) ආදි, තං පරිග්ගහවසෙනෙව වුත්තං. එකාවාසද්විආවාසාදිනා හි අනුක්කමෙන එකිස්සා දිසාය සත්තෙ පරිග්ගහෙත්වා භාවෙන්තො එකං දිසං ඵරිත්වාති වුත්තො. න නිමිත්තං වඩ්ඪෙන්තො. පටිභාගනිමිත්තමෙව චෙත්ථ නත්ථි. යදයං වඩ්ඪෙය්ය, පරිත්තඅප්පමාණාරම්මණතාපෙත්ථ පරිග්ගහවසෙනෙව වෙදිතබ්බා. ආරුප්පාරම්මණෙසුපි ආකාසං කසිණුග්ඝාටිමත්තා. තඤ්හි කසිණාපගමවසෙනෙව මනසි කාතබ්බං. තතො පරං වඩ්ඪයතොපි න කිඤ්චි හොති. විඤ්ඤාණං සභාවධම්මත්තා. න හි සක්කා සභාවධම්මං වඩ්ඪෙතුං. විඤ්ඤාණාපගමො විඤ්ඤාණස්ස අභාවමත්තත්තා. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනාරම්මණං සභාවධම්මත්තායෙව න වඩ්ඪෙතබ්බං. සෙසානි අනිමිත්තත්තා. පටිභාගනිමිත්තඤ්හි වඩ්ඪෙතබ්බං නාම භවෙය්ය. බුද්ධානුස්සතිආදීනඤ්ච නෙව පටිභාගනිමිත්තං ආරම්මණං හොති, තස්මා තං න වඩ්ඪෙතබ්බන්ති එවං වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතො.

ආරම්මණතොති ඉමෙසු ච චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු දසකසිණා, දසඅසුභා, ආනාපානස්සති, කායගතාසතීති ඉමානි ද්වාවීසතිපටිභාගනිමිත්තාරම්මණානි. සෙසානි න පටිභාගනිමිත්තාරම්මණානි. තථා දසසු අනුස්සතීසු ඨපෙත්වා ආනාපානස්සතිඤ්ච කායගතාසතිඤ්ච අවසෙසා අට්ඨ අනුස්සතියො, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤා, චතුධාතුවවත්ථානං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඉමානි ද්වාදස සභාවධම්මාරම්මණානි. දස කසිණා, දස අසුභා, ආනාපානස්සති, කායගතාසතීති ඉමානි ද්වාවීසති නිමිත්තාරම්මණානි. සෙසානි ඡ න වත්තබ්බාරම්මණානි. තථා විපුබ්බකං, ලොහිතකං, පුළුවකං, ආනාපානස්සති, ආපොකසිණං, තෙජොකසිණං, වායොකසිණං, යඤ්ච ආලොකකසිණෙ සූරියාදීනං ඔභාසමණ්ඩලාරම්මණන්ති ඉමානි අට්ඨ චලිතාරම්මණානි, තානි ච ඛො පුබ්බභාගෙ, පටිභාගං පන සන්නිසින්නමෙව හොති. සෙසානි න චලිතාරම්මණානීති එවං ආරම්මණතො.

භූමිතොති ¶ එත්ථ ච දස අසුභා, කායගතාසති, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාති ඉමානි ද්වාදස දෙවෙසු නප්පවත්තන්ති. තානි ද්වාදස, ආනාපානස්සති චාති ඉමානි තෙරස බ්රහ්මලොකෙ නප්පවත්තන්ති ¶ . අරූපභවෙ පන ඨපෙත්වා චත්තාරො ආරුප්පෙ අඤ්ඤං නප්පවත්තති. මනුස්සෙසු සබ්බානිපි පවත්තන්තීති එවං භූමිතො.

ගහණතොති දිට්ඨඵුට්ඨසුතග්ගහණතොපෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. තත්ර ඨපෙත්වා වායොකසිණං සෙසා නව කසිණා, දස අසුභාති ඉමානි එකූනවීසති දිට්ඨෙන ගහෙතබ්බානි. පුබ්බභාගෙ චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා නිමිත්තං නෙසං ගහෙතබ්බන්ති අත්ථො. කායගතාසතියං තචපඤ්චකං දිට්ඨෙන, සෙසං සුතෙනාති එවං තස්සා ආරම්මණං දිට්ඨසුතෙන ගහෙතබ්බං. ආනාපානස්සති ඵුට්ඨෙන, වායොකසිණං දිට්ඨඵුට්ඨෙන, සෙසානි අට්ඨාරස සුතෙන ගහෙතබ්බානි. උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො, චත්තාරො ආරුප්පාති ඉමානි චෙත්ථ න ආදිකම්මිකෙන ගහෙතබ්බානි. සෙසානි පඤ්චතිංස ගහෙතබ්බානීති එවං ගහණතො.

පච්චයතොති ඉමෙසු පන කම්මට්ඨානෙසු ඨපෙත්වා ආකාසකසිණං සෙසා නව කසිණා ආරුප්පානං පච්චයා හොන්ති, දස කසිණා අභිඤ්ඤානං, තයො බ්රහ්මවිහාරා චතුත්ථබ්රහ්මවිහාරස්ස, හෙට්ඨිමං හෙට්ඨිමං ආරුප්පං උපරිමස්ස උපරිමස්ස, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නිරොධසමාපත්තියා, සබ්බානිපි සුඛවිහාරවිපස්සනාභවසම්පත්තීනන්ති එවං පච්චයතො.

චරියානුකූලතොති චරියානං අනුකූලතොපෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. සෙය්යථිදං – රාගචරිතස්ස තාව එත්ථ දස අසුභා, කායගතාසතීති එකාදස කම්මට්ඨානානි අනුකූලානි. දොසචරිතස්ස චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, චත්තාරි වණ්ණකසිණානීති අට්ඨ. මොහචරිතස්ස, විතක්කචරිතස්ස ච එකං ආනාපානස්සති කම්මට්ඨානමෙව. සද්ධාචරිතස්ස පුරිමා ඡ අනුස්සතියො. බුද්ධිචරිතස්ස මරණස්සති, උපසමානුස්සති, චතුධාතුවවත්ථානං, ආහාරෙ පටිකූලසඤ්ඤාති චත්තාරි. සෙසකසිණානි, චත්තාරො ච ආරුප්පා සබ්බචරිතානං අනුකූලානි. කසිණෙසු ච යංකිඤ්චි පරිත්තං විතක්කචරිතස්ස, අප්පමාණං මොහචරිතස්සාති.

එවමෙත්ථ ¶ චරියානුකූලතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බොති සබ්බඤ්චෙතං උජුවිපච්චනීකවසෙන ච අතිසප්පායවසෙන ච වුත්තං. රාගාදීනං පන අවික්ඛම්භිකා සද්ධාදීනං වා අනුපකාරා කුසලභාවනා නාම නත්ථි. වුත්තම්පි චෙතං මෙඝියසුත්තෙ –

‘‘චත්තාරො ධම්මා උත්තරි භාවෙතබ්බා. අසුභා භාවෙතබ්බා රාගස්ස පහානාය. මෙත්තා භාවෙතබ්බා බ්යාපාදස්ස ¶ පහානාය. ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදාය. අනිච්චසඤ්ඤා භාවෙතබ්බා අස්මිමානසමුග්ඝාතායා’’ති.

රාහුලසුත්තෙපි ‘‘මෙත්තං, රාහුල, භාවනං භාවෙහී’’තිආදිනා (ම. නි. 2.120) නයෙන එකස්සෙව සත්ත කම්මට්ඨානානි වුත්තානි. තස්මා වචනමත්තෙ අභිනිවෙසං අකත්වා සබ්බත්ථ අධිප්පායො පරියෙසිතබ්බොති අයං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාති එත්ථ කම්මට්ඨානකථා විනිච්ඡයො.

48. ගහෙත්වාති ඉමස්ස පන පදස්ස අයමත්ථදීපනා. ‘‘තෙන යොගිනා කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව වුත්තප්පකාරං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා බුද්ධස්ස වා භගවතො ආචරියස්ස වා අත්තානං නිය්යාතෙත්වා සම්පන්නජ්ඣාසයෙන සම්පන්නාධිමුත්තිනා ච හුත්වා කම්මට්ඨානං යාචිතබ්බං.

තත්ර ‘‘ඉමාහං භගවා අත්තභාවං තුම්හාකං පරිච්චජාමී’’ති එවං බුද්ධස්ස භගවතො අත්තා නිය්යාතෙතබ්බො. එවඤ්හි අනිය්යාතෙත්වා පන්තෙසු සෙනාසනෙසු විහරන්තො භෙරවාරම්මණෙ ආපාථමාගතෙ සන්ථම්භිතුං අසක්කොන්තො ගාමන්තං ඔසරිත්වා ගිහීහි සංසට්ඨො හුත්වා අනෙසනං ආපජ්ජිත්වා අනයබ්යසනං පාපුණෙය්ය. නිය්යාතිතත්තභාවස්ස පනස්ස භෙරවාරම්මණෙ ආපාථමාගතෙපි භයං න උප්පජ්ජති. ‘‘නනු තයා, පණ්ඩිත, පුරිමමෙව අත්තා බුද්ධානං නිය්යාතිතො’’ති පච්චවෙක්ඛතො පනස්ස සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජති. යථා හි පුරිසස්ස උත්තමං කාසිකවත්ථං භවෙය්ය, තස්ස තස්මිං මූසිකාය වා කීටෙහි වා ඛාදිතෙ උප්පජ්ජෙය්ය දොමනස්සං ¶ . සචෙ පන තං අචීවරකස්ස භික්ඛුනො දදෙය්ය, අථස්ස තං තෙන භික්ඛුනා ඛණ්ඩාඛණ්ඩං කරියමානං දිස්වාපි සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජෙය්ය. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

ආචරියස්ස නිය්යාතෙන්තෙනාපි ‘‘ඉමාහං, භන්තෙ, අත්තභාවං තුම්හාකං පරිච්චජාමී’’ති වත්තබ්බං. එවං අනිය්යාතිතත්තභාවො හි අතජ්ජනීයො වා හොති, දුබ්බචො වා අනොවාදකරො, යෙනකාමංගමො වා ආචරියං අනාපුච්ඡාව යත්ථිච්ඡති, තත්ථ ගන්තා, තමෙනං ආචරියො ආමිසෙන වා ධම්මෙන වා න සඞ්ගණ්හාති, ගූළ්හං ගන්ථං න සික්ඛාපෙති. සො ඉමං දුවිධං සඞ්ගහං අලභන්තො සාසනෙ පතිට්ඨං න ලභති, නචිරස්සෙව දුස්සීල්යං වා ගිහිභාවං වා පාපුණාති. නිය්යාතිතත්තභාවො පන නෙව අතජ්ජනීයො හොති, න යෙනකාමංගමො, සුවචො ආචරියායත්තවුත්තියෙව ¶ හොති. සො ආචරියතො දුවිධං සඞ්ගහං ලභන්තො සාසනෙ වුඩ්ඪිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති චූළපිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරස්ස අන්තෙවාසිකා විය.

ථෙරස්ස කිර සන්තිකං තයො භික්ඛූ ආගමංසු. තෙසු එකො ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හාකමත්ථායා’’ති වුත්තෙ සතපොරිසෙ පපාතෙ පතිතුං උස්සහෙය්යන්ති ආහ. දුතියො ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හාකමත්ථායා’’ති වුත්තෙ ඉමං අත්තභාවං පණ්හිතො පට්ඨාය පාසාණපිට්ඨෙ ඝංසෙන්තො නිරවසෙසං ඛෙපෙතුං උස්සහෙය්යන්ති ආහ. තතියො ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හාකමත්ථායා’’ති වුත්තෙ අස්සාසපස්සාසෙ උපරුන්ධිත්වා කාලකිරියං කාතුං උස්සහෙය්යන්ති ආහ. ථෙරො භබ්බාවතිමෙ භික්ඛූති කම්මට්ඨානං කථෙසි. තෙ තස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා තයොපි අරහත්තං පාපුණිංසූති අයමානිසංසො අත්තනිය්යාතනෙ. තෙන වුත්තං ‘‘බුද්ධස්ස වා භගවතො ආචරියස්ස වා අත්තානං නිය්යාතෙත්වා’’ති.

49. සම්පන්නජ්ඣාසයෙන සම්පන්නාධිමුත්තිනා ච හුත්වාති එත්ථ පන තෙන යොගිනා අලොභාදීනං වසෙන ඡහාකාරෙහි සම්පන්නජ්ඣාසයෙන භවිතබ්බං. එවං සම්පන්නජ්ඣාසයො හි තිස්සන්නං බොධීනං අඤ්ඤතරං පාපුණාති. යථාහ, ‘‘ඡ අජ්ඣාසයා බොධිසත්තානං බොධිපරිපාකාය සංවත්තන්ති, අලොභජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා ලොභෙ දොසදස්සාවිනො, අදොසජ්ඣාසයා ¶ ච බොධිසත්තා දොසෙ දොසදස්සාවිනො, අමොහජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා මොහෙ දොසදස්සාවිනො, නෙක්ඛම්මජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා ඝරාවාසෙ දොසදස්සාවිනො, පවිවෙකජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සඞ්ගණිකාය දොසදස්සාවිනො, නිස්සරණජ්ඣාසයා ච බොධිසත්තා සබ්බභවගතීසු දොසදස්සාවිනො’’ති. යෙ හි කෙචි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිඛීණාසවපච්චෙකබුද්ධසම්මාසම්බුද්ධා, සබ්බෙ තෙ ඉමෙහෙව ඡහාකාරෙහි අත්තනා අත්තනා පත්තබ්බං විසෙසං පත්තා. තස්මා ඉමෙහි ඡහාකාරෙහි සම්පන්නජ්ඣාසයෙන භවිතබ්බං. තදධිමුත්තතාය පන අධිමුත්තිසම්පන්නෙන භවිතබ්බං. සමාධාධිමුත්තෙන සමාධිගරුකෙන සමාධිපබ්භාරෙන, නිබ්බානාධිමුත්තෙන නිබ්බානගරුකෙන නිබ්බානපබ්භාරෙන ච භවිතබ්බන්ති අත්ථො.

50. එවං සම්පන්නජ්ඣාසයාධිමුත්තිනො පනස්ස කම්මට්ඨානං යාචතො චෙතොපරියඤාණලාභිනා ආචරියෙන චිත්තාචාරං ඔලොකෙත්වා චරියා ජානිතබ්බා. ඉතරෙන කිං චරිතොසි? කෙ වා තෙ ධම්මා බහුලං සමුදාචරන්ති? කිං වා තෙ මනසිකරොතො ඵාසු හොති? කතරස්මිං වා තෙ කම්මට්ඨානෙ ¶ චිත්තං නමතීති එවමාදීහි නයෙහි පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බා. එවං ඤත්වා චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං.

කථෙන්තෙන ච තිවිධෙන කථෙතබ්බං. පකතියා උග්ගහිතකම්මට්ඨානස්ස එකං ද්වෙ නිසජ්ජානි සජ්ඣායං කාරෙත්වා දාතබ්බං. සන්තිකෙ වසන්තස්ස ආගතාගතක්ඛණෙ කථෙතබ්බං. උග්ගහෙත්වා අඤ්ඤත්ර ගන්තුකාමස්ස නාතිසංඛිත්තං නාතිවිත්ථාරිකං කත්වා කථෙතබ්බං.

තත්ථ පථවීකසිණං තාව කථෙන්තෙන චත්තාරො කසිණදොසා, කසිණකරණං, කතස්ස භාවනානයො, දුවිධං නිමිත්තං, දුවිධො සමාධි, සත්තවිධං සප්පායාසප්පායං, දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං, වීරියසමතා, අප්පනාවිධානන්ති ඉමෙ නව ආකාරා කථෙතබ්බා. සෙසකම්මට්ඨානෙසුපි තස්ස තස්ස අනුරූපං කථෙතබ්බං. තං සබ්බං තෙසං භාවනාවිධානෙ ආවිභවිස්සති.

එවං කථියමානෙ පන කම්මට්ඨානෙ තෙන යොගිනා නිමිත්තං ගහෙත්වා සොතබ්බං. නිමිත්තං ගහෙත්වාති ඉදං හෙට්ඨිමපදං, ඉදං උපරිමපදං, අයමස්ස අත්ථො ¶ , අයමධිප්පායො, ඉදමොපම්මන්ති එවං තං තං ආකාරං උපනිබන්ධිත්වාති අත්ථො. එවං නිමිත්තං ගහෙත්වා සක්කච්චං සුණන්තෙන හි කම්මට්ඨානං සුග්ගහිතං හොති. අථස්ස තං නිස්සාය විසෙසාධිගමො සම්පජ්ජති, න ඉතරස්සාති අයං ගහෙත්වාති ඉමස්ස පදස්ස අත්ථපරිදීපනා.

එත්තාවතා කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා අත්තනො චරියානුකූලං චත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙසු අඤ්ඤතරං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වාති ඉමානි පදානි සබ්බාකාරෙන විත්ථාරිතානි හොන්තීති.

ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ

සමාධිභාවනාධිකාරෙ

කම්මට්ඨානග්ගහණනිද්දෙසො නාම

තතියො පරිච්ඡෙදො.