📜
7. ඡඅනුස්සතිනිද්දෙසො
1. බුද්ධානුස්සතිකථා
123. අසුභානන්තරං ¶ ¶ උද්දිට්ඨාසු පන දසසු අනුස්සතීසු පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො සතියෙව අනුස්සති, පවත්තිතබ්බට්ඨානම්හියෙව වා පවත්තත්තා සද්ධාපබ්බජිතස්ස කුලපුත්තස්ස අනුරූපා සතීතිපි අනුස්සති, බුද්ධං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති බුද්ධානුස්සති, බුද්ධගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. ධම්මං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති ධම්මානුස්සති, ස්වාක්ඛාතතාදිධම්මගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. සඞ්ඝං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති සඞ්ඝානුස්සති, සුප්පටිපන්නතාදිසඞ්ඝගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. සීලං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති සීලානුස්සති, අඛණ්ඩතාදිසීලගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. චාගං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති චාගානුස්සති, මුත්තචාගතාදිචාගගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. දෙවතා ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති දෙවතානුස්සති, දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො සද්ධාදිගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. මරණං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති මරණානුස්සති, ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. කෙසාදිභෙදං රූපකායං ගතා, කායෙ වා ගතාති කායගතා, කායගතා ච සා සති චාති කායගතසතීති වත්තබ්බෙ රස්සං අකත්වා කායගතාසතීති වුත්තා, කෙසාදිකායකොට්ඨාසනිමිත්තාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. ආනාපානෙ ආරබ්භ උප්පන්නා සති ආනාපානස්සති, අස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං. උපසමං ආරබ්භ උප්පන්නා අනුස්සති උපසමානුස්සති, සබ්බදුක්ඛූපසමාරම්මණාය සතියා එතමධිවචනං.
124. ඉති ඉමාසු දසසු අනුස්සතීසු බුද්ධානුස්සතිං තාව භාවෙතුකාමෙන අවෙච්චප්පසාදසමන්නාගතෙන යොගිනා පතිරූපසෙනාසනෙ රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘ඉතිපි සො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො සුගතො ලොකවිදූ අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි ¶ සත්ථා ¶ දෙවමනුස්සානං බුද්ධො භගවා’’ති (අ. නි. 6.10) එවං බුද්ධස්ස භගවතො ගුණා අනුස්සරිතබ්බා.
තත්රායං අනුස්සරණනයො – සො භගවා ඉතිපි අරහං, ඉතිපි සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… ඉතිපි භගවාති අනුස්සරති. ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොති.
125. තත්ථ ආරකත්තා අරීනං අරානඤ්ච හතත්තා පච්චයාදීනං අරහත්තා පාපකරණෙ රහාභාවාති ඉමෙහි තාව කාරණෙහි සො භගවා අරහන්ති අනුස්සරති. ආරකා හි සො සබ්බකිලෙසෙහි සුවිදූරවිදූරෙ ඨිතො මග්ගෙන සවාසනානං කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තාති ආරකත්තා අරහං.
සො තතො ආරකා නාම, යස්ස යෙනාසමඞ්ගිතා;
අසමඞ්ගී ච දොසෙහි, නාථො තෙනාරහං මතොති.
126. තෙ චානෙන කිලෙසාරයො මග්ගෙන හතාති අරීනං හතත්තාපි අරහං.
යස්මා රාගාදිසඞ්ඛාතා, සබ්බෙපි අරයො හතා;
පඤ්ඤාසත්ථෙන නාථෙන, තස්මාපි අරහං මතොති.
127. යඤ්චෙතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභි පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරාරං ජරාමරණනෙමි ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා තිභවරථෙ සමායොජිතං අනාදිකාලප්පවත්තං සංසාරචක්කං, තස්සානෙන බොධිමණ්ඩෙ වීරියපාදෙහි සීලපථවියං පතිට්ඨාය සද්ධාහත්ථෙන කම්මක්ඛයකරං ඤාණඵරසුං ගහෙත්වා සබ්බෙ අරා හතාති අරානං හතත්තාපි අරහං.
128. අථ වා සංසාරචක්කන්ති අනමතග්ගං සංසාරවට්ටං වුච්චති. තස්ස ච අවිජ්ජා නාභි, මූලත්තා. ජරාමරණං නෙමි, පරියොසානත්තා. සෙසා දස ධම්මා අරා, අවිජ්ජාමූලකත්තා ජරාමරණපරියන්තත්තා ච, තත්ථ දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා. කාමභවෙ ච අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, රූපභවෙ අවිජ්ජා රූපභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, අරූපභවෙ ¶ අවිජ්ජා ¶ අරූපභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති. කාමභවෙ සඞ්ඛාරා කාමභවෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයා හොන්ති, එස නයො ඉතරෙසු. කාමභවෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං කාමභවෙ නාමරූපස්ස පච්චයො හොති, තථා රූපභවෙ. අරූපභවෙ නාමස්සෙව පච්චයො හොති. කාමභවෙ නාමරූපං කාමභවෙ සළායතනස්ස පච්චයො හොති, රූපභවෙ නාමරූපං රූපභවෙ තිණ්ණං ආයතනානං පච්චයො හොති, අරූපභවෙ නාමං අරූපභවෙ එකස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති. කාමභවෙ සළායතනං කාමභවෙ ඡබ්බිධස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති, රූපභවෙ තීණි ආයතනානි රූපභවෙ තිණ්ණං ඵස්සානං පච්චයා හොන්ති, අරූපභවෙ එකං ආයතනං අරූපභවෙ එකස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති. කාමභවෙ ඡ ඵස්සා කාමභවෙ ඡන්නං වෙදනානං පච්චයා හොන්ති, රූපභවෙ තයො ඵස්සා තත්ථෙව තිස්සන්නං, අරූපභවෙ එකො තත්ථෙව එකිස්සා වෙදනාය පච්චයො හොති. කාමභවෙ ඡ වෙදනා කාමභවෙ ඡන්නං තණ්හාකායානං පච්චයා හොන්ති, රූපභවෙ තිස්සො තත්ථෙව තිණ්ණං, අරූපභවෙ එකා වෙදනා අරූපභවෙ එකස්ස තණ්හාකායස්ස පච්චයො හොති. තත්ථ තත්ථ සා සා තණ්හා තස්ස තස්ස උපාදානස්ස, උපාදානාදයො භවාදීනං.
කථං? ඉධෙකච්චො කාමෙ පරිභුඤ්ජිස්සාමීති කාමුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය දුච්චරිතං චරති, මනසා දුච්චරිතං චරති, දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උපපජ්ජති. තත්ථස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො, ඛන්ධානං නිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණං.
අපරො සග්ගසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමීති තථෙව සුචරිතං චරති, සුචරිතපාරිපූරියා සග්ගෙ උපපජ්ජති. තත්ථස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවොති සො එව නයො.
අපරො පන බ්රහ්මලොකසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමීති කාමුපාදානපච්චයාඑව මෙත්තං භාවෙති, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛං භාවෙති, භාවනාපාරිපූරියා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තති. තත්ථස්ස නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවොති සො එව නයො.
අපරො ¶ අරූපභවෙ සම්පත්තිං අනුභවිස්සාමීති තථෙව ආකාසානඤ්චායතනාදිසමාපත්තියො භාවෙති, භාවනාපාරිපූරියා තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තති. තත්ථස්ස නිබ්බත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො, කම්මනිබ්බත්තා ¶ ඛන්ධා උපපත්තිභවො, ඛන්ධානං නිබ්බත්ති ජාති, පරිපාකො ජරා, භෙදො මරණන්ති. එස නයො සෙසුපාදානමූලිකාසුපි යොජනාසු.
එවං අයං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජා හෙතු, සඞ්ඛාරා හෙතුසමුප්පන්නා, උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති එතෙනෙව නයෙන සබ්බපදානි විත්ථාරෙතබ්බානි.
තත්ථ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා එකො සඞ්ඛෙපො, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා එකො, තණ්හුපාදානභවා එකො, ජාතිජරාමරණං එකො. පුරිමසඞ්ඛෙපො චෙත්ථ අතීතො අද්ධා, ද්වෙ මජ්ඣිමා පච්චුප්පන්නො, ජාතිජරාමරණං අනාගතො. අවිජ්ජාසඞ්ඛාරග්ගහණෙන චෙත්ථ තණ්හුපාදානභවා ගහිතාව හොන්තීති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා අතීතෙ කම්මවට්ටං, විඤ්ඤාණාදයො පඤ්ච එතරහි විපාකවට්ටං, තණ්හුපාදානභවග්ගහණෙන අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා ගහිතාව හොන්තීති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා එතරහි කම්මවට්ටං, ජාතිජරාමරණාපදෙසෙන විඤ්ඤාණාදීනං නිද්දිට්ඨත්තා ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං විපාකවට්ටං. තෙ ආකාරතො වීසතිවිධා හොන්ති. සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානඤ්චෙත්ථ අන්තරා එකො සන්ධි, වෙදනාතණ්හානමන්තරා එකො, භවජාතීනමන්තරා එකොති, ඉති භගවා එතං චතුසඞ්ඛෙපං තියද්ධං වීසතාකාරං තිසන්ධිං පටිච්චසමුප්පාදං සබ්බාකාරතො ජානාති පස්සති අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣති. තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, තෙන වුච්චති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති. ඉමිනා ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන භගවා තෙ ධම්මෙ යථාභූතං ඤත්වා තෙසු නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො වුත්තප්පකාරස්ස ඉමස්ස සංසාරචක්කස්ස අරෙ හනි විහනි විද්ධංසෙසි. එවම්පි අරානං හතත්තා අරහං.
අරා සංසාරචක්කස්ස, හතා ඤාණාසිනා යතො;
ලොකනාථෙන තෙනෙස, අරහන්ති පවුච්චති.
129. අග්ගදක්ඛිණෙය්යත්තා ¶ ච චීවරාදිපච්චයෙ අරහති පූජාවිසෙසඤ්ච. තෙනෙව ච උප්පන්නෙ තථාගතෙ යෙකෙචි මහෙසක්ඛා දෙවමනුස්සා, න තෙ අඤ්ඤත්ථ පූජං කරොන්ති. තථා හි බ්රහ්මා සහම්පති සිනෙරුමත්තෙන රතනදාමෙන තථාගතං පූජෙසි. යථාබලඤ්ච අඤ්ඤෙ දෙවා මනුස්සා ච ¶ බිම්බිසාරකොසලරාජාදයො. පරිනිබ්බුතම්පි ච භගවන්තං උද්දිස්ස ඡන්නවුතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා අසොකමහාරාජා සකලජම්බුදීපෙ චතුරාසීතිවිහාරසහස්සානි පතිට්ඨාපෙසි. කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති පච්චයාදීනං අරහත්තාපි අරහං.
පූජාවිසෙසං සහ පච්චයෙහි,
යස්මා අයං අරහති ලොකනාථො;
අත්ථානුරූපං අරහන්ති ලොකෙ,
තස්මා ජිනො අරහති නාමමෙතං.
130. යථා ච ලොකෙ යෙකෙචි පණ්ඩිතමානිනො බාලා අසිලොකභයෙන රහො පාපං කරොන්ති, එවමෙස න කදාචි කරොතීති පාපකරණෙ රහාභාවතොපි අරහං.
යස්මා නත්ථි රහො නාම, පාපකම්මෙසු තාදිනො;
රහාභාවෙන තෙනෙස, අරහං ඉති විස්සුතො.
එවං සබ්බථාපි –
ආරකත්තා හතත්තා ච, කිලෙසාරීන සො මුනි;
හතසංසාරචක්කාරො, පච්චයාදීන චාරහො;
න රහො කරොති පාපානි, අරහං තෙන වුච්චතීති.
131. සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධො. තථාහි එස සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො, අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධො, පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ පරිඤ්ඤෙය්යතො, පහාතබ්බෙ ධම්මෙ පහාතබ්බතො, සච්ඡිකාතබ්බෙ ධම්මෙ සච්ඡිකාතබ්බතො, භාවෙතබ්බෙ ධම්මෙ භාවෙතබ්බතො. තෙනෙව චාහ –
අභිඤ්ඤෙය්යං අභිඤ්ඤාතං, භාවෙතබ්බඤ්ච භාවිතං;
පහාතබ්බං පහීනං මෙ, තස්මා බුද්ධොස්මි බ්රාහ්මණාති. (ම. නි. 2.399; සු. නි. 563);
132. අපිච ¶ ¶ චක්ඛුං දුක්ඛසච්චං, තස්ස මූලකාරණභාවෙන සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හා සමුදයසච්චං, උභින්නං අප්පවත්ති නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවං එකෙකපදුද්ධාරෙනාපි සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො, එස නයො සොතඝානජිව්හාකායමනෙසු. එතෙනෙව නයෙන රූපාදීනි ඡ ආයතනානි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො ඡවිඤ්ඤාණකායා, චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ ඵස්සා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදයො ඡ වෙදනා, රූපසඤ්ඤාදයො ඡ සඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනාදයො ඡ චෙතනා, රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා, රූපවිතක්කාදයො ඡ විතක්කා, රූපවිචාරාදයො ඡ විචාරා, රූපක්ඛන්ධාදයො පඤ්චක්ඛන්ධා, දස කසිණානි, දස අනුස්සතියො, උද්ධුමාතකසඤ්ඤාදිවසෙන දස සඤ්ඤා, කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, කාමභවාදයො නව භවා, පඨමාදීනි චත්තාරි ඣානානි, මෙත්තාභාවනාදයො චතස්සො අප්පමඤ්ඤා, චතස්සො අරූපසමාපත්තියො, පටිලොමතො ජරාමරණාදීනි, අනුලොමතො අවිජ්ජාදීනි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ච යොජෙතබ්බානි.
තත්රායං එකපදයොජනා, ජරාමරණං දුක්ඛසච්චං, ජාති සමුදයසච්චං, උභින්නම්පි නිස්සරණං නිරොධසච්චං, නිරොධපජානනා පටිපදා මග්ගසච්චන්ති එවමෙකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ සම්මා සාමඤ්ච බුද්ධො අනුබුද්ධො පටිබුද්ධො. තෙන වුත්තං – ‘‘සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා පන සම්මාසම්බුද්ධො’’ති.
133. විජ්ජාහි පන චරණෙන ච සම්පන්නත්තා විජ්ජාචරණසම්පන්නො. තත්ථ විජ්ජාති තිස්සොපි විජ්ජා අට්ඨපි විජ්ජා. තිස්සො විජ්ජා භයභෙරවසුත්තෙ (ම. නි. 1.52 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා, අට්ඨ අම්බට්ඨසුත්තෙ (දී. නි. 1.278 ආදයො). තත්ර හි විපස්සනාඤාණෙන මනොමයිද්ධියා ච සහ ඡ අභිඤ්ඤා පරිග්ගහෙත්වා අට්ඨ විජ්ජා වුත්තා. චරණන්ති සීලසංවරො, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරතා, භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ජාගරියානුයොගො, සත්ත සද්ධම්මා, චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානීති ඉමෙ පන්නරස ධම්මා වෙදිතබ්බා. ඉමෙයෙව හි පන්නරස ධම්මා යස්මා එතෙහි චරති අරියසාවකො ගච්ඡති අමතං දිසං, තස්මා චරණන්ති වුත්තා. යථාහ – ‘‘ඉධ, මහානාම, අරියසාවකො සීලවා හොතී’’ති (ම. නි. 2.24) සබ්බං මජ්ඣිමපණ්ණාසකෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. භගවා ඉමාහි විජ්ජාහි ඉමිනා ච චරණෙන සමන්නාගතො. තෙන වුච්චති විජ්ජාචරණසම්පන්නොති.
තත්ථ ¶ ¶ විජ්ජාසම්පදා භගවතො සබ්බඤ්ඤුතං පූරෙත්වා ඨිතා. චරණසම්පදා මහාකාරුණිකතං. සො සබ්බඤ්ඤුතාය සබ්බසත්තානං අත්ථානත්ථං ඤත්වා මහාකාරුණිකතාය අනත්ථං පරිවජ්ජෙත්වා අත්ථෙ නියොජෙති. යථා තං විජ්ජාචරණසම්පන්නො. තෙනස්ස සාවකා සුප්පටිපන්නා හොන්ති, නො දුප්පටිපන්නා විජ්ජාචරණවිපන්නානං සාවකා අත්තන්තපාදයො විය.
134. සොභනගමනත්තා, සුන්දරං ඨානං ගතත්තා, සම්මා ගතත්තා, සම්මා ච ගදත්තා සුගතො. ගමනම්පි හි ගතන්ති වුච්චති. තඤ්ච භගවතො සොභනං පරිසුද්ධමනවජ්ජං. කිං පන තන්ති? අරියමග්ගො. තෙන හෙස ගමනෙන ඛෙමං දිසං අසජ්ජමානො ගතොති සොභනගමනත්තා සුගතො. සුන්දරඤ්චෙස ඨානං ගතො අමතං නිබ්බානන්ති සුන්දරං ඨානං ගතත්තාපි සුගතො. සම්මා ච ගතො තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනෙ කිලෙසෙ පුන අපච්චාගච්ඡන්තො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡතීති සුගතො’’ති, සම්මා වා ගතො දීපඞ්කරපාදමූලතො පභුති යාව බොධිමණ්ඩා තාව සමතිංසපාරමීපූරිකාය සම්මාපටිපත්තියා සබ්බලොකස්ස හිතසුඛමෙව කරොන්තො සස්සතං, උච්ඡෙදං, කාමසුඛං, අත්තකිලමථන්ති ඉමෙ ච අන්තෙ අනුපගච්ඡන්තො ගතොති සම්මා ගතත්තාපි සුගතො. සම්මා චෙස ගදති යුත්තට්ඨානෙ යුත්තමෙව වාචං භාසතීති සම්මා ගදත්තාපි සුගතො. තත්රිදං සාධකසුත්තං ‘‘යං තථාගතො වාචං ජානාති අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසඤ්හිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසති. යම්පි තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අනත්ථසඤ්හිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, තම්පි තථාගතො වාචං න භාසති. යඤ්ච ඛො තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අත්ථසඤ්හිතං, සා ච පරෙසං අප්පියා අමනාපා, තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොති තස්සා වාචාය වෙය්යාකරණාය. යං තථාගතො වාචං ජානාති අභූතං අතච්ඡං අනත්ථසඤ්හිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, න තං තථාගතො වාචං භාසති. යම්පි තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අනත්ථසඤ්හිතං, සා ච පරෙසං පියා මනාපා, තම්පි තථාගතො වාචං න භාසති. යඤ්ච ඛො තථාගතො වාචං ජානාති භූතං තච්ඡං අත්ථසඤ්හිතං, සා ¶ ච පරෙසං පියා මනාපා, තත්ර කාලඤ්ඤූ තථාගතො හොති තස්සා වාචාය වෙය්යාකරණායා’’ති (ම. නි. 2.86). එවං සම්මා ගදත්තාපි සුගතොති වෙදිතබ්බො.
135. සබ්බථාපි විදිතලොකත්තා පන ලොකවිදූ. සො හි භගවා සභාවතො සමුදයතො නිරොධතො ¶ නිරොධූපායතොති සබ්බථා ලොකං අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. යථාහ – ‘‘යත්ථ ඛො, ආවුසො, න ජායති න ජීයති න මීයති න චවති න උපපජ්ජති, නාහං තං ගමනෙන ලොකස්ස අන්තං ඤාතෙය්යං දට්ඨෙය්යං පත්තෙය්යන්ති වදාමි, න චාහං, ආවුසො, අපත්වාව ලොකස්ස අන්තං දුක්ඛස්ස අන්තකිරියං වදාමි. අපි චාහං, ආවුසො, ඉමස්මිඤ්ඤෙව බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සසඤ්ඤිම්හි සමනකෙ ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙමි ලොකසමුදයඤ්ච ලොකනිරොධඤ්ච ලොකනිරොධගාමිනිඤ්ච පටිපදං.
ගමනෙන න පත්තබ්බො, ලොකස්සන්තො කුදාචනං;
න ච අපත්වා ලොකන්තං, දුක්ඛා අත්ථි පමොචනං.
තස්මා හවෙ ලොකවිදූ සුමෙධො,
ලොකන්තගූ වූසිතබ්රහ්මචරියො;
ලොකස්ස අන්තං සමිතාවි ඤත්වා,
නාසීසති ලොකමිමං පරඤ්චාති. (සං. නි. 1.107; අ. නි. 4.45);
136. අපිච තයො ලොකා සඞ්ඛාරලොකො සත්තලොකො ඔකාසලොකොති. තත්ථ එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකාති (පටි. ම. 1.112) ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛාරලොකො වෙදිතබ්බො. සස්සතො ලොකොති වා අසස්සතො ලොකොති වාති (දී. නි. 1.421) ආගතට්ඨානෙ සත්තලොකො.
යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්ති, දිසා භන්ති විරොචමානා;
තාව සහස්සධා ලොකො, එත්ථ තෙ වත්තතී වසොති. (ම. නි. 1.503) –
ආගතට්ඨානෙ ඔකාසලොකො. තම්පි භගවා සබ්බථා අවෙදි. තථා හිස්ස ‘‘එකො ලොකො සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා. ද්වෙ ලොකා නාමඤ්ච රූපඤ්ච. තයො ලොකා තිස්සො වෙදනා. චත්තාරො ලොකා ¶ චත්තාරො ආහාරා. පඤ්ච ලොකා පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා. ඡ ලොකා ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි. සත්ත ලොකා සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො. අට්ඨ ලොකා අට්ඨ ලොකධම්මා. නව ලොකා නව ¶ සත්තාවාසා. දස ලොකා දසායතනානි. ද්වාදස ලොකා ද්වාදසායතනානි. අට්ඨාරස ලොකා අට්ඨාරස ධාතුයො’’ති (පටි. ම. 1.112) අයං සඞ්ඛාරලොකොපි සබ්බථා විදිතො.
යස්මා පනෙස සබ්බෙසම්පි සත්තානං ආසයං ජානාති, අනුසයං ජානාති, චරිතං ජානාති, අධිමුත්තිං ජානාති, අප්පරජක්ඛෙ මහාරජක්ඛෙ, තික්ඛින්ද්රියෙ මුදින්ද්රියෙ, ස්වාකාරෙ ද්වාකාරෙ, සුවිඤ්ඤාපයෙ දුවිඤ්ඤාපයෙ, භබ්බෙ අභබ්බෙ සත්තෙ ජානාති. තස්මාස්ස සත්තලොකොපි සබ්බථා විදිතො.
137. යථා ච සත්තලොකො, එවං ඔකාසලොකොපි. තථා හෙස එකං චක්කවාළං ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනානං ද්වාදසසතසහස්සානි චතුතිංසසතානි ච පඤ්ඤාසඤ්ච යොජනානි. පරික්ඛෙපතො පන –
සබ්බං සතසහස්සානි, ඡත්තිංසපරිමණ්ඩලං;
දස චෙව සහස්සානි, අඩ්ඪුඩ්ඪානි සතානි ච.
තත්ථ –
දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;
එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා.
තස්සායෙව සන්ධාරකං –
චත්තාරි සතසහස්සානි, අට්ඨෙව නහුතානි ච;
එත්තකං බහලත්තෙන, ජලං වාතෙ පතිට්ඨිතං.
තස්සාපි සන්ධාරකො –
නව සතසහස්සානි, මාලුතො නභමුග්ගතො;
සට්ඨිඤ්චෙව සහස්සානි, එසා ලොකස්ස සණ්ඨිති.
එවං සණ්ඨිතෙ චෙත්ථ යොජනානං –
චතුරාසීති ¶ ¶ සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;
අච්චුග්ගතො තාවදෙව, සිනෙරු පබ්බතුත්තමො.
තතො උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙන, පමාණෙන යථාක්කමං;
අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතා දිබ්බා, නානාරතනචිත්තිතා.
යුගන්ධරො ඊසධරො, කරවීකො සුදස්සනො;
නෙමින්ධරො විනතකො, අස්සකණ්ණො ගිරි බ්රහා.
එතෙ සත්ත මහාසෙලා, සිනෙරුස්ස සමන්තතො;
මහාරාජානමාවාසා, දෙවයක්ඛනිසෙවිතා.
යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතො;
යොජනානං සහස්සානි, තීණි ආයතවිත්ථතො.
චතුරාසීතිසහස්සෙහි, කූටෙහි පටිමණ්ඩිතො;
තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධ-පරික්ඛෙපා නගව්හයා.
පඤ්ඤාසයොජනක්ඛන්ධ-සාඛායාමා සමන්තතො;
සතයොජනවිත්ථිණ්ණා, තාවදෙව ච උග්ගතා;
ජම්බූ යස්සානුභාවෙන, ජම්බුදීපො පකාසිතො.
යඤ්චෙතං ජම්බුයා පමාණං, එතදෙව අසුරානං චිත්රපාටලියා, ගරුළානං සිම්බලිරුක්ඛස්ස, අපරගොයානෙ කදම්බස්ස, උත්තරකුරූසු කප්පරුක්ඛස්ස, පුබ්බවිදෙහෙ සිරීසස්ස, තාවතිංසෙසු පාරිච්ඡත්තකස්සාති. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘පාටලී සිම්බලී ජම්බූ, දෙවානං පාරිච්ඡත්තකො;
කදම්බො කප්පරුක්ඛො ච, සිරීසෙන භවති සත්තමන්ති.
‘‘ද්වෙඅසීති ¶ සහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;
අච්චුග්ගතො තාවදෙව, චක්කවාළසිලුච්චයො;
පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, ලොකධාතුමයං ඨිතො’’ති.
තත්ථ චන්දමණ්ඩලං එකූනපඤ්ඤාසයොජනං. සූරියමණ්ඩලං පඤ්ඤාසයොජනං. තාවතිංසභවනං දසසහස්සයොජනං. තථා අසුරභවනං අවීචිමහානිරයො ජම්බුදීපො ච. අපරගොයානං සත්තසහස්සයොජනං. තථා ¶ පුබ්බවිදෙහං. උත්තරකුරු අට්ඨසහස්සයොජනං. එකමෙකො චෙත්ථ මහාදීපො පඤ්චසතපඤ්චසතපරිත්තදීපපරිවාරො. තං සබ්බම්පි එකං චක්කවාළං එකා ලොකධාතු. තදන්තරෙසු ලොකන්තරිකනිරයා.
එවං අනන්තානි චක්කවාළානි අනන්තා ලොකධාතුයො භගවා අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන අවෙදි අඤ්ඤාසි පටිවිජ්ඣි. එවමස්ස ඔකාසලොකොපි සබ්බථා විදිතො. එවම්පි සබ්බථා විදිතලොකත්තා ලොකවිදූ.
138. අත්තනා පන ගුණෙහි විසිට්ඨතරස්ස කස්සචි අභාවතො නත්ථි එතස්ස උත්තරොති අනුත්තරො. තථා හෙස සීලගුණෙනාපි සබ්බං ලොකමභිභවති, සමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තිවිමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙනාපි. සීලගුණෙනාපි අසමො අසමසමො අප්පටිමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලො…පෙ… විමුත්තිඤාණදස්සනගුණෙනාපි. යථාහ – ‘‘න ඛො පනාහං සමනුපස්සාමි සදෙවකෙ ලොකෙ සමාරකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය පජාය අත්තනා සීලසම්පන්නතර’’න්ති විත්ථාරො. එවං අග්ගපසාදසුත්තාදීනි (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) ‘‘න මෙ ආචරියො අත්ථී’’තිආදිකා (ම. නි. 1.285; මහාව. 11) ගාථායො ච විත්ථාරෙතබ්බා.
139. පුරිසදම්මෙ සාරෙතීති පුරිසදම්මසාරථි. දමෙති විනෙතීති වුත්තං හොති. තත්ථ පුරිසදම්මාති අදන්තා දමෙතුං යුත්තා තිරච්ඡානපුරිසාපි මනුස්සපුරිසාපි අමනුස්සපුරිසාපි. තථා හි භගවතා තිරච්ඡානපුරිසාපි අපලාලො නාගරාජා, චූළොදරො, මහොදරො, අග්ගිසිඛො, ධූමසිඛො, අරවාළො නාගරාජා, ධනපාලකො හත්ථීති එවමාදයො දමිතා නිබ්බිසා කතා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපිතා, මනුස්සපුරිසාපි සච්චකනිගණ්ඨපුත්තඅම්බට්ඨමාණවපොක්ඛරසාති සොණදන්තකූටදන්තාදයො, අමනුස්සපුරිසාපි ආළවකසූචිලොමඛරලොමයක්ඛසක්කදෙවරාජාදයො ¶ දමිතා විනීතා විචිත්රෙහි විනයනූපායෙහි. ‘‘අහං ඛො, කෙසි, පුරිසදම්මෙ සණ්හෙනපි විනෙමි, ඵරුසෙනපි විනෙමි, සණ්හඵරුසෙනපි විනෙමී’’ති (අ. නි. 4.11) ඉදඤ්චෙත්ථ සුත්තං විත්ථාරෙතබ්බං.
අපිච භගවා විසුද්ධසීලාදීනං පඨමජ්ඣානාදීනි සොතාපන්නාදීනඤ්ච උත්තරි මග්ගපටිපදං ආචික්ඛන්තො දන්තෙපි දමෙතියෙව.
අථ ¶ වා අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථීති එකමෙවිදං අත්ථපදං. භගවා හි තථා පුරිසදම්මෙ සාරෙති, යථා එකපල්ලඞ්කෙනෙව නිසින්නා අට්ඨ දිසා අසජ්ජමානා ධාවන්ති. තස්මා අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථීති වුච්චති. ‘‘හත්ථිදමකෙන, භික්ඛවෙ, හත්ථිදම්මො සාරිතො එකංයෙව දිසං ධාවතී’’ති ඉදඤ්චෙත්ථ සුත්තං (ම. නි. 3.312) විත්ථාරෙතබ්බං.
140. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි යථාරහං අනුසාසතීති සත්ථා. අපිච සත්ථා වියාති සත්ථා, භගවා සත්ථවාහො. යථා සත්ථවාහො සත්ථෙ කන්තාරං තාරෙති චොරකන්තාරං තාරෙති වාළකන්තාරං තාරෙති දුබ්භික්ඛකන්තාරං තාරෙති නිරුදකකන්තාරං තාරෙති උත්තාරෙති නිත්තාරෙති පතාරෙති ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙති, එවමෙව භගවා සත්ථා සත්ථවාහො සත්තෙ කන්තාරං තාරෙති, ජාතිකන්තාරං තාරෙතීතිආදිනා නිද්දෙසනයෙනපෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. දෙවමනුස්සානන්ති දෙවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන, භබ්බපුග්ගලපරිච්ඡෙදවසෙන චෙතං වුත්තං. භගවා පන තිරච්ඡානගතානම්පි අනුසාසනිප්පදානෙන සත්ථායෙව. තෙපි හි භගවතො ධම්මස්සවනෙන උපනිස්සයසම්පත්තිං පත්වා තාය එව උපනිස්සයසම්පත්තියා දුතියෙ වා තතියෙ වා අත්තභාවෙ මග්ගඵලභාගිනො හොන්ති. මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදයො චෙත්ථ නිදස්සනං.
භගවති කිර ගග්ගරාය පොක්ඛරණියා තීරෙ චම්පානගරවාසීනං ධම්මං දෙසියමානෙ එකො මණ්ඩූකො භගවතො සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසි, තං එකො වච්ඡපාලකො දණ්ඩං ඔලුබ්භ තිට්ඨන්තො සීසෙ සන්නිරුම්භිත්වා අට්ඨාසි. සො තාවදෙව කාලඞ්කත්වා තාවතිංසභවනෙ ද්වාදසයොජනිකෙ කනකවිමානෙ නිබ්බත්ති. සුත්තප්පබුද්ධො විය ච තත්ථ අච්ඡරාසඞ්ඝපරිවුතං අත්තානං දිස්වා ‘‘අරෙ අහම්පි නාම ඉධ නිබ්බත්තො, කිං නු ඛො කම්මමකාසි’’න්ති ආවජ්ජෙන්තො න අඤ්ඤං කිඤ්චි අද්දස ¶ අඤ්ඤත්ර භගවතො සරෙ නිමිත්තග්ගාහා. සො තාවදෙව සහ විමානෙන ආගන්ත්වා භගවතො පාදෙ සිරසා වන්දි. භගවා ජානන්තොව පුච්ඡි –
‘‘කො මෙ වන්දති පාදානි, ඉද්ධියා යසසා ජලං;
අභික්කන්තෙන වණ්ණෙන, සබ්බා ඔභාසයං දිසා’’ති.
මණ්ඩූකොහං ¶ පුරෙ ආසිං, උදකෙ වාරිගොචරො;
තව ධම්මං සුණන්තස්ස, අවධි වච්ඡපාලකොති.
භගවා තස්ස ධම්මං දෙසෙසි. චතුරාසීතියා පාණසහස්සානං ධම්මාභිසමයො අහොසි. දෙවපුත්තොපි සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාය සිතං කත්වා පක්කමීති.
141. යං පන කිඤ්චි අත්ථි ඤෙය්යං නාම, සබ්බස්සෙව බුද්ධත්තා විමොක්ඛන්තිකඤ්ඤාණවසෙන බුද්ධො. යස්මා වා චත්තාරි සච්චානි අත්තනාපි බුජ්ඣි, අඤ්ඤෙපි සත්තෙ බොධෙසි, තස්මා එවමාදීහිපි කාරණෙහි බුද්ධො. ඉමස්ස ච පනත්ථස්ස විඤ්ඤාපනත්ථං ‘‘බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො. බොධෙතා පජායාති බුද්ධො’’ති එවං පවත්තො සබ්බොපි නිද්දෙසනයො (මහානි. 192) පටිසම්භිදානයො (පටි. ම. 1.162) වා විත්ථාරෙතබ්බො.
142. භගවාති ඉදං පනස්ස ගුණවිසිට්ඨසබ්බසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනං. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘භගවාති වචනං සෙට්ඨං, භගවාති වචනමුත්තමං;
ගරුගාරවයුත්තො සො, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.
චතුබ්බිධං වා නාමං ආවත්ථිකං ලිඞ්ගිකං නෙමිත්තිකං අධිච්චසමුප්පන්නන්ති. අධිච්චසමුප්පන්නං නාම ලොකියවොහාරෙන යදිච්ඡකන්ති වුත්තං හොති. තත්ථ වච්ඡො දම්මො බලීබද්දොති එවමාදි ආවත්ථිකං. දණ්ඩී ඡත්තී සිඛී කරීති එවමාදි ලිඞ්ගිකං. තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤොති එවමාදි නෙමිත්තිකං. සිරිවඩ්ඪකො ධනවඩ්ඪකොති එවමාදි වචනත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා පවත්තං අධිච්චසමුප්පන්නං. ඉදං ¶ පන භගවාති නාමං නෙමිත්තිකං, න මහාමායාය, න සුද්ධොදනමහාරාජෙන, න අසීතියා ඤාතිසහස්සෙහි කතං, න සක්කසන්තුසිතාදීහි දෙවතාවිසෙසෙහි. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කතං…පෙ… විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවා’’ති (මහානි. 84).
143. යංගුණනෙමිත්තිකඤ්චෙතං නාමං, තෙසං ගුණානං පකාසනත්ථං ඉමං ගාථං වදන්ති –
‘‘භගී ¶ භජී භාගි විභත්තවා ඉති,
අකාසි භග්ගන්ති ගරූති භාග්යවා;
බහූහි ඤායෙහි සුභාවිතත්තනො,
භවන්තගො සො භගවාති වුච්චතී’’ති. –
නිද්දෙසෙ (මහානි. 84) වුත්තනයෙනෙව චෙත්ථ තෙසං තෙසං පදානං අත්ථො දට්ඨබ්බො.
භාග්යවා භග්ගවා යුත්තො, භගෙහි ච විභත්තවා;
භත්තවා වන්තගමනො, භවෙසු භගවා තතොති.
තත්ථ වණ්ණාගමො වණ්ණවිපරියයොතිආදිකං නිරුත්තිලක්ඛණං ගහෙත්වා සද්දනයෙන වා පිසොදරාදිපක්ඛෙපලක්ඛණං ගහෙත්වා යස්මා ලොකියලොකුත්තරසුඛාභිනිබ්බත්තකං දානසීලාදිපාරප්පත්තං භාග්යමස්ස අත්ථි, තස්මා භාග්යවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චතීති ඤාතබ්බං.
යස්මා පන අහිරිකානොත්තප්පකොධූපනාහමක්ඛපළාසඉස්සාමච්ඡරියමායාසාඨෙය්යථම්භසාරම්භමානාතිමානමදපමාදතණ්හාඅවිජ්ජා- තිවිධාකුසලමූලදුච්චරිතසංකිලෙසමලවිසමසඤ්ඤාවිතක්කපපඤ්චචතුබ්බිධවිපරියෙස- ආසවගන්ථඔඝයොගඅගතිතණ්හුප්පාදුපාදානපඤ්චචෙතොඛීලවිනිබන්ධනීවරණාභිනන්දනා- ඡවිවාදමූලතණ්හාකායසත්තානුසයඅට්ඨමිච්ඡත්තනවතණ්හාමූලකදසාකුසලකම්මපථද්වාසට්ඨිදිට්ඨිගත- අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙදසබ්බදරථපරිළාහකිලෙසසතසහස්සානි ¶ , සඞ්ඛෙපතො වා පඤ්ච කිලෙසඛන්ධඅභිසඞ්ඛාරදෙවපුත්තමච්චුමාරෙ අභඤ්ජි. තස්මා භග්ගත්තා එතෙසං පරිස්සයානං භග්ගවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති. ආහ චෙත්ථ –
‘‘භග්ගරාගො භග්ගදොසො, භග්ගමොහො අනාසවො;
භග්ගාස්ස පාපකා ධම්මා, භගවා තෙන වුච්චතී’’ති.
භාග්යවතාය චස්ස සතපුඤ්ඤලක්ඛණධරස්ස රූපකායසම්පත්ති දීපිතා හොති. භග්ගදොසතාය ධම්මකායසම්පත්ති. තථා ලොකියසරික්ඛකානං බහුමතභාවො, ගහට්ඨපබ්බජිතෙහි අභිගමනීයතා, අභිගතානඤ්ච නෙසං කායචිත්තදුක්ඛාපනයනෙ ¶ පටිබලභාවො, ආමිසදානධම්මදානෙහි උපකාරිතා, ලොකියලොකුත්තරසුඛෙහි ච සංයොජනසමත්ථතා දීපිතා හොති.
යස්මා ච ලොකෙ ඉස්සරියධම්මයසසිරිකාමපයත්තෙසු ඡසු ධම්මෙසු භගසද්දො පවත්තති, පරමඤ්චස්ස සකචිත්තෙ ඉස්සරියං, අණිමාලඞ්ඝිමාදිකං වා ලොකියසම්මතං සබ්බාකාරපරිපූරං අත්ථි. තථා ලොකුත්තරො ධම්මො. ලොකත්තයබ්යාපකො යථාභුච්චගුණාධිගතො අතිවිය පරිසුද්ධො යසො. රූපකායදස්සනබ්යාවටජනනයනප්පසාදජනනසමත්ථා සබ්බාකාරපරිපූරා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසිරී. යං යං එතෙන ඉච්ඡිතං පත්ථිතං අත්තහිතං පරහිතං වා, තස්ස තස්ස තථෙව අභිනිප්ඵන්නත්තා ඉච්ඡිතත්ථනිබ්බත්තිසඤ්ඤිතො කාමො. සබ්බලොකගරුභාවප්පත්තිහෙතුභූතො සම්මාවායාමසඞ්ඛාතො පයත්තො ච අත්ථි. තස්මා ඉමෙහි භගෙහි යුත්තත්තාපි භගා අස්ස සන්තීති ඉමිනා අත්ථෙන භගවාති වුච්චති.
යස්මා පන කුසලාදීහි භෙදෙහි සබ්බධම්මෙ, ඛන්ධායතනධාතුසච්චඉන්ද්රියපටිච්චසමුප්පාදාදීහි වා කුසලාදිධම්මෙ, පීළනසඞ්ඛතසන්තාපවිපරිණාමට්ඨෙන වා දුක්ඛං අරියසච්චං, ආයූහනනිදානසංයොගපලිබොධට්ඨෙන සමුදයං, නිස්සරණවිවෙකාසඞ්ඛතඅමතට්ඨෙන නිරොධං, නිය්යානිකහෙතුදස්සනාධිපතෙය්යට්ඨෙන මග්ගං විභත්තවා, විභජිත්වා විවරිත්වා දෙසිතවාති වුත්තං හොති. තස්මා විභත්තවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති.
යස්මා ච එස දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙ කායචිත්තඋපධිවිවෙකෙ සුඤ්ඤතප්පණිහිතානිමිත්තවිමොක්ඛෙ අඤ්ඤෙ ච ලොකියලොකුත්තරෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ භජි සෙවි බහුලං අකාසි, තස්මා භත්තවාති වත්තබ්බෙ භගවාති වුච්චති.
යස්මා ¶ පන තීසු භවෙසු තණ්හාසඞ්ඛාතං ගමනං අනෙන වන්තං, තස්මා භවෙසු වන්තගමනොති වත්තබ්බෙ භවසද්දතො භකාරං ගමනසද්දතො ගකාරං වන්තසද්දතො වකාරඤ්ච දීඝං කත්වා ආදාය භගවාති වුච්චති යථා ලොකෙ මෙහනස්ස ඛස්ස මාලාති වත්තබ්බෙ මෙඛලාති.
145. තස්සෙවං ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන සො භගවා අරහං…පෙ… ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙන භගවාති බුද්ධගුණෙ අනුස්සරතො නෙව තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොසපරියුට්ඨිතං, න මොහපරියුට්ඨිතං ¶ චිත්තං හොති. උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති තථාගතමාරබ්භ (අ. නි. 6.10). ඉච්චස්ස එවං රාගාදිපරියුට්ඨානාභාවෙන වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස කම්මට්ඨානාභිමුඛතාය උජුගතචිත්තස්ස බුද්ධගුණපොණා විතක්කවිචාරා පවත්තන්ති. බුද්ධගුණෙ අනුවිතක්කයතො අනුවිචාරයතො පීති උප්පජ්ජති. පීතිමනස්ස පීතිපදට්ඨානාය පස්සද්ධියා කායචිත්තදරථා පටිප්පස්සම්භන්ති. පස්සද්ධදරථස්ස කායිකම්පි චෙතසිකම්පි සුඛං උප්පජ්ජති. සුඛිනො බුද්ධගුණාරම්මණං හුත්වා චිත්තං සමාධියතීති අනුක්කමෙන එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. බුද්ධගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං බුද්ධගුණානුස්සරණවසෙන උප්පන්නත්තා බුද්ධානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
ඉමඤ්ච පන බුද්ධානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු සත්ථරි සගාරවො හොති සප්පතිස්සො, සද්ධාවෙපුල්ලං සතිවෙපුල්ලං පඤ්ඤාවෙපුල්ලං පුඤ්ඤවෙපුල්ලඤ්ච අධිගච්ඡති, පීතිපාමොජ්ජබහුලො හොති, භයභෙරවසහො දුක්ඛාධිවාසනසමත්ථො, සත්ථාරා සංවාසසඤ්ඤං පටිලභති. බුද්ධගුණානුස්සතියා අජ්ඣාවුත්ථඤ්චස්ස සරීරම්පි චෙතියඝරමිව පූජාරහං හොති. බුද්ධභූමියං චිත්තං නමති. වීතික්කමිතබ්බවත්ථුසමායොගෙ චස්ස සම්මුඛා සත්ථාරං පස්සතො විය හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨාති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.
තස්මා හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;
එවං මහානුභාවාය, බුද්ධානුස්සතියා සදාති.
ඉදං තාව බුද්ධානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.
2. ධම්මානුස්සතිකථා
146. ධම්මානුස්සතිං ¶ භාවෙතුකාමෙනාපි රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘ස්වාක්ඛාතො භගවතා ධම්මො සන්දිට්ඨිකො අකාලිකො එහිපස්සිකො ඔපනෙය්යිකො පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහී’’ති (අ. නි. 6.10) එවං පරියත්තිධම්මස්ස චෙව නවවිධස්ස ච ලොකුත්තරධම්මස්ස ගුණා අනුස්සරිතබ්බා.
147. ස්වාක්ඛාතොති ඉමස්මිං හි පදෙ පරියත්තිධම්මොපි සඞ්ගහං ගච්ඡති, ඉතරෙසු ලොකුත්තරධම්මොව. තත්ථ පරියත්තිධම්මො තාව ස්වාක්ඛාතො ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණත්තා ¶ සාත්ථසබ්යඤ්ජනකෙවලපරිපුණ්ණපරිසුද්ධබ්රහ්මචරියප්පකාසනත්තා ච. යඤ්හි භගවා එකගාථම්පි දෙසෙති, සා සමන්තභද්දකත්තා ධම්මස්ස පඨමපාදෙන ආදිකල්යාණා, දුතියතතියපාදෙහි මජ්ඣෙකල්යාණා, පච්ඡිමපාදෙන පරියොසානකල්යාණා. එකානුසන්ධිකං සුත්තං නිදානෙන ආදිකල්යාණං, නිගමනෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙන මජ්ඣෙකල්යාණං. නානානුසන්ධිකං සුත්තං පඨමානුසන්ධිනා ආදිකල්යාණං, පච්ඡිමෙන පරියොසානකල්යාණං, සෙසෙහි මජ්ඣෙකල්යාණං. අපිච සනිදානසඋප්පත්තිකත්තා ආදිකල්යාණං, වෙනෙය්යානං අනුරූපතො අත්ථස්ස අවිපරීතතාය ච හෙතුදාහරණයුත්තතො ච මජ්ඣෙකල්යාණං, සොතූනං සද්ධාපටිලාභජනනෙන නිගමනෙන ච පරියොසානකල්යාණං.
සකලොපි සාසනධම්මො අත්තනො අත්ථභූතෙන සීලෙන ආදිකල්යාණො, සමථවිපස්සනාමග්ගඵලෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, නිබ්බානෙන පරියොසානකල්යාණො. සීලසමාධීහි වා ආදිකල්යාණො, විපස්සනාමග්ගෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො, ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො. බුද්ධසුබොධිතාය වා ආදිකල්යාණො, ධම්මසුධම්මතාය මජ්ඣෙකල්යාණො, සඞ්ඝසුප්පටිප්පත්තියා පරියොසානකල්යාණො. තං සුත්වා තථත්ථාය පටිපන්නෙන අධිගන්තබ්බාය අභිසම්බොධියා වා ආදිකල්යාණො, පච්චෙකබොධියා මජ්ඣෙකල්යාණො, සාවකබොධියා පරියොසානකල්යාණො.
සුය්යමානො චෙස නීවරණවික්ඛම්භනතො සවනෙනපි කල්යාණමෙව ආවහතීති ආදිකල්යාණො, පටිපජ්ජියමානො සමථවිපස්සනාසුඛාවහනතො පටිපත්තියාපි කල්යාණං ආවහතීති මජ්ඣෙකල්යාණො, තථාපටිපන්නො ච පටිපත්තිඵලෙ නිට්ඨිතෙ තාදිභාවාවහනතො පටිපත්තිඵලෙනපි ¶ කල්යාණං ආවහතීති පරියොසානකල්යාණොති එවං ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණත්තා ස්වාක්ඛාතො.
යං පනෙස භගවා ධම්මං දෙසෙන්තො සාසනබ්රහ්මචරියං මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති නානානයෙහි දීපෙති, තං යථානුරූපං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. සඞ්කාසනපකාසනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපඤ්ඤත්තිඅත්ථපදසමායොගතො සාත්ථං, අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනං. අත්ථගම්භීරතාපටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථං, ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි ¶ සබ්යඤ්ජනං. අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාවිසයතො සාත්ථං, ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාවිසයතො සබ්යඤ්ජනං. පණ්ඩිතවෙදනීයතො පරික්ඛකජනප්පසාදකන්ති සාත්ථං, සද්ධෙය්යතො ලොකියජනප්පසාදකන්ති සබ්යඤ්ජනං. ගම්භීරාධිප්පායතො සාත්ථං, උත්තානපදතො සබ්යඤ්ජනං. උපනෙතබ්බස්ස අභාවතො සකලපරිපුණ්ණභාවෙන කෙවලපරිපුණ්ණං. අපනෙතබ්බස්ස අභාවතො නිද්දොසභාවෙන පරිසුද්ධං.
අපිච පටිපත්තියා අධිගමබ්යත්තිතො සාත්ථං, පරියත්තියා ආගමබ්යත්තිතො සබ්යඤ්ජනං, සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධයුත්තතො කෙවලපරිපුණ්ණං, නිරුපක්කිලෙසතො නිත්තරණත්ථාය පවත්තිතො ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතො ච පරිසුද්ධන්ති එවං සාත්ථසබ්යඤ්ජනකෙවලපරිපුණ්ණපරිසුද්ධබ්රහ්මචරියප්පකාසනතො ස්වාක්ඛාතො.
අත්ථවිපල්ලාසාභාවතො වා සුට්ඨු අක්ඛාතොති ස්වාක්ඛාතො. යථා හි අඤ්ඤතිත්ථියානං ධම්මස්ස අත්ථො විපල්ලාසමාපජ්ජති, අන්තරායිකාති වුත්තධම්මානං අන්තරායිකත්තාභාවතො, නිය්යානිකාති වුත්තධම්මානං නිය්යානිකත්තාභාවතො. තෙන තෙ දුරක්ඛාතධම්මායෙව හොන්ති, න තථා භගවතො ධම්මස්ස අත්ථො විපල්ලාසමාපජ්ජති. ඉමෙ ධම්මා අන්තරායිකා, ඉමෙ ධම්මා නිය්යානිකාති එවං වුත්තධම්මානං තථාභාවානතික්කමනතොති. එවං තාව පරියත්තිධම්මො ස්වාක්ඛාතො.
ලොකුත්තරධම්මො පන නිබ්බානානුරූපාය පටිපත්තියා පටිපදානුරූපස්ස ච නිබ්බානස්ස අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතො. යථාහ – ‘‘සුපඤ්ඤත්තා ඛො පන තෙන භගවතා සාවකානං නිබ්බානගාමිනී පටිපදා සංසන්දති නිබ්බානඤ්ච පටිපදා ච. සෙය්යථාපි නාම ගඞ්ගොදකං යමුනොදකෙන සංසන්දති සමෙති, එවමෙව සුපඤ්ඤත්තා (දී. නි. 2.296) තෙන භගවතා සාවකානං ¶ නිබ්බානගාමිනී පටිපදා සංසන්දති නිබ්බානඤ්ච පටිපදා චා’’ති. අරියමග්ගො චෙත්ථ අන්තද්වයං අනුපගම්ම මජ්ඣිමා පටිපදාභූතොව ‘‘මජ්ඣිමා පටිපදා’’ති අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතො. සාමඤ්ඤඵලානි පටිපස්සද්ධකිලෙසානෙව ‘‘පටිපස්සද්ධකිලෙසානී’’ති අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතානි. නිබ්බානං සස්සතාමතතාණලෙණාදිසභාවමෙව සස්සතාදිසභාවවසෙන අක්ඛාතත්තා ස්වාක්ඛාතන්ති එවං ලොකුත්තරධම්මොපි ස්වාක්ඛාතො.
148. සන්දිට්ඨිකොති ¶ එත්ථ පන අරියමග්ගො තාව අත්තනො සන්තානෙ රාගාදීනං අභාවං කරොන්තෙන අරියපුග්ගලෙන සාමං දට්ඨබ්බොති සන්දිට්ඨිකො. යථාහ –‘‘රත්තො ඛො, බ්රාහ්මණ, රාගෙන අභිභූතො පරියාදිණ්ණචිත්තො අත්තබ්යාබාධායපි චෙතෙති, පරබ්යාබාධායපි චෙතෙති, උභයබ්යාබාධායපි චෙතෙති. චෙතසිකං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. රාගෙ පහීනෙ නෙව අත්තබ්යාබාධාය චෙතෙති, න පරබ්යාබාධාය චෙතෙති, න උභයබ්යාබාධාය චෙතෙති, න චෙතසිකං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙති. එවම්පි ඛො, බ්රාහ්මණ, සන්දිට්ඨිකො ධම්මො හොතී’’ති(අ. නි. 3.54). අපිච නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො යෙන යෙන අධිගතො හොති, තෙන තෙන පරසද්ධාය ගන්තබ්බතං හිත්වා පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන සයං දට්ඨබ්බොති සන්දිට්ඨිකො. අථ වා පසත්ථා දිට්ඨි සන්දිට්ඨි, සන්දිට්ඨියා ජයතීති සන්දිට්ඨිකො. තථා හෙත්ථ අරියමග්ගො සම්පයුත්තාය, අරියඵලං කාරණභූතාය, නිබ්බානං විසයිභූතාය සන්දිට්ඨියා කිලෙසෙ ජයති. තස්මා යථා රථෙන ජයතීති රථිකො, එවං නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො සන්දිට්ඨියා ජයතීති සන්දිට්ඨිකො.
අථ වා දිට්ඨන්ති දස්සනං වුච්චති. දිට්ඨමෙව සන්දිට්ඨං, දස්සනන්ති අත්ථො. සන්දිට්ඨං අරහතීති සන්දිට්ඨිකො. ලොකුත්තරධම්මො හි භාවනාභිසමයවසෙන සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන ච දිස්සමානොයෙව වට්ටභයං නිවත්තෙති. තස්මා යථා වත්ථං අරහතීති වත්ථිකො, එවං සන්දිට්ඨං අරහතීති සන්දිට්ඨිකො.
149. අත්තනො ඵලදානං සන්ධාය නාස්ස කාලොති අකාලො. අකාලොයෙව අකාලිකො. න පඤ්චාහසත්තාහාදිභෙදං කාලං ඛෙපෙත්වා ඵලං දෙති, අත්තනො පන පවත්තිසමනන්තරමෙව ඵලදොති වුත්තං හොති. අථ වා අත්තනො ඵලදානෙ පකට්ඨො කාලො පත්තො අස්සාති කාලිකො. කො සො? ලොකියො ¶ කුසලධම්මො. අයං පන සමනන්තරඵලත්තා න කාලිකොති අකාලිකො. ඉදං මග්ගමෙව සන්ධාය වුත්තං.
150. ‘‘එහි පස්ස ඉමං ධම්ම’’න්ති එවං පවත්තං එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො. කස්මා පනෙස තං විධිං අරහතීති? විජ්ජමානත්තා පරිසුද්ධත්තා ච ¶ . රිත්තමුට්ඨියං හි හිරඤ්ඤං වා සුවණ්ණං වා අත්ථීති වත්වාපි ‘‘එහි පස්ස ඉම’’න්ති න සක්කා වත්තුං. කස්මා? අවිජ්ජමානත්තා. විජ්ජමානම්පි ච ගූථං වා මුත්තං වා මනුඤ්ඤභාවප්පකාසනෙන චිත්තසම්පහංසනත්ථං ‘‘එහි පස්ස ඉම’’න්ති න සක්කා වත්තුං. අපිච ඛො පන තිණෙහි වා පණ්ණෙහි වා පටිච්ඡාදෙතබ්බමෙව හොති. කස්මා? අපරිසුද්ධත්තා. අයං පන නවවිධොපි ලොකුත්තරධම්මො සභාවතොව විජ්ජමානො විගතවලාහකෙ ආකාසෙ සම්පුණ්ණචන්දමණ්ඩලං විය පණ්ඩුකම්බලෙ නික්ඛිත්තජාතිමණි විය ච පරිසුද්ධො. තස්මා විජ්ජමානත්තා පරිසුද්ධත්තා ච එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො.
151. උපනෙතබ්බොති ඔපනෙය්යිකො. අයං පනෙත්ථ විනිච්ඡයො, උපනයනං උපනයො, ආදිත්තං චෙලං වා සීසං වා අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වාපි භාවනාවසෙන අත්තනො චිත්තෙ උපනයනං අරහතීති ඔපනයිකො. ඔපනයිකොව ඔපනෙය්යිකො. ඉදං සඞ්ඛතෙ ලොකුත්තරධම්මෙ යුජ්ජති. අසඞ්ඛතෙ පන අත්තනො චිත්තෙන උපනයනං අරහතීති ඔපනෙය්යිකො. සච්ඡිකිරියාවසෙන අල්ලීයනං අරහතීති අත්ථො.
අථ වා නිබ්බානං උපනෙතීති අරියමග්ගො උපනෙය්යො. සච්ඡිකාතබ්බතං උපනෙතබ්බොති ඵලනිබ්බානධම්මො උපනෙය්යො. උපනෙය්යො එව ඔපනෙය්යිකො.
152. පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහීති සබ්බෙහිපි උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීහි විඤ්ඤූහි අත්තනි අත්තනි වෙදිතබ්බො ‘‘භාවිතො මෙ මග්ගො, අධිගතං ඵලං, සච්ඡිකතො නිරොධො’’ති. න හි උපජ්ඣායෙන භාවිතෙන මග්ගෙන සද්ධිවිහාරිකස්ස කිලෙසා පහීයන්ති, න සො තස්ස ඵලසමාපත්තියා ඵාසුවිහරති, න තෙන සච්ඡිකතං නිබ්බානං සච්ඡිකරොති. තස්මා න එස පරස්ස සීසෙ ආභරණං විය දට්ඨබ්බො, අත්තනො පන චිත්තෙයෙව දට්ඨබ්බො, අනුභවිතබ්බො විඤ්ඤූහීති වුත්තං හොති. බාලානං පන අවිසයො චෙස.
අපිච ¶ ¶ ස්වාක්ඛාතො අයං ධම්මො. කස්මා? සන්දිට්ඨිකත්තා. සන්දිට්ඨිකො, අකාලිකත්තා. අකාලිකො, එහිපස්සිකත්තා. යො ච එහිපස්සිකො, සො නාම ඔපනෙය්යිකො හොතීති.
153. තස්සෙවං ස්වාක්ඛාතතාදිභෙදෙ ධම්මගුණෙ අනුස්සරතො නෙව තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති ධම්මං ආරබ්භාති (අ. නි. 6.10) පුරිමනයෙනෙව වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. ධම්මගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං ධම්මගුණානුස්සරණවසෙන උප්පන්නත්තා ධම්මානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
ඉමඤ්ච පන ධම්මානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු එවං ඔපනෙය්යිකස්ස ධම්මස්ස දෙසෙතාරං ඉමිනාපඞ්ගෙන සමන්නාගතං සත්ථාරං නෙව අතීතංසෙ සමනුපස්සාමි, න පනෙතරහි අඤ්ඤත්ර තෙන භගවතාති එවං ධම්මගුණදස්සනෙනෙව සත්ථරි සගාරවො හොති සප්පතිස්සො. ධම්මෙ ගරුචිත්තීකාරො සද්ධාදිවෙපුල්ලං අධිගච්ඡති, පීතිපාමොජ්ජබහුලො හොති, භයභෙරවසහො, දුක්ඛාධිවාසනසමත්ථො, ධම්මෙන සංවාසසඤ්ඤං පටිලභති, ධම්මගුණානුස්සතියා අජ්ඣාවුත්ථඤ්චස්ස සරීරම්පි චෙතියඝරමිව පූජාරහං හොති, අනුත්තරධම්මාධිගමාය චිත්තං නමති, වීතික්කමිතබ්බවත්ථුසමායොගෙ චස්ස ධම්මසුධම්මතං සමනුස්සරතො හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨාති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.
තස්මා හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;
එවං මහානුභාවාය, ධම්මානුස්සතියා සදාති.
ඉදං ධම්මානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.
3. සඞ්ඝානුස්සතිකථා
154. සඞ්ඝානුස්සතිං භාවෙතුකාමෙනාපි රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘සුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො, උජුප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො, ඤායප්පටිපන්නො භගවතො සාවකසඞ්ඝො, සාමීචිප්පටිපන්නො ¶ භගවතො සාවකසඞ්ඝො, යදිදං චත්තාරි පුරිසයුගානි අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා ¶ , එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො ආහුනෙය්යො, පාහුනෙය්යො, දක්ඛිණෙය්යො, අඤ්ජලිකරණීයො, අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සා’’ති (අ. නි. 6.10) එවං අරියසඞ්ඝගුණා අනුස්සරිතබ්බා.
155. තත්ථ සුප්පටිපන්නොති සුට්ඨු පටිපන්නො, සම්මාපටිපදං අනිවත්තිපටිපදං අනුලොමපටිපදං අපච්චනීකපටිපදං ධම්මානුධම්මපටිපදං පටිපන්නොති වුත්තං හොති. භගවතො ඔවාදානුසාසනිං සක්කච්චං සුණන්තීති සාවකා. සාවකානං සඞ්ඝො සාවකසඞ්ඝො, සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤතාය සඞ්ඝාතභාවමාපන්නො සාවකසමූහොති අත්ථො. යස්මා පන සා සම්මාපටිපදා උජු අවඞ්කා අකුටිලා අජිම්හා, අරියො ච ඤායොතිපි වුච්චති, අනුච්ඡවිකත්තා ච සාමීචීතිපි සඞ්ඛං ගතා. තස්මා තම්පටිපන්නො අරියසඞ්ඝො උජුප්පටිපන්නො ඤායප්පටිපන්නො සාමීචිප්පටිපන්නොතිපි වුත්තො.
එත්ථ ච යෙ මග්ගට්ඨා, තෙ සම්මාපටිපත්තිසමඞ්ගිතාය සුප්පටිපන්නා. යෙ ඵලට්ඨා, තෙ සම්මාපටිපදාය අධිගන්තබ්බස්ස අධිගතත්තා අතීතං පටිපදං සන්ධාය සුප්පටිපන්නාති වෙදිතබ්බා.
අපිච ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ යථානුසිට්ඨං පටිපන්නත්තාපි අපණ්ණකපටිපදං පටිපන්නත්තාපි සුප්පටිපන්නො.
මජ්ඣිමාය පටිපදාය අන්තද්වයමනුපගම්ම පටිපන්නත්තා කායවචීමනොවඞ්කකුටිලජිම්හදොසප්පහානාය පටිපන්නත්තා ච උජුප්පටිපන්නත්තා ච උජුප්පටිපන්නො.
ඤායො වුච්චති නිබ්බානං. තදත්ථාය පටිපන්නත්තා ඤායප්පටිපන්නො.
යථා පටිපන්නා සාමීචිප්පටිපන්නාරහා හොන්ති, තථා පටිපන්නත්තා සාමීචිප්පටිපන්නො.
156. යදිදන්ති යානි ඉමානි. චත්තාරි පුරිසයුගානීති යුගළවසෙන පඨමමග්ගට්ඨො ඵලට්ඨොති ඉදමෙකං යුගළන්ති එවං චත්තාරි පුරිසයුගළානි හොන්ති. අට්ඨ පුරිසපුග්ගලාති පුරිසපුග්ගලවසෙන එකො පඨමමග්ගට්ඨො එකො ඵලට්ඨොති ඉමිනා නයෙන අට්ඨෙව පුරිසපුග්ගලා හොන්ති ¶ . එත්ථ ච පුරිසොති වා පුග්ගලොති වා එකත්ථානි එතානි පදානි. වෙනෙය්යවසෙන පනෙතං වුත්තං. එස භගවතො සාවකසඞ්ඝොති යානිමානි යුගවසෙන ¶ චත්තාරි පුරිසයුගානි, පාටිඑක්කතො අට්ඨ පුරිසපුග්ගලා, එස භගවතො සාවකසඞ්ඝො, ආහුනෙය්යොතිආදීසු ආනෙත්වා හුනිතබ්බන්ති ආහුනං, දූරතොපි ආනෙත්වා සීලවන්තෙසු දාතබ්බන්ති අත්ථො. චතුන්නං පච්චයානමෙතමධිවචනං. තං ආහුනං පටිග්ගහෙතුං යුත්තො තස්ස මහප්ඵලකරණතොති ආහුනෙය්යො. අථ වා දූරතොපි ආගන්ත්වා සබ්බසාපතෙය්යම්පි එත්ථ හුනිතබ්බන්ති ආහවනීයො. සක්කාදීනම්පි වා ආහවනං අරහතීති ආහවනීයො. යො චායං බ්රාහ්මණානං ආහවනීයො නාම අග්ගි, යත්ථ හුතං මහප්ඵලන්ති තෙසං ලද්ධි. සචෙ හුතස්ස මහප්ඵලතාය ආහවනීයො, සඞ්ඝොව ආහවනීයො. සඞ්ඝෙ හුතඤ්හි මහප්ඵලං හොති. යථාහ –
‘‘යො ච වස්සසතං ජන්තු, අග්ගිං පරිචරෙ වනෙ;
එකඤ්ච භාවිතත්තානං, මුහුත්තමපි පූජයෙ;
සායෙව පූජනා සෙය්යො, යඤ්චෙ වස්සසතං හුත’’න්ති. (ධ. ප. 107);
තදෙතං නිකායන්තරෙ ආහවනීයොති පදං ඉධ ආහුනෙය්යොති ඉමිනා පදෙන අත්ථතො එකං. බ්යඤ්ජනතො පනෙත්ථ කිඤ්චිමත්තමෙව නානං. ඉති ආහුනෙය්යො.
පාහුනෙය්යොති එත්ථ පන පාහුනං වුච්චති දිසාවිදිසතො ආගතානං පියමනාපානං ඤාතිමිත්තානමත්ථාය සක්කාරෙන පටියත්තං ආගන්තුකදානං. තම්පි ඨපෙත්වා තෙ තථාරූපෙ පාහුනකෙ සඞ්ඝස්සෙව දාතුං යුත්තං, සඞ්ඝොව තං පටිග්ගහෙතුං යුත්තො. සඞ්ඝසදිසො හි පාහුනකො නත්ථි. තථා හෙස එකබුද්ධන්තරෙ ච දිස්සති, අබ්බොකිණ්ණඤ්ච පියමනාපත්තකරෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතොති. එවං පාහුනමස්ස දාතුං යුත්තං පාහුනඤ්ච පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති පාහුනෙය්යො. යෙසං පන පාහවනීයොති පාළි, තෙසං යස්මා සඞ්ඝො පුබ්බකාරමරහති, තස්මා සබ්බපඨමං ආනෙත්වා එත්ථ හුනිතබ්බන්ති පාහවනීයො. සබ්බප්පකාරෙන වා ආහවනමරහතීති පාහවනීයො. ස්වායමිධ තෙනෙව අත්ථෙන පාහුනෙය්යොති වුච්චති.
දක්ඛිණාති පන පරලොකං සද්දහිත්වා දාතබ්බදානං වුච්චති. තං දක්ඛිණං අරහති, දක්ඛිණාය වා හිතො යස්මා නං මහප්ඵලකරණතාය විසොධෙතීති දක්ඛිණෙය්යො.
උභො ¶ ¶ හත්ථෙ සිරස්මිං පතිට්ඨපෙත්වා සබ්බලොකෙන කයිරමානං අඤ්ජලිකම්මං අරහතීති අඤ්ජලිකරණීයො.
අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති සබ්බලොකස්ස අසදිසං පුඤ්ඤවිරූහනට්ඨානං. යථා හි රඤ්ඤො වා අමච්චස්ස වා සාලීනං වා යවානං වා විරූහනට්ඨානං රඤ්ඤො සාලික්ඛෙත්තං රඤ්ඤො යවක්ඛෙත්තන්ති වුච්චති, එවං සඞ්ඝො සබ්බලොකස්ස පුඤ්ඤානං විරූහනට්ඨානං. සඞ්ඝං නිස්සාය හි ලොකස්ස නානප්පකාරහිතසුඛසංවත්තනිකානි පුඤ්ඤානි විරූහන්ති. තස්මා සඞ්ඝො අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති.
157. එවං සුප්පටිපන්නතාදිභෙදෙ සඞ්ඝගුණෙ අනුස්සරතො නෙව තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති සඞ්ඝං ආරබ්භාති (අ. නි. 6.10) පුරිමනයෙනෙව වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. සඞ්ඝගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං සඞ්ඝගුණානුස්සරණවසෙන උප්පන්නත්තා සඞ්ඝානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
ඉමඤ්ච පන සඞ්ඝානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු සඞ්ඝෙ සගාරවො හොති සප්පතිස්සො. සද්ධාදිවෙපුල්ලං අධිගච්ඡති, පීතිපාමොජ්ජබහුලො හොති, භයභෙරවසහො, දුක්ඛාධිවාසනසමත්ථො, සඞ්ඝෙන සංවාසසඤ්ඤං පටිලභති. සඞ්ඝගුණානුස්සතියා අජ්ඣාවුත්ථඤ්චස්ස සරීරං සන්නිපතිතසඞ්ඝමිව උපොසථාගාරං පූජාරහං හොති, සඞ්ඝගුණාධිගමාය චිත්තං නමති, වීතික්කමිතබ්බවත්ථුසමායොගෙ චස්ස සම්මුඛා සඞ්ඝං පස්සතො විය හිරොත්තප්පං පච්චුපට්ඨාති, උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.
තස්මා හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;
එවං මහානුභාවාය, සඞ්ඝානුස්සතියා සදාති.
ඉදං සඞ්ඝානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.
4. සීලානුස්සතිකථා
158. සීලානුස්සතිං ¶ ¶ භාවෙතුකාමෙන පන රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘අහො වත මෙ සීලානි අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි භුජිස්සානි විඤ්ඤුප්පසත්ථානි අපරාමට්ඨානි සමාධිසංවත්තනිකානී’’ති (අ. නි. 6.10) එවං අඛණ්ඩතාදිගුණවසෙන අත්තනො සීලානි අනුස්සරිතබ්බානි. තානි ච ගහට්ඨෙන ගහට්ඨසීලානි, පබ්බජිතෙන පබ්බජිතසීලානි.
ගහට්ඨසීලානි වා හොන්තු පබ්බජිතසීලානි වා, යෙසං ආදිම්හි වා අන්තෙ වා එකම්පි න භින්නං, තානි පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො විය න ඛණ්ඩානීති අඛණ්ඩානි. යෙසං වෙමජ්ඣෙ එකම්පි න භින්නං, තානි මජ්ඣෙ විනිවිද්ධසාටකො විය න ඡිද්දානීති අච්ඡිද්දානි. යෙසං පටිපාටියා ද්වෙ වා තීණි වා න භින්නානි, තානි පිට්ඨියා වා කුච්ඡියා වා උට්ඨිතෙන දීඝවට්ටාදිසණ්ඨානෙන විසභාගවණ්ණෙන කාළරත්තාදීනං අඤ්ඤතරසරීරවණ්ණා ගාවී විය න සබලානීති අසබලානි. යානි අන්තරන්තරා න භින්නානි, තානි විසභාගබින්දුවිචිත්රා ගාවී විය න කම්මාසානීති අකම්මාසානි. අවිසෙසෙන වා සබ්බානිපි සත්තවිධෙන මෙථුනසංයොගෙන කොධුපනාහාදීහි ච පාපධම්මෙහි අනුපහතත්තා අඛණ්ඩානි අච්ඡිද්දානි අසබලානි අකම්මාසානි. තානියෙව තණ්හාදාසබ්යතො මොචෙත්වා භුජිස්සභාවකරණෙන භුජිස්සානි. බුද්ධාදීහි විඤ්ඤූහි පසත්ථත්තා විඤ්ඤුප්පසත්ථානි. තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨතාය කෙනචි වා අයං තෙ සීලෙසු දොසොති එවං පරාමට්ඨුං අසක්කුණෙය්යතාය අපරාමට්ඨානි. උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධිං වා, අථ වා පන මග්ගසමාධිං ඵලසමාධිඤ්චාපි සංවත්තෙන්තීති සමාධිසංවත්තනිකානි.
159. එවං අඛණ්ඩතාදිගුණවසෙන අත්තනො සීලානි අනුස්සරතො නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති, සීලං ආරබ්භාති පුරිමනයෙනෙව වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. සීලගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං ¶ සීලගුණානුස්සරණවසෙන උප්පන්නත්තා සීලානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
ඉමඤ්ච ¶ පන සීලානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු සික්ඛාය සගාරවො හොති සභාගවුත්ති, පටිසන්ථාරෙ අප්පමත්තො, අත්තානුවාදාදිභයවිරහිතො, අණුමත්තෙසු වජ්ජෙසු භයදස්සාවී, සද්ධාදිවෙපුල්ලං අධිගච්ඡති, පීතිපාමොජ්ජබහුලො හොති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.
තස්මා හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;
එවං මහානුභාවාය, සීලානුස්සතියා සදාති.
ඉදං සීලානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.
5. චාගානුස්සතිකථා
160. චාගානුස්සතිං භාවෙතුකාමෙන පන පකතියා චාගාධිමුත්තෙන නිච්චප්පවත්තදානසංවිභාගෙන භවිතබ්බං. අථ වා පන භාවනං ආරභන්තෙන ඉතො දානි පභුති සති පටිග්ගාහකෙ අන්තමසො එකාලොපමත්තම්පි දානං අදත්වා න භුඤ්ජිස්සාමීති සමාදානං කත්වා තංදිවසං ගුණවිසිට්ඨෙසු පටිග්ගාහකෙසු යථාසත්ති යථාබලං දානං දත්වා තත්ථ නිමිත්තං ගණ්හිත්වා රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘ලාභා වත මෙ සුලද්ධං වත මෙ, යොහං මච්ඡෙරමලපරියුට්ඨිතාය පජාය විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසා විහරාමි මුත්තචාගො පයතපාණි වොස්සග්ගරතො යාචයොගො දානසංවිභාගරතො’’ති එවං විගතමලමච්ඡෙරතාදිගුණවසෙන අත්තනො චාගො අනුස්සරිතබ්බො.
තත්ථ ලාභා වත මෙති මය්හං වත ලාභා, යෙ ඉමෙ ‘‘ආයුං ඛො පන දත්වා ආයුස්ස භාගී හොති දිබ්බස්ස වා මානුසස්ස වා’’ ඉති (අ. නි. 5.37) ච, ‘‘දදං පියො හොති භජන්ති නං බහූ’’ ඉති (අ. නි. 5.34) ච, ‘‘දදමානො පියො හොති, සතං ධම්මං අනුක්කමං’’ ඉති (අ. නි. 5.35) ච එවමාදීහි නයෙහි භගවතා දායකස්ස ලාභා සංවණ්ණිතා, තෙ මය්හං අවස්සං භාගිනොති අධිප්පායො. සුලද්ධං වත මෙති යං මයා ඉදං සාසනං මනුස්සත්තං වා ලද්ධං, තං සුලද්ධං වත මෙ. කස්මා ¶ ? යොහං මච්ඡෙරමලපරියුට්ඨිතාය පජාය…පෙ… දානසංවිභාගරතොති.
තත්ථ ¶ මච්ඡෙරමලපරියුට්ඨිතායාති මච්ඡෙරමලෙන අභිභූතාය. පජායාති පජායනවසෙන සත්තා වුච්චන්ති. තස්මා අත්තනො සම්පත්තීනං පරසාධාරණභාවමසහනලක්ඛණෙන චිත්තස්ස පභස්සරභාවදූසකානං කණ්හධම්මානං අඤ්ඤතරෙන මච්ඡෙරමලෙන අභිභූතෙසු සත්තෙසූති අයමෙත්ථ අත්ථො. විගතමලමච්ඡෙරෙනාති අඤ්ඤෙසම්පි රාගදොසාදිමලානඤ්චෙව මච්ඡෙරස්ස ච විගතත්තා විගතමලමච්ඡෙරෙන. චෙතසා විහරාමීති යථාවුත්තප්පකාරචිත්තො හුත්වා වසාමීති අත්ථො. සුත්තෙසු පන මහානාමසක්කස්ස සොතාපන්නස්ස සතො නිස්සයවිහාරං පුච්ඡතො නිස්සයවිහාරවසෙන දෙසිතත්තා අගාරං අජ්ඣාවසාමීති වුත්තං. තත්ථ අභිභවිත්වා වසාමීති අත්ථො.
මුත්තචාගොති විස්සට්ඨචාගො. පයතපාණීති පරිසුද්ධහත්ථො. සක්කච්චං සහත්ථා දෙය්යධම්මං දාතුං සදා ධොතහත්ථොයෙවාති වුත්තං හොති. වොස්සග්ගරතොති වොස්සජ්ජනං වොස්සග්ගො, පරිච්චාගොති අත්ථො. තස්මිං වොස්සග්ගෙ සතතාභියොගවසෙන රතොති වොස්සග්ගරතො. යාචයොගොති යං යං පරෙ යාචන්ති, තස්ස තස්ස දානතො යාචනයොගොති අත්ථො. යාජයොගොතිපි පාඨො. යජනසඞ්ඛාතෙන යාජෙන යුත්තොති අත්ථො. දානසංවිභාගරතොති දානෙ ච සංවිභාගෙ ච රතො. අහඤ්හි දානඤ්ච දෙමි, අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බතොපි ච සංවිභාගං කරොමි, එත්ථෙව චස්මි උභයෙ රතොති එවං අනුස්සරතීති අත්ථො.
161. තස්සෙවං විගතමලමච්ඡෙරතාදිගුණවසෙන අත්තනො චාගං අනුස්සරතො නෙව තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති චාගං ආරබ්භාති (අ. නි. 5.10) පුරිමනයෙනෙව වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. චාගගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරචාගගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං චාගගුණානුස්සරණවසෙන උප්පන්නත්තා චාගානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
ඉමඤ්ච ¶ පන චාගානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු භිය්යොසො මත්තාය චාගාධිමුත්තො හොති, අලොභජ්ඣාසයො, මෙත්තාය අනුලොමකාරී, විසාරදො, පීතිපාමොජ්ජබහුලො, උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.
තස්මා ¶ හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;
එවං මහානුභාවාය, චාගානුස්සතියා සදාති.
ඉදං චාගානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.
6. දෙවතානුස්සතිකථා
162. දෙවතානුස්සතිං භාවෙතුකාමෙන පන අරියමග්ගවසෙන සමුදාගතෙහි සද්ධාදීහි ගුණෙහි සමන්නාගතෙන භවිතබ්බං. තතො රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘සන්ති දෙවා චාතුමහාරාජිකා, සන්ති දෙවා තාවතිංසා, යාමා, තුසිතා, නිම්මානරතිනො, පරනිම්මිතවසවත්තිනො, සන්ති දෙවා බ්රහ්මකායිකා, සන්ති දෙවා තතුත්තරි, යථාරූපාය සද්ධාය සමන්නාගතා තා දෙවතා ඉතො චුතා තත්ථ උපපන්නා, මය්හම්පි තථාරූපා සද්ධා සංවිජ්ජති. යථාරූපෙන සීලෙන. යථාරූපෙන සුතෙන. යථාරූපෙන චාගෙන. යථාරූපාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතා තා දෙවතා ඉතො චුතා තත්ථ උපපන්නා, මය්හම්පි තථාරූපා පඤ්ඤා සංවිජ්ජතී’’ති (අ. නි. 6.10) එවං දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො සද්ධාදිගුණා අනුස්සරිතබ්බා.
සුත්තෙ පන යස්මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො අත්තනො ච තාසඤ්ච දෙවතානං සද්ධඤ්ච සීලඤ්ච සුතඤ්ච චාගඤ්ච පඤ්ඤඤ්ච අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතීති වුත්තං. කිඤ්චාපි වුත්තං, අථ ඛො තං සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බදෙවතානං අත්තනො සද්ධාදීහි සමානගුණදීපනත්ථං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අට්ඨකථායඤ්හි දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො ගුණෙ අනුස්සරතීති දළ්හං කත්වා වුත්තං.
163. තස්මා පුබ්බභාගෙ දෙවතානං ගුණෙ අනුස්සරිත්වා අපරභාගෙ අත්තනො සංවිජ්ජමානෙ සද්ධාදිගුණෙ අනුස්සරතො චස්ස නෙව තස්මිං සමයෙ ¶ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. න දොස…පෙ… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති දෙවතා ආරබ්භාති (අ. නි. 6.10) පුරිමනයෙනෙව වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. සද්ධාදිගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං ¶ අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං දෙවතානං ගුණසදිසසද්ධාදිගුණානුස්සරණවසෙන දෙවතානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
ඉමඤ්ච පන දෙවතානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු දෙවතානං පියො හොති මනාපො, භිය්යොසො මත්තාය සද්ධාදිවෙපුල්ලං අධිගච්ඡති, පීතිපාමොජ්ජබහුලො විහරති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.
තස්මා හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;
එවං මහානුභාවාය, දෙවතානුස්සතියා සදාති.
ඉදං දෙවතානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.
පකිණ්ණකකථා
164. යං පන එතාසං විත්ථාරදෙසනායං ‘‘උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති තථාගතං ආරබ්භා’’තිආදීනි වත්වා ‘‘උජුගතචිත්තො ඛො පන, මහානාම, අරියසාවකො ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙදං, ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජං, පමුදිතස්ස පීති ජායතී’’ති (අ. නි. 6.10) වුත්තං, තත්ථ ඉතිපි සො භගවාතිආදීනං අත්ථං නිස්සාය උප්පන්නං තුට්ඨිං සන්ධාය ලභති අත්ථවෙදන්ති වුත්තං. පාළිං නිස්සාය උප්පන්නං තුට්ඨිං සන්ධාය ලභති ධම්මවෙදං. උභයවසෙන ලභති ධම්මූපසංහිතං පාමොජ්ජන්ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
යඤ්ච දෙවතානුස්සතියං දෙවතා ආරබ්භාති වුත්තං, තං පුබ්බභාගෙ දෙවතා ආරබ්භ පවත්තචිත්තවසෙන දෙවතාගුණසදිසෙ වා දෙවතාභාවනිප්ඵාදකෙ ගුණෙ ආරබ්භ පවත්තචිත්තවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
165. ඉමා ¶ පන ඡ අනුස්සතියො අරියසාවකානඤ්ඤෙව ඉජ්ඣන්ති. තෙසං හි බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණා පාකටා හොන්ති. තෙ ච අඛණ්ඩතාදිගුණෙහි සීලෙහි, විගතමලමච්ඡෙරෙන චාගෙන, මහානුභාවානං දෙවතානං ගුණසදිසෙහි සද්ධාදිගුණෙහි සමන්නාගතා. මහානාමසුත්තෙ (අ. නි. 6.10) ච ¶ සොතාපන්නස්ස නිස්සයවිහාරං පුට්ඨෙන භගවතා සොතාපන්නස්ස නිස්සයවිහාරදස්සනත්ථමෙව එතා විත්ථාරතො කථිතා.
ගෙධසුත්තෙපි ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, ඉතිපි සො භගවා…පෙ… උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති නික්ඛන්තං මුත්තං වුට්ඨිතං ගෙධම්හා. ගෙධොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං කාමගුණානමධිවචනං. ඉදම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, ආරම්මණං කරිත්වා එවමිධෙකච්චෙ සත්තා විසුජ්ඣන්තී’’ති (අ. නි. 6.25) එවං අරියසාවකස්ස අනුස්සතිවසෙන චිත්තං විසොධෙත්වා උත්තරි පරමත්ථවිසුද්ධිඅධිගමත්ථාය කථිතා.
ආයස්මතා මහාකච්චානෙන දෙසිතෙ සම්බාධොකාසසුත්තෙපි ‘‘අච්ඡරියං, ආවුසො, අබ්භුතං, ආවුසො, යාවඤ්චිදං තෙන භගවතා ජානතා පස්සතා අරහතා සම්මාසම්බුද්ධෙන සම්බාධෙ ඔකාසාධිගමො අනුබුද්ධො සත්තානං විසුද්ධියා…පෙ… නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියාය යදිදං ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි. කතමානි ඡ? ඉධාවුසො, අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති…පෙ… එවමිධෙකච්චෙ සත්තා විසුද්ධිධම්මා භවන්තී’’ති (අ. නි. 6.26) එවං අරියසාවකස්සෙව පරමත්ථවිසුද්ධිධම්මතාය ඔකාසාධිගමවසෙන කථිතා.
උපොසථසුත්තෙපි ‘‘කථඤ්ච, විසාඛෙ, අරියූපොසථො හොති? උපක්කිලිට්ඨස්ස, විසාඛෙ, චිත්තස්ස උපක්කමෙන පරියොදපනා හොති. කථඤ්ච, විසාඛෙ, උපක්කිලිට්ඨස්ස චිත්තස්ස උපක්කමෙන පරියොදපනා හොති? ඉධ, විසාඛෙ, අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරතී’’ති (අ. නි. 3.71) එවං අරියසාවකස්සෙව උපොසථං උපවසතො චිත්තවිසොධනකම්මට්ඨානවසෙන උපොසථස්ස මහප්ඵලභාවදස්සනත්ථං කථිතා.
එකාදසනිපාතෙපි ‘‘සද්ධො ඛො, මහානාම, ආරාධකො හොති, නො අස්සද්ධො. ආරද්ධවීරියො, උපට්ඨිතසති, සමාහිතො, පඤ්ඤවා, මහානාම ¶ , ආරාධකො හොති, නො දුප්පඤ්ඤො. ඉමෙසු ඛො ත්වං, මහානාම, පඤ්චසු ධම්මෙසු පතිට්ඨාය ඡ ධම්මෙ උත්තරි භාවෙය්යාසි. ඉධ ත්වං, මහානාම, තථාගතං අනුස්සරෙය්යාසි ඉතිපි සො භගවා’’ති (අ. නි. 11.11) එවං අරියසාවකස්සෙව ‘‘තෙසං නො, භන්තෙ, නානාවිහාරෙන විහරතං කෙනස්ස විහාරෙන විහරිතබ්බ’’න්ති පුච්ඡතො විහාරදස්සනත්ථං කථිතා.
166. එවං ¶ සන්තෙපි පරිසුද්ධසීලාදිගුණසමන්නාගතෙන පුථුජ්ජනෙනාපි මනසි කාතබ්බා. අනුස්සවවසෙනාපි හි බුද්ධාදීනං ගුණෙ අනුස්සරතො චිත්තං පසීදතියෙව. යස්සානුභාවෙන නීවරණානි වික්ඛම්භෙත්වා උළාරපාමොජ්ජො විපස්සනං ආරභිත්වා අරහත්තංයෙව සච්ඡිකරෙය්ය කටඅන්ධකාරවාසී ඵුස්සදෙවත්ථෙරො විය.
සො කිරායස්මා මාරෙන නිම්මිතං බුද්ධරූපං දිස්වා ‘‘අයං තාව සරාගදොසමොහො එවං සොභති, කථං නු ඛො භගවා න සොභති, සො හි සබ්බසො වීතරාගදොසමොහො’’ති බුද්ධාරම්මණං පීතිං පටිලභිත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පාපුණීති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
සමාධිභාවනාධිකාරෙ
ඡඅනුස්සතිනිද්දෙසො නාම
සත්තමො පරිච්ඡෙදො.