📜

8. අනුස්සතිකම්මට්ඨානනිද්දෙසො

මරණස්සතිකථා

167. ඉදානි ¶ ¶ ඉතො අනන්තරාය මරණස්සතියා භාවනානිද්දෙසො අනුප්පත්තො. තත්ථ මරණන්ති එකභවපරියාපන්නස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො. යං පනෙතං අරහන්තානං වට්ටදුක්ඛසමුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං සමුච්ඡෙදමරණං, සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගසඞ්ඛාතං ඛණිකමරණං, රුක්ඛො මතො ලොහං මතන්තිආදීසු සම්මුතිමරණඤ්ච, න තං ඉධ අධිප්පෙතං.

යම්පි චෙතං අධිප්පෙතං, තං කාලමරණං අකාලමරණන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ කාලමරණං පුඤ්ඤක්ඛයෙන වා ආයුක්ඛයෙන වා උභයක්ඛයෙන වා හොති. අකාලමරණං කම්මුපච්ඡෙදකකම්මවසෙන.

තත්ථ යං විජ්ජමානායපි ආයුසන්තානජනකපච්චයසම්පත්තියා කෙවලං පටිසන්ධිජනකස්ස කම්මස්ස විපක්කවිපාකත්තා මරණං හොති, ඉදං පුඤ්ඤක්ඛයෙන මරණං නාම. යං ගතිකාලාහාරාදිසම්පත්තියා අභාවෙන අජ්ජතනකාලපුරිසානං විය වස්සසතමත්තපරිමාණස්ස ආයුනො ඛයවසෙන මරණං හොති, ඉදං ආයුක්ඛයෙන මරණං නාම. යං පන දූසීමාරකලාබුරාජාදීනං විය තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඨානාචාවනසමත්ථෙන කම්මුනා උපච්ඡින්නසන්තානානං, පුරිමකම්මවසෙන වා සත්ථහරණාදීහි උපක්කමෙහි උපච්ඡිජ්ජමානසන්තානානං මරණං හොති, ඉදං අකාලමරණං නාම. තං සබ්බම්පි වුත්තප්පකාරෙන ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදෙන සඞ්ගහිතං. ඉති ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදසඞ්ඛාතස්ස මරණස්ස සරණං මරණස්සති.

168. තං භාවෙතුකාමෙන රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන ‘‘මරණං භවිස්සති, ජීවිතින්ද්රියං උපච්ඡිජ්ජිස්සතී’’ති වා, ‘‘මරණං මරණ’’න්ති වා යොනිසො මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. අයොනිසො ¶ පවත්තයතො හි ඉට්ඨජනමරණානුස්සරණෙ සොකො උප්පජ්ජති විජාතමාතුයා පියපුත්තමරණානුස්සරණෙ විය. අනිට්ඨජනමරණානුස්සරණෙ පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති වෙරීනං වෙරිමරණානුස්සරණෙ විය. මජ්ඣත්තජනමරණානුස්සරණෙ සංවෙගො න උප්පජ්ජති මතකළෙවරදස්සනෙ ඡවඩාහකස්ස විය. අත්තනො මරණානුස්සරණෙ සන්තාසො උප්පජ්ජති උක්ඛිත්තාසිකං වධකං දිස්වා භීරුකජාතිකස්ස ¶ විය. තදෙතං සබ්බම්පි සතිසංවෙගඤාණවිරහතො හොති. තස්මා තත්ථ තත්ථ හතමතසත්තෙ ඔලොකෙත්වා දිට්ඨපුබ්බසම්පත්තීනං සත්තානං මතානං මරණං ආවජ්ජෙත්වා සතිඤ්ච සංවෙගඤ්ච ඤාණඤ්ච යොජෙත්වා ‘‘මරණං භවිස්සතී’’තිආදිනා නයෙන මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. එවං පවත්තෙන්තො හි යොනිසො පවත්තෙති, උපායෙන පවත්තෙතීති අත්ථො. එවං පවත්තයතොයෙව හි එකච්චස්ස නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති, මරණාරම්මණා සති සණ්ඨාති, උපචාරප්පත්තමෙව කම්මට්ඨානං හොති.

169. යස්ස පන එත්තාවතා න හොති, තෙන වධකපච්චුපට්ඨානතො, සම්පත්තිවිපත්තිතො, උපසංහරණතො, කායබහුසාධාරණතො, ආයුදුබ්බලතො, අනිමිත්තතො, අද්ධානපරිච්ඡෙදතො, ඛණපරිත්තතොති ඉමෙහි අට්ඨහාකාරෙහි මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

තත්ථ වධකපච්චුපට්ඨානතොති වධකස්ස විය පච්චුපට්ඨානතො. යථා හි ඉමස්ස සීසං ඡින්දිස්සාමීති අසිං ගහෙත්වා ගීවාය චාරයමානො වධකො පච්චුපට්ඨිතොව හොති, එවං මරණම්පි පච්චුපට්ඨිතමෙවාති අනුස්සරිතබ්බං. කස්මා? සහ ජාතියා ආගතතො, ජීවිතහරණතො ච. යථා හි අහිච්ඡත්තකමකුළං මත්ථකෙන පංසුං ගහෙත්වාව උග්ගච්ඡති, එවං සත්තා ජරාමරණං ගහෙත්වාව නිබ්බත්තන්ති. තථා හි නෙසං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පාදානන්තරමෙව ජරං පත්වා පබ්බතසිඛරතො පතිතසිලා විය භිජ්ජති සද්ධිං සම්පයුත්තඛන්ධෙහි. එවං ඛණිකමරණං තාව සහ ජාතියා ආගතං. ජාතස්ස පන අවස්සං මරණතො ඉධාධිප්පෙතමරණම්පි සහ ජාතියා ආගතං. තස්මා එස සත්තො ජාතකාලතො පට්ඨාය යථා නාම උට්ඨිතො සූරියො අත්ථාභිමුඛො ගච්ඡතෙව, ගතගතට්ඨානතො ඊසකම්පි න නිවත්තති. යථා වා නදී පබ්බතෙය්යා සීඝසොතා හාරහාරිනී සන්දතෙව වත්තතෙව ඊසකම්පි න නිවත්තති, එවං ඊසකම්පි අනිවත්තමානො මරණාභිමුඛොව යාති. තෙන වුත්තං –

‘‘යමෙකරත්තිං ¶ පඨමං, ගබ්භෙ වසති මාණවො;

අබ්භුට්ඨිතොව සො යාති, ස ගච්ඡං න නිවත්තතී’’ති. (ජා. 1.15.363);

එවං ගච්ඡතො චස්ස ගිම්හාභිතත්තානං කුන්නදීනං ඛයො විය, පාතො ආපොරසානුගතබන්ධනානං දුමප්ඵලානං පතනං විය, මුග්ගරාභිතාළිතානං මත්තිකභාජනානං භෙදො ¶ විය, සූරියරස්මිසම්ඵුට්ඨානං උස්සාවබින්දූනං විද්ධංසනං විය ච මරණමෙව ආසන්නං හොති. තෙනාහ –

‘‘අච්චයන්ති අහොරත්තා, ජීවිතමුපරුජ්ඣති;

ආයු ඛීයති මච්චානං, කුන්නදීනංව ඔදකං. (සං. නි. 1.146);

‘‘ඵලානමිව පක්කානං, පාතො පපතතො භයං;

එවං ජාතාන මච්චානං, නිච්චං මරණතො භයං.

‘‘යථාපි කුම්භකාරස්ස, කතං මත්තිකභාජනං;

ඛුද්දකඤ්ච මහන්තඤ්ච, යං පක්කං යඤ්ච ආමකං;

සබ්බං භෙදනපරියන්තං, එවං මච්චාන ජීවිතං’. (සු. නි. 581-582);

‘‘උස්සාවොව තිණග්ගම්හි, සූරියුග්ගමනං පති;

එවමායු මනුස්සානං, මා මං අම්ම නිවාරයා’’ති. (ජා. 1.11.79);

එවං උක්ඛිත්තාසිකො වධකො විය සහ ජාතියා ආගතං පනෙතං මරණං ගීවාය අසිං චාරයමානො සො වධකො විය ජීවිතං හරතියෙව, න අහරිත්වා නිවත්තති. තස්මා සහ ජාතියා ආගතතො, ජීවිතහරණතො ච උක්ඛිත්තාසිකො වධකො විය මරණම්පි පච්චුපට්ඨිතමෙවාති එවං වධකපච්චුපට්ඨානතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

170. සම්පත්තිවිපත්තිතොති ඉධ සම්පත්ති නාම තාවදෙව සොභති, යාව නං විපත්ති නාභිභවති, න ච සා සම්පත්ති නාම අත්ථි, යා විපත්තිං අතික්කම්ම තිට්ඨෙය්ය. තථා හි –

‘‘සකලං ¶ මෙදිනිං භුත්වා, දත්වා කොටිසතං සුඛී;

අඩ්ඪාමලකමත්තස්ස, අන්තෙ ඉස්සරතං ගතො.

‘‘තෙනෙව දෙහබන්ධෙන, පුඤ්ඤම්හි ඛයමාගතෙ;

මරණාභිමුඛො සොපි, අසොකො සොකමාගතො’’ති.

අපිච ¶ සබ්බං ආරොග්යං බ්යාධිපරියොසානං, සබ්බං යොබ්බනං ජරාපරියොසානං, සබ්බං ජීවිතං මරණපරියොසානං, සබ්බොයෙව ලොකසන්නිවාසො ජාතියා අනුගතො, ජරාය අනුසටො, බ්යාධිනා අභිභූතො, මරණෙන අබ්භාහතො. තෙනාහ –

‘‘යථාපි සෙලා විපුලා, නභං ආහච්ච පබ්බතා;

සමන්තා අනුපරියෙය්යුං, නිප්පොථෙන්තා චතුද්දිසා.

‘‘එවං ජරා ච මච්චු ච, අධිවත්තන්ති පාණිනෙ;

ඛත්තියෙ බ්රාහ්මණෙ වෙස්සෙ, සුද්දෙ චණ්ඩාලපුක්කුසෙ;

න කිඤ්චි පරිවජ්ජෙති, සබ්බමෙවාභිමද්දති.

‘‘න තත්ථ හත්ථීනං භූමි, න රථානං න පත්තියා;

න චාපි මන්තයුද්ධෙන, සක්කා ජෙතුං ධනෙන වා’’ති. (සං. නි. 1.136);

එවං ජීවිතසම්පත්තියා මරණවිපත්තිපරියොසානතං වවත්ථපෙන්තෙන සම්පත්තිවිපත්තිතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

171. උපසංහරණතොති පරෙහි සද්ධිං අත්තනො උපසංහරණතො. තත්ථ සත්තහාකාරෙහි උපසංහරණතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං, යසමහත්තතො, පුඤ්ඤමහත්තතො, ථාමමහත්තතො, ඉද්ධිමහත්තතො, පඤ්ඤාමහත්තතො, පච්චෙකබුද්ධතො, සම්මාසම්බුද්ධතොති. කථං? ඉදං මරණං නාම මහායසානං මහාපරිවාරානං ¶ සම්පන්නධනවාහනානං මහාසම්මතමන්ධාතුමහාසුදස්සන දළ්හනෙමි නිමිප්පභුතීනම්පි උපරි නිරාසඞ්කමෙව පතිතං, කිමඞ්ගං පන මය්හං උපරි න පතිස්සති?

මහායසා රාජවරා, මහාසම්මතආදයො;

තෙපි මච්චුවසං පත්තා, මාදිසෙසු කථාව කාති.

එවං තාව යසමහත්තතො අනුස්සරිතබ්බං.

කථං පුඤ්ඤමහත්තතො?

ජොතිකො ජටිලො උග්ගො, මෙණ්ඩකො අථ පුණ්ණකො;

එතෙ චඤ්ඤෙ ච යෙ ලොකෙ, මහාපුඤ්ඤාති විස්සුතා;

සබ්බෙ මරණමාපන්නා, මාදිසෙසු කථාව කාති.

එවං පුඤ්ඤමහත්තතො අනුස්සරිතබ්බං.

කථං ¶ ථාමමහත්තතො?

වාසුදෙවො බලදෙවො, භීමසෙනො යුධිට්ඨිලො;

චානුරො යො මහාමල්ලො, අන්තකස්ස වසං ගතා.

එවං ථාමබලූපෙතා, ඉති ලොකම්හි විස්සුතා;

එතෙපි මරණං යාතා, මාදිසෙසු කථාව කාති.

එවං ථාමමහත්තතො අනුස්සරිතබ්බං.

කථං ඉද්ධිමහත්තතො?

පාදඞ්ගුට්ඨකමත්තෙන ¶ , වෙජයන්තමකම්පයි;

යො නාමිද්ධිමතං සෙට්ඨො, දුතියො අග්ගසාවකො.

සොපි මච්චුමුඛං ඝොරං, මිගො සීහමුඛං විය;

පවිට්ඨො සහ ඉද්ධීහි, මාදිසෙසු කථාව කාති.

එවං ඉද්ධිමහත්තතො අනුස්සරිතබ්බං.

කථං පඤ්ඤාමහත්තතො?

ලොකනාථං ඨපෙත්වාන, යෙ චඤ්ඤෙ අත්ථි පාණිනො;

පඤ්ඤාය සාරිපුත්තස්ස, කලං නාග්ඝන්ති සොළසිං.

එවං නාම මහාපඤ්ඤො, පඨමො අග්ගසාවකො;

මරණස්ස වසං පත්තො, මාදිසෙසු කථාව කාති.

එවං පඤ්ඤාමහත්තතො අනුස්සරිතබ්බං.

කථං පච්චෙකබුද්ධතො? යෙපි තෙ අත්තනො ඤාණවීරියබලෙන සබ්බකිලෙසසත්තුනිම්මථනං කත්වා පච්චෙකබොධිං පත්තා ඛග්ගවිසාණකප්පා සයම්භුනො, තෙපි මරණතො න මුත්තා, කුතො පනාහං මුච්චිස්සාමීති.

තං තං නිමිත්තමාගම්ම, වීමංසන්තා මහෙසයො;

සයම්භුඤ්ඤාණතෙජෙන, යෙ පත්තා ආසවක්ඛයං.

එකචරියනිවාසෙන, ඛග්ගසිඞ්ගසමූපමා;

තෙපි නාතිගතා මච්චුං, මාදිසෙසු කථාව කාති.

එවං ¶ ¶ පච්චෙකබුද්ධතො අනුස්සරිතබ්බං.

කථං සම්මාසම්බුද්ධතො? යොපි සො භගවා අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණවිචිත්රරූපකායො සබ්බාකාරපරිසුද්ධසීලක්ඛන්ධාදිගුණරතනසමිද්ධධම්මකායො යසමහත්තපුඤ්ඤමහත්තථාමමහත්තඉද්ධිමහත්තපඤ්ඤාමහත්තානං පාරං ගතො අසමො අසමසමො අප්පටිපුග්ගලො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො, සොපි සලිලවුට්ඨිනිපාතෙන මහාඅග්ගික්ඛන්ධො විය මරණවුට්ඨිනිපාතෙන ඨානසො වූපසන්තො.

එවං මහානුභාවස්ස, යං නාමෙතං මහෙසිනො;

න භයෙන න ලජ්ජාය, මරණං වසමාගතං.

නිල්ලජ්ජං වීතසාරජ්ජං, සබ්බසත්තාභිමද්දනං;

තයිදං මාදිසං සත්තං, කථං නාභිභවිස්සතීති.

එවං සම්මාසම්බුද්ධතො අනුස්සරිතබ්බං.

තස්සෙවං යසමහත්තතාදිසම්පන්නෙහි පරෙහි සද්ධිං මරණසාමඤ්ඤතාය අත්තානං උපසංහරිත්වා තෙසං විය සත්තවිසෙසානං මය්හම්පි මරණං භවිස්සතීති අනුස්සරතො උපචාරප්පත්තං කම්මට්ඨානං හොතීති. එවං උපසංහරණතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

172. කායබහුසාධාරණතොති අයං කායො බහුසාධාරණො. අසීතියා තාව කිමිකුලානං සාධාරණො, තත්ථ ඡවිනිස්සිතා පාණා ඡවිං ඛාදන්ති, චම්මනිස්සිතා චම්මං ඛාදන්ති, මංසනිස්සිතා මංසං ඛාදන්ති, න්හාරුනිස්සිතා න්හාරුං ඛාදන්ති, අට්ඨිනිස්සිතා අට්ඨිං ඛාදන්ති, මිඤ්ජනිස්සිතා මිඤ්ජං ඛාදන්ති. තත්ථෙව ජායන්ති ජීයන්ති මීයන්ති, උච්චාරපස්සාවං කරොන්ති. කායොව නෙසං සූතිඝරඤ්චෙව ගිලානසාලා ච සුසානඤ්ච වච්චකුටි ච පස්සාවදොණිකා ච. ස්වායං තෙසම්පි කිමිකුලානං පකොපෙන මරණං නිගච්ඡතියෙව. යථා ච අසීතියා කිමිකුලානං, එවං අජ්ඣත්තිකානංයෙව අනෙකසතානං රොගානං බාහිරානඤ්ච අහිවිච්ඡිකාදීනං මරණස්ස පච්චයානං සාධාරණො.

යථා ¶ හි චතුමහාපථෙ ඨපිතෙ ලක්ඛම්හි සබ්බදිසාහි ආගතා සරසත්තිතොමරපාසාණාදයො නිපතන්ති, එවං කායෙපි සබ්බුපද්දවා නිපතන්ති ¶ . ස්වායං තෙසම්පි උපද්දවානං නිපාතෙන මරණං නිගච්ඡතියෙව. තෙනාහ භගවා – ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු දිවසෙ නික්ඛන්තෙ රත්තියා පටිහිතාය ඉති පටිසඤ්චික්ඛති, බහුකා ඛො මෙ පච්චයා මරණස්ස, අහි වා මං ඩංසෙය්ය, විච්ඡිකො වා මං ඩංසෙය්ය, සතපදී වා මං ඩංසෙය්ය, තෙන මෙ අස්ස කාලඞ්කිරියා, සො මමස්ස අන්තරායො, උපක්ඛලිත්වා වා පපතෙය්යං, භත්තං වා මෙ භුත්තං බ්යාපජ්ජෙය්ය, පිත්තං වා මෙ කුප්පෙය්ය, සෙම්හං වා මෙ කුප්පෙය්ය, සත්ථකා වා මෙ වාතා කුප්පෙය්යුං, තෙන මෙ අස්ස කාලඞ්කිරියා, සො මමස්ස අන්තරායො’’ති. එවං (අ. නි. 6.20) කායබහුසාධාරණතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

173. ආයුදුබ්බලතොති ආයු නාමෙතං අබලං දුබ්බලං. තථා හි සත්තානං ජීවිතං අස්සාසපස්සාසූපනිබද්ධඤ්චෙව ඉරියාපථූපනිබද්ධඤ්ච සීතුණ්හූපනිබද්ධඤ්ච මහාභූතූපනිබද්ධඤ්ච ආහාරූපනිබද්ධඤ්ච. තදෙතං අස්සාසපස්සාසානං සමවුත්තිතං ලභමානමෙව පවත්තති. බහි නික්ඛන්තනාසිකවාතෙ පන අන්තො අපවිසන්තෙ, පවිට්ඨෙ වා අනික්ඛමන්තෙ මතො නාම හොති. චතුන්නං ඉරියාපථානම්පි සමවුත්තිතං ලභමානමෙව පවත්තති. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරස්ස පන අධිමත්තතාය ආයුසඞ්ඛාරා උපච්ඡිජ්ජන්ති. සීතුණ්හානම්පි සමවුත්තිතං ලභමානමෙව පවත්තති. අතිසීතෙන පන අතිඋණ්හෙන වා අභිභූතස්ස විපජ්ජති. මහාභූතානම්පි සමවුත්තිතං ලභමානමෙව පවත්තති. පථවීධාතුයා පන ආපොධාතුආදීනං වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරස්ස පකොපෙන බලසම්පන්නොපි පුග්ගලො පත්ථද්ධකායො වා අතිසාරාදිවසෙන කිලින්නපූතිකායො වා මහාඩාහපරෙතො වා සම්භිජ්ජමානසන්ධිබන්ධනො වා හුත්වා ජීවිතක්ඛයං පාපුණාති. කබළීකාරාහාරම්පි යුත්තකාලෙ ලභන්තස්සෙව ජීවිතං පවත්තති, ආහාරං අලභමානස්ස පන පරික්ඛයං ගච්ඡතීති. එවං ආයුදුබ්බලතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

174. අනිමිත්තතොති අවවත්ථානතො, පරිච්ඡෙදාභාවතොති අත්ථො. සත්තානං හි –

ජීවිතං බ්යාධි කාලො ච, දෙහනික්ඛෙපනං ගති;

පඤ්චෙතෙ ජීවලොකස්මිං, අනිමිත්තා න නායරෙ.

තත්ථ ¶ ජීවිතං තාව ‘‘එත්තකමෙව ජීවිතබ්බං, න ඉතො පර’’න්ති වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තං ¶ . කලලකාලෙපි හි සත්තා මරන්ති, අබ්බුදපෙසිඝනමාසිකද්වෙමාසතෙමාසචතුමාසපඤ්චමාසදසමාසකාලෙපි. කුච්ඡිතො නික්ඛන්තසමයෙපි. තතො පරං වස්සසතස්ස අන්තොපි බහිපි මරන්තියෙව. බ්යාධිපි ‘‘ඉමිනාව බ්යාධිනා සත්තා මරන්ති, නාඤ්ඤෙනා’’ති වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තො. චක්ඛුරොගෙනාපි හි සත්තා මරන්ති, සොතරොගාදීනං අඤ්ඤතරෙනාපි. කාලොපි ‘‘ඉමස්මිංයෙව කාලෙ මරිතබ්බං, නාඤ්ඤස්මි’’න්ති එවං වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තො. පුබ්බණ්හෙපි හි සත්තා මරන්ති, මජ්ඣන්හිකාදීනං අඤ්ඤතරස්මිම්පි. දෙහනික්ඛෙපනම්පි ‘‘ඉධෙව මීයමානානං දෙහෙන පතිතබ්බං, නාඤ්ඤත්රා’’ති එවං වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තං. අන්තොගාමෙ ජාතානං හි බහිගාමෙපි අත්තභාවො පතති. බහිගාමෙ ජාතානම්පි අන්තොගාමෙ. තථා ථලජානං වා ජලෙ, ජලජානං වා ථලෙති අනෙකප්පකාරතො විත්ථාරෙතබ්බං. ගතිපි ‘‘ඉතො චුතෙන ඉධ නිබ්බත්තිතබ්බ’’න්ති එවං වවත්ථානාභාවතො අනිමිත්තා. දෙවලොකතො හි චුතා මනුස්සෙසුපි නිබ්බත්තන්ති, මනුස්සලොකතො චුතා දෙවලොකාදීනම්පි යත්ථ කත්ථචි නිබ්බත්තන්තීති එවං යන්තයුත්තගොණො විය ගතිපඤ්චකෙ ලොකො සම්පරිවත්තතීති එවං අනිමිත්තතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

175. අද්ධානපරිච්ඡෙදතොති මනුස්සානං ජීවිතස්ස නාම එතරහි පරිත්තො අද්ධා. යො චිරං ජීවති, සො වස්සසතං, අප්පං වා භිය්යො. තෙනාහ භගවා – ‘‘අප්පමිදං, භික්ඛවෙ, මනුස්සානං ආයු, ගමනීයො සම්පරායො, කත්තබ්බං කුසලං, චරිතබ්බං බ්රහ්මචරියං, නත්ථි ජාතස්ස අමරණං. යො, භික්ඛවෙ, චිරං ජීවති, සො වස්සසතං, අප්පං වා භිය්යොති.

අප්පමායුමනුස්සානං, හීළෙය්ය නං සුපොරිසො;

චරෙය්යාදිත්තසීසොව, නත්ථි මච්චුස්ස නාගමොති. (සං. නි. 1.145);

අපරම්පි ආහ – ‘‘භූතපුබ්බං, භික්ඛවෙ, අරකො නාම සත්ථා අහොසී’’ති සබ්බම්පි සත්තහි උපමාහි අලඞ්කතං සුත්තං විත්ථාරෙතබ්බං.

අපරම්පි ආහ – ‘‘යොචායං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං මරණස්සතිං භාවෙති, අහො වතාහං රත්තින්දිවං ජීවෙය්යං, භගවතො සාසනං මනසිකරෙය්යං, බහුං වත මෙ කතං අස්සාති. යොචායං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං මරණස්සතිං භාවෙති ¶ , අහො වතාහං දිවසං ජීවෙය්යං, භගවතො සාසනං මනසිකරෙය්යං, බහුං වත මෙ කතං අස්සාති. යො චායං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං ¶ මරණස්සතිං භාවෙති, අහො වතාහං තදන්තරං ජීවෙය්යං, යදන්තරං එකං පිණ්ඩපාතං භුඤ්ජාමි, භගවතො සාසනං මනසිකරෙය්යං, බහුං වත මෙ කතං අස්සාති. යො චායං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං මරණස්සතිං භාවෙති, අහො වතාහං තදන්තරං ජීවෙය්යං, යදන්තරං චත්තාරො පඤ්ච ආලොපෙ සඞ්ඛාදිත්වා අජ්ඣොහරාමි, භගවතො සාසනං මනසිකරෙය්යං, බහුං වත මෙ කතං අස්සාති. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ පමත්තා විහරන්ති, දන්ධං මරණස්සතිං භාවෙන්ති ආසවානං ඛයාය. යො ච ඛ්වායං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං මරණස්සතිං භාවෙති, අහො වතාහං තදන්තරං ජීවෙය්යං, යදන්තරං එකං ආලොපං සඞ්ඛාදිත්වා අජ්ඣොහරාමි, භගවතො සාසනං මනසිකරෙය්යං, බහුං වත මෙ කතං අස්සාති. යො චායං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු එවං මරණස්සතිං භාවෙති, අහො වතාහං තදන්තරං ජීවෙය්යං, යදන්තරං අස්සසිත්වා වා පස්සසාමි, පස්සසිත්වා වා අස්සසාමි, භගවතො සාසනං මනසිකරෙය්යං, බහුං වත මෙ කතං අස්සාති. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ අප්පමත්තා විහරන්ති, තික්ඛං මරණස්සතිං භාවෙන්ති ආසවානං ඛයායා’’ති (අ. නි. 6.19). එවං චතුපඤ්චාලොපසඞ්ඛාදනමත්තං අවිස්සාසියො පරිත්තො ජීවිතස්ස අද්ධාති එවං අද්ධානපරිච්ඡෙදතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

176. ඛණපරිත්තතොති පරමත්ථතො හි අතිපරිත්තො සත්තානං ජීවිතක්ඛණො එකචිත්තප්පවත්තිමත්තොයෙව. යථා නාම රථචක්කං පවත්තමානම්පි එකෙනෙව නෙමිප්පදෙසෙන පවත්තති, තිට්ඨමානම්පි එකෙනෙව තිට්ඨති, එවමෙව එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතං. තස්මිං චිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙ සත්තො නිරුද්ධොති වුච්චති. යථාහ – ‘‘අතීතෙ චිත්තක්ඛණෙ ජීවිත්ථ, න ජීවති, න ජීවිස්සති. අනාගතෙ චිත්තක්ඛණෙ න ජීවිත්ථ, න ජීවති, ජීවිස්සති. පච්චුප්පන්නෙ චිත්තක්ඛණෙ න ජීවිත්ථ, ජීවති, න ජීවිස්සති.

‘‘ජීවිතං අත්තභාවො ච, සුඛදුක්ඛා ච කෙවලා;

එකචිත්තසමායුත්තා, ලහු සො වත්තතෙ ඛණො.

‘‘යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්ස, තිට්ඨමානස්ස වා ඉධ;

සබ්බෙපි සදිසා ඛන්ධා, ගතා අප්පටිසන්ධිකා.

‘‘අනිබ්බත්තෙන ¶ ¶ න ජාතො, පච්චුප්පන්නෙන ජීවති;

චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකො, පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා’’ති. (මහානි. 39);

එවං ඛණපරිත්තතො මරණං අනුස්සරිතබ්බං.

177. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං ආකාරානං අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන අනුස්සරතොපි පුනප්පුනං මනසිකාරවසෙන චිත්තං ආසෙවනං ලභති, මරණාරම්මණා සති සන්තිට්ඨති, නීවරණානි වික්ඛම්භන්ති, ඣානඞ්ගානි පාතුභවන්ති. සභාවධම්මත්තා පන සංවෙජනීයත්තා ච ආරම්මණස්ස අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. ලොකුත්තරජ්ඣානං පන දුතියචතුත්ථානි ච ආරුප්පජ්ඣානානි සභාවධම්මෙපි භාවනාවිසෙසෙන අප්පනං පාපුණන්ති. විසුද්ධිභාවනානුක්කමවසෙන හි ලොකුත්තරං අප්පනං පාපුණාති. ආරම්මණාතික්කමභාවනාවසෙන ආරුප්පං. අප්පනාපත්තස්සෙව හි ඣානස්ස ආරම්මණසමතික්කමනමත්තං තත්ථ හොති. ඉධ පන තදුභයම්පි නත්ථි. තස්මා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති. තදෙතං මරණස්සතිබලෙන උප්පන්නත්තා මරණස්සතිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.

ඉමඤ්ච පන මරණස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු සතතං අප්පමත්තො හොති, සබ්බභවෙසු අනභිරතිසඤ්ඤං පටිලභති, ජීවිතනිකන්තිං ජහාති, පාපගරහී හොති, අසන්නිධිබහුලො පරික්ඛාරෙසු විගතමලමච්ඡෙරො, අනිච්චසඤ්ඤා චස්ස පරිචයං ගච්ඡති, තදනුසාරෙනෙව දුක්ඛසඤ්ඤා අනත්තසඤ්ඤා ච උපට්ඨාති. යථා අභාවිතමරණා සත්තා සහසා වාළමිගයක්ඛසප්පචොරවධකාභිභූතා විය මරණසමයෙ භයං සන්තාසං සම්මොහං ආපජ්ජන්ති, එවං අනාපජ්ජිත්වා අභයො අසම්මූළ්හො කාලං කරොති. සචෙ දිට්ඨෙව ධම්මෙ අමතං නාරාධෙති, කායස්ස භෙදා සුගතිපරායනො හොති.

තස්මා හවෙ අප්පමාදං, කයිරාථ සුමෙධසො;

එවං මහානුභාවාය, මරණස්සතියා සදාති.

ඉදං මරණස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.

කායගතාසතිකථා

178. ඉදානි ¶ ¶ යං තං අඤ්ඤත්ර බුද්ධුප්පාදා අප්පවත්තපුබ්බං සබ්බතිත්ථියානං අවිසයභූතං තෙසු තෙසු සුත්තන්තෙසු ‘‘එකධම්මො, භික්ඛවෙ, භාවිතො බහුලීකතො මහතො සංවෙගාය සංවත්තති. මහතො අත්ථාය සංවත්තති. මහතො යොගක්ඛෙමාය සංවත්තති. මහතො සතිසම්පජඤ්ඤාය සංවත්තති. ඤාණදස්සනපටිලාභාය සංවත්තති. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරාය සංවත්තති. විජ්ජාවිමුත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය සංවත්තති. කතමො එකධම්මො? කායගතා සති… (අ. නි. 1.563 ආදයො). අමතං තෙ, භික්ඛවෙ, පරිභුඤ්ජන්ති, යෙ කායගතාසතිං පරිභුඤ්ජන්ති. අමතං තෙ, භික්ඛවෙ, න පරිභුඤ්ජන්ති, යෙ කායගතාසතිං න පරිභුඤ්ජන්ති. අමතං තෙසං, භික්ඛවෙ, පරිභුත්තං… අපරිභුත්තං… පරිහීනං… අපරිහීනං… විරද්ධං… අවිරද්ධං, යෙසං කායගතාසති ආරද්ධාති (අ. නි. 1.603) එවං භගවතා අනෙකෙහි ආකාරෙහි පසංසිත්වා ‘‘කථං භාවිතා, භික්ඛවෙ, කායගතාසති කථං බහුලීකතා මහප්ඵලා හොති මහානිසංසා? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.154) නයෙන ආනාපානපබ්බං, ඉරියාපථපබ්බං, චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බං, පටික්කූලමනසිකාරපබ්බං, ධාතුමනසිකාරපබ්බං, නවසිවථිකපබ්බානීති ඉමෙසං චුද්දසන්නං පබ්බානං වසෙන කායගතාසතිකම්මට්ඨානං නිද්දිට්ඨං, තස්ස භාවනානිද්දෙසො අනුප්පත්තො.

තත්ථ යස්මා ඉරියාපථපබ්බං චතුසම්පජඤ්ඤපබ්බං ධාතුමනසිකාරපබ්බන්ති ඉමානි තීණි විපස්සනාවසෙන වුත්තානි. නව සිවථිකපබ්බානි විපස්සනාඤාණෙසුයෙව ආදීනවානුපස්සනාවසෙන වුත්තානි. යාපි චෙත්ථ උද්ධුමාතකාදීසු සමාධිභාවනා ඉජ්ඣෙය්ය, සා අසුභනිද්දෙසෙ පකාසිතායෙව. ආනාපානපබ්බං පන පටික්කූලමනසිකාරපබ්බඤ්ච ඉමානෙවෙත්ථ ද්වෙ සමාධිවසෙන වුත්තානි. තෙසු ආනාපානපබ්බං ආනාපානස්සතිවසෙන විසුං කම්මට්ඨානංයෙව. යං පනෙතං ‘‘පුන චපරං, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ඉමමෙව කායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තචපරියන්තං පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛති. අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා…පෙ… මුත්ත’’න්ති (ම. නි. 3.154) එවං මත්ථලුඞ්ගං අට්ඨිමිඤ්ජෙන සඞ්ගහෙත්වා පටික්කූලමනසිකාරවසෙන දෙසිතං ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං, ඉදමිධ කායගතාසතීති අධිප්පෙතං.

179. තත්ථායං ¶ පාළිවණ්ණනාපුබ්බඞ්ගමො භාවනානිද්දෙසො. ඉමමෙව කායන්ති ඉමං චතුමහාභූතිකං ¶ පූතිකායං. උද්ධං පාදතලාති පාදතලතො උපරි. අධො කෙසමත්ථකාති කෙසග්ගතො හෙට්ඨා. තචපරියන්තන්ති තිරියං තචපරිච්ඡින්නං. පූරං නානප්පකාරස්ස අසුචිනො පච්චවෙක්ඛතීති නානප්පකාරකෙසාදිඅසුචිභරිතො අයං කායොති පස්සති. කථං? අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා…පෙ… මුත්තන්ති.

තත්ථ අත්ථීති සංවිජ්ජන්ති. ඉමස්මින්ති ය්වායං උද්ධං පාදතලා අධො කෙසමත්ථකා තචපරියන්තො පූරො නානප්පකාරස්ස අසුචිනොති වුච්චති, තස්මිං. කායෙති සරීරෙ. සරීරං හි අසුචිසඤ්චයතො කුච්ඡිතානං කෙසාදීනඤ්චෙව චක්ඛුරොගාදීනඤ්ච රොගසතානං ආයභූතතො කායොති වුච්චති. කෙසා ලොමාති එතෙ කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා. තත්ථ අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා, අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ ලොමාති එවං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

ඉමස්මිං හි පාදතලා පට්ඨාය උපරි, කෙසමත්ථකා පට්ඨාය හෙට්ඨා, තචතො පට්ඨාය පරිතොති එත්තකෙ බ්යාමමත්තෙ කළෙවරෙ සබ්බාකාරෙනපි විචිනන්තො න කොචි කිඤ්චි මුත්තං වා මණිං වා වෙළුරියං වා අගරුං වා කුඞ්කුමං වා කප්පූරං වා වාසචුණ්ණාදිං වා අණුමත්තම්පි සුචිභාවං පස්සති, අථ ඛො පරමදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡං අසිරිකදස්සනං නානප්පකාරං කෙසලොමාදිභෙදං අසුචිංයෙව පස්සති. තෙන වුත්තං ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා ලොමා…පෙ… මුත්ත’’න්ති. අයමෙත්ථ පදසම්බන්ධතො වණ්ණනා.

180. ඉමං පන කම්මට්ඨානං භාවෙතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන වුත්තප්පකාරං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා ඉදං කම්මට්ඨානං ගහෙතබ්බං. තෙනාපිස්ස කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං දසධා ච මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. තත්ථ වචසා මනසා වණ්ණතො සණ්ඨානතො දිසතො ඔකාසතො පරිච්ඡෙදතොති එවං සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං.

ඉමස්මිං හි පටික්කූලමනසිකාරකම්මට්ඨානෙ යොපි තිපිටකො හොති, තෙනාපි මනසිකාරකාලෙ පඨමං වාචාය සජ්ඣායො කාතබ්බො. එකච්චස්ස හි සජ්ඣායං කරොන්තස්සෙව කම්මට්ඨානං පාකටං හොති මලයවාසී මහාදෙවත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතකම්මට්ඨානානං ද්වින්නං ථෙරානං විය. ථෙරො ¶ කිර තෙහි කම්මට්ඨානං යාචිතො චත්තාරො මාසෙ ඉමංයෙව සජ්ඣායං කරොථාති ද්වත්තිංසාකාරපාළිං අදාසි. තෙ කිඤ්චාපි නෙසං ද්වෙ තයො නිකායා පගුණා, පදක්ඛිණග්ගාහිතාය ¶ පන චත්තාරො මාසෙ ද්වත්තිංසාකාරං සජ්ඣායන්තාව සොතාපන්නා අහෙසුං. තස්මා කම්මට්ඨානං කථෙන්තෙන ආචරියෙන අන්තෙවාසිකො වත්තබ්බො ‘‘පඨමං තාව වාචාය සජ්ඣායං කරොහී’’ති.

කරොන්තෙන ච තචපඤ්චකාදීනි පරිච්ඡින්දිත්වා අනුලොමපටිලොමවසෙන සජ්ඣායො කාතබ්බො. කෙසා ලොමා නඛා දන්තා තචොති හි වත්වා පුන පටිලොමතො තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසාති වත්තබ්බං.

තදනන්තරං වක්කපඤ්චකෙ මංසං න්හාරු අට්ඨි අට්ඨිමිඤ්ජං වක්කන්ති වත්වා පුන පටිලොමතො වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං, තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසාති වත්තබ්බං.

තතො පප්ඵාසපඤ්චකෙ හදයං යකනං කිලොමකං පිහකං පප්ඵාසන්ති වත්වා පුන පටිලොමතො පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං, වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං, තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසාති වත්තබ්බං.

තතො මත්ථලුඞ්ගපඤ්චකෙ අන්තං අන්තගුණං උදරියං කරීසං මත්ථලුඞ්ගන්ති වත්වා පුන පටිලොමතො මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං, පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං, වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං, තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසාති වත්තබ්බං.

තතො මෙදඡක්කෙ පිත්තං සෙම්හං පුබ්බො ලොහිතං සෙදො මෙදොති වත්වා පුන පටිලොමතො මෙදො සෙදො ලොහිතං පුබ්බො සෙම්හං පිත්තං, මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං, පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං, වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං, තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසාති වත්තබ්බං.

තතො මුත්තඡක්කෙ අස්සු වසා ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකා ලසිකා මුත්තන්ති වත්වා පුන පටිලොමතො මුත්තං ලසිකා සිඞ්ඝාණිකා ඛෙළො වසා අස්සු, මෙදො සෙදො ලොහිතං පුබ්බො සෙම්හං පිත්තං, මත්ථලුඞ්ගං කරීසං උදරියං අන්තගුණං අන්තං, පප්ඵාසං පිහකං කිලොමකං යකනං හදයං, වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං අට්ඨි න්හාරු මංසං, තචො දන්තා නඛා ලොමා කෙසාති වත්තබ්බං.

එවං ¶ ¶ කාලසතං කාලසහස්සං කාලසතසහස්සම්පි වාචාය සජ්ඣායො කාතබ්බො. වචසා සජ්ඣායෙන හි කම්මට්ඨානතන්ති පගුණා හොති, න ඉතො චිතො ච චිත්තං විධාවති. කොට්ඨාසා පාකටා හොන්ති, හත්ථසඞ්ඛලිකා විය වතිපාදපන්ති විය ච ඛායන්ති.

යථා පන වචසා, තථෙව මනසාපි සජ්ඣායො කාතබ්බො. වචසා සජ්ඣායො හි මනසා සජ්ඣායස්ස පච්චයො හොති. මනසා සජ්ඣායො ලක්ඛණපටිවෙධස්ස පච්චයො හොති.

වණ්ණතොති කෙසාදීනං වණ්ණො වවත්ථපෙතබ්බො.

සණ්ඨානතොති තෙසඤ්ඤෙව සණ්ඨානං වවත්ථපෙතබ්බං.

දිසතොති ඉමස්මිං හි සරීරෙ නාභිතො උද්ධං උපරිමදිසා, අධො හෙට්ඨිමදිසා, තස්මා අයං කොට්ඨාසො ඉමිස්සා නාම දිසායාති දිසා වවත්ථපෙතබ්බා.

ඔකාසතොති අයං කොට්ඨාසො ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ පතිට්ඨිතොති එවං තස්ස තස්ස ඔකාසො වවත්ථපෙතබ්බො.

පරිච්ඡෙදතොති සභාගපරිච්ඡෙදො විසභාගපරිච්ඡෙදොති ද්වෙ පරිච්ඡෙදා. තත්ථ අයං කොට්ඨාසො හෙට්ඨා ච උපරි ච තිරියඤ්ච ඉමිනා නාම පරිච්ඡින්නොති එවං සභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. කෙසා න ලොමා, ලොමාපි න කෙසාති එවං අමිස්සකතාවසෙන විසභාගපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො.

එවං සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛන්තෙන පන ඉදං කම්මට්ඨානං අසුකස්මිං සුත්තෙ පටික්කූලවසෙන කථිතං, අසුකස්මිං ධාතුවසෙනාති ඤත්වා ආචික්ඛිතබ්බං. ඉදඤ්හි මහාසතිපට්ඨානෙ (දී. නි. 2.377) පටික්කූලවසෙනෙව කථිතං. මහාහත්ථිපදොපම(ම. නි. 1.300 ආදයො) මහාරාහුලොවාද(ම. නි. 2.113 ආදයො) ධාතුවිභඞ්ගෙසු(ම. නි. 3.342 ආදයො) ධාතුවසෙන කථිතං. කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153) පන යස්ස වණ්ණතො උපට්ඨාති, තං සන්ධාය චත්තාරි ඣානානි විභත්තානි. තත්ථ ධාතුවසෙන කථිතං විපස්සනාකම්මට්ඨානං ¶ හොති. පටික්කූලවසෙන කථිතං සමථකම්මට්ඨානං. තදෙතං ඉධ සමථකම්මට්ඨානමෙවාති.

181. එවං ¶ සත්තධා උග්ගහකොසල්ලං ආචික්ඛිත්වා අනුපුබ්බතො, නාතිසීඝතො, නාතිසණිකතො, වික්ඛෙපපටිබාහනතො, පණ්ණත්තිසමතික්කමනතො, අනුපුබ්බමුඤ්චනතො, අප්පනාතො, තයො ච සුත්තන්තාති එවං දසධා මනසිකාරකොසල්ලං ආචික්ඛිතබ්බං. තත්ථ අනුපුබ්බතොති ඉදඤ්හි සජ්ඣායකරණතො පට්ඨාය අනුපටිපාටියා මනසිකාතබ්බං, න එකන්තරිකාය. එකන්තරිකාය හි මනසිකරොන්තො යථා නාම අකුසලො පුරිසො ද්වත්තිංසපදං නිස්සෙණිං එකන්තරිකාය ආරොහන්තො කිලන්තකායො පතති, න ආරොහනං සම්පාදෙති, එවමෙව භාවනාසම්පත්තිවසෙන අධිගන්තබ්බස්ස අස්සාදස්ස අනධිගමා කිලන්තචිත්තො පතති, න භාවනං සම්පාදෙති.

අනුපුබ්බතො මනසිකරොන්තෙනාපි ච නාතිසීඝතො මනසිකාතබ්බං. අතිසීඝතො මනසිකරොතො හි යථා නාම තියොජනමග්ගං පටිපජ්ජිත්වා ඔක්කමනවිස්සජ්ජනං අසල්ලක්ඛෙත්වා සීඝෙන ජවෙන සතක්ඛත්තුම්පි ගමනාගමනං කරොතො පුරිසස්ස කිඤ්චාපි අද්ධානං පරික්ඛයං ගච්ඡති, අථ ඛො පුච්ඡිත්වාව ගන්තබ්බං හොති, එවමෙව කෙවලං කම්මට්ඨානං පරියොසානං පාපුණාති, අවිභූතං පන හොති, න විසෙසං ආවහති, තස්මා නාතිසීඝතො මනසිකාතබ්බං.

යථා ච නාතිසීඝතො, එවං නාතිසණිකතොපි. අතිසණිකතො මනසිකරොතො හි යථා නාම තදහෙව තියොජනමග්ගං ගන්තුකාමස්ස පුරිසස්ස අන්තරාමග්ගෙ රුක්ඛපබ්බතතළාකාදීසු විලම්බමානස්ස මග්ගො පරික්ඛයං න ගච්ඡති, ද්වීහතීහෙන පරියොසාපෙතබ්බො හොති, එවමෙව කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡති, විසෙසාධිගමස්ස පච්චයො න හොති.

වික්ඛෙපපටිබාහනතොති කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චෙතසො වික්ඛෙපො පටිබාහිතබ්බො. අප්පටිබාහතො හි යථා නාම එකපදිකං පපාතමග්ගං පටිපන්නස්ස පුරිසස්ස අක්කමනපදං අසල්ලක්ඛෙත්වා ඉතො චිතො ච විලොකයතො පදවාරො විරජ්ඣති, තතො සතපොරිසෙ පපාතෙ පතිතබ්බං හොති, එවමෙව බහිද්ධා වික්ඛෙපෙ සති කම්මට්ඨානං පරිහායති පරිධංසති. තස්මා වික්ඛෙපපටිබාහනතො මනසිකාතබ්බං.

පණ්ණත්තිසමතික්කමනතොති ¶ ¶ යායං කෙසා ලොමාතිආදිකා පණ්ණත්ති, තං අතික්කමිත්වා පටික්කූලන්ති චිත්තං ඨපෙතබ්බං. යථා හි උදකදුල්ලභකාලෙ මනුස්සා අරඤ්ඤෙ උදපානං දිස්වා තත්ථ තාලපණ්ණාදිකං කිඤ්චිදෙව සඤ්ඤාණං බන්ධිත්වා තෙන සඤ්ඤාණෙන ආගන්ත්වා න්හායන්ති චෙව පිවන්ති ච. යදා පන නෙසං අභිණ්හසඤ්චාරෙන ආගතාගතපදං පාකටං හොති, තදා සඤ්ඤාණෙන කිච්චං න හොති, ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ගන්ත්වා න්හායන්ති චෙව පිවන්ති ච, එවමෙව පුබ්බභාගෙ කෙසා ලොමාතිපණ්ණත්තිවසෙන මනසිකරොතො පටික්කූලභාවො පාකටො හොති. අථ කෙසා ලොමාතිපණ්ණත්තිං සමතික්කමිත්වා පටික්කූලභාවෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බං.

අනුපුබ්බමුඤ්චනතොති යො යො කොට්ඨාසො න උපට්ඨාති, තං තං මුඤ්චන්තෙන අනුපුබ්බමුඤ්චනතො මනසිකාතබ්බං. ආදිකම්මිකස්ස හි කෙසාති මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා මුත්තන්ති ඉමං පරියොසානකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. මුත්තන්ති ච මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා කෙසාති ඉමං ආදිකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨති. අථස්ස මනසිකරොතො මනසිකරොතො කෙචි කොට්ඨාසා උපට්ඨහන්ති, කෙචි න උපට්ඨහන්ති. තෙන යෙ යෙ උපට්ඨහන්ති, තෙසු තෙසු තාව කම්මං කාතබ්බං. යාව ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු තෙසම්පි එකො සුට්ඨුතරං උපට්ඨහති, එවං උපට්ඨිතං පන තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරොන්තෙන අප්පනා උප්පාදෙතබ්බා.

තත්රායං උපමා – යථා හි ද්වත්තිංසතාලකෙ තාලවනෙ වසන්තං මක්කටං ගහෙතුකාමො ලුද්දො ආදිම්හි ඨිතතාලස්ස පණ්ණං සරෙන විජ්ඣිත්වා උක්කුට්ඨිං කරෙය්ය, අථ ඛො සො මක්කටො පටිපාටියා තස්මිං තස්මිං තාලෙ පතිත්වා පරියන්තතාලමෙව ගච්ඡෙය්ය, තත්ථපි ගන්ත්වා ලුද්දෙන තථෙව කතෙ පුන තෙනෙව නයෙන ආදිතාලං ආගච්ඡෙය්ය, සො එවං පුනප්පුනං පරිපාතියමානො උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙයෙව උට්ඨහිත්වා අනුක්කමෙන එකස්මිං තාලෙ නිපතිත්වා තස්ස වෙමජ්ඣෙ මකුළතාලපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා විජ්ඣියමානොපි න උට්ඨහෙය්ය, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – යථා හි තාලවනෙ ද්වත්තිංසතාලා, එවං ඉමස්මිං කායෙ ද්වත්තිංසකොට්ඨාසා. මක්කටො විය චිත්තං. ලුද්දො විය යොගාවචරො. මක්කටස්ස ද්වත්තිංසතාලකෙ තාලවනෙ නිවාසො විය යොගිනො ¶ චිත්තස්ස ද්වත්තිංසකොට්ඨාසකෙ කායෙ ආරම්මණවසෙන අනුසඤ්චරණං. ලුද්දෙන ආදිම්හි ඨිතතාලස්ස පණ්ණං සරෙන විජ්ඣිත්වා උක්කුට්ඨියා කතාය මක්කටස්ස තස්මිං තස්මිං තාලෙ පතිත්වා පරියන්තතාලගමනං විය යොගිනො කෙසාති මනසිකාරෙ ආරද්ධෙ ¶ පටිපාටියා ගන්ත්වා පරියොසානකොට්ඨාසෙයෙව චිත්තස්ස සණ්ඨානං. පුන පච්චාගමනෙපි එසෙව නයො. පුනප්පුනං පරිපාතියමානස්ස මක්කටස්ස උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙ උට්ඨානං විය පුනප්පුනං මනසිකරොතො කෙසුචි කෙසුචි උපට්ඨිතෙසු අනුපට්ඨහන්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා උපට්ඨිතෙසු පරිකම්මකරණං. අනුක්කමෙන එකස්මිං තාලෙ නිපතිත්වා තස්ස මජ්ඣෙ මකුළතාලපණ්ණසූචිං දළ්හං ගහෙත්වා විජ්ඣියමානස්සපි අනුට්ඨානං විය අවසානෙ ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු යො සුට්ඨුතරං උපට්ඨාති, තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරිත්වා අප්පනාය උප්පාදනං.

අපරාපි උපමා – යථා නාම පිණ්ඩපාතිකො භික්ඛු ද්වත්තිංසකුලං ගාමං උපනිස්සාය වසන්තො පඨමගෙහෙයෙව ද්වෙ භික්ඛා ලභිත්වා පරතො එකං විස්සජ්ජෙය්ය. පුනදිවසෙ තිස්සො ලභිත්වා පරතො ද්වෙ විස්සජ්ජෙය්ය. තතියදිවසෙ ආදිම්හියෙව පත්තපූරං ලභිත්වා ආසනසාලං ගන්ත්වා පරිභුඤ්ජෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ද්වත්තිංසකුලගාමො විය හි ද්වත්තිංසාකාරො. පිණ්ඩපාතිකො විය යොගාවචරො. තස්ස තං ගාමං උපනිස්සාය වාසො විය යොගිනො ද්වත්තිංසාකාරෙ පරිකම්මකරණං. පඨමගෙහෙ ද්වෙ භික්ඛා ලභිත්වා පරතො එකිස්සා විස්සජ්ජනං විය දුතියදිවසෙ තිස්සො ලභිත්වා පරතො ද්වින්නං විස්සජ්ජනං විය ච මනසිකරොතො මනසිකරොතො අනුපට්ඨහන්තෙ විස්සජ්ජෙත්වා උපට්ඨිතෙසු යාව කොට්ඨාසද්වයෙ පරිකම්මකරණං. තතියදිවසෙ ආදිම්හියෙව පත්තපූරං ලභිත්වා ආසනසාලායං නිසීදිත්වා පරිභොගො විය ද්වීසු යො සුට්ඨුතරං උපට්ඨාති, තමෙව පුනප්පුනං මනසිකරිත්වා අප්පනාය උප්පාදනං.

අප්පනාතොති අප්පනාකොට්ඨාසතො කෙසාදීසු එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ අප්පනා හොතීති වෙදිතබ්බාති අයමෙවෙත්ථ අධිප්පායො.

තයො ච සුත්තන්තාති අධිචිත්තං, සීතිභාවො, බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලන්ති ඉමෙ තයො සුත්තන්තා වීරියසමාධියොජනත්ථං වෙදිතබ්බාති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. තත්ථ –

‘‘අධිචිත්තමනුයුත්තෙන ¶ , භික්ඛවෙ, භික්ඛුනා තීණි නිමිත්තානි කාලෙනකාලං මනසිකාතබ්බානි. කාලෙනකාලං සමාධිනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. කාලෙනකාලං පග්ගහනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. කාලෙනකාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං සමාධිනිමිත්තඤ්ඤෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං ¶ චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං පග්ගහනිමිත්තඤ්ඤෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං උද්ධච්චාය සංවත්තෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු එකන්තං උපෙක්ඛානිමිත්තඤ්ඤෙව මනසිකරෙය්ය, ඨානං තං චිත්තං න සම්මා සමාධියෙය්ය ආසවානං ඛයාය. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තො භික්ඛු කාලෙනකාලං සමාධිනිමිත්තං පග්ගහනිමිත්තං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසිකරොති, තං හොති චිත්තං මුදුඤ්ච කම්මඤ්ඤඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය.

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා උක්කං බන්ධති, උක්කං බන්ධිත්වා උක්කාමුඛං ආලිම්පෙති, උක්කාමුඛං ආලිම්පෙත්වා සණ්ඩාසෙන ජාතරූපං ගහෙත්වා උක්කාමුඛෙ පක්ඛිපිත්වා කාලෙනකාලං අභිධමති, කාලෙනකාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙනකාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අභිධමෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං ඩහෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං උදකෙන පරිප්ඵොසෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං නිබ්බායෙය්ය. සචෙ, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං එකන්තං අජ්ඣුපෙක්ඛෙය්ය, ඨානං තං ජාතරූපං න සම්මා පරිපාකං ගච්ඡෙය්ය. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, සුවණ්ණකාරො වා සුවණ්ණකාරන්තෙවාසී වා තං ජාතරූපං කාලෙනකාලං අභිධමති, කාලෙනකාලං උදකෙන පරිප්ඵොසෙති, කාලෙනකාලං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තං හොති ජාතරූපං මුදුඤ්ච කම්මඤ්ඤඤ්ච පභස්සරඤ්ච, න ච පභඞ්ගු, සම්මා උපෙති කම්මාය. යස්සා යස්සා ච පිළන්ධනවිකතියා ආකඞ්ඛති යදි පටිකාය යදි කුණ්ඩලාය යදි ¶ ගීවෙය්යාය යදි සුවණ්ණමාලාය, තඤ්චස්ස අත්ථං අනුභොති.

‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, අධිචිත්තමනුයුත්තෙන…පෙ… සමාධියති ආසවානං ඛයාය. යස්ස යස්ස ච අභිඤ්ඤා සච්ඡි කරණීයස්ස ධම්මස්ස චිත්තං අභිනින්නාමෙති අභිඤ්ඤා සච්ඡි කිරියාය, තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සති ආයතනෙ’’ති (අ. නි. 3.103).

ඉදං ¶ සුත්තං අධිචිත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

‘‘ඡහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අනුත්තරං සීතිභාවං සච්ඡිකාතුං. කතමෙහි ඡහි? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු යස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගහෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං නිග්ගණ්හාති. යස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගහෙතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං පග්ගණ්හාති. යස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසිතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං සම්පහංසෙති. යස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බං, තස්මිං සමයෙ චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛති. පණීතාධිමුත්තිකො ච හොති නිබ්බානාභිරතො. ඉමෙහි ඛො, භික්ඛවෙ, ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු භබ්බො අනුත්තරං සීතිභාවං සච්ඡිකාතු’’න්ති (අ. නි. 6.85).

ඉදං සුත්තං අනුත්තරං සීතිභාවොති වෙදිතබ්බං.

බොජ්ඣඞ්ගකොසල්ලං ‘‘පන එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යස්මිං සමයෙ ලීනං චිත්තං හොති, අකාලො තස්මිං සමයෙ පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස භාවනායා’’ති (සං. නි. 5.234) අප්පනාකොසල්ලකථායං දස්සිතමෙව.

ඉති ඉදං සත්තවිධං උග්ගහකොසල්ලං සුග්ගහිතං කත්වා ඉදඤ්ච දසවිධං මනසිකාරකොසල්ලං සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා තෙන යොගිනා උභයකොසල්ලවසෙන කම්මට්ඨානං සාධුකං උග්ගහෙතබ්බං. සචෙ පනස්ස ආචරියෙන සද්ධිං එකවිහාරෙයෙව ඵාසු හොති, එවං විත්ථාරෙන අකථාපෙත්වා කම්මට්ඨානං සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වා කම්මට්ඨානං අනුයුජ්ජන්තෙන විසෙසං ලභිත්වා උපරූපරි කථාපෙතබ්බං. අඤ්ඤත්ථ වසිතුකාමෙන යථාවුත්තෙන විධිනා විත්ථාරතො කථාපෙත්වා පුනප්පුනං පරිවත්තෙත්වා සබ්බං ගණ්ඨිට්ඨානං ඡින්දිත්වා පථවීකසිණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව අනනුරූපං සෙනාසනං පහාය අනුරූපෙ ¶ විහාරෙ වසන්තෙන ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදං කත්වා පටික්කූලමනසිකාරෙ පරිකම්මං කාතබ්බං.

කරොන්තෙන පන කෙසෙසු තාව නිමිත්තං ගහෙතබ්බං. කථං? එකං වා ද්වෙ වා කෙසෙ ලුඤ්චිත්වා හත්ථතලෙ ඨපෙත්වා වණ්ණො තාව වවත්ථපෙතබ්බො. ඡින්නට්ඨානෙපි කෙසෙ ඔලොකෙතුං වට්ටති. උදකපත්තෙ වා යාගුපත්තෙ වා ඔලොකෙතුම්පි වට්ටතියෙව. කාළකකාලෙ දිස්වා කාළකාති මනසිකාතබ්බා ¶ . සෙතකාලෙ සෙතාති. මිස්සකකාලෙ පන උස්සදවසෙන මනසිකාතබ්බා හොන්ති. යථා ච කෙසෙසු, එවං සකලෙපි තචපඤ්චකෙ දිස්වාව නිමිත්තං ගහෙතබ්බං.

කොට්ඨාසවවත්ථාපනකථා

182. එවං නිමිත්තං ගහෙත්වා සබ්බකොට්ඨාසෙ වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන වවත්ථපෙත්වා වණ්ණසණ්ඨානගන්ධආසයොකාසවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලතො වවත්ථපෙතබ්බා.

තත්රායං සබ්බකොට්ඨාසෙසු අනුපුබ්බකථා. කෙසා තාව පකතිවණ්ණෙන කාළකා අද්දාරිට්ඨකවණ්ණා. සණ්ඨානතො දීඝවට්ටලිකා තුලාදණ්ඩසණ්ඨානා. දිසතො උපරිමදිසාය ජාතා. ඔකාසතො උභොසු පස්සෙසු කණ්ණචූළිකාහි, පුරතො නලාටන්තෙන, පච්ඡතො ගලවාටකෙන පරිච්ඡින්නා. සීසකටාහවෙඨනං අල්ලචම්මං කෙසානං ඔකාසො. පරිච්ඡෙදතො කෙසා සීසවෙඨනචම්මෙ වීහග්ගමත්තං පවිසිත්වා පතිට්ඨිතෙන හෙට්ඨා අත්තනො මූලතලෙන, උපරි ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා, ද්වෙ කෙසා එකතො නත්ථීති අයං සභාගපරිච්ඡෙදො. කෙසා න ලොමා, ලොමා න කෙසාති එවං අවසෙසඑකතිංසකොට්ඨාසෙහි අමිස්සීකතා කෙසා නාම පාටියෙක්කො එකකොට්ඨාසොති අයං විසභාගපරිච්ඡෙදො. ඉදං කෙසානං වණ්ණාදිතො වවත්ථාපනං.

183. ඉදං පන නෙසං වණ්ණාදිවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලතො වවත්ථාපනං. කෙසා නාමෙතෙ වණ්ණතොපි පටික්කූලා. සණ්ඨානතොපි ගන්ධතොපි ආසයතොපි ඔකාසතොපි පටික්කූලා.

මනුඤ්ඤෙපි ¶ හි යාගුපත්තෙ වා භත්තපත්තෙ වා කෙසවණ්ණං කිඤ්චි දිස්වා කෙසමිස්සකමිදං හරථ නන්ති ජිගුච්ඡන්ති. එවං කෙසා වණ්ණතො පටික්කූලා. රත්තිං භුඤ්ජන්තාපි කෙසසණ්ඨානං අක්කවාකං වා මකචිවාකං වා ඡුපිත්වාපි තථෙව ජිගුච්ඡන්ති. එවං සණ්ඨානතො පටික්කූලා.

තෙලමක්ඛනපුප්ඵධූපාදි සඞ්ඛාරවිරහිතානඤ්ච කෙසානං ගන්ධො පරමජෙගුච්ඡො හොති. තතො ජෙගුච්ඡතරො අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තානං. කෙසා හි වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටික්කූලාපි සියුං, ගන්ධෙන පන පටික්කූලායෙව. යථා හි දහරස්ස කුමාරස්ස වච්චං වණ්ණතො හලිද්දිවණ්ණං, සණ්ඨානතොපි හලිද්දිපිණ්ඩසණ්ඨානං. සඞ්කාරට්ඨානෙ ඡඩ්ඩිතඤ්ච උද්ධුමාතකකාළසුනඛසරීරං වණ්ණතො තාලපක්කවණ්ණං ¶ . සණ්ඨානතො වට්ටෙත්වා විස්සට්ඨමුදිඞ්ගසණ්ඨානං. දාඨාපිස්ස සුමනමකුළසදිසාති උභයම්පි වණ්ණසණ්ඨානතො සියා අප්පටික්කූලං ගන්ධෙන පන පටික්කූලමෙව. එවං කෙසාපි සියුං වණ්ණසණ්ඨානතො අප්පටික්කූලා ගන්ධෙන පන පටික්කූලායෙවාති.

යථා පන අසුචිට්ඨානෙ ගාමනිස්සන්දෙන ජාතානි සූපෙය්යපණ්ණානි නාගරිකමනුස්සානං ජෙගුච්ඡානි හොන්ති අපරිභොගානි, එවං කෙසාපි පුබ්බලොහිතමුත්තකරීසපිත්තසෙම්හාදිනිස්සන්දෙන ජාතත්තා ජෙගුච්ඡාති ඉදං නෙසං ආසයතො පාටික්කුල්යං.

ඉමෙ ච කෙසා නාම ගූථරාසිම්හි උට්ඨිතකණ්ණිකං විය එකතිංසකොට්ඨාසරාසිම්හි ජාතා. තෙ සුසානසඞ්කාරට්ඨානාදීසු ජාතසාකං විය පරික්ඛාදීසු ජාතකමලකුවලයාදිපුප්ඵං විය ච අසුචිට්ඨානෙ ජාතත්තා පරමජෙගුච්ඡාති ඉදං නෙසං ඔකාසතො පාටික්කුල්යං.

යථා ච කෙසානං, එවං සබ්බකොට්ඨාසානං වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලතා වෙදිතබ්බා. වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන පන සබ්බෙපි විසුං විසුං වවත්ථපෙතබ්බා.

184. තත්ථ ලොමා තාව පකතිවණ්ණතො න කෙසා විය අසම්භින්නකාළකා, කාළපිඞ්ගලා පන හොන්ති. සණ්ඨානතො ඔනතග්ගා තාලමූලසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො ඨපෙත්වා කෙසානං පතිට්ඨිතොකාසඤ්ච හත්ථපාදතලානි ච යෙභුය්යෙන අවසෙසසරීරවෙඨනචම්මෙ ජාතා. පරිච්ඡෙදතො සරීරවෙඨනචම්මෙ ලිඛාමත්තං පවිසිත්වා ¶ පතිට්ඨිතෙන හෙට්ඨා අත්තනො මූලතලෙන, උපරි ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා, ද්වෙ ලොමා එකතො නත්ථි, අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

185. නඛාති වීසතියා නඛපත්තානං නාමං. තෙ සබ්බෙපි වණ්ණතො සෙතා. සණ්ඨානතො මච්ඡසකලිකසණ්ඨානා. දිසතො පාදනඛා හෙට්ඨිමදිසාය, හත්ථනඛා උපරිමදිසායාති ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො අඞ්ගුලීනං අග්ගපිට්ඨෙසු පතිට්ඨිතා. පරිච්ඡෙදතො ද්වීසු දිසාසු අඞ්ගුලිකොටිමංසෙහි, අන්තො අඞ්ගුලිපිට්ඨිමංසෙන, බහි චෙව අග්ගෙ ච ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ¶ පරිච්ඡින්නා, ද්වෙ නඛා එකතො නත්ථි, අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

186. දන්තාති පරිපුණ්ණදන්තස්ස ද්වත්තිංස දන්තට්ඨිකානි. තෙපි වණ්ණතො සෙතා. සණ්ඨානතො අනෙකසණ්ඨානා. තෙසං හි හෙට්ඨිමාය තාව දන්තපාළියා මජ්ඣෙ චත්තාරො දන්තා මත්තිකාපිණ්ඩෙ පටිපාටියා ඨපිතඅලාබුබීජසණ්ඨානා. තෙසං උභොසු පස්සෙසු එකෙකො එකමූලකො එකකොටිකො මල්ලිකමකුළසණ්ඨානො. තතො එකෙකො ද්විමූලකො ද්විකොටිකො යානකඋපත්ථම්භිනිසණ්ඨානො. තතො ද්වෙ ද්වෙ තිමූලා තිකොටිකා. තතො ද්වෙ ද්වෙ චතුමූලා චතුකොටිකාති. උපරිමපාළියාපි එසෙව නයො. දිසතො උපරිමදිසාය ජාතා. ඔකාසතො ද්වීසු හනුකට්ඨිකෙසු පතිට්ඨිතා. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා හනුකට්ඨිකෙ පතිට්ඨිතෙන අත්තනො මූලතලෙන, උපරි ආකාසෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා, ද්වෙ දන්තා එකතො නත්ථි, අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

187. තචොති සකලසරීරං වෙඨෙත්වා ඨිතචම්මං. තස්ස උපරි කාළසාමපීතාදිවණ්ණා ඡවි නාම යා සකලසරීරතොපි සඞ්කඩ්ඪියමානා බදරට්ඨිමත්තා හොති. තචො පන වණ්ණතො සෙතොයෙව. සො චස්ස සෙතභාවො අග්ගිජාලාභිඝාතපහරණප්පහාරාදීහි විද්ධංසිතාය ඡවියා පාකටො හොති. සණ්ඨානතො සරීරසණ්ඨානොව හොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.

විත්ථාරතො ¶ පන පාදඞ්ගුලිත්තචො කොසකාරකකොසසණ්ඨානො. පිට්ඨිපාදත්තචො පුටබන්ධඋපාහනසණ්ඨානො. ජඞ්ඝත්තචො භත්තපුටකතාලපණ්ණසණ්ඨානො. ඌරුත්තචො තණ්ඩුලභරිතදීඝත්ථවිකසණ්ඨානො. ආනිසදත්තචො උදකපූරිතපටපරිස්සාවනසණ්ඨානො. පිට්ඨිත්තචො ඵලකොනද්ධචම්මසණ්ඨානො. කුච්ඡිත්තචො වීණාදොණිකොනද්ධචම්මසණ්ඨානො. උරත්තචො යෙභුය්යෙන චතුරස්සසණ්ඨානො. උභයබාහුත්තචො තූණිරොනද්ධචම්මසණ්ඨානො. පිට්ඨිහත්ථත්තචො ඛුරකොසසණ්ඨානො, ඵණකත්ථවිකසණ්ඨානො වා. හත්ථඞ්ගුලිත්තචො කුඤ්චිකාකොසකසණ්ඨානො. ගීවත්තචො ගලකඤ්චුකසණ්ඨානො. මුඛත්තචො ඡිද්දාවඡිද්දො කීටකුලාවකසණ්ඨානො. සීසත්තචො පත්තත්ථවිකසණ්ඨානොති.

තචපරිග්ගණ්හකෙන ච යොගාවචරෙන උත්තරොට්ඨතො පට්ඨාය උපරිමුඛං ඤාණං පෙසෙත්වා පඨමං තාව ¶ මුඛං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතචම්මං වවත්ථපෙතබ්බං. තතො නලාටට්ඨිචම්මං. තතො ථවිකාය පක්ඛිත්තපත්තස්ස ච ථවිකාය ච අන්තරෙන හත්ථමිව සීසට්ඨිකස්ස ච සීසචම්මස්ස ච අන්තරෙන ඤාණං පෙසෙත්වා අට්ඨිකෙන සද්ධිං චම්මස්ස එකාබද්ධභාවං වියොජෙන්තෙන සීසචම්මං වවත්ථපෙතබ්බං. තතො ඛන්ධචම්මං. තතො අනුලොමෙන පටිලොමෙන ච දක්ඛිණහත්ථචම්මං. අථ තෙනෙව නයෙන වාමහත්ථචම්මං. තතො පිට්ඨිචම්මං තං වවත්ථපෙත්වා අනුලොමෙන පටිලොමෙන ච දක්ඛිණපාදචම්මං. අථ තෙනෙව නයෙන වාමපාදචම්මං. තතො අනුක්කමෙනෙව වත්ථිඋදරහදයගීවචම්මානි වවත්ථපෙතබ්බානි. අථ ගීවචම්මානන්තරං හෙට්ඨිමහනුචම්මං වවත්ථපෙත්වා අධරොට්ඨපරියොසානං පාපෙත්වා නිට්ඨපෙතබ්බං. එවං ඔළාරිකොළාරිකං පරිග්ගණ්හන්තස්ස සුඛුමම්පි පාකටං හොති. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො සකලසරීරං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතො. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා පතිට්ඨිතතලෙන, උපරි ආකාසෙන පරිච්ඡින්නො, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

188. මංසන්ති නව මංසපෙසිසතානි. තං සබ්බම්පි වණ්ණතො රත්තං කිංසුකපුප්ඵසදිසං. සණ්ඨානතො ජඞ්ඝපිණ්ඩිකමංසං තාලපණ්ණපුටභත්තසණ්ඨානං. ඌරුමංසං නිසදපොතසණ්ඨානං. ආනිසදමංසං උද්ධනකොටිසණ්ඨානං. පිට්ඨිමංසං තාලගුළපටලසණ්ඨානං. ඵාසුකද්වයමංසං කොට්ඨලිකාය කුච්ඡියං තනුමත්තිකාලෙපසණ්ඨානං. ථනමංසං වට්ටෙත්වා අවක්ඛිත්තමත්තිකාපිණ්ඩසණ්ඨානං. බාහුද්වයමංසං ¶ ද්විගුණං කත්වා ඨපිතනිච්චම්මමහාමූසිකසණ්ඨානං. එවං ඔළාරිකොළාරිකං පරිග්ගණ්හන්තස්ස සුඛුමම්පි පාකටං හොති. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො වීසාධිකානි තීණි අට්ඨිසතානි අනුලිම්පිත්වා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා අට්ඨිසඞ්ඝාතෙ පතිට්ඨිතතලෙන, උපරි තචෙන, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

189. න්හාරූති නව න්හාරුසතානි. වණ්ණතො සබ්බෙපි න්හාරූ සෙතා. සණ්ඨානතො නානාසණ්ඨානා. එතෙසු හි ගීවාය උපරිමභාගතො පට්ඨාය පඤ්ච මහාන්හාරූ සරීරං විනන්ධමානා පුරිමපස්සෙන ඔතිණ්ණා. පඤ්ච පච්ඡිමපස්සෙන. පඤ්ච දක්ඛිණපස්සෙන. පඤ්ච වාමපස්සෙන. දක්ඛිණහත්ථං විනන්ධමානාපි හත්ථස්ස පුරිමපස්සෙන පඤ්ච. පච්ඡිමපස්සෙන පඤ්ච. තථා වාමහත්ථං විනන්ධමානා. දක්ඛිණපාදං විනන්ධමානාපි පාදස්ස පුරිමපස්සෙන පඤ්ච. පච්ඡිමපස්සෙන පඤ්ච. තථා වාමපාදං විනන්ධමානාපීති එවං සරීරධාරකා නාම සට්ඨිමහාන්හාරූ කායං විනන්ධමානා ඔතිණ්ණා ¶ . යෙ කණ්ඩරාතිපි වුච්චන්ති. තෙ සබ්බෙපි කන්දලමකුළසණ්ඨානා. අඤ්ඤෙ පන තං තං පදෙසං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඨිතා. තතො සුඛුමතරා සුත්තරජ්ජුකසණ්ඨානා. අඤ්ඤෙ තතො සුඛුමතරා පූතිලතාසණ්ඨානා, අඤ්ඤෙ තතො සුඛුමතරා මහාවීණාතන්තිසණ්ඨානා. අඤ්ඤෙ ථූලසුත්තකසණ්ඨානා. හත්ථපාදපිට්ඨීසු න්හාරූ සකුණපාදසණ්ඨානා. සීසෙ න්හාරූ දාරකානං සීසජාලකසණ්ඨානා. පිට්ඨියං න්හාරූ ආතපෙ පසාරිතඅල්ලජාලසණ්ඨානා. අවසෙසා තංතංඅඞ්ගපච්චඞ්ගානුගතා න්හාරූ සරීරෙ පටිමුක්කජාලකඤ්චුකසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො සකලසරීරෙ අට්ඨීනි ආබන්ධිත්වා ඨිතා. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා තිණ්ණං අට්ඨිසතානං උපරි පතිට්ඨිතතලෙහි, උපරි මංසචම්මානි ආහච්ච ඨිතප්පදෙසෙහි, තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා, අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

190. අට්ඨීති ඨපෙත්වා ද්වත්තිංස දන්තට්ඨීනි අවසෙසානි චතුසට්ඨි හත්ථට්ඨීනි, චතුසට්ඨි පාදට්ඨීනි, චතුසට්ඨි මංසනිස්සිතානි මුදුඅට්ඨීනි, ද්වෙ පණ්හිකට්ඨීනි, එකෙකස්මිං පාදෙ ද්වෙ ද්වෙ ගොප්ඵකට්ඨීනි, ද්වෙ ජඞ්ඝට්ඨීනි, එකං ජණ්ණුකට්ඨි, එකං ඌරුට්ඨි, ද්වෙ කටිට්ඨීනි, අට්ඨාරස පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීනි, චතුවීසති ඵාසුකට්ඨීනි, චුද්දස උරට්ඨීනි ¶ , එකං හදයට්ඨි, ද්වෙ අක්ඛකට්ඨීනි, ද්වෙ කොට්ටට්ඨීනි, ද්වෙ බාහුට්ඨීනි, ද්වෙ ද්වෙ අග්ගබාහුට්ඨීනි, සත්ත ගීවට්ඨීනි, ද්වෙ හනුකට්ඨීනි, එකං නාසිකට්ඨි, ද්වෙ අක්ඛිට්ඨීනි, ද්වෙ කණ්ණට්ඨීනි, එකං නලාටට්ඨි. එකං මුද්ධට්ඨි, නව සීසකපාලට්ඨීනීති එවං තිමත්තානි අට්ඨිසතානි, තානි සබ්බානිපි වණ්ණතො සෙතානි. සණ්ඨානතො නානාසණ්ඨානානි.

තත්ථ හි අග්ගපාදඞ්ගුලිඅට්ඨීනි කතකබීජසණ්ඨානානි. තදනන්තරානි මජ්ඣපබ්බට්ඨීනි පනසට්ඨිසණ්ඨානානි. මූලපබ්බට්ඨීනි පණවසණ්ඨානානි. පිට්ඨිපාදට්ඨීනි කොට්ටිතකන්දලකන්දරාසිසණ්ඨානානි. පණ්හිකට්ඨි එකට්ඨිතාලඵලබීජසණ්ඨානං. ගොප්ඵකට්ඨීනි බද්ධකීළාගොළකසණ්ඨානානි. ජඞ්ඝට්ඨීනං ගොප්ඵකට්ඨීසු පතිට්ඨිතට්ඨානං අපනීතතචසින්දිකළීරසණ්ඨානං. ඛුද්දකජඞ්ඝට්ඨිකං ධනුකදණ්ඩසණ්ඨානං. මහන්තං මිලාතසප්පපිට්ඨිසණ්ඨානං. ජණ්ණුකට්ඨි එකතො පරික්ඛීණඵෙණකසණ්ඨානං. තත්ථ ජඞ්ඝට්ඨිකස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානං අතිඛිණග්ගගොසිඞ්ගසණ්ඨානං. ඌරුට්ඨි දුත්තච්ඡිතවාසිපරසුදණ්ඩසණ්ඨානං. තස්ස කටිට්ඨිම්හි පතිට්ඨිතට්ඨානං කීළාගොළකසණ්ඨානං. තෙන කටිට්ඨිනො පතිට්ඨිතට්ඨානං අග්ගච්ඡින්නමහාපුන්නාගඵලසණ්ඨානං.

කටිට්ඨීනි ¶ ද්වෙපි එකාබද්ධානි හුත්වා කුම්භකාරිකඋද්ධනසණ්ඨානානි. පාටියෙක්කං කම්මාරකූටයොත්තකසණ්ඨානානි. කොටියං ඨිතං ආනිසදට්ඨි අධොමුඛං කත්වා ගහිතසප්පඵණසණ්ඨානං, සත්තට්ඨට්ඨානෙසු ඡිද්දාවඡිද්දං. පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීනි අබ්භන්තරතො උපරූපරි ඨපිතසීසපට්ටවෙඨකසණ්ඨානානි. බාහිරතො වට්ටනාවළිසණ්ඨානානි. තෙසං අන්තරන්තරා කකචදන්තසදිසා ද්වෙ තයො කණ්ටකා හොන්ති. චතුවීසතියා ඵාසුකට්ඨීසු අපරිපුණ්ණානි අපරිපුණ්ණඅසිසණ්ඨානානි. පරිපුණ්ණානි පරිපුණ්ණඅසිසණ්ඨානානි. සබ්බානිපි ඔදාතකුක්කුටස්ස පසාරිතපක්ඛසණ්ඨානානි. චුද්දස උරට්ඨීනි ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරසණ්ඨානානි. හදයට්ඨි දබ්බිඵණසණ්ඨානං.

අක්ඛකට්ඨීනි ඛුද්දකලොහවාසිදණ්ඩසණ්ඨානානි. කොට්ටට්ඨීනි එකතො පරික්ඛීණසීහළකුද්දාලසණ්ඨානානි. බාහුට්ඨීනි ආදාසදණ්ඩකසණ්ඨානානි. අග්ගබාහුට්ඨීනි යමකතාලකන්දසණ්ඨානානි. මණිබන්ධට්ඨීනි එකතො අල්ලියාපෙත්වා ඨපිතසීසකපට්ටවෙඨකසණ්ඨානානි. පිට්ඨිහත්ථට්ඨීනි කොට්ටිතකන්දලකන්දරාසිසණ්ඨානානි ¶ . හත්ථඞ්ගුලීසු මූලපබ්බට්ඨීනි පණවසණ්ඨානානි. මජ්ඣපබ්බට්ඨීනි අපරිපුණ්ණපනසට්ඨිසණ්ඨානානි. අග්ගපබ්බට්ඨීනි කතකබීජසණ්ඨානානි.

සත්ත ගීවට්ඨීනි දණ්ඩෙන විජ්ඣිත්වා පටිපාටියා ඨපිතවංසකළීරචක්කලකසණ්ඨානානි. හෙට්ඨිමහනුකට්ඨි කම්මාරානං අයොකූටයොත්තකසණ්ඨානං. උපරිමං අවලෙඛනසත්ථකසණ්ඨානං. අක්ඛිකූපනාසකූපට්ඨීනි අපනීතමිඤ්ජතරුණතාලට්ඨිසණ්ඨානානි. නලාටට්ඨි අධොමුඛට්ඨපිතසඞ්ඛථාලකකපාලසණ්ඨානං. කණ්ණචූළිකට්ඨීනි න්හාපිතඛුරකොසසණ්ඨානානි. නලාටකණ්ණචූළිකානං උපරි පට්ටබන්ධනොකාසෙ අට්ඨිසඞ්කුටිතඝටපුණ්ණපටලඛණ්ඩසණ්ඨානං. මුද්ධට්ඨි මුඛච්ඡින්නවඞ්කනාළිකෙරසණ්ඨානං. සීසට්ඨීනි සිබ්බෙත්වා ඨපිතජජ්ජරලාබුකටාහසණ්ඨානානි.

දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතානි. ඔකාසතො අවිසෙසෙන සකලසරීරෙ ඨිතානි. විසෙසෙන පනෙත්ථ සීසට්ඨීනි ගිවට්ඨීසු පතිට්ඨිතානි. ගීවට්ඨීනි පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීසු. පිට්ඨිකණ්ටකට්ඨීනි කටිට්ඨීසු. කටිට්ඨීනි ඌරුට්ඨීසු. ඌරුට්ඨීනි ජණ්ණුකට්ඨීසු. ජණ්ණුකට්ඨීනි ජඞ්ඝට්ඨීසු. ජඞ්ඝට්ඨීනි ගොප්ඵකට්ඨීසු. ගොප්ඵකට්ඨීනි පිට්ඨිපාදට්ඨීසු පතිට්ඨිතානි. පරිච්ඡෙදතො අන්තො අට්ඨිමිඤ්ජෙන, උපරිතො මංසෙන, අග්ගෙ මූලෙ ච අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නානි, අයං නෙසං සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

191. අට්ඨිමිඤ්ජන්ති ¶ තෙසං තෙසං අට්ඨීනං අබ්භන්තරගතං මිඤ්ජං. තං වණ්ණතො සෙතං. සණ්ඨානතො මහන්තමහන්තානං අට්ඨීනං අබ්භන්තරගතං වෙළුනාළියං පක්ඛිත්තසෙදිතමහාවෙත්තග්ගසණ්ඨානං. ඛුද්දානුඛුද්දකානං අබ්භන්තරගතං වෙළුයට්ඨිපබ්බෙසු පක්ඛිත්තසෙදිතතනුවෙත්තග්ගසණ්ඨානං. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො අට්ඨීනං අබ්භන්තරෙ පතිට්ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො අට්ඨීනං අබ්භන්තරතලෙහි පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

192. වක්කන්ති එකබන්ධනා ද්වෙ මංසපිණ්ඩිකා. තං වණ්ණතො මන්දරත්තං පාළිභද්දකට්ඨිවණ්ණං. සණ්ඨානතො දාරකානං යමකකීළාගොළකසණ්ඨානං, එකවණ්ටපටිබද්ධඅම්බඵලද්වයසණ්ඨානං වා. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො ගලවාටකා නික්ඛන්තෙන එකමූලෙන ථොකං ගන්ත්වා ද්විධා ¶ භින්නෙන ථූලන්හාරුනා විනිබද්ධං හුත්වා හදයමංසං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො වක්කං වක්කභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

193. හදයන්ති හදයමංසං. තං වණ්ණතො රත්තපදුමපත්තපිට්ඨිවණ්ණං. සණ්ඨානතො බාහිරපත්තානි අපනෙත්වා අධොමුඛං ඨපිතපදුමමකුළසණ්ඨානං. බහි මට්ඨං, අන්තො කොසාතකීඵලස්ස අබ්භන්තරසදිසං. පඤ්ඤවන්තානං ථොකං විකසිතං, මන්දපඤ්ඤානං මකුළිතමෙව. අන්තො චස්ස පුන්නාගට්ඨිපතිට්ඨානමත්තො ආවාටකො හොති, යත්ථ අද්ධපසතමත්තං ලොහිතං සණ්ඨාති, යං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති. තං පනෙතං රාගචරිතස්ස රත්තං හොති, දොසචරිතස්ස කාළකං, මොහචරිතස්ස මංසධොවනඋදකසදිසං, විතක්කචරිතස්ස කුලත්ථයූසවණ්ණං, සද්ධාචරිතස්ස කණිකාරපුප්ඵවණ්ණං, පඤ්ඤාචරිතස්ස අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිලං පණ්ඩරං පරිසුද්ධං නිද්ධොතජාතිමණි විය ජුතිමන්තං ඛායති. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං මජ්ඣෙ පතිට්ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො හදයං හදයභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

194. යකනන්ති යමකමංසපටලං. තං වණ්ණතො රත්තං පණ්ඩුකධාතුකං නාතිරත්තකුමුදස්ස පත්තපිට්ඨිවණ්ණං. සණ්ඨානතො මූලෙ එකං අග්ගෙ යමකං කොවිළාරපත්තසණ්ඨානං. තඤ්ච දන්ධානං එකමෙව හොති මහන්තං, පඤ්ඤවන්තානං ද්වෙ වා තීණි වා ඛුද්දකානි. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං, ඔකාසතො ද්වින්නං ථනානං අබ්භන්තරෙ දක්ඛිණපස්සං නිස්සාය ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො යකනං ¶ යකනභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

195. කිලොමකන්ති පටිච්ඡන්නාපටිච්ඡන්නභෙදතො දුවිධං පරියොනහනමංසං. තං දුවිධම්පි වණ්ණතො සෙතං දුකූලපිලොතිකවණ්ණං. සණ්ඨානතො අත්තනො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො පටිච්ඡන්නකිලොමකං උපරිමාය දිසාය. ඉතරං ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො පටිච්ඡන්නකිලොමකං ¶ හදයඤ්ච වක්කඤ්ච පටිච්ඡාදෙත්වා, අප්පටිච්ඡන්නකිලොමකං සකලසරීරෙ චම්මස්ස හෙට්ඨතො මංසං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා මංසෙන, උපරි චම්මෙන, තිරියං කිලොමකභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

196. පිහකන්ති උදරජිව්හාමංසං. තං වණ්ණතො නීලං නිග්ගුණ්ඩිපුප්ඵවණ්ණං. සණ්ඨානතො සත්තඞ්ගුලප්පමාණං අබන්ධනං කාළවච්ඡකජිව්හාසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො හදයස්ස වාමපස්සෙ උදරපටලස්ස මත්ථකපස්සං නිස්සාය ඨිතං, යස්මිං පහරණප්පහාරෙන බහිනික්ඛන්තෙ සත්තානං ජීවිතක්ඛයො හොති. පරිච්ඡෙදතො පිහකභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

197. පප්ඵාසන්ති ද්වත්තිංසමංසඛණ්ඩප්පභෙදං පප්ඵාසමංසං. තං වණ්ණතො රත්තං නාතිපක්කඋදුම්බරඵලවණ්ණං. සණ්ඨානතො විසමච්ඡින්නබහලපූවඛණ්ඩසණ්ඨානං. අබ්භන්තරෙ අසිතපීතානං අභාවෙ උග්ගතෙන කම්මජතෙජුස්මානා අබ්භාහතත්තා සංඛාදිතපලාලපිණ්ඩමිව නිරසං නිරොජං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො සරීරබ්භන්තරෙ ද්වින්නං ථනානං අන්තරෙ හදයඤ්ච යකනඤ්ච උපරි ඡාදෙත්වා ඔලම්බන්තං ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො පප්ඵාසභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

198. අන්තන්ති පුරිසස්ස ද්වත්තිංසහත්ථා ඉත්ථියා අට්ඨවීසතිහත්ථා එකවීසතියා ඨානෙසු ඔභග්ගා අන්තවට්ටි. තදෙතං වණ්ණතො සෙතං සක්ඛරසුධාවණ්ණං. සණ්ඨානතො ලොහිතදොණියං ආභුජිත්වා ඨපිතසීසච්ඡින්නසප්පසණ්ඨානං. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො උපරි ගලවාටකෙ හෙට්ඨා ච කරීසමග්ගෙ විනිබන්ධත්තා ගලවාටකකරීසමග්ගපරියන්තෙ සරීරබ්භන්තරෙ ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො ¶ අන්තභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

199. අන්තගුණන්ති ¶ අන්තභොගට්ඨානෙසු බන්ධනං. තං වණ්ණතො සෙතං දකසීතලිකමූලවණ්ණං. සණ්ඨානතො දකසීතලිකමූලසණ්ඨානමෙව. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො කුද්දාලඵරසුකම්මාදීනි කරොන්තානං යන්තාකඩ්ඪනකාලෙ යන්තසුත්තකමිව යන්තඵලකානි අන්තභොගෙ එකතො අගළන්තෙ ආබන්ධිත්වා පාදපුඤ්ඡනරජ්ජුමණ්ඩලකස්ස අන්තරා සංසිබ්බිත්වා ඨිතරජ්ජුකා විය එකවීසතියා අන්තභොගානං අන්තරා ඨිතං. පරිච්ඡෙදතො අන්තගුණභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

200. උදරියන්ති උදරෙ භවං අසිතපීතඛායිතසායිතං. තං වණ්ණතො අජ්ඣොහටාහාරවණ්ණං. සණ්ඨානතො පරිස්සාවනෙ සිථිලබද්ධතණ්ඩුලසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො උදරෙ ඨිතං.

උදරං නාම උභතො නිප්පීළියමානස්ස අල්ලසාටකස්ස මජ්ඣෙ සඤ්ජාතඵොටකසදිසං අන්තපටලං, බහි මට්ඨං, අන්තො මංසකසම්බුපලිවෙඨනකිලිට්ඨපාවාරකපුප්ඵකසදිසං, කුථිතපනසතචස්ස අබ්භන්තරසදිසන්තිපි වත්තුං වට්ටති, යත්ථ තක්කොටකා ගණ්ඩුප්පාදකා තාලහීරකා සූචිමුඛකා පටතන්තසුත්තකා ඉච්චෙවමාදිද්වත්තිංසකුලප්පභෙදා කිමයො ආකුලබ්යාකුලා සණ්ඩසණ්ඩචාරිනො හුත්වා නිවසන්ති, යෙ පානභොජනාදිම්හි අවිජ්ජමානෙ උල්ලඞ්ඝිත්වා විරවන්තා හදයමංසං අභිහනන්ති, පානභොජනාදිඅජ්ඣොහරණවෙලායඤ්ච උද්ධංමුඛා හුත්වා පඨමජ්ඣොහටෙ ද්වෙ තයො ආලොපෙ තුරිතතුරිතා විලුප්පන්ති, යං තෙසං කිමීනං සූතිඝරං වච්චකුටි ගිලානසාලා සුසානඤ්ච හොති. යත්ථ සෙය්යථාපි නාම චණ්ඩාලගාමද්වාරෙ චන්දනිකාය නිදාඝසමයෙ ථූලඵුසිතකෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකෙන වුය්හමානං මුත්තකරීසචම්මඅට්ඨින්හාරුඛණ්ඩඛෙළසිඞ්ඝාණිකාලොහිතප්පභුතිනානාකුණපජාතං නිපතිත්වා කද්දමොදකාලුළිතං ද්වීහතීහච්චයෙන සඤ්ජාතකිමිකුලං සූරියාතපසන්තාපවෙගකුථිතං උපරි ඵෙණපුප්ඵුළකෙ මුඤ්චන්තං අභිනීලවණ්ණං පරමදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡං නෙව උපගන්තුං, න දට්ඨුං අරහරූපතං ආපජ්ජිත්වා තිට්ඨති, පගෙව ¶ ඝායිතුං වා සායිතුං වා, එවමෙව නානප්පකාරං පානභොජනාදිදන්තමුසලසඤ්චුණ්ණිතං ජිව්හාහත්ථපරිවත්තිතඛෙළලාලාපලිබුද්ධං ¶ තඞ්ඛණවිගතවණ්ණගන්ධරසාදිසම්පදං තන්තවායඛලිසුවානවමථුසදිසං නිපතිත්වා පිත්තසෙම්හවාතපලිවෙඨිතං හුත්වා උදරග්ගිසන්තාපවෙගකුථිතං කිමිකුලාකුලං උපරූපරි ඵෙණපුප්ඵුළකානි මුඤ්චන්තං පරමකසම්බුදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡභාවං ආපජ්ජිත්වා තිට්ඨති. යං සුත්වාපි පානභොජනාදීසු අමනුඤ්ඤතා සණ්ඨාති, පගෙව පඤ්ඤාචක්ඛුනා අවලොකෙත්වා. යත්ථ ච පතිතං පානභොජනාදි පඤ්චධා විවෙකං ගච්ඡති, එකං භාගං පාණකා ඛාදන්ති, එකං භාගං උදරග්ගි ඣාපෙති, එකො භාගො මුත්තං හොති, එකො භාගො කරීසං, එකො භාගො රසභාවං ආපජ්ජිත්වා සොණිතමංසාදීනි උපබ්රූහයති.

පරිච්ඡෙදතො උදරපටලෙන චෙව උදරියභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං. අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

201. කරීසන්ති වච්චං. තං වණ්ණතො යෙභුය්යෙන අජ්ඣොහටාහාරවණ්ණමෙව හොති. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො හෙට්ඨිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො පක්කාසයෙ ඨිතං. පක්කාසයො නාම හෙට්ඨානාභි-පිට්ඨිකණ්ටකමූලානං අන්තරෙ අන්තාවසානෙ උබ්බෙධෙන අට්ඨඞ්ගුලමත්තො වෙළුනාළිකසදිසො, යත්ථ සෙය්යථාපි නාම උපරි භූමිභාගෙ පතිතං වස්සොදකං ඔගළිත්වා හෙට්ඨා භූමිභාගං පූරෙත්වා තිට්ඨති, එවමෙව යංකිඤ්චි ආමාසයෙ පතිතං පානභොජනාදිකං උදරග්ගිනා ඵෙණුද්දෙහකං පක්කං පක්කං නිසදාය පිසිතමිව සණ්හභාවං ආපජ්ජිත්වා අන්තබිලෙන ඔගළිත්වා ඔගළිත්වා ඔමද්දිත්වා වෙළුපබ්බෙ පක්ඛිපමානපණ්ඩුමත්තිකා විය සන්නිචිතං හුත්වා තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො පක්කාසයපටලෙන චෙව කරීසභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

202. මත්ථලුඞ්ගන්ති සීසකටාහබ්භන්තරෙ ඨිතමිඤ්ජරාසි. තං වණ්ණතො සෙතං අහිච්ඡත්තකපිණ්ඩවණ්ණං. දධිභාවං අසම්පත්තං දුට්ඨඛීරවණ්ණන්තිපි වත්තුං වට්ටති. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො සීසකටාහබ්භන්තරෙ චත්තාරො සිබ්බිනිමග්ගෙ නිස්සාය සමොධානෙත්වා ඨපිතා චත්තාරො පිට්ඨපිණ්ඩා විය සමොහිතං තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො සීසකටාහස්ස අබ්භන්තරතලෙහි චෙව මත්ථලුඞ්ගභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං ¶ , අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

203. පිත්තන්ති ¶ ද්වෙ පිත්තානි බද්ධපිත්තඤ්ච අබද්ධපිත්තඤ්ච. තත්ථ බද්ධපිත්තං වණ්ණතො බහලමධුකතෙලවණ්ණං. අබද්ධපිත්තං මිලාතආකුලිපුප්ඵවණ්ණං. සණ්ඨානතො උභයම්පි ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො බද්ධපිත්තං උපරිමාය දිසාය ජාතං, ඉතරං ද්වීසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො අබද්ධපිත්තං ඨපෙත්වා කෙසලොමදන්තනඛානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච උදකමිව තෙලබින්දු අවසෙසසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිතං, යම්හි කුපිතෙ අක්ඛීනි පීතකානි හොන්ති, භමන්ති, ගත්තං කම්පති, කණ්ඩූයති. බද්ධපිත්තං හදයපප්ඵාසානං අන්තරෙ යකනමංසං නිස්සාය පතිට්ඨිතෙ මහාකොසාතකීකොසකසදිසෙ පිත්තකොසකෙ ඨිතං, යම්හි කුපිතෙ සත්තා උම්මත්තකා හොන්ති, විපල්ලත්ථචිත්තා හිරොත්තප්පං ඡඩ්ඩෙත්වා අකාතබ්බං කරොන්ති, අභාසිතබ්බං භාසන්ති, අචින්තිතබ්බං චින්තෙන්ති. පරිච්ඡෙදතො පිත්තභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

204. සෙම්හන්ති සරීරබ්භන්තරෙ එකපත්ථපූරප්පමාණං සෙම්හං. තං වණ්ණතො සෙතං නාගබලාපණ්ණරසවණ්ණං. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො උදරපටලෙ ඨිතං. යං පානභොජනාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ සෙය්යථාපි නාම උදකෙ සෙවාලපණකං කට්ඨෙ වා කථලෙ වා පතන්තෙ ඡිජ්ජිත්වා ද්විධා හුත්වා පුන අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති, එවමෙව පානභොජනාදිම්හි නිපතන්තෙ ඡිජ්ජිත්වා ද්විධා හුත්වා පුන අජ්ඣොත්ථරිත්වා තිට්ඨති, යම්හි ච මන්දීභූතෙ පක්කගණ්ඩො විය පූතිකුක්කුටණ්ඩමිව ච උදරං පරමජෙගුච්ඡං කුණපගන්ධං හොති, තතො උග්ගතෙන ච ගන්ධෙන උද්දෙකොපි මුඛම්පි දුග්ගන්ධං පූතිකුණපසදිසං හොති. සො ච පුරිසො අපෙහි දුග්ගන්ධං වායසීති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති, යඤ්ච වඩ්ඪිත්වා බහලත්තමාපන්නං පිධානඵලකමිව වච්චකුටියං උදරපටලස්ස අබ්භන්තරෙයෙව කුණපගන්ධං සන්නිරුම්භිත්වා තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො සෙම්හභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

205. පුබ්බොති ¶ පූතිලොහිතවසෙන පවත්තපුබ්බං. තං වණ්ණතො පණ්ඩුපලාසවණ්ණො. මතසරීරෙ පන පූතිබහලාචාමවණ්ණො හොති. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානො. දිසතො ද්වීසු දිසාසු හොති. ඔකාසතො පන පුබ්බස්ස ඔකාසො නාම නිබද්ධො නත්ථි, යත්ථ සො සන්නිචිතො තිට්ඨෙය්ය, යත්ර යත්ර ඛාණුකණ්ටකපහරණග්ගිජාලාදීහි අභිහතෙ සරීරප්පදෙසෙ ලොහිතං සණ්ඨහිත්වා පච්චති, ගණ්ඩපීළකාදයො වා උප්පජ්ජන්ති, තත්ර තත්ර තිට්ඨති. පරිච්ඡෙදතො පුබ්බභාගෙන පරිච්ඡින්නො, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

206. ලොහිතන්ති ¶ ද්වෙ ලොහිතානි සන්නිචිතලොහිතඤ්ච සංසරණලොහිතඤ්ච. තත්ථ සන්නිචිතලොහිතං වණ්ණතො නිපක්කබහලලාඛාරසවණ්ණං. සංසරණලොහිතං අච්ඡලාඛාරසවණ්ණං. සණ්ඨානතො උභයම්පි ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො සන්නිචිතලොහිතං උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඉතරං ද්විසු දිසාසු ජාතං. ඔකාසතො සංසරණලොහිතං ඨපෙත්වා කෙසලොමදන්තනඛානං මංසවිනිමුත්තට්ඨානඤ්චෙව ථද්ධසුක්ඛචම්මඤ්ච ධමනිජාලානුසාරෙන සබ්බං උපාදිණ්ණසරීරං ඵරිත්වා ඨිතං. සන්නිචිතලොහිතං යකනට්ඨානස්ස හෙට්ඨාභාගං පූරෙත්වා එකපත්ථපූරමත්තං හදයවක්කපප්ඵාසානං උපරි ථොකං ථොකං පග්ඝරන්තං වක්කහදයයකනපප්ඵාසෙ තෙමයමානං ඨිතං. තස්මිං හි වක්කහදයාදීනි අතෙමෙන්තෙ සත්තා පිපාසිතා හොන්ති. පරිච්ඡෙදතො ලොහිතභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

207. සෙදොති ලොමකූපාදීහි පග්ඝරණකආපොධාතු. සො වණ්ණතො විප්පසන්නතිලතෙලවණ්ණො. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානො. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො සෙදස්සොකාසො නාම නිබද්ධො නත්ථි, යත්ථ සො ලොහිතං විය සදා තිට්ඨෙය්ය. යදා පන අග්ගිසන්තාපසූරියසන්තාපඋතුවිකාරාදීහි සරීරං සන්තපති, තදා උදකතො අබ්බූළ්හමත්තවිසමච්ඡින්නභිසමුළාලකුමුදනාළකලාපො විය සබ්බකෙසලොමකූපවිවරෙහි පග්ඝරති, තස්මා තස්ස සණ්ඨානම්පි කෙසලොමකූපවිවරානඤ්ඤෙව වසෙන වෙදිතබ්බං. සෙදපරිග්ගණ්හකෙන ච යොගිනා කෙසලොමකූපවිවරෙ පූරෙත්වා ඨිතවසෙනෙව සෙදො මනසි කාතබ්බො. පරිච්ඡෙදතො ¶ සෙදභාගෙන පරිච්ඡින්නො, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

මෙදොති ථිනසිනෙහො. සො වණ්ණතො ඵාලිතහලිද්දිවණ්ණො. සණ්ඨානතො ථූලසරීරස්ස තාව චම්මමංසන්තරෙ ඨපිතහලිද්දිවණ්ණදුකූලපිලොතිකසණ්ඨානො හොති. කිසසරීරස්ස ජඞ්ඝමංසං ඌරුමංසං පිට්ඨිකණ්ටකනිස්සිතං පිට්ඨිමංසං උදරවට්ටිමංසන්ති එතානි නිස්සාය දිගුණතිගුණං කත්වා ඨපිතහලිද්දිවණ්ණදුකූලපිලොතිකසණ්ඨානො. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතො. ඔකාසතො ථූලස්ස සකලසරීරං ඵරිත්වා කිසස්ස ජඞ්ඝමංසාදීනි නිස්සාය ඨිතො, යං සිනෙහසඞ්ඛං ගතම්පි පරමජෙගුච්ඡත්තා නෙව මුද්ධනි තෙලත්ථාය, න නාසතෙලාදීනමත්ථාය ගණ්හන්ති. පරිච්ඡෙදතො හෙට්ඨා මංසෙන, උපරි චම්මෙන, තිරියං මෙදභාගෙන පරිච්ඡින්නො, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

208. අස්සූති ¶ අක්ඛීහි පග්ඝරණකආපොධාතු. තං වණ්ණතො විප්පසන්නතිලතෙලවණ්ණං. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානං. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො අක්ඛිකූපකෙසු ඨිතං. න චෙතං පිත්තකොසකෙ පිත්තමිව අක්ඛිකූපකෙසු සදා සන්නිචිතං තිට්ඨති. යදා පන සත්තා සොමනස්සජාතා මහාහසිතං හසන්ති, දොමනස්සජාතා රොදන්ති පරිදෙවන්ති, තථාරූපං වා විසමාහාරං ආහාරෙන්ති, යදා ච නෙසං අක්ඛීනි ධූමරජපංසුකාදීහි අභිහඤ්ඤන්ති. තදා එතෙහි සොමනස්සදොමනස්සවිසභාගාහාරඋතූහි සමුට්ඨහිත්වා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. අස්සුපරිග්ගණ්හකෙන ච යොගිනා අක්ඛිකූපකෙ පූරෙත්වා ඨිතවසෙනෙව පරිග්ගණ්හිතබ්බං. පරිච්ඡෙදතො අස්සුභාගෙන පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

209. වසාති විලීනසිනෙහො. සා වණ්ණතො නාළිකෙරතෙලවණ්ණා. ආචාමෙ ආසිත්තතෙලවණ්ණාතිපි වත්තුං වට්ටති. සණ්ඨානතො න්හානකාලෙ පසන්නඋදකස්ස උපරි පරිබ්භමන්තසිනෙහබින්දුවිසටසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො යෙභුය්යෙන හත්ථතලහත්ථපිට්ඨිපාදතලපාදපිට්ඨිනාසපුටනලාටඅංසකූටෙසු ඨිතා. න චෙසා එතෙසු ඔකාසෙසු සදා විලීනාව හුත්වා තිට්ඨති. යදා පන අග්ගිසන්තාපසූරියසන්තාපඋතුවිසභාගධාතුවිසභාගෙහි තෙ පදෙසා උස්මාජාතා ¶ හොන්ති, තදා තත්ථ න්හානකාලෙ පසන්නඋදකූපරි සිනෙහබින්දුවිසටො විය ඉතො චිතො ච සඤ්චරති. පරිච්ඡෙදතො වසාභාගෙන පරිච්ඡින්නා, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොයෙව.

210. ඛෙළොති අන්තොමුඛෙ ඵෙණමිස්සා ආපොධාතු. සො වණ්ණතො සෙතො ඵෙණවණ්ණො. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානො. ඵෙණසණ්ඨානොතිපි වත්තුං වට්ටති. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතො. ඔකාසතො උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරුය්හ ජිව්හාය ඨිතො. න චෙස එත්ථ සදා සන්නිචිතො හුත්වා තිට්ඨති. යදා පන සත්තා තථාරූපමාහාරං පස්සන්ති වා සරන්ති වා, උණ්හතිත්තකටුකලොණම්බිලානං වා කිඤ්චි මුඛෙ ඨපෙන්ති, යදා වා නෙසං හදයං ආගිලායති, කිස්මිඤ්චි දෙව වා ජිගුච්ඡා උප්පජ්ජති, තදා ඛෙළො උප්පජ්ජිත්වා උභොහි කපොලපස්සෙහි ඔරුය්හ ජිව්හාය සණ්ඨාති. අග්ගජිව්හාය චෙස තනුකො හොති, මූලජිව්හාය බහලො, මුඛෙ පක්ඛිත්තඤ්ච පුථුකං වා තණ්ඩුලං වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චි ඛාදනීයං නදීපුලිනෙ ඛතකූපකසලිලං විය ¶ පරික්ඛයං අගච්ඡන්තොව තෙමෙතුං සමත්ථො හොති. පරිච්ඡෙදතො ඛෙළභාගෙන පරිච්ඡින්නො, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

211. සිඞ්ඝාණිකාති මත්ථලුඞ්ගතො පග්ඝරණකඅසුචි. සා වණ්ණතො තරුණතාලට්ඨිමිඤ්ජවණ්ණා. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානා. දිසතො උපරිමාය දිසාය ජාතා. ඔකාසතො නාසාපුටෙ පූරෙත්වා ඨිතා. න චෙසා එත්ථ සදා සන්නිචිතා හුත්වා තිට්ඨති, අථ ඛො යථා නාම පුරිසො පදුමිනිපත්තෙ දධිං බන්ධිත්වා හෙට්ඨා කණ්ටකෙන විජ්ඣෙය්ය, අථානෙන ඡිද්දෙන දධිමුත්තං ගළිත්වා බහි පතෙය්ය, එවමෙව යදා සත්තා රොදන්ති, විසභාගාහාරඋතුවසෙන වා සඤ්ජාතධාතුඛොභා හොන්ති, තදා අන්තො සීසතො පූතිසෙම්හභාවමාපන්නං මත්ථලුඞ්ගං ගළිත්වා තාලුමත්ථකවිවරෙන ඔතරිත්වා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා තිට්ඨති වා පග්ඝරති වා. සිඞ්ඝාණිකා පරිග්ගණ්හකෙන ච යොගිනා නාසාපුටෙ පූරෙත්වා ඨිතවසෙනෙව පරිග්ගණ්හිතබ්බා. පරිච්ඡෙදතො සිඞ්ඝාණිකාභාගෙන පරිච්ඡින්නා, අයමස්සා සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

212. ලසිකාති ¶ සරීරසන්ධීනං අබ්භන්තරෙ පිච්ඡිලකුණපං. සා වණ්ණතො කණිකාරනිය්යාසවණ්ණා. සණ්ඨානතො ඔකාසසණ්ඨානා. දිසතො ද්වීසු දිසාසු ජාතා. ඔකාසතො අට්ඨිසන්ධීනං අබ්භඤ්ජනකිච්චං සාධයමානා අසීතිසතසන්ධීනං අබ්භන්තරෙ ඨිතා. යස්ස චෙසා මන්දා හොති, තස්ස උට්ඨහන්තස්ස නිසීදන්තස්ස අභික්කමන්තස්ස පටික්කමන්තස්ස සමිඤ්ජන්තස්ස පසාරෙන්තස්ස අට්ඨිකානි කටකටායන්ති, අච්ඡරාසද්දං කරොන්තො විය සඤ්චරති. එකයොජනද්වියොජනමත්තං අද්ධානං ගතස්ස වායොධාතු කුප්පති, ගත්තානි දුක්ඛන්ති. යස්ස පන බහුකා හොන්ති, තස්ස උට්ඨානනිසජ්ජාදීසු න අට්ඨීනි කටකටායන්ති, දීඝම්පි අද්ධානං ගතස්ස න වායොධාතු කුප්පති, න ගත්තානි දුක්ඛන්ති. පරිච්ඡෙදතො ලසිකාභාගෙන පරිච්ඡින්නා, අයමස්සා සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

213. මුත්තන්ති මුත්තරසං. තං වණ්ණතො මාසඛාරොදකවණ්ණං. සණ්ඨානතො අධොමුඛට්ඨපිතඋදකකුම්භඅබ්භන්තරගතඋදකසණ්ඨානං. දිසතො හෙට්ඨිමාය දිසාය ජාතං. ඔකාසතො වත්ථිස්ස අබ්භන්තරෙ ඨිතං. වත්ථි නාම වත්ථි පුටො වුච්චති. යත්ථ සෙය්යථාපි චන්දනිකාය පක්ඛිත්තෙ අමුඛෙ රවණඝටෙ චන්දනිකාරසො පවිසති, න චස්ස පවිසනමග්ගො පඤ්ඤායති ¶ , එවමෙව සරීරතො මුත්තං පවිසති, න චස්ස පවිසනමග්ගො පඤ්ඤායති, නික්ඛමනමග්ගො පන පාකටො හොති. යම්හි ච මුත්තස්ස භරිතෙ පස්සාවං කරොමාති සත්තානං ආයූහනං හොති. පරිච්ඡෙදතො වත්ථිඅබ්භන්තරෙන චෙව මුත්තභාගෙන ච පරිච්ඡින්නං, අයමස්ස සභාගපරිච්ඡෙදො. විසභාගපරිච්ඡෙදො පන කෙසසදිසොව.

214. එවඤ්හි කෙසාදිකෙ කොට්ඨාසෙ වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන වවත්ථපෙත්වා අනුපුබ්බතො නාතිසීඝතොතිආදිනා නයෙන වණ්ණසණ්ඨානගන්ධාසයොකාසවසෙන පඤ්චධා පටික්කූලා පටික්කූලාති මනසිකරොතො පණ්ණත්තිසමතික්කමාවසානෙ සෙය්යථාපි චක්ඛුමතො පුරිසස්ස ද්වත්තිංසවණ්ණානං කුසුමානං එකසුත්තකගන්ථිතං මාලං ඔලොකෙන්තස්ස සබ්බපුප්ඵානි අපුබ්බාපරියමිව පාකටානි හොන්ති, එවමෙව අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසාති ඉමං කායං ඔලොකෙන්තස්ස සබ්බෙ තෙ ධම්මා ¶ අපුබ්බාපරියාව පාකටා හොන්ති. තෙන වුත්තං මනසිකාරකොසල්ලකථායං ‘‘ආදිකම්මිකස්ස හි කෙසාති මනසිකරොතො මනසිකාරො ගන්ත්වා මුත්තන්ති ඉමං පරියොසානකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨතී’’ති.

සචෙ පන බහිද්ධාපි මනසිකාරං උපසංහරති, අථස්ස එවං සබ්බකොට්ඨාසෙසු පාකටීභූතෙසු ආහිණ්ඩන්තා මනුස්සතිරච්ඡානාදයො සත්තාකාරං විජහිත්වා කොට්ඨාසරාසිවසෙනෙව උපට්ඨහන්ති, තෙහි ච අජ්ඣොහරියමානං පානභොජනාදි කොට්ඨාසරාසිම්හි පක්ඛිපමානමිව උපට්ඨාති.

අථස්ස අනුපුබ්බමුඤ්චනාදිවසෙන පටික්කූලා පටික්කූලාති පුනප්පුනං මනසිකරොතො අනුක්කමෙන අප්පනා උප්පජ්ජති. තත්ථ කෙසාදීනං වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන උපට්ඨානං උග්ගහනිමිත්තං. සබ්බාකාරතො පටික්කූලවසෙන උපට්ඨානං පටිභාගනිමිත්තං. තං ආසෙවතො භාවයතො වුත්තනයෙන අසුභකම්මට්ඨානෙසු විය පඨමජ්ඣානවසෙනෙව අප්පනා උප්පජ්ජති.

සා යස්ස එකොව කොට්ඨාසො පාකටො හොති, එකස්මිං වා කොට්ඨාසෙ අප්පනං පත්වා පුන අඤ්ඤස්මිං යොගං න කරොති, තස්ස එකාව උප්පජ්ජති. යස්ස පන අනෙකෙ කොට්ඨාසා පාකටා හොන්ති, එකස්මිං වා ඣානං පත්වා පුන අඤ්ඤස්මිංපි යොගං කරොති, තස්ස මල්ලකත්ථෙරස්ස විය කොට්ඨාසගණනාය පඨමජ්ඣානානි නිබ්බත්තන්ති.

සො ¶ කිරායස්මා දීඝභාණකඅභයත්ථෙරං හත්ථෙ ගහෙත්වා ‘‘ආවුසො අභය, ඉමං තාව පඤ්හං උග්ගණ්හාහී’’ති වත්වා ආහ – ‘‘මල්ලකත්ථෙරො ද්වත්තිංසකොට්ඨාසෙසු ද්වත්තිංසාය පඨමජ්ඣානානං ලාභී. සචෙ රත්තිං එකං, දිවා එකං සමාපජ්ජති, අතිරෙකද්ධමාසෙන පුන සම්පජ්ජති, සචෙ පන දෙවසිකං එකං සමාපජ්ජති, අතිරෙකමාසෙන පුන සම්පජ්ජතී’’ති.

එවං පඨමජ්ඣානවසෙන ඉජ්ඣමානම්පි චෙතං කම්මට්ඨානං වණ්ණසණ්ඨානාදීසු සතිබලෙන ඉජ්ඣනතො කායගතාසතීති වුච්චති.

ඉමඤ්ච කායගතාසතිමනුයුත්තො භික්ඛු අරතිරතිසහො හොති, න ච නං අරති සහති, උප්පන්නං අරතිං අභිභුය්ය අභිභුය්ය විහරති. භයභෙරවසහො හොති, න ච නං භයභෙරවං සහති, උප්පන්නං භයභෙරවං අභිභුය්ය අභිභුය්ය විහරති. ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්ස ¶ …පෙ… පාණහරානං අධිවාසකජාතිකො හොති (ම. නි. 3.159). කෙසාදීනං වණ්ණභෙදං නිස්සාය චතුන්නං ඣානානං ලාභී හොති. ඡ අභිඤ්ඤා පටිවිජ්ඣති (ම. නි. 3.159).

තස්මා හවෙ අප්පමත්තො, අනුයුඤ්ජෙථ පණ්ඩිතො;

එවං අනෙකානිසංසං, ඉමං කායගතාසතින්ති.

ඉදං කායගතාසතියං විත්ථාරකථාමුඛං.

ආනාපානස්සතිකථා

215. ඉදානි යං තං භගවතා ‘‘අයම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සතිසමාධි භාවිතො බහුලීකතො සන්තො චෙව පණීතො ච අසෙචනකො ච සුඛො ච විහාරො, උප්පන්නුප්පන්නෙ ච පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරධාපෙති වූපසමෙතී’’ති එවං පසංසිත්වා –

‘‘කථං භාවිතො ච, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සතිසමාධි කථං බහුලීකතො සන්තො චෙව පණීතො ච අසෙචනකො ච සුඛො ච විහාරො, උප්පන්නුප්පන්නෙ ච පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරධාපෙති වූපසමෙති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු අරඤ්ඤගතො වා රුක්ඛමූලගතො ¶ වා සුඤ්ඤාගාරගතො වා නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා, සො සතොව අස්සසති සතො පස්සසති. දීඝං වා අස්සසන්තො දීඝං අස්සසාමීති පජානාති. දීඝං වා පස්සසන්තො…පෙ… රස්සං වා අස්සසන්තො…පෙ… රස්සං වා පස්සසන්තො රස්සං පස්සසාමීති පජානාති. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. සබ්බකායපටිසංවෙදී පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. පීතිපටිසංවෙදී… සුඛපටිසංවෙදී… චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී… පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරං… චිත්තපටිසංවෙදී… අභිප්පමොදයං චිත්තං… සමාදහං චිත්තං… විමොචයං චිත්තං ¶ … අනිච්චානුපස්සී… විරාගානුපස්සී… නිරොධානුපස්සී. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති –

එවං සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං නිද්දිට්ඨං. තස්ස භාවනානයො අනුප්පත්තො. සො පන යස්මා පාළිවණ්ණනානුසාරෙනෙව වුච්චමානො සබ්බාකාරපරිපූරො හොති. තස්මා අයමෙත්ථ පාළිවණ්ණනාපුබ්බඞ්ගමො නිද්දෙසො.

216. කථං භාවිතො ච, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සති සමාධීති එත්ථ තාව කථන්ති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනං නානප්පකාරතො විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡා. භාවිතො ච භික්ඛවෙ ආනාපානස්සතිසමාධීති නානප්පකාරතො විත්ථාරෙතුකම්යතාය පුට්ඨධම්මනිදස්සනං. කථං බහුලීකතො…පෙ… වූපසමෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තත්ථ භාවිතොති උප්පාදිතො වඩ්ඪිතො වා. ආනාපානස්සතිසමාධීති ආනාපානපරිග්ගාහිකාය සතියා සද්ධිං සම්පයුත්තො සමාධි. ආනාපානස්සතියං වා සමාධි ආනාපානස්සතිසමාධි. බහුලීකතොති පුනප්පුනං කතො. සන්තොචෙව පණීතො චාති සන්තො චෙව පණීතො චෙව. උභයත්ථ එව සද්දෙන නියමො වෙදිතබ්බො. කිං වුත්තං හොති? අයඤ්හි යථා අසුභකම්මට්ඨානං කෙවලං පටිවෙධවසෙන සන්තඤ්ච පණීතඤ්ච, ඔළාරිකාරම්මණත්තා පන පටික්කූලාරම්මණත්තා ච ආරම්මණවසෙන නෙව සන්තං න පණීතං, න එවං කෙනචි පරියායෙන අසන්තො වා අපණීතො වා, අථ ඛො ආරම්මණසන්තතායපි සන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො, පටිවෙධසඞ්ඛාතඅඞ්ගසන්තතායපි. ආරම්මණපණීතතායපි පණීතො අතිත්තිකරො, අඞ්ගපණීතතායපීති. තෙන වුත්තං ‘‘සන්තො චෙව පණීතො චා’’ති.

අසෙචනකො ¶ ච සුඛො ච විහාරොති එත්ථ පන නාස්ස සෙචනන්ති අසෙචනකො, අනාසිත්තකො අබ්බොකිණ්ණො පාටියෙක්කො ආවෙණිකො. නත්ථි එත්ථ පරිකම්මෙන වා උපචාරෙන වා සන්තතා. ආදිසමන්නාහාරතො පභුති අත්තනො සභාවෙනෙව සන්තො ච පණීතො චාති අත්ථො. කෙචි පන අසෙචනකොති අනාසිත්තකො ඔජවන්තො සභාවෙනෙව ¶ මධුරොති වදන්ති. එවං අයං අසෙචනකො ච, අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ කායිකචෙතසිකසුඛපටිලාභාය සංවත්තනතො සුඛො ච විහාරොති වෙදිතබ්බො. උප්පන්නුප්පන්නෙති අවික්ඛම්භිතෙ අවික්ඛම්භිතෙ. පාපකෙති ලාමකෙ. අකුසලෙ ධම්මෙති අකොසල්ලසම්භූතෙ ධම්මෙ. ඨානසො අන්තරධාපෙතීති ඛණෙනෙව අන්තරධාපෙති වික්ඛම්භෙති. වූපසමෙතීති සුට්ඨු උපසමෙති. නිබ්බෙධභාගියත්තා වා අනුපුබ්බෙන අරියමග්ගවුද්ධිප්පත්තො සමුච්ඡින්දති, පටිප්පස්සම්භෙතීති වුත්තං හොති.

අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. භික්ඛවෙ, කෙන පකාරෙන කෙනාකාරෙන කෙන විධිනා භාවිතො ආනාපානස්සතිසමාධි කෙන පකාරෙන බහුලීකතො සන්තො චෙව…පෙ… වූපසමෙතීති.

217. ඉදානි තමත්ථං විත්ථාරෙන්තො ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛූති භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛු. අයඤ්හි එත්ථ ඉධසද්දො සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකස්ස පුග්ගලස්ස සන්නිස්සයභූතසාසනපරිදීපනො අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො ච. වුත්තඤ්හෙතං – ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො…පෙ… සුඤ්ඤා පරප්පවාදා සමණෙභි අඤ්ඤෙහී’’ති (ම. නි. 1.139). තෙන වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛූ’’ති.

අරඤ්ඤගතො වා…පෙ… සුඤ්ඤාගාරගතො වාති ඉදමස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපනං. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො දීඝරත්තං රූපාදීසු ආරම්මණෙසු අනුවිසටං චිත්තං ආනාපානස්සතිසමාධිආරම්මණං අභිරුහිතුං න ඉච්ඡති, කූටගොණයුත්තරථො විය උප්පථමෙව ධාවති. තස්මා සෙය්යථාපි නාම ගොපො කූටධෙනුයා සබ්බං ඛීරං පිවිත්වා වඩ්ඪිතං කූටවච්ඡං දමෙතුකාමො ධෙනුතො අපනෙත්වා එකමන්තෙ මහන්තං ථම්භං නිඛණිත්වා තත්ථ යොත්තෙන බන්ධෙය්ය, අථස්ස සො වච්ඡො ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වා පලායිතුං අසක්කොන්තො තමෙව ථම්භං උපනිසීදෙය්ය වා උපනිපජ්ජෙය්ය වා, එවමෙව ඉමිනාපි භික්ඛුනා දීඝරත්තං රූපාරම්මණාදිරසපානවඩ්ඪිතං දුට්ඨචිත්තං දමෙතුකාමෙන රූපාදිආරම්මණතො අපනෙත්වා අරඤ්ඤං වා…පෙ… සුඤ්ඤාගාරං වා පවෙසෙත්වා තත්ථ අස්සාසපස්සාසථම්භෙ සතියොත්තෙන බන්ධිතබ්බං. එවමස්ස ¶ තං චිත්තං ඉතො චිතො ච විප්ඵන්දිත්වාපි පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණං අලභමානං සතියොත්තං ඡින්දිත්වා පලායිතුං ¶ අසක්කොන්තං තමෙවාරම්මණං උපචාරප්පනාවසෙන උපනිසීදති චෙව උපනිපජ්ජති ච. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථා ථම්භෙ නිබන්ධෙය්ය, වච්ඡං දමං නරො ඉධ;

බන්ධෙය්යෙවං සකං චිත්තං, සතියාරම්මණෙ දළ්හ’’න්ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165; දී. නි. අට්ඨ. 3.374; ම. නි. අට්ඨ. 1.107);

එවමස්සෙතං සෙනාසනං භාවනානුරූපං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉදමස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනානුරූපසෙනාසනපරිග්ගහපරිදීපන’’න්ති.

අථ වා යස්මා ඉදං කම්මට්ඨානප්පභෙදෙ මුද්ධභූතං සබ්බඤ්ඤුබුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධසාවකානං විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ඉත්ථිපුරිසහත්ථිඅස්සාදිසද්දසමාකුලං ගාමන්තං අපරිච්චජිත්වා න සුකරං භාවෙතුං, සද්දකණ්ටකත්තා ඣානස්ස. අගාමකෙ පන අරඤ්ඤෙ සුකරං යොගාවචරෙන ඉදං කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා තදෙව පාදකං කත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා අග්ගඵලං අරහත්තං සම්පාපුණිතුං. තස්මාස්ස අනුරූපසෙනාසනං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ.

වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය හි භගවා, සො යථා වත්ථුවිජ්ජාචරියො නගරභූමිං පස්සිත්වා සුට්ඨු උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ නගරං මාපෙථා’’ති උපදිසති, සොත්ථිනා ච නගරෙ නිට්ඨිතෙ රාජකුලතො මහාසක්කාරං ලභති, එවමෙව යොගාවචරස්ස අනුරූපසෙනාසනං උපපරික්ඛිත්වා ‘‘එත්ථ කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති උපදිසති, තතො තත්ථ කම්මට්ඨානං අනුයුත්තෙන යොගිනා කමෙන අරහත්තෙ පත්තෙ ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති මහන්තං සක්කාරං ලභති.

අයං පන භික්ඛු දීපිසදිසොති වුච්චති. යථා හි මහාදීපිරාජා අරඤ්ඤෙ තිණගහනං වා වනගහනං වා පබ්බතගහනං වා නිස්සාය නිලීයිත්වා වනමහිංසගොකණ්ණසූකරාදයො මිගෙ ගණ්හාති, එවමෙව අයං අරඤ්ඤාදීසු කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තො භික්ඛු යථාක්කමෙන සොතාපත්තිසකදාගාමිඅනාගාමිඅරහත්තමග්ගෙ චෙව අරියඵලඤ්ච ගණ්හතීති වෙදිතබ්බො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යථාපි ¶ ¶ දීපිකො නාම, නිලීයිත්වා ගණ්හතී මිගෙ;

තථෙවායං බුද්ධපුත්තො, යුත්තයොගො විපස්සකො;

අරඤ්ඤං පවිසිත්වාන, ගණ්හාති ඵලමුත්තම’’න්ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165; දී. නි. අට්ඨ. 2.374; ම. නි. අට්ඨ. 1.107);

තෙනස්ස පරක්කමජවයොග්ගභූමිං අරඤ්ඤසෙනාසනං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘අරඤ්ඤගතො වා’’තිආදිමාහ.

218. තත්ථ අරඤ්ඤගතොති ‘‘අරඤ්ඤන්ති නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති (විභ. 529) ච, ‘‘ආරඤ්ඤකං නාම සෙනාසනං පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති (පාරා. 654) ච එවං වුත්තලක්ඛණෙසු අරඤ්ඤෙසු යංකිඤ්චි පවිවෙකසුඛං අරඤ්ඤං ගතො. රුක්ඛමූලගතොති රුක්ඛසමීපං ගතො. සුඤ්ඤාගාරගතොති සුඤ්ඤං විවිත්තොකාසං ගතො. එත්ථ ච ඨපෙත්වා අරඤ්ඤඤ්ච රුක්ඛමූලඤ්ච අවසෙසසත්තවිධසෙනාසනගතොපි සුඤ්ඤාගාරගතොති වත්තුං වට්ටති.

එවමස්ස උතුත්තයානුකූලං ධාතුචරියානුකූලඤ්ච ආනාපානස්සතිභාවනානුරූපං සෙනාසනං උපදිසිත්වා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකං සන්තං ඉරියාපථං උපදිසන්තො නිසීදතීති ආහ. අථස්ස නිසජ්ජාය දළ්හභාවං අස්සාසපස්සාසානං පවත්තනසුඛතං ආරම්මණපරිග්ගහූපායඤ්ච දස්සෙන්තො පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වාතිආදිමාහ. තත්ථ පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ආභුජිත්වාති බන්ධිත්වා. උජුං කායං පණිධායාති උපරිමසරීරං උජුකං ඨපෙත්වා. අට්ඨාරසපිට්ඨිකණ්ටකෙ කොටියා කොටිං පටිපාදෙත්වා. එවඤ්හි නිසීදන්තස්ස චම්මමංසන්හාරූනි න පණමන්ති. අථස්ස යා තෙසං පණමනප්පච්චයා ඛණෙ ඛණෙ වෙදනා උප්පජ්ජෙය්යුං, තා න උප්පජ්ජන්ති. තාසු අනුප්පජ්ජමානාසු චිත්තං එකග්ගං හොති, කම්මට්ඨානං න පරිපතති, වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති. පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වාති කම්මට්ඨානාභිමුඛං සතිං ඨපයිත්වා. අථ වා පරීති පරිග්ගහට්ඨො. මුඛන්ති නිය්යානට්ඨො. සතීති උපට්ඨානට්ඨො. තෙන වුච්චති ‘‘පරිමුඛං සති’’න්ති එවං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.164) වුත්තනයෙනපෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. තත්රායං සඞ්ඛෙපො, පරිග්ගහිතනිය්යානං සතිං කත්වාති.

219. සො ¶ සතොව අස්සසති සතො පස්සසතීති සො භික්ඛු එවං නිසීදිත්වා එවඤ්ච සතිං ¶ උපට්ඨපෙත්වා තං සතිං අවිජහන්තො සතො එව අස්සසති සතො පස්සසති, සතොකාරී හොතීති වුත්තං හොති. ඉදානි යෙහාකාරෙහි සතොකාරී හොති, තෙ දස්සෙතුං දීඝං වා අස්සසන්තොතිආදිමාහ. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං ‘‘සො සතොව අස්සසති සතො පස්සසතී’’ති එතස්සෙව විභඞ්ගෙ –

‘‘බාත්තිංසාය ආකාරෙහි සතො කාරී හොති. දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙන. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී පස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සතො කාරී හොතී’’ති (පටි. ම. 1.165).

තත්ථ දීඝං වා අස්සසන්තොති දීඝං වා අස්සාසං පවත්තයන්තො. අස්සාසොති බහි නික්ඛමනවාතො. පස්සාසොති අන්තො පවිසනවාතොති විනයට්ඨකථායං වුත්තං. සුත්තන්තට්ඨකථාසු පන උප්පටිපාටියා ආගතං. තත්ථ සබ්බෙසම්පි ගබ්භසෙය්යකානං මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනකාලෙ පඨමං අබ්භන්තරවාතො බහි නික්ඛමති. පච්ඡා බාහිරවාතො සුඛුමරජං ගහෙත්වා අබ්භන්තරං පවිසන්තො තාලුං ආහච්ච නිබ්බායති. එවං තාව අස්සාසපස්සාසා වෙදිතබ්බා.

යා පන තෙසං දීඝරස්සතා, සා අද්ධානවසෙන වෙදිතබ්බා. යථා හි ඔකාසද්ධානං ඵරිත්වා ඨිතං උදකං වා වාලිකා වා ‘‘දීඝමුදකං දීඝා වාලිකා, රස්සමුදකං රස්සා වාලිකා’’ති වුච්චති, එවං චුණ්ණවිචුණ්ණාපි අස්සාසපස්සාසා හත්ථිසරීරෙ ච අහිසරීරෙ ච තෙසං අත්තභාවසඞ්ඛාතං දීඝං අද්ධානං සණිකං පූරෙත්වා සණිකමෙව නික්ඛමන්ති. තස්මා දීඝාති වුච්චන්ති. සුනඛසසාදීනං අත්තභාවසඞ්ඛාතං රස්සං අද්ධානං සීඝං පූරෙත්වා සීඝමෙව නික්ඛමන්ති, තස්මා රස්සාති වුච්චන්ති. මනුස්සෙසු පන කෙචි හත්ථිඅහිආදයො විය කාලද්ධානවසෙන දීඝං අස්සසන්ති ච පස්සසන්ති ච. කෙචි සුනඛසසාදයො විය රස්සං, තස්මා තෙසං කාලවසෙන දීඝමද්ධානං ¶ නික්ඛමන්තා ච පවිසන්තා ච තෙ ‘‘දීඝා’’ ඉත්තරමද්ධානං නික්ඛමන්තා ච පවිසන්තා ච ‘‘රස්සා’’ති වෙදිතබ්බා.

තත්රායං ¶ භික්ඛු නවහාකාරෙහි දීඝං අස්සසන්තො පස්සසන්තො ච ‘‘දීඝං අස්සසාමි, පස්සසාමී’’ති පජානාති. එවං පජානතො චස්ස එකෙනාකාරෙන කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බා. යථාහ පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.166) –

‘‘කථං දීඝං අස්සසන්තො දීඝං අස්සසාමීති පජානාති. දීඝං පස්සසන්තො දීඝං පස්සසාමීති පජානාති. දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති. දීඝං පස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ පස්සසති. දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං පස්සාසං…පෙ… දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. ඡන්දවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි පාමොජ්ජං උප්පජ්ජති. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසති. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං පස්සාසං…පෙ… දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතිපි පස්සසතිපි. පාමොජ්ජවසෙන තතො සුඛුමතරං දීඝං අස්සාසපස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ අස්සසතොපි පස්සසතොපි දීඝං අස්සාසපස්සාසා චිත්තං විවත්තති, උපෙක්ඛා සණ්ඨාති. ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි දීඝං අස්සාසපස්සාසා කායො. උපට්ඨානං සති. අනුපස්සනා ඤාණං. කායො උපට්ඨානං, නො සති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

එස ¶ නයො රස්සපදෙපි. අයං පන විසෙසො, යථා එත්ථ ‘‘දීඝං අස්සාසං අද්ධානසඞ්ඛාතෙ’’ති වුත්තං, එවමිධ ‘‘රස්සං අස්සාසං ඉත්තරසඞ්ඛාතෙ අස්සසතී’’ති ආගතං. තස්මා රස්සවසෙන යාව ‘‘තෙන වුච්චති කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා’’ති, තාව යොජෙතබ්බං.

එවං අයං අද්ධානවසෙන ඉත්තරවසෙන ච ඉමෙහාකාරෙහි අස්සාසපස්සාසෙ පජානන්තො දීඝං වා අස්සසන්තො දීඝං අස්සසාමීති පජානාති…පෙ… රස්සං වා පස්සසන්තො රස්සං පස්සසාමීති පජානාතීති වෙදිතබ්බො. එවං පජානතො චස්ස –

දීඝො ¶ රස්සො ච අස්සාසො,

පස්සාසොපි ච තාදිසො;

චත්තාරො වණ්ණා වත්තන්ති,

නාසිකග්ගෙව භික්ඛුනොති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165);

220. සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමි…පෙ… පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති සකලස්ස අස්සාසකායස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. සකලස්ස පස්සාසකායස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. එවං විදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන අස්සසති චෙව පස්සසති ච. තස්මා ‘‘අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමී’’ති සික්ඛතීති වුච්චති. එකස්ස හි භික්ඛුනො චුණ්ණවිචුණ්ණවිසටෙ අස්සාසකායෙ පස්සාසකායෙ වා ආදි පාකටො හොති, න මජ්ඣපරියොසානං. සො ආදිමෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, මජ්ඣපරියොසානෙ කිලමති. එකස්ස මජ්ඣං පාකටං හොති, න ආදිපරියොසානං. එකස්ස පරියොසානං පාකටං හොති, න ආදිමජ්ඣං. සො පරියොසානංයෙව පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, ආදිමජ්ඣෙ කිලමති. එකස්ස සබ්බම්පි පාකටං හොති, සො සබ්බම්පි පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, න කත්ථචි කිලමති, තාදිසෙන භවිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ආහ – ‘‘සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමීති…පෙ… පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති.

තත්ථ ¶ සික්ඛතීති එවං ඝටති වායමති. යො වා තථාභූතස්ස සංවරො, අයමෙත්ථ අධිසීලසික්ඛා. යො තථාභූතස්ස සමාධි, අයං අධිචිත්තසික්ඛා. යා තථාභූතස්ස පඤ්ඤා, අයං අධිපඤ්ඤාසික්ඛාති ඉමා තිස්සො සික්ඛායො තස්මිං ආරම්මණෙ තාය සතියා තෙන මනසිකාරෙන සික්ඛති ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තත්ථ යස්මා පුරිමනයෙ කෙවලං අස්සසිතබ්බං පස්සසිතබ්බමෙව, න ච අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බං. ඉතො පට්ඨාය පන ඤාණුප්පාදනාදීසු යොගො කරණීයො. තස්මා තත්ථ අස්සසාමීති පජානාති පස්සසාමීති පජානාතිච්චෙව වත්තමානකාලවසෙන පාළිං වත්වා ඉතො පට්ඨාය කත්තබ්බස්ස ඤාණුප්පාදනාදිනො ආකාරස්ස දස්සනත්ථං සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමීතිආදිනා නයෙන අනාගතවචනවසෙන පාළි ආරොපිතාති වෙදිතබ්බා.

පස්සම්භයං ¶ කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති…පෙ… පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො පටිප්පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. තත්ර එවං ඔළාරිකසුඛුමතා ච පස්සද්ධි ච වෙදිතබ්බා. ඉමස්ස හි භික්ඛුනො පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ කායො ච චිත්තඤ්ච සදරථා හොන්ති ඔළාරිකා. කායචිත්තානං ඔළාරිකත්තෙ අවූපසන්තෙ අස්සාසපස්සාසාපි ඔළාරිකා හොන්ති, බලවතරා හුත්වා පවත්තන්ති, නාසිකා නප්පහොති, මුඛෙන අස්සසන්තොපි පස්සසන්තොපි තිට්ඨති. යදා පනස්ස කායොපි චිත්තම්පි පරිග්ගහිතා හොන්ති, තදා තෙ සන්තා හොන්ති වූපසන්තා. තෙසු වූපසන්තෙසු අස්සාසපස්සාසා සුඛුමා හුත්වා පවත්තන්ති, ‘‘අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති විචෙතබ්බතාකාරප්පත්තා හොන්ති.

සෙය්යථාපි පුරිසස්ස ධාවිත්වා, පබ්බතා වා ඔරොහිත්වා, මහාභාරං වා සීසතො ඔරොපෙත්වා ඨිතස්ස ඔළාරිකා අස්සාසපස්සාසා හොන්ති, නාසිකා නප්පහොති, මුඛෙන අස්සසන්තොපි පස්සසන්තොපි තිට්ඨති. යදා පනෙස තං පරිස්සමං විනොදෙත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ච අල්ලසාටකං හදයෙ කත්වා සීතාය ඡායාය නිපන්නො හොති, අථස්ස තෙ අස්සාසපස්සාසා ¶ සුඛුමා හොන්ති ‘‘අත්ථි නු ඛො නත්ථී’’ති විචෙතබ්බතාකාරප්පත්තා, එවමෙව ඉමස්ස භික්ඛුනො පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ කායො ච…පෙ… විචෙතබ්බතාකාරප්පත්තා හොන්ති. තං කිස්ස හෙතු? තථා හිස්ස පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ ‘‘ඔළාරිකොළාරිකෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙමී’’ති ආභොගසමන්නාහාරමනසිකාරපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි, පරිග්ගහිතකාලෙ පන අත්ථි. තෙනස්ස අපරිග්ගහිතකාලතො පරිග්ගහිතකාලෙ කායසඞ්ඛාරො සුඛුමො හොති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘සාරද්ධෙ කායෙ චිත්තෙ ච, අධිමත්තං පවත්තති;

අසාරද්ධම්හි කායම්හි, සුඛුමං සම්පවත්තතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165);

221. පරිග්ගහෙපි ඔළාරිකො, පඨමජ්ඣානුපචාරෙ සුඛුමො. තස්මිම්පි ඔළාරිකො, පඨමජ්ඣානෙ සුඛුමො. පඨමජ්ඣානෙ ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ ච ඔළාරිකො, දුතියජ්ඣානෙ සුඛුමො. දුතියජ්ඣානෙ ච තතියජ්ඣානුපචාරෙ ච ඔළාරිකො, තතියජ්ඣානෙ සුඛුමො. තතියජ්ඣානෙ ච චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ ච ඔළාරිකො, චතුත්ථජ්ඣානෙ අතිසුඛුමො අප්පවත්තිමෙව පාපුණාතීති. ඉදං තාව දීඝභාණකසංයුත්තභාණකානං මතං.

මජ්ඣිමභාණකා ¶ පන පඨමජ්ඣානෙ ඔළාරිකො, දුතියජ්ඣානුපචාරෙ සුඛුමොති එවං හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො උපරූපරිජ්ඣානුපචාරෙපි සුඛුමතරමිච්ඡන්ති. සබ්බෙසඤ්ඤෙව පන මතෙන අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පරිග්ගහිතකාලෙ පටිප්පස්සම්භති. පරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පඨමජ්ඣානුපචාරෙ…පෙ… චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො චතුත්ථජ්ඣානෙ පටිප්පස්සම්භති. අයං තාව සමථෙ නයො.

විපස්සනායං පන අපරිග්ගහෙ පවත්තො කායසඞ්ඛාරො ඔළාරිකො, මහාභූතපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, උපාදාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, සකලරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, අරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, රූපාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, පච්චයපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො. සොපි ඔළාරිකො, ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය සුඛුමො. සොපි දුබ්බලවිපස්සනාය ඔළාරිකො, බලවවිපස්සනාය සුඛුමො. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමෙන ¶ පච්ඡිමෙන පටිප්පස්සද්ධි වෙදිතබ්බා. එවමෙත්ථ ඔළාරිකසුඛුමතා ච පස්සද්ධි ච වෙදිතබ්බා.

පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.171) පනස්ස සද්ධිං චොදනාසොධනාහි එවමත්ථො වුත්තො –

‘‘කථං පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමි…පෙ… පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති? කතමෙ කායසඞ්ඛාරා? දීඝං අස්සාසපස්සාසා කායිකා එතෙ ධම්මා කායපටිබද්ධා කායසඞ්ඛාරා. තෙ කායසඞ්ඛාරෙ පස්සම්භෙන්තො නිරොධෙන්තො වූපසමෙන්තො සික්ඛති…පෙ… යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස ආනමනා, විනමනා, සන්නමනා, පණමනා, ඉඤ්ජනා, ඵන්දනා, චලනා, කම්පනා පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති, පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස න ආනමනා, න විනමනා, න සන්නමනා, න පණමනා, අනිඤ්ජනා, අඵන්දනා, අචලනා, අකම්පනා සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති.

‘‘ඉති කිර පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං ¶ පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා න හොති. අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා න හොති. ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා න හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා න හොති, න ච නං තං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි.

‘‘ඉති කිර පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා හොති, තඤ්ච නං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. යථා කථං විය?

‘‘සෙය්යථාපි කංසෙ ආකොටිතෙ පඨමං ඔළාරිකා සද්දා පවත්තන්ති. ඔළාරිකානං සද්දානං නිමිත්තං සුගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි ඔළාරිකෙ සද්දෙ අථ පච්ඡා සුඛුමකා ¶ සද්දා පවත්තන්ති. සුඛුමකානං සද්දානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි සුඛුමකෙ සද්දෙ අථ පච්ඡා සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපි චිත්තං පවත්තති, එවමෙව පඨමං ඔළාරිකා අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති. ඔළාරිකානං අස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ අථ පච්ඡා සුඛුමකා අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති. සුඛුමකානං අස්සාසපස්සාසානං නිමිත්තං සුග්ගහිතත්තා සුමනසිකතත්තා සූපධාරිතත්තා නිරුද්ධෙපි සුඛුමකෙ අස්සාසපස්සාසෙ අථ පච්ඡා සුඛුමඅස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණතාපි චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති.

‘‘එවං සන්තෙ වාතූපලද්ධියා ච පභාවනා හොති, අස්සාසපස්සාසානඤ්ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතියා ච පභාවනා හොති, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා හොති, තඤ්ච නං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා සමාපජ්ජන්තිපි වුට්ඨහන්තිපි. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසා කායො, උපට්ඨානං සති, අනුපස්සනා ඤාණං, කායො උපට්ඨානං, නො සති, සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච, තාය සතියා තෙන ඤාණෙන තං කායං අනුපස්සති. තෙන වුච්චති කායෙ කායානුපස්සනා සතිපට්ඨානභාවනා’’ති.

අයං ¶ තාවෙත්ථ කායානුපස්සනාවසෙන වුත්තස්ස පඨමචතුක්කස්ස අනුපුබ්බපදවණ්ණනා.

222. යස්මා පනෙත්ථ ඉදමෙව චතුක්කං ආදිකම්මිකස්ස කම්මට්ඨානවසෙන වුත්තං. ඉතරානි පන තීණි චතුක්කානි එත්ථ පත්තජ්ඣානස්ස වෙදනාචිත්තධම්මානුපස්සනාවසෙන වුත්තානි. තස්මා ඉදං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා ආනාපානචතුත්ථජ්ඣානපදට්ඨානාය විපස්සනාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සීලපරිසොධනාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා වුත්තප්පකාරස්ස ආචරියස්ස සන්තිකෙ පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගහෙතබ්බං.

තත්රිමෙ ¶ පඤ්ච සන්ධයො උග්ගහො, පරිපුච්ඡා, උපට්ඨානං, අප්පනා, ලක්ඛණන්ති. තත්ථ උග්ගහො නාම කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනං. පරිපුච්ඡා නාම කම්මට්ඨානස්ස පරිපුච්ඡනා. උපට්ඨානං නාම කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානං. අප්පනා නාම කම්මට්ඨානස්ස අප්පනා. ලක්ඛණං නාම කම්මට්ඨානස්ස ලක්ඛණං. ‘‘එවංලක්ඛණමිදං කම්මට්ඨාන’’න්ති කම්මට්ඨානසභාවූපධාරණන්ති වුත්තං හොති.

එවං පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගණ්හන්තො අත්තනාපි න කිලමති, ආචරියම්පි න විහෙසෙති. තස්මා ථොකං උද්දිසාපෙත්වා බහුකාලං සජ්ඣායිත්වා එවං පඤ්චසන්ධිකං කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වා ආචරියස්ස සන්තිකෙ වා අඤ්ඤත්ර වා පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙ සෙනාසනෙ වසන්තෙන උපච්ඡින්නඛුද්දකපලිබොධෙන කතභත්තකිච්චෙන භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වා සුඛනිසින්නෙන රතනත්තයගුණානුස්සරණෙන චිත්තං සම්පහංසෙත්වා ආචරියුග්ගහතො එකපදම්පි අසම්මුය්හන්තෙන ඉදං ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං මනසි කාතබ්බං. තත්රායං මනසිකාරවිධි –

223.

ගණනා අනුබන්ධනා, ඵුසනා ඨපනා සල්ලක්ඛණා;

විවට්ටනා පාරිසුද්ධි, තෙසඤ්ච පටිපස්සනාති.

තත්ථ ගණනාති ගණනායෙව. අනුබන්ධනාති අනුවහනා. ඵුසනාති ඵුට්ඨට්ඨානං. ඨපනාති අප්පනා. සල්ලක්ඛණාති විපස්සනා. විවට්ටනාති මග්ගො. පාරිසුද්ධීති ඵලං. තෙසඤ්ච පටිපස්සනාති පච්චවෙක්ඛණා.

තත්ථ ඉමිනා ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන පඨමං ගණනාය ඉදං කම්මට්ඨානං මනසි කාතබ්බං ¶ . ගණෙන්තෙන ච පඤ්චන්නං හෙට්ඨා න ඨපෙතබ්බං. දසන්නං උපරි න නෙතබ්බං. අන්තරා ඛණ්ඩං න දස්සෙතබ්බං. පඤ්චන්නං හෙට්ඨා ඨපෙන්තස්ස හි සම්බාධෙ ඔකාසෙ චිත්තුප්පාදො විප්ඵන්දති සම්බාධෙ වජෙ සන්නිරුද්ධගොගණො විය. දසන්නම්පි උපරි නෙන්තස්ස ගණනනිස්සිතකො චිත්තුප්පාදො හොති. අන්තරා ඛණ්ඩං දස්සෙන්තස්ස ‘‘සිඛාප්පත්තං නු ඛො මෙ කම්මට්ඨානං, නො’’ති චිත්තං විකම්පති. තස්මා එතෙ දොසෙ වජ්ජෙත්වා ගණෙතබ්බං.

ගණෙන්තෙන ච පඨමං දන්ධගණනාය ධඤ්ඤමාපකගණනාය ගණෙතබ්බං. ධඤ්ඤමාපකො හි නාළිං පූරෙත්වා ‘‘එක’’න්ති වත්වා ඔකිරති. පුන පූරෙන්තො කිඤ්චි කචවරං දිස්වා තං ඡඩ්ඩෙන්තො ‘‘එකං එක’’න්ති වදති. එස නයො ද්වෙ ද්වෙතිආදීසු. එවමෙව ඉමිනාපි අස්සාසපස්සාසෙසු යො උපට්ඨාති, තං ¶ ගහෙත්වා ‘‘එකං එක’’න්ති ආදිං කත්වා යාව ‘‘දස දසා’’ති පවත්තමානං පවත්තමානං උපලක්ඛෙත්වාව ගණෙතබ්බං. තස්ස එවං ගණයතො නික්ඛමන්තා ච පවිසන්තා ච අස්සාසපස්සාසා පාකටා හොන්ති.

අථානෙන තං දන්ධගණනං ධඤ්ඤමාපකගණනං පහාය සීඝගණනාය ගොපාලකගණනාය ගණෙතබ්බං. ඡෙකො හි ගොපාලකො සක්ඛරාදයො උච්ඡඞ්ගෙන ගහෙත්වා රජ්ජුදණ්ඩහත්ථො පාතොව වජං ගන්ත්වා ගාවො පිට්ඨියං පහරිත්වා පලිඝත්ථම්භමත්ථකෙ නිසින්නො ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව ගාවිං එකා ද්වෙති සක්ඛරං ඛිපිත්වා ගණෙති. තියාමරත්තිං සම්බාධෙ ඔකාසෙ දුක්ඛං වුත්ථගොගණො නික්ඛමන්තො නික්ඛමන්තො අඤ්ඤමඤ්ඤං උපනිඝංසන්තො වෙගෙන වෙගෙන පුඤ්ජපුඤ්ජො හුත්වා නික්ඛමති. සො වෙගෙන වෙගෙන ‘‘තීණි චත්තාරි පඤ්ච දසා’’ති ගණෙතියෙව, එවමිමස්සාපි පුරිමනයෙන ගණයතො අස්සාසපස්සාසා පාකටා හුත්වා සීඝං සීඝං පුනප්පුනං සඤ්චරන්ති. තතොනෙන ‘‘පුනප්පුනං සඤ්චරන්තී’’ති ඤත්වා අන්තො ච බහි ච අගහෙත්වා ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව ගහෙත්වා ‘‘එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච ඡ. එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්ච ඡ සත්ත…පෙ… අට්ඨ, නව, දසා’’ති සීඝං සීයං ගණෙතබ්බමෙව. ගණනපටිබද්ධෙ හි කම්මට්ඨානෙ ගණනබලෙනෙව චිත්තං එකග්ගං හොති, අරිත්තුපත්ථම්භනවසෙන චණ්ඩසොතෙ නාවාට්ඨපනමිව.

තස්සෙවං සීඝං සීඝං ගණයතො කම්මට්ඨානං නිරන්තරං පවත්තං විය හුත්වා උපට්ඨාති. අථ නිරන්තරං පවත්තතීති ඤත්වා අන්තො ච බහි ච වාතං අපරිග්ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව වෙගෙන වෙගෙන ගණෙතබ්බං. අන්තො පවිසනවාතෙන හි සද්ධිං චිත්තං පවෙසයතො අබ්භන්තරං වාතබ්භාහතං මෙදපූරිතං ¶ විය හොති. බහි නික්ඛමනවාතෙන සද්ධිං චිත්තං නීහරතො බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපති. ඵුට්ඨඵුට්ඨොකාසෙ පන සතිං ඨපෙත්වා භාවෙන්තස්සෙව භාවනා සම්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘අන්තො ච බහි ච වාතං අපරිග්ගහෙත්වා පුරිමනයෙනෙව වෙගෙන වෙගෙන ගණෙතබ්බ’’න්ති.

කීවචිරං පනෙතං ගණෙතබ්බන්ති? යාව විනා ගණනාය අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ සති සන්තිට්ඨති. බහිවිසටවිතක්කවිච්ඡෙදං කත්වා අස්සාසපස්සාසාරම්මණෙ සතිසණ්ඨාපනත්ථංයෙව හි ගණනාති.

224. එවං ¶ ගණනාය මනසි කත්වා අනුබන්ධනාය මනසි කාතබ්බං. අනුබන්ධනා නාම ගණනං පටිසංහරිත්වා සතියා නිරන්තරං අස්සාසපස්සාසානං අනුගමනං. තඤ්ච ඛො න ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙන. බහිනික්ඛමනවාතස්ස හි නාභි ආදි, හදයං මජ්ඣං, නාසිකග්ගං පරියොසානං. අබ්භන්තරං පවිසනවාතස්ස නාසිකග්ගං ආදි, හදයං මජ්ඣං නාභි පරියොසානං. තඤ්චස්ස අනුගච්ඡතො වික්ඛෙපගතං චිත්තං සාරද්ධාය චෙව හොති ඉඤ්ජනාය ච. යථාහ –

‘‘අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා ච. පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධා වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා චා’’ති (පටි. ම. 1.157).

තස්මා අනුබන්ධනාය මනසිකරොන්තෙන ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන න මනසි කාතබ්බං. අපිච ඛො ඵුසනාවසෙන ච ඨපනාවසෙන ච මනසි කාතබ්බං. ගණනානුබන්ධනාවසෙන විය හි ඵුසනාඨපනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථි. ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව පන ගණෙන්තො ගණනාය ච ඵුසනාය ච මනසි කරොති. තත්ථෙව ගණනං පටිසංහරිත්වා තෙ සතියා අනුබන්ධන්තො, අප්පනාවසෙන ච චිත්තං ඨපෙන්තො අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසි කරොතීති වුච්චති. ස්වායමත්ථො අට්ඨකථාසු වුත්තපඞ්ගුළදොවාරිකූපමාහි පටිසම්භිදායං වුත්තකකචූපමාය ච වෙදිතබ්බො.

225. තත්රායං පඞ්ගුළොපමා – සෙය්යථාපි පඞ්ගුළො දොලාය කීළතං මාතාපුත්තානං දොලං ඛිපිත්වා ¶ තත්ථෙව දොලාථම්භමූලෙ නිසින්නො කමෙන ආගච්ඡන්තස්ස ච ගච්ඡන්තස්ස ච දොලාඵලකස්ස උභො කොටියො මජ්ඣඤ්ච පස්සති, න ච උභොකොටිමජ්ඣානං දස්සනත්ථං බ්යාවටො හොති, එවමෙවායං භික්ඛු සතිවසෙන උපනිබන්ධනථම්භමූලෙ ඨත්වා අස්සාසපස්සාසදොලං ඛිපිත්වා තත්ථෙව නිමිත්තෙ සතියා නිසීදන්තො කමෙන ආගච්ඡන්තානඤ්ච ගච්ඡන්තානඤ්ච ඵුට්ඨට්ඨානෙ අස්සාසපස්සාසානං ආදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡන්තො තත්ථ ච චිත්තං ඨපෙන්තො පස්සති, න ච තෙසං දස්සනත්ථං බ්යාවටො හොති, අයං පඞ්ගුළොපමා.

226. අයං ¶ පන දොවාරිකූපමා – සෙය්යථාපි දොවාරිකො නගරස්ස අන්තො ච බහි ච පුරිසෙ ‘‘කො ත්වං, කුතො වා ආගතො, කුහිං වා ගච්ඡසි, කිං වා තෙ හත්ථෙ’’ති න වීමංසති. න හි තස්ස තෙ භාරා, ද්වාරප්පත්තං ද්වාරප්පත්තංයෙව පන වීමංසති, එවමෙව ඉමස්ස භික්ඛුනො අන්තොපවිට්ඨවාතා ච බහිනික්ඛන්තවාතා ච න භාරා හොන්ති, ද්වාරප්පත්තා ද්වාරප්පත්තායෙව භාරාති අයං දොවාරිකූපමා.

227. කකචූපමා පන ආදිතො පට්ඨාය එවං වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස;

අජානතො ච තයො ධම්මෙ, භාවනා නුපලබ්භති.

‘‘නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස;

ජානතො ච තයො ධම්මෙ, භාවනා උපලබ්භතී’’ති. (පටි. ම. 1.159);

‘‘කථං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්ති, න චිමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධි ගච්ඡති? සෙය්යථාපි රුක්ඛො සමෙ භූමිභාගෙ නික්ඛිත්තො, තමෙනං පුරිසො කකචෙන ඡින්දෙය්ය. රුක්ඛෙ ඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන පුරිසස්ස සති උපට්ඨිතා හොති, න ආගතෙ වා ගතෙ වා ¶ කකචදන්තෙ මනසි කරොති, න ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති.

‘‘යථා රුක්ඛො සමෙ භූමිභාගෙ නික්ඛිත්තො, එවං උපනිබන්ධනානිමිත්තං. යථා කකචදන්තා, එවං අස්සාසපස්සාසා. යථා රුක්ඛෙ ඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන පුරිසස්ස සති උපට්ඨිතා හොති, න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොති, න ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති, එවමෙව භික්ඛු නාසිකග්ගෙ වා මුඛනිමිත්තෙ වා සතිං උපට්ඨපෙත්වා නිසින්නො හොති, න ආගතෙ වා ගතෙ වා අස්සාසපස්සාසෙ මනසි කරොති, න ච ආගතා වා ගතා වා අස්සාසපස්සාසා අවිදිතා ¶ හොන්ති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති.

‘‘පධානන්ති කතමං පධානං? ආරද්ධවීරියස්ස කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං හොති, ඉදං පධානං. කතමො පයොගො? ආරද්ධවීරියස්ස උපක්කිලෙසා පහීයන්ති, විතක්කා වූපසමන්ති, අයං පයොගො. කතමො විසෙසො? ආරද්ධවීරියස්ස සංයොජනා පහීයන්ති, අනුසයා බ්යන්තී හොන්ති, අයං විසෙසො. එවං ඉමෙ තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස ආරම්මණා න හොන්ති, න චිමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, න ච චිත්තං වික්ඛෙපං ගච්ඡති, පධානඤ්ච පඤ්ඤායති, පයොගඤ්ච සාධෙති, විසෙසමධිගච්ඡති (පටි. ම. 1.159).

‘‘ආනාපානස්සති යස්ස, පරිපුණ්ණා සුභාවිතා;

අනුපුබ්බං පරිචිතා, යථා බුද්ධෙන දෙසිතා;

සො ඉමං ලොකං පභාසෙති, අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා’’ති. (පටි. ම. 1.160);

අයං කකචූපමා. ඉධ පනස්ස ආගතාගතවසෙන අමනසිකාරමත්තමෙව පයොජනන්ති වෙදිතබ්බං.

228. ඉදං ¶ කම්මට්ඨානං මනසිකරොතො කස්සචි න චිරෙනෙව නිමිත්තඤ්ච උප්පජ්ජති, අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතා අප්පනාසඞ්ඛාතා ඨපනා ච සම්පජ්ජති. කස්සචි පන ගණනාවසෙනෙව මනසිකාරකාලතො පභුති අනුක්කමතො ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධවසෙන කායදරථෙ වූපසන්තෙ කායොපි චිත්තම්පි ලහුකං හොති, සරීරං ආකාසෙ ලඞ්ඝනාකාරප්පත්තං විය හොති. යථා සාරද්ධකායස්ස මඤ්චෙ වා පීඨෙ වා නිසීදතො මඤ්චපීඨං ඔනමති, විකූජති, පච්චත්ථරණං වලිං ගණ්හාති. අසාරද්ධකායස්ස පන නිසීදතො නෙව මඤ්චපීඨං ඔනමති, න විකූජති, න පච්චත්ථරණං වලිං ගණ්හාති, තූලපිචුපූරිතං විය මඤ්චපීඨං හොති. කස්මා? යස්මා අසාරද්ධො කායො ලහුකො හොති. එවමෙව ගණනාවසෙන මනසිකාරකාලතො පභුති අනුක්කමතො ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධවසෙන කායදරථෙ වූපසන්තෙ කායොපි චිත්තම්පි ලහුකං හොති, සරීරං ආකාසෙ ලඞ්ඝනාකාරප්පත්තං විය හොති.

තස්ස ¶ ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ නිරුද්ධෙ සුඛුමස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණං චිත්තං පවත්තති. තස්මිම්පි නිරුද්ධෙ අපරාපරං තතො සුඛුමතරං සුඛුමතරං නිමිත්තාරම්මණං පවත්තතියෙව. කථං? යථා පුරිසො මහතියා ලොහසලාකාය කංසථාලං ආකොටෙය්ය, එකප්පහාරෙන මහාසද්දො උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස ඔළාරිකසද්දාරම්මණං චිත්තං පවත්තෙය්ය. නිරුද්ධෙ ඔළාරිකෙ සද්දෙ අථ පච්ඡා සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණං, තස්මිම්පි නිරුද්ධෙ අපරාපරං තතො සුඛුමතරං සුඛුමතරං සද්දනිමිත්තාරම්මණං පවත්තතෙව, එවන්ති වෙදිතබ්බං. වුත්තම්පිචෙතං – ‘‘සෙය්යථාපි කංසෙ ආකොටිතෙ’’ති (පටි. ම. 1.171) විත්ථාරො.

229. යථා හි අඤ්ඤානි කම්මට්ඨානානි උපරූපරි විභූතානි හොන්ති, න තථා ඉදං. ඉදං පන උපරූපරි භාවෙන්තස්ස සුඛුමත්තං ගච්ඡති, උපට්ඨානම්පි න උපගච්ඡති, එවං අනුපට්ඨහන්තෙ පන තස්මිං තෙන භික්ඛුනා උට්ඨායාසනා චම්මඛණ්ඩං පප්ඵොටෙත්වා න ගන්තබ්බං. කිං කාතබ්බං? ‘‘ආචරියං පුච්ඡිස්සාමී’’ති වා, ‘‘නට්ඨං දානි මෙ කම්මට්ඨාන’’න්ති වා න වුට්ඨාතබ්බං. ඉරියාපථං විකොපෙත්වා ගච්ඡතො හි කම්මට්ඨානං නවනවමෙව හොති. තස්මා යථානිසින්නෙනෙව දෙසතො ආහරිතබ්බං.

තත්රායං ආහරණූපායො, තෙන හි භික්ඛුනා කම්මට්ඨානස්ස අනුපට්ඨානභාවං ඤත්වා ඉති පටිසඤ්චික්ඛිතබ්බං, ඉමෙ අස්සාසපස්සාසා නාම කත්ථ අත්ථි, කත්ථ නත්ථි. කස්ස වා අත්ථි, කස්ස ¶ වා නත්ථීති. අථෙවං පටිසඤ්චික්ඛතා ඉමෙ අන්තොමාතුකුච්ඡියං නත්ථි, උදකෙ නිමුග්ගානං නත්ථි, තථා අසඤ්ඤීභූතානං, මතානං, චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නානං, රූපාරූපභවසමඞ්ගීනං, නිරොධසමාපන්නානන්ති ඤත්වා එවං අත්තනාව අත්තා පටිචොදෙතබ්බො ‘‘නනු ත්වං, පණ්ඩිත, නෙව මාතුකුච්ඡිගතො, න උදකෙ නිමුග්ගො, න අසඤ්ඤීභූතො, න මතො, න චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නො, න රූපාරූපභවසමඞ්ගී, න නිරොධසමාපන්නො. අත්ථියෙව තෙ අස්සාසපස්සාසා, මන්දපඤ්ඤතාය පන පරිග්ගහෙතුං න සක්කොසී’’ති. අථානෙන පකතිඵුට්ඨවසෙන චිත්තං ඨපෙත්වා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. ඉමෙ හි දීඝනාසිකස්ස නාසාපුටං ඝට්ටෙන්තා පවත්තන්ති. රස්සනාසිකස්ස උත්තරොට්ඨං. තස්මානෙන ඉමං නාම ඨානං ඝට්ටෙන්තීති නිමිත්තං ඨපෙතබ්බං. ඉමමෙව හි අත්ථවසං පටිච්ච වුත්තං භගවතා – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, මුට්ඨසතිස්ස අසම්පජානස්ස ආනාපානස්සතිභාවනං වදාමී’’ති (ම. නි. 3.149; සං. නි. 5.992).

230. කිඤ්චාපි ¶ හි යංකිඤ්චි කම්මට්ඨානං සතස්ස සම්පජානස්සෙව සම්පජ්ජති. ඉතො අඤ්ඤං පන මනසිකරොන්තස්ස පාකටං හොති. ඉදං පන ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං ගරුකං ගරුකභාවනං බුද්ධපච්චෙකබුද්ධබුද්ධපුත්තානං මහාපුරිසානංයෙව මනසිකාරභූමිභූතං, න චෙව ඉත්තරං, න ච ඉත්තරසත්තසමාසෙවිතං. යථා යථා මනසි කරීයති, තථා තථා සන්තඤ්චෙව හොති සුඛුමඤ්ච. තස්මා එත්ථ බලවතී සති ච පඤ්ඤා ච ඉච්ඡිතබ්බා.

යථා හි මට්ඨසාටකස්ස තුන්නකරණකාලෙ සූචිපි සුඛුමා ඉච්ඡිතබ්බා. සූචිපාසවෙධනම්පි තතො සුඛුමතරං, එවමෙව මට්ඨසාටකසදිසස්ස ඉමස්ස කම්මට්ඨානස්ස භාවනාකාලෙ සූචිපටිභාගා සතිපි, සූචිපාසවෙධනපටිභාගා තංසම්පයුත්තා පඤ්ඤාපි බලවතී ඉච්ඡිතබ්බා. තාහි ච පන සතිපඤ්ඤාහි සමන්නාගතෙන භික්ඛුනා න තෙ අස්සාසපස්සාසා අඤ්ඤත්ර පකතිඵුට්ඨොකාසා පරියෙසිතබ්බා.

යථා පන කස්සකො කසිං කසිත්වා බලීබද්දෙ මුඤ්චිත්වා ගොචරමුඛෙ කත්වා ඡායාය නිසින්නො විස්සමෙය්ය, අථස්ස තෙ බලීබද්දා වෙගෙන අටවිං පවිසෙය්යුං. යො හොති ඡෙකො කස්සකො, සො පුන තෙ ගහෙත්වා යොජෙතුකාමො න තෙසං අනුපදං ගන්ත්වා අටවිං ආහිණ්ඩහි, අථ ඛො රස්මිඤ්ච පතොදඤ්ච ගහෙත්වා උජුකමෙව තෙසං නිපාතනතිත්ථං ගන්ත්වා නිසීදති වා නිපජ්ජති වා, අථ තෙ ගොණෙ දිවසභාගං චරිත්වා නිපාතනතිත්ථං ඔතරිත්වා න්හත්වා ච පිවිත්වා ¶ ච පච්චුත්තරිත්වා ඨිතෙ දිස්වා රස්මියා බන්ධිත්වා පතොදෙන විජ්ඣන්තො ආනෙත්වා යොජෙත්වා පුන කම්මං කරොති, එවමෙව තෙන භික්ඛුනා න තෙ අස්සාසපස්සාසා අඤ්ඤත්ර පකතිඵුට්ඨොකාසා පරියෙසිතබ්බා. සතිරස්මිං පන පඤ්ඤාපතොදඤ්ච ගහෙත්වා පකතිඵුට්ඨොකාසෙ චිත්තං ඨපෙත්වා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. එවඤ්හිස්ස මනසිකරොතො න චිරස්සෙව තෙ උපට්ඨහන්ති නිපාතනතිත්ථෙ විය ගොණා. තතොනෙන සතිරස්මියා බන්ධිත්වා තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජෙත්වා පඤ්ඤාපතොදෙන විජ්ඣන්තෙන පුනප්පුනං කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතබ්බං.

231. තස්සෙවමනුයුඤ්ජතො න චිරස්සෙව නිමිත්තං උපට්ඨාති. තං පනෙතං න සබ්බෙසං එකසදිසං හොති. අපිච ඛො කස්සචි සුඛසම්ඵස්සං උප්පාදයමානො තූලපිචු විය කප්පාසපිචු විය වාතධාරා විය ච උපට්ඨාතීති එකච්චෙ ආහු.

අයං ¶ පන අට්ඨකථාසු විනිච්ඡයො, ඉදඤ්හි කස්සචි තාරකරූපං විය මණිගුළිකා විය මුත්තාගුළිකා විය ච, කස්සචි ඛරසම්ඵස්සං හුත්වා කප්පාසට්ඨි විය දාරුසාරසූචි විය ච, කස්සචි දීඝපාමඞ්ගසුත්තං විය කුසුමදාමං විය ධූමසිඛා විය ච, කස්සචි විත්ථතං මක්කටකසුත්තං විය වලාහකපටලං විය පදුමපුප්ඵං විය රථචක්කං විය චන්දමණ්ඩලං විය සූරියමණ්ඩලං විය ච උපට්ඨාති. තඤ්ච පනෙතං යථා සම්බහුලෙසු භික්ඛූසු සුත්තන්තං සජ්ඣායිත්වා නිසින්නෙසු එකෙන භික්ඛුනා ‘‘තුම්හාකං කීදිසං හුත්වා ඉදං සුත්තං උපට්ඨාතී’’ති වුත්තෙ එකො ‘‘මය්හං මහතී පබ්බතෙය්යා නදී විය හුත්වා උපට්ඨාතී’’ති ආහ. අපරො ‘‘මය්හං එකා වනරාජි විය’’. අඤ්ඤො ‘‘මය්හං එකො සීතච්ඡායො සාඛාසම්පන්නො ඵලභාරභරිතරුක්ඛො වියා’’ති. තෙසං හි තං එකමෙව සුත්තං සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාති. එවං එකමෙව කම්මට්ඨානං සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාති. සඤ්ඤජඤ්හි එතං සඤ්ඤානිදානං සඤ්ඤාපභවං. තස්මා සඤ්ඤානානතාය නානතො උපට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං.

එත්ථ ච අඤ්ඤමෙව අස්සාසාරම්මණං චිත්තං, අඤ්ඤං පස්සාසාරම්මණං, අඤ්ඤං නිමිත්තාරම්මණං. යස්ස හි ඉමෙ තයො ධම්මා නත්ථි, තස්ස කම්මට්ඨානං නෙව අප්පනං, න උපචාරං පාපුණාති. යස්ස පන ඉමෙ තයො ධම්මා අත්ථි, තස්සෙව කම්මට්ඨානං උපචාරඤ්ච අප්පනඤ්ච පාපුණාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘නිමිත්තං ¶ අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස;

අජානතො තයො ධම්මෙ, භාවනා නුපලබ්භති.

‘‘නිමිත්තං අස්සාසපස්සාසා, අනාරම්මණමෙකචිත්තස්ස;

ජානතොව තයො ධම්මෙ, භාවනා උපලබ්භතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165);

232. එවං උපට්ඨිතෙ පන නිමිත්තෙ තෙන භික්ඛුනා ආචරියස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ආරොචෙතබ්බං ‘‘මය්හං, භන්තෙ, එවරූපං නාම උපට්ඨාතී’’ති. ආචරියෙන පන එතං නිමිත්තන්ති වා න වා නිමිත්තන්ති න වත්තබ්බං. ‘‘එවං හොති, ආවුසො’’ති වත්වා පුනප්පුනං මනසි කරොහීති වත්තබ්බො. නිමිත්තන්ති හි වුත්තෙ වොසානං ආපජ්ජෙය්ය. න නිමිත්තන්ති වුත්තෙ නිරාසො විසීදෙය්ය. තස්මා තදුභයම්පි අවත්වා මනසිකාරෙයෙව නියොජෙතබ්බොති. එවං තාව දීඝභාණකා.

මජ්ඣිමභාණකා පනාහු ‘‘නිමිත්තමිදං, ආවුසො, කම්මට්ඨානං පුනප්පුනං මනසි කරොහි සප්පුරිසාති වත්තබ්බො’’ති. අථානෙන නිමිත්තෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බං ¶ . එවමස්සායං ඉතො පභුති ඨපනාවසෙන භාවනා හොති. වුත්තඤ්හෙතං පොරාණෙහි –

‘‘නිමිත්තෙ ඨපයං චිත්තං, නානාකාරං විභාවයං;

ධීරො අස්සාසපස්සාසෙ, සකං චිත්තං නිබන්ධතී’’ති. (පාරා. අට්ඨ. 2.165);

තස්සෙවං නිමිත්තුපට්ඨානතො පභුති නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති, කිලෙසා සන්නිසින්නාව. සති උපට්ඨිතායෙව. චිත්තං උපචාරසමාධිනා සමාහිතමෙව. අථානෙන තං නිමිත්තං නෙව වණ්ණතො මනසි කාතබ්බං, න ලක්ඛණතො පච්චවෙක්ඛිතබ්බං. අපිච ඛො ඛත්තියමහෙසියා චක්කවත්තිගබ්භො විය කස්සකෙන සාලියවගබ්භො විය ච ආවාසාදීනි සත්ත අසප්පායානි වජ්ජෙත්වා තානෙව සත්ත සප්පායානි සෙවන්තෙන සාධුකං රක්ඛිතබ්බං. අථ නං එවං රක්ඛිත්වා පුනප්පුනං මනසිකාරවසෙන වුද්ධිං විරූළ්හිං ගමයිත්වා දසවිධං අප්පනාකොසල්ලං සම්පාදෙතබ්බං, වීරියසමතා ¶ යොජෙතබ්බා. තස්සෙවං ඝටෙන්තස්ස පථවීකසිණෙ වුත්තානුක්කමෙනෙව තස්මිං නිමිත්තෙ චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තන්ති.

233. එවං නිබ්බත්තචතුක්කපඤ්චකජ්ඣානො පනෙත්ථ භික්ඛු සල්ලක්ඛණාවිවට්ටනාවසෙන කම්මට්ඨානං වඩ්ඪෙත්වා පාරිසුද්ධිං පත්තුකාමො තදෙව ඣානං පඤ්චහාකාරෙහි වසිප්පත්තං පගුණං කත්වා නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙති. කථං? සො හි සමාපත්තිතො වුට්ඨාය අස්සාසපස්සාසානං සමුදයො කරජකායො ච චිත්තඤ්චාති පස්සති. යථා හි කම්මාරගග්ගරියා ධමමානාය භස්තඤ්ච පුරිසස්ස ච තජ්ජං වායාමං පටිච්ච වාතො සඤ්චරති, එවමෙව කායඤ්ච චිත්තඤ්ච පටිච්ච අස්සාසපස්සාසාති. තතො අස්සාසපස්සාසෙ ච කායඤ්ච රූපන්ති චිත්තඤ්ච තංසම්පයුත්තධම්මෙ ච අරූපන්ති වවත්ථපෙති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරතො පන නාමරූපවවත්ථානං පරතො ආවිභවිස්සති.

එවං නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා තස්ස පච්චයං පරියෙසති. පරියෙසන්තො ච නං දිස්වා තීසුපි අද්ධාසු නාමරූපස්ස පවත්තිං ආරබ්භ කඞ්ඛං විතරති. විතිණ්ණකඞ්ඛො කලාපසම්මසනවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා උදයබ්බයානුපස්සනාය පුබ්බභාගෙ උප්පන්නෙ ඔභාසාදයො දස විපස්සනුපක්කිලෙසෙ පහාය ¶ උපක්කිලෙසවිමුත්තං පටිපදාඤාණං මග්ගොති වවත්ථපෙත්වා උදයං පහාය භඞ්ගානුපස්සනං පත්වා නිරන්තරං භඞ්ගානුපස්සනෙන වයතො උපට්ඨිතෙසු සබ්බසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො යථාක්කමෙන චත්තාරො අරියමග්ගෙ පාපුණිත්වා අරහත්තඵලෙ පතිට්ඨාය එකූනවීසතිභෙදස්ස පච්චවෙක්ඛණාඤාණස්ස පරියන්තං පත්තො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යො හොති.

එත්තාවතා චස්ස ගණනං ආදිං කත්වා විපස්සනාපරියොසානා ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා සමත්තා හොතීති අයං සබ්බාකාරතො පඨමචතුක්කවණ්ණනා.

234. ඉතරෙසු පන තීසු චතුක්කෙසු යස්මා විසුං කම්මට්ඨානභාවනානයො නාම නත්ථි. තස්මා අනුපදවණ්ණනානයෙනෙව තෙසං එවං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

පීතිපටිසංවෙදීති පීතිං පටිසංවිදිතං කරොන්තො පාකටං කරොන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති ¶ සික්ඛති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණතො ච අසම්මොහතො ච.

කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති. තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙන ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොති, ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. කථං අසම්මොහතො? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති. තස්ස විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධෙන අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොති. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.172) –

‘‘දීඝං අස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. දීඝං පස්සාසවසෙන… රස්සං අස්සාසවසෙන… රස්සං පස්සාසවසෙන… සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සාසපස්සාසවසෙන… පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරං අස්සාසපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතො සති ¶ උපට්ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙන සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. ආවජ්ජතො සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. ජානතො පස්සතො පච්චවෙක්ඛතො චිත්තං අධිට්ඨහතො සද්ධාය අධිමුච්චතො වීරියං පග්ගණ්හතො සතිං උපට්ඨාපයතො චිත්තං සමාදහතො පඤ්ඤාය පජානතො අභිඤ්ඤෙය්යං පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බං භාවෙතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡිකරොතො සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. එවං සා පීති පටිසංවිදිතා හොතී’’ති.

එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානිපි අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. ඉදම්පනෙත්ථ විසෙසමත්තං, තිණ්ණං ඣානානං වසෙන සුඛපටිසංවෙදිතා, චතුන්නම්පි වසෙන චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදිතා වෙදිතබ්බා. චිත්තසඞ්ඛාරොති වෙදනාදයො ද්වෙ ඛන්ධා. සුඛපටිසංවෙදීපදෙ චෙත්ථ විපස්සනාභූමිදස්සනත්ථං ‘‘සුඛන්ති ද්වෙ සුඛානි කායිකඤ්ච සුඛං චෙතසිකඤ්චා’’ති පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.173) වුත්තං. පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාරන්ති ඔළාරිකං ඔළාරිකං චිත්තසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො, නිරොධෙන්තොති අත්ථො. සො විත්ථාරතො කායසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

අපිචෙත්ථ පීතිපදෙ පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තා. සුඛපදෙ සරූපෙනෙව වෙදනා. ද්වීසු චිත්තසඞ්ඛාරපදෙසු ¶ ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා එතෙ ධම්මා චිත්තපටිබද්ධා චිත්තසඞ්ඛාරා’’ති (පටි. ම. 1.174; ම. නි. 1.463) වචනතො සඤ්ඤාසම්පයුත්තා වෙදනාති එවං වෙදනානුපස්සනානයෙන ඉදං චතුක්කං භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

235. තතියචතුක්කෙපි චතුන්නං ඣානානං වසෙන චිත්තපටිසංවෙදිතා වෙදිතබ්බා. අභිප්පමොදයං චිත්තන්ති චිත්තං මොදෙන්තො පමොදෙන්තො හාසෙන්තො පහාසෙන්තො අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛති. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අභිප්පමොදො හොති සමාධිවසෙන ච විපස්සනාවසෙන ච.

කථං සමාධිවසෙන? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජති. සො සමාපත්තික්ඛණෙ සම්පයුත්තපීතියා චිත්තං ආමොදෙති පමොදෙති. කථං විපස්සනාවසෙන? සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තපීතිං ඛයතො වයතො සම්මසති. එවං විපස්සනාක්ඛණෙ ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ආරම්මණං කත්වා චිත්තං ආමොදෙති පමොදෙති. එවං ¶ පටිපන්නො ‘‘අභිප්පමොදයං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති.

සමාදහං චිත්තන්ති පඨමජ්ඣානාදිවසෙන ආරම්මණෙ චිත්තං සමං ආදහන්තො සමං ඨපෙන්තො. තානි වා පන ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං ඛයතො වයතො සම්පස්සතො විපස්සනාක්ඛණෙ ලක්ඛණපටිවෙධෙන උප්පජ්ජති ඛණිකචිත්තෙකග්ගතා. එවං උප්පන්නාය ඛණිකචිත්තෙකග්ගතාය වසෙනපි ආරම්මණෙ චිත්තං සමං ආදහන්තො සමං ඨපෙන්තො ‘‘සමාදහං චිත්තං අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වුච්චති.

විමොචයං චිත්තන්ති පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙහි චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො, දුතියෙන විතක්කවිචාරෙහි, තතියෙන පීතියා, චතුත්ථෙන සුඛදුක්ඛෙහි චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො. තානි වා පන ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං ඛයතො වයතො සම්මසති. සො විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාතො චිත්තං මොචෙන්තො, දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාතො, අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාතො, නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දිතො, විරාගානුපස්සනාය රාගතො, නිරොධානුපස්සනාය සමුදයතො, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානතො චිත්තං මොචෙන්තො අස්සසති චෙව පස්සසති ච. තෙන වුච්චති ‘‘විමොචයං චිත්තං අස්සසිස්සාමි ¶ පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති. එවං චිත්තානුපස්සනාවසෙන ඉදං චතුක්කං භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං.

236. චතුත්ථචතුක්කෙ පන අනිච්චානුපස්සීති එත්ථ තාව අනිච්චං වෙදිතබ්බං. අනිච්චතා වෙදිතබ්බා. අනිච්චානුපස්සනා වෙදිතබ්බා. අනිච්චානුපස්සී වෙදිතබ්බො.

තත්ථ අනිච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා. අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං, හුත්වා අභාවො වා, නිබ්බත්තානං තෙනෙවාකාරෙන අට්ඨත්වා ඛණභඞ්ගෙන භෙදොති අත්ථො. අනිච්චානුපස්සනාති තස්සා අනිච්චතාය වසෙන රූපාදීසු අනිච්චන්ති අනුපස්සනා. අනිච්චානුපස්සීති තාය අනුපස්සනාය සමන්නාගතො. තස්මා එවංභූතො අස්සසන්තො ¶ පස්සසන්තො ච ඉධ ‘‘අනිච්චානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො.

විරාගානුපස්සීති එත්ථ පන ද්වෙ විරාගා ඛයවිරාගො ච අච්චන්තවිරාගො ච. තත්ථ ඛයවිරාගොති සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගො. අච්චන්තවිරාගොති නිබ්බානං. විරාගානුපස්සනාති තදුභයදස්සනවසෙන පවත්තා විපස්සනා ච මග්ගො ච. තාය දුවිධායපි අනුපස්සනාය සමන්නාගතො හුත්වා අස්සසන්තො පස්සසන්තො ච ‘‘විරාගානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො. නිරොධානුපස්සීපදෙපි එසෙව නයො.

පටිනිස්සග්ගානුපස්සීති එත්ථාපි ද්වෙ පටිනිස්සග්ගා පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො ච පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො ච. පටිනිස්සග්ගොයෙව අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා. විපස්සනාමග්ගානං එතමධිවචනං.

විපස්සනා හි තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජති, සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන ච තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දතීති පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගොති ච වුච්චති. මග්ගො සමුච්ඡෙදවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජති, ආරම්මණකරණෙන ච නිබ්බානෙ පක්ඛන්දතීති පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගොති ච වුච්චති. උභයම්පි පන පුරිමපුරිමඤ්ඤාණානං අනුඅනුපස්සනතො අනුපස්සනාති වුච්චති. තාය දුවිධායපි පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය සමන්නාගතො හුත්වා අස්සසන්තො ¶ පස්සසන්තො ච ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතී’’ති වෙදිතබ්බො.

ඉදං චතුත්ථචතුක්කං සුද්ධවිපස්සනාවසෙනෙව වුත්තං. පුරිමානි පන තීණි සමථවිපස්සනාවසෙන. එවං චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළසවත්ථුකාය ආනාපානස්සතියා භාවනා වෙදිතබ්බා. එවං සොළසවත්ථුවසෙන ච පන අයං ආනාපානස්සති මහප්ඵලා හොති මහානිසංසා.

237. තත්රස්ස ‘‘අයම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, ආනාපානස්සතිසමාධි භාවිතො බහුලීකතො සන්තො චෙව පණීතො චා’’තිආදිවචනතො සන්තභාවාදිවසෙනාපි මහානිසංසතා වෙදිතබ්බා, විතක්කුපච්ඡෙදසමත්ථතායපි. අයඤ්හි සන්තපණීතඅසෙචනකසුඛවිහාරත්තා සමාධිඅන්තරායකරානං විතක්කානං වසෙන ඉතො චිතො ච චිත්තස්ස විධාවනං විච්ඡින්දිත්වා ආනාපානාරම්මණාභිමුඛමෙව ¶ චිත්තං කරොති. තෙනෙව වුත්තං ‘‘ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදායා’’ති (අ. නි. 9.1).

විජ්ජාවිමුත්තිපාරිපූරියා මූලභාවෙනාපි චස්සා මහානිසංසතා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘ආනාපානස්සති, භික්ඛවෙ, භාවිතා බහුලීකතා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ පරිපූරෙති, චත්තාරො සතිපට්ඨානා භාවිතා බහුලීකතා සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්ති, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා භාවිතා බහුලීකතා විජ්ජාවිමුත්තිං පරිපූරෙන්තී’’ති (ම. නි. 3.147).

අපිච චරිමකානං අස්සාසපස්සාසානං විදිතභාවකරණතොපිස්සා මහානිසංසතා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘එවං භාවිතාය ඛො, රාහුල, ආනාපානස්සතියා එවං බහුලීකතාය යෙපි තෙ චරිමකා අස්සාසපස්සාසා, තෙපි විදිතාව නිරුජ්ඣන්ති, නො අවිදිතා’’ති (ම. නි. 2.121).

238. තත්ථ නිරොධවසෙන තයො චරිමකා භවචරිමකා, ඣානචරිමකා, චුතිචරිමකාති. භවෙසු හි කාමභවෙ අස්සාසපස්සාසා පවත්තන්ති, රූපාරූපභවෙසු නප්පවත්තන්ති, තස්මා ¶ තෙ භවචරිමකා. ඣානෙසු පුරිමෙ ඣානත්තයෙ පවත්තන්ති, චතුත්ථෙ නප්පවත්තන්ති, තස්මා තෙ ඣානචරිමකා. යෙ පන චුතිචිත්තස්ස පුරතො සොළසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජිත්වා චුතිචිත්තෙන සහ නිරුජ්ඣන්ති, ඉමෙ චුතිචරිමකා නාම. ඉමෙ ඉධ ‘‘චරිමකා’’ති අධිප්පෙතා.

ඉමං කිර කම්මට්ඨානං අනුයුත්තස්ස භික්ඛුනො ආනාපානාරම්මණස්ස සුට්ඨු පරිග්ගහිතත්තා චුතිචිත්තස්ස පුරතො සොළසමස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පාදං ආවජ්ජයතො උප්පාදොපි නෙසං පාකටො හොති. ඨිතිං ආවජ්ජයතො ඨිතිපි නෙසං පාකටා හොති. භඞ්ගං ආවජ්ජයතො ච භඞ්ගො නෙසං පාකටො හොති.

ඉතො අඤ්ඤං කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා අරහත්තං පත්තස්ස භික්ඛුනො හි ආයුඅන්තරං පරිච්ඡින්නං වා හොති අපරිච්ඡින්නං වා. ඉදං පන සොළසවත්ථුකං ආනාපානස්සතිං භාවෙත්වා අරහත්තං පත්තස්ස ආයුඅන්තරං පරිච්ඡින්නමෙව හොති. සො ‘‘එත්තකං දානි මෙ ආයුසඞ්ඛාරා පවත්තිස්සන්ති, න ඉතො ¶ පර’’න්ති ඤත්වා අත්තනො ධම්මතාය එව සරීරපටිජග්ගනනිවාසනපාරුපනාදීනි සබ්බකිච්චානි කත්වා අක්ඛීනි නිමීලෙති කොටපබ්බතවිහාරවාසීතිස්සත්ථෙරො විය මහාකරඤ්ජියවිහාරවාසීමහාතිස්සත්ථෙරො විය දෙවපුත්තමහාරට්ඨෙ පිණ්ඩපාතිකතිස්සත්ථෙරො විය චිත්තලපබ්බතවිහාරවාසිනො ද්වෙ භාතියත්ථෙරා විය ච.

තත්රිදං එකවත්ථුපරිදීපනං. ද්වෙභාතියත්ථෙරානං කිරෙකො පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ පාතිමොක්ඛං ඔසාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අත්තනො වසනට්ඨානං ගන්ත්වා චඞ්කමෙ ඨිතො චන්දාලොකං ඔලොකෙත්වා අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරෙ උපධාරෙත්වා භික්ඛුසඞ්ඝමාහ – ‘‘තුම්හෙහි කථං පරිනිබ්බායන්තා භික්ඛූ දිට්ඨපුබ්බා’’ති. තත්ර කෙචි ආහංසු ‘‘අම්හෙහි ආසනෙ නිසින්නකාව පරිනිබ්බායන්තා දිට්ඨපුබ්බා’’ති. කෙචි ‘‘අම්හෙහි ආකාසෙ පල්ලඞ්කමාභුජිත්වා නිසින්නකා’’ති. ථෙරො ආහ – ‘‘අහං දානි වො චඞ්කමන්තමෙව පරිනිබ්බායමානං දස්සෙස්සාමී’’ති තතො චඞ්කමෙ ලෙඛං කත්වා ‘‘අහං ඉතො චඞ්කමකොටිතො පරකොටිං ගන්ත්වා නිවත්තමානො ඉමං ලෙඛං පත්වාව පරිනිබ්බායිස්සාමී’’ති වත්වා චඞ්කමං ඔරුය්හ පරභාගං ගන්ත්වා නිවත්තමානො එකෙන පාදෙන ලෙඛං අක්කන්තක්ඛණෙයෙව පරිනිබ්බායි.

තස්මා හවෙ අප්පමත්තො, අනුයුඤ්ජෙථ පණ්ඩිතො;

එවං අනෙකානිසංසං, ආනාපානස්සතිං සදාති.

ඉදං ආනාපානස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.

උපසමානුස්සතිකථා

239. ආනාපානස්සතියා ¶ අනන්තරං උද්දිට්ඨං පන උපසමානුස්සතිං භාවෙතුකාමෙන රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන – ‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, ධම්මා සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වා විරාගො තෙසං ධම්මානං අග්ගමක්ඛායති, යදිදං මදනිම්මදනො පිපාසවිනයො ආලයසමුග්ඝාතො වට්ටුපච්ඡෙදො තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධො නිබ්බාන’’න්ති (අ. නි. 4.34; ඉතිවු. 90) එවං සබ්බදුක්ඛූපසමසඞ්ඛාතස්ස නිබ්බානස්ස ගුණා අනුස්සරිතබ්බා.

තත්ථ යාවතාති යත්තකා. ධම්මාති සභාවා. සඞ්ඛතා වා අසඞ්ඛතා වාති සඞ්ගම්ම සමාගම්ම පච්චයෙහි කතා වා අකතා වා. විරාගො තෙසං ධම්මානං ¶ අග්ගමක්ඛායතීති තෙසං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතධම්මානං විරාගො අග්ගමක්ඛායති සෙට්ඨො උත්තමොති වුච්චති. තත්ථ විරාගොති න රාගාභාවමත්තමෙව, අථ ඛො යදිදං මදනිම්මදනො…පෙ… නිබ්බානන්ති යො සො මදනිම්මදනොතිආදීනි නාමානි අසඞ්ඛතධම්මො ලභති, සො විරාගොති පච්චෙතබ්බො. සො හි යස්මා තමාගම්ම සබ්බෙපි මානමදපුරිසමදාදයො මදා නිම්මදා අමදා හොන්ති විනස්සන්ති, තස්මා මදනිම්මදනොති වුච්චති. යස්මා ච තමාගම්ම සබ්බාපි කාමපිපාසා විනයං අබ්භත්ථං යාති, තස්මා පිපාසවිනයොති වුච්චති. යස්මා පන තමාගම්ම පඤ්චකාමගුණාලයා සමුග්ඝාතං ගච්ඡන්ති, තස්මා ආලයසමුග්ඝාතොති වුච්චති. යස්මා ච තමාගම්ම තෙභූමකං වට්ටං උපච්ඡිජ්ජති, තස්මා වට්ටුපච්ඡෙදොති වුච්චති. යස්මා පන තමාගම්ම සබ්බසො තණ්හා ඛයං ගච්ඡති විරජ්ජති නිරුජ්ඣති ච, තස්මා තණ්හක්ඛයො විරාගො නිරොධොති වුච්චති. යස්මා පනෙස චතස්සො යොනියො පඤ්ච ගතියො සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො නව ච සත්තාවාසෙ අපරාපරභාවාය විනනතො ආබන්ධනතො සංසිබ්බනතො වානන්ති ලද්ධවොහාරාය තණ්හාය නික්ඛන්තො නිස්සටො විසංයුත්තො, තස්මා නිබ්බානන්ති වුච්චතීති.

එවමෙතෙසං මදනිම්මදනතාදීනං ගුණානං වසෙන නිබ්බානසඞ්ඛාතො උපසමො අනුස්සරිතබ්බො. යෙ වා පනඤ්ඤෙපි භගවතා – ‘‘අසඞ්ඛතඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි… සච්චඤ්ච… පාරඤ්ච… සුදුද්දසඤ්ච… අජරඤ්ච… ධුවඤ්ච… නිප්පපඤ්චඤ්ච… අමතඤ්ච… සිවඤ්ච… ඛෙමඤ්ච… අබ්භුතඤ්ච… අනීතිකඤ්ච… අබ්යාබජ්ඣඤ්ච… විසුද්ධිඤ්ච… දීපඤ්ච… තාණඤ්ච ¶ … ලෙණඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදීසු (සං. නි. 4.366) සුත්තෙසු උපසමගුණා වුත්තා, තෙසම්පි වසෙන අනුස්සරිතබ්බොයෙව.

තස්සෙවං මදනිම්මදනතාදිගුණවසෙන උපසමං අනුස්සරතො නෙව තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති, න දොස… න මොහපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති. උජුගතමෙවස්ස තස්මිං සමයෙ චිත්තං හොති උපසමං ආරබ්භාති බුද්ධානුස්සතිආදීසු වුත්තනයෙනෙව වික්ඛම්භිතනීවරණස්ස එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. උපසමගුණානං පන ගම්භීරතාය නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතාය වා අප්පනං අප්පත්වා උපචාරප්පත්තමෙව ඣානං හොති ¶ . තදෙතමුපසමගුණානුස්සරණවසෙන උපසමානුස්සතිච්චෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති.

ඡ අනුස්සතියො විය ච අයම්පි අරියසාවකස්සෙව ඉජ්ඣති, එවං සන්තෙපි උපසමගරුකෙන පුථුජ්ජනෙනාපි මනසි කාතබ්බා. සුතවසෙනාපි හි උපසමෙ චිත්තං පසීදති. ඉමඤ්ච පන උපසමානුස්සතිං අනුයුත්තො භික්ඛු සුඛං සුපති, සුඛං පටිබුජ්ඣති, සන්තින්ද්රියො හොති සන්තමානසො හිරොත්තප්පසමන්නාගතො පාසාදිකො පණීතාධිමුත්තිකො සබ්රහ්මචාරීනං ගරු ච භාවනීයො ච. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො පන සුගතිපරායනො හොති.

තස්මා හවෙ අප්පමත්තො, භාවයෙථ විචක්ඛණො;

එවං අනෙකානිසංසං, අරියෙ උපසමෙ සතින්ති.

ඉදං උපසමානුස්සතියං විත්ථාරකථාමුඛං.

ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ

සමාධිභාවනාධිකාරෙ

අනුස්සතිකම්මට්ඨානනිද්දෙසො නාම

අට්ඨමො පරිච්ඡෙදො.