📜

9. බ්රහ්මවිහාරනිද්දෙසො

මෙත්තාභාවනාකථා

240. අනුස්සතිකම්මට්ඨානානන්තරං ¶ ¶ උද්දිට්ඨෙසු පන මෙත්තා, කරුණා, මුදිතා, උපෙක්ඛාති ඉමෙසු චතූසු බ්රහ්මවිහාරෙසු මෙත්තං භාවෙතුකාමෙන තාව ආදිකම්මිකෙන යොගාවචරෙන උපච්ඡින්නපලිබොධෙන ගහිතකම්මට්ඨානෙන භත්තකිච්චං කත්වා භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වා විවිත්තෙ පදෙසෙ සුපඤ්ඤත්තෙ ආසනෙ සුඛනිසින්නෙන ආදිතො තාව දොසෙ ආදීනවො, ඛන්තියඤ්ච ආනිසංසො පච්චවෙක්ඛිතබ්බො.

කස්මා? ඉමාය හි භාවනාය දොසො පහාතබ්බො, ඛන්ති අධිගන්තබ්බා. න ච සක්කා කිඤ්චි අදිට්ඨාදීනවං පහාතුං, අවිදිතානිසංසං වා අධිගන්තුං. තස්මා ‘‘දුට්ඨො ඛො, ආවුසො, දොසෙන අභිභූතො පරියාදිණ්ණචිත්තො පාණම්පි හනතී’’තිආදීනං (අ. නි. 3.72) වසෙන දොසෙ ආදීනවො දට්ඨබ්බො.

‘‘ඛන්තී පරමං තපො තිතික්ඛා, නිබ්බානං පරමං වදන්ති බුද්ධා’’; (දී. නි. 2.90; ධ. ප. 184);

‘‘ඛන්තිබලං බලානීකං, තමහං බ්රූමි බ්රාහ්මණං’’. (ධ. ප. 399; සු. නි. 628);

‘‘ඛන්තා භිය්යො න විජ්ජතී’’තිආදීනං (සං. නි. 1.250) වසෙන ඛන්තියං ආනිසංසො වෙදිතබ්බො.

අථෙවං දිට්ඨාදීනවතො දොසතො චිත්තං විවෙචනත්ථාය, විදිතානිසංසාය ච ඛන්තියා සංයොජනත්ථාය ¶ මෙත්තාභාවනා ආරභිතබ්බා. ආරභන්තෙන ච ආදිතොව පුග්ගලභෙදො ජානිතබ්බො ‘‘ඉමෙසු පුග්ගලෙසු මෙත්තා පඨමං න භාවෙතබ්බා, ඉමෙසු නෙව භාවෙතබ්බා’’ති.

අයඤ්හි මෙත්තා අප්පියපුග්ගලෙ, අතිප්පියසහායකෙ, මජ්ඣත්තෙ, වෙරීපුග්ගලෙති ඉමෙසු චතූසු පඨමං න භාවෙතබ්බා. ලිඞ්ගවිසභාගෙ ඔධිසො න භාවෙතබ්බා. කාලකතෙ න භාවෙතබ්බාව. කිංකාරණා අප්පියාදීසු පඨමං න භාවෙතබ්බා? අප්පියං හි පියට්ඨානෙ ඨපෙන්තො කිලමති. අතිප්පියසහායකං මජ්ඣත්තට්ඨානෙ ඨපෙන්තො කිලමති, අප්පමත්තකෙපි චස්ස දුක්ඛෙ උප්පන්නෙ ආරොදනාකාරප්පත්තො විය හොති. මජ්ඣත්තං ¶ ගරුට්ඨානෙ ච පියට්ඨානෙ ච ඨපෙන්තො කිලමති. වෙරිමනුස්සරතො කොධො උප්පජ්ජති, තස්මා අප්පියාදීසු පඨමං න භාවෙතබ්බා.

ලිඞ්ගවිසභාගෙ පන තමෙව ආරබ්භ ඔධිසො භාවෙන්තස්ස රාගො උප්පජ්ජති. අඤ්ඤතරො කිර අමච්චපුත්තො කුලූපකත්ථෙරං පුච්ඡි ‘‘භන්තෙ, කස්ස මෙත්තා භාවෙතබ්බා’’ති? ථෙරො ‘‘පියපුග්ගලෙ’’ති ආහ. තස්ස අත්තනො භරියා පියා හොති. සො තස්සා මෙත්තං භාවෙන්තො සබ්බරත්තිං භිත්තියුද්ධමකාසි. තස්මා ලිඞ්ගවිසභාගෙ ඔධිසො න භාවෙතබ්බා.

කාලකතෙ පන භාවෙන්තො නෙව අප්පනං, න උපචාරං පාපුණාති. අඤ්ඤතරො කිර දහරභික්ඛු ආචරියං ආරබ්භ මෙත්තං ආරභි. තස්ස මෙත්තා නප්පවත්තති. සො මහාථෙරස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, පගුණාව මෙ මෙත්තාඣානසමාපත්ති, න ච නං සමාපජ්ජිතුං සක්කොමි, කිං නු ඛො කාරණ’’න්ති ආහ. ථෙරො ‘‘නිමිත්තං, ආවුසො, ගවෙසාහී’’ති ආහ. සො ගවෙසන්තො ආචරියස්ස මතභාවං ඤත්වා අඤ්ඤං ආරබ්භ මෙත්තායන්තො සමාපත්තිං අප්පෙසි. තස්මා කාලකතෙ න භාවෙතබ්බාව.

241. සබ්බපඨමං පන ‘‘අහං සුඛිතො හොමි නිද්දුක්ඛො’’ති වා, ‘‘අවෙරො අබ්යාපජ්ජො අනීඝො සුඛී අත්තානං පරිහරාමී’’ති වා එවං පුනප්පුනං අත්තනියෙව භාවෙතබ්බා.

එවං සන්තෙ යං විභඞ්ගෙ (විභ. 643) වුත්තං –

‘‘කථඤ්ච භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති? සෙය්යථාපි ¶ නාම එකං පුග්ගලං පියං මනාපං දිස්වා මෙත්තායෙය්ය, එවමෙව සබ්බෙ සත්තෙ මෙත්තාය ඵරතී’’ති.

‘‘යඤ්ච පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 2.22) –

‘‘කතමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසොඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති භාවෙතබ්බා, සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තු’’ අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු. සබ්බෙ පාණා… සබ්බෙ භූතා… සබ්බෙ පුග්ගලා… සබ්බෙ අත්තභාවපරියාපන්නා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූ’’තිආදි –

වුත්තං. යඤ්ච මෙත්තසුත්තෙ (ඛු. පා. 9.3; සු. නි. 145) –

‘‘සුඛිනොව ¶ ඛෙමිනො හොන්තු,

සබ්බසත්තා භවන්තු සුඛිතත්තා’’තිආදි. –

වුත්තං, තං විරුජ්ඣති. න හි තත්ථ අත්තනි භාවනා වුත්තාති චෙ. තඤ්ච න විරුජ්ඣති. කස්මා? තඤ්හි අප්පනාවසෙන වුත්තං. ඉදං සක්ඛිභාවවසෙන.

සචෙපි හි වස්සසතං වස්සසහස්සං වා ‘‘අහං සුඛිතො හොමී’’තිආදිනා නයෙන අත්තනි මෙත්තං භාවෙති, නෙවස්ස අප්පනා උප්පජ්ජති. ‘‘අහං සුඛිතො හොමී’’ති භාවයතො පන යථා අහං සුඛකාමො දුක්ඛපටික්කූලො ජීවිතුකාමො අමරිතුකාමො ච, එවං අඤ්ඤෙපි සත්තාති අත්තානං සක්ඛිං කත්වා අඤ්ඤසත්තෙසු හිතසුඛකාමතා උප්පජ්ජති. භගවතාපි –

‘‘සබ්බා දිසා අනුපරිගම්ම චෙතසා,

නෙවජ්ඣගා පියතරමත්තනා ක්වචි;

එවං පියො පුථු අත්තා පරෙසං,

තස්මා න හිංසෙ පරමත්තකාමො’’ති. (සං. නි. 1.119; උදා. 41); –

වදතා ¶ අයං නයො දස්සිතො.

242. තස්මා සක්ඛිභාවත්ථං පඨමං අත්තානං මෙත්තාය ඵරිත්වා තදනන්තරං සුඛප්පවත්තනත්ථං ය්වායං පියො මනාපො ගරු භාවනීයො ආචරියො වා ආචරියමත්තො වා උපජ්ඣායො වා උපජ්ඣායමත්තො වා තස්ස දානපියවචනාදීනි පියමනාපත්තකාරණානි සීලසුතාදීනි ගරුභාවනීයත්තකාරණානි ච අනුස්සරිත්වා ‘‘එස සප්පුරිසො සුඛී හොතු නිද්දුක්ඛො’’තිආදිනා නයෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා.

එවරූපෙ ච පුග්ගලෙ කාමං අප්පනා සම්පජ්ජති, ඉමිනා පන භික්ඛුනා තාවතකෙනෙව තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වා සීමාසම්භෙදං කත්තුකාමෙන තදනන්තරං අතිප්පියසහායකෙ, අතිප්පියසහායකතො මජ්ඣත්තෙ, මජ්ඣත්තතො වෙරීපුග්ගලෙ මෙත්තා භාවෙතබ්බා. භාවෙන්තෙන ච එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ මුදුං කම්මනියං චිත්තං කත්වා තදනන්තරෙ තදනන්තරෙ උපසංහරිතබ්බං.

යස්ස ¶ පන වෙරීපුග්ගලො වා නත්ථි, මහාපුරිසජාතිකත්තා වා අනත්ථං කරොන්තෙපි පරෙ වෙරීසඤ්ඤාව නුප්පජ්ජති, තෙන ‘‘මජ්ඣත්තෙ මෙ මෙත්තචිත්තං කම්මනියං ජාතං, ඉදානි නං වෙරිම්හි උපසංහරාමී’’ති බ්යාපාරොව න කාතබ්බො. යස්ස පන අත්ථි, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මජ්ඣත්තතො වෙරීපුග්ගලෙ මෙත්තා භාවෙතබ්බා’’ති.

243. සචෙ පනස්ස වෙරිම්හි චිත්තමුපසංහරතො තෙන කතාපරාධානුස්සරණෙන පටිඝමුප්පජ්ජති, අථානෙන පුරිමපුග්ගලෙසු යත්ථ කත්ථචි පුනප්පුනං මෙත්තං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨහිත්වා පුනප්පුනං තං පුග්ගලං මෙත්තායන්තෙන පටිඝං විනොදෙතබ්බං. සචෙ එවම්පි වායමතො න නිබ්බාති, අථ –

කකචූපමඔවාද-ආදීනං අනුසාරතො;

පටිඝස්ස පහානාය, ඝටිතබ්බං පුනප්පුනං.

තඤ්ච ඛො ඉමිනා ආකාරෙන අත්තානං ඔවදන්තෙනෙව ‘‘අරෙ කුජ්ඣනපුරිස, නනු වුත්තං භගවතා –

‘උභතොදණ්ඩකෙන ¶ චෙපි, භික්ඛවෙ, කකචෙන චොරා ඔචරකා අඞ්ගමඞ්ගානි ඔකන්තෙය්යුං, තත්රාපි යො මනො පදොසෙය්ය. න මෙ සො තෙන සාසනකරො’ති (ම. නි. 1.232) ච,

‘තස්සෙව තෙන පාපියො, යො කුද්ධං පටිකුජ්ඣති;

කුද්ධමප්පටිකුජ්ඣන්තො, සඞ්ගාමං ජෙති දුජ්ජයං.

‘‘‘උභින්නමත්ථං චරති, අත්තනො ච පරස්ස ච;

පරං සඞ්කුපිතං ඤත්වා, යො සතො උපසම්මතී’ති ච. (සං. නි. 1.188); –

‘‘‘සත්තිමෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මා සපත්තකන්තා සපත්තකරණා කොධනං ආගච්ඡන්ති ඉත්ථිං වා පුරිසං වා. කතමෙ සත්ත? ඉධ, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස එවං ඉච්ඡති අහො වතායං දුබ්බණ්ණො අස්සාති. තං කිස්සහෙතු? න, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස වණ්ණවතාය නන්දති. කොධනායං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො කොධාභිභූතො කොධපරෙතො කිඤ්චාපි සො හොති සුන්හාතො සුවිලිත්තො කප්පිතකෙසමස්සු ඔදාතවත්ථවසනො, අථ ඛො සො දුබ්බණ්ණොව හොති කොධාභිභූතො. අයං, භික්ඛවෙ, ¶ පඨමො ධම්මො සපත්තකන්තො සපත්තකරණො කොධනං ආගච්ඡති ඉත්ථිං වා පුරිසං වා. පුන චපරං, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස එවං ඉච්ඡති අහොවතායං දුක්ඛං සයෙය්යාති…පෙ… න පචුරත්ථො අස්සාති…පෙ… න භොගවා අස්සාති…පෙ… න යසවා අස්සාති…පෙ… න මිත්තවා අස්සාති…පෙ… න කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජෙය්යාති. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, සපත්තො සපත්තස්ස සුගතිගමනෙන නන්දති. කොධනායං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො කොධාභිභූතො කොධපරෙතො කායෙන දුච්චරිතං චරති, වාචාය මනසා දුච්චරිතං චරති. සො කායෙන වාචාය මනසා දුච්චරිතං චරිත්වා කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති කොධාභිභූතො’ති (අ. නි. 7.64) ච,

‘‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, ඡවාලාතං උභතොපදිත්තං මජ්ඣෙ ගූථගතං නෙව ගාමෙ කට්ඨත්ථං ඵරති, න අරඤ්ඤෙ කට්ඨත්ථං ඵරති. තථූපමාහං, භික්ඛවෙ, ඉමං පුග්ගලං වදාමී’ති ච,

‘‘සො දානි ත්වං එවං කුජ්ඣන්තො න චෙව භගවතො සාසනකරො භවිස්සසි, පටිකුජ්ඣන්තො ච කුද්ධපුරිසතොපි පාපියො හුත්වා න දුජ්ජයං සඞ්ගාමං ජෙස්සසි, සපත්තකරණෙ ච ධම්මෙ අත්තාව අත්තනො කරිස්සසි, ඡවාලාතූපමො ච භවිස්සසී’’ති.

244. තස්සෙවං ඝටයතො වායමතො සචෙ තං පටිඝං වූපසම්මති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ වූපසම්මති, අථ යො යො ධම්මො තස්ස පුග්ගලස්ස වූපසන්තො හොති පරිසුද්ධො, අනුස්සරියමානො පසාදං ආවහති, තං තං අනුස්සරිත්වා ආඝාතො පටිවිනෙතබ්බො.

එකච්චස්ස හි කායසමාචාරොව උපසන්තො හොති. උපසන්තභාවො චස්ස බහුං වත්තපටිපත්තිං කරොන්තස්ස සබ්බජනෙන ඤායති. වචීසමාචාරමනොසමාචාරා පන අවූපසන්තා හොන්ති. තස්ස තෙ අචින්තෙත්වා කායසමාචාරවූපසමොයෙව අනුස්සරිතබ්බො.

එකච්චස්ස ¶ වචීසමාචාරොව උපසන්තො හොති. උපසන්තභාවො චස්ස සබ්බජනෙන ඤායති. සො හි පකතියා ච පටිසන්ථාරකුසලො හොති සඛිලො සුඛසම්භාසො සම්මොදකො උත්තානමුඛො පුබ්බභාසී මධුරෙන සරෙන ධම්මං ඔසාරෙති, පරිමණ්ඩලෙහි පදබ්යඤ්ජනෙහි ධම්මකථං කථෙති. කායසමාචාරමනොසමාචාරා පන අවූපසන්තා හොන්ති, තස්ස තෙ අචින්තෙත්වා වචීසමාචාරවූපසමොයෙව අනුස්සරිතබ්බො.

එකච්චස්ස මනොසමාචාරොව උපසන්තො හොති, උපසන්තභාවො චස්ස චෙතියවන්දනාදීසු සබ්බජනස්ස පාකටො හොති. යො හි අවූපසන්තචිත්තො හොති, සො චෙතියං වා බොධිං වා ථෙරෙ වා වන්දමානො න සක්කච්චං වන්දති, ධම්මස්සවනමණ්ඩපෙ වික්ඛිත්තචිත්තො වා පචලායන්තො වා නිසීදති. උපසන්තචිත්තො පන ඔකප්පෙත්වා වන්දති, ඔහිතසොතො අට්ඨිංකත්වා කායෙන වා වාචාය වා චිත්තප්පසාදං කරොන්තො ධම්මං සුණාති. ඉති එකච්චස්ස මනොසමාචාරොව උපසන්තො හොති, කායවචීසමාචාරා අවූපසන්තා හොන්ති, තස්ස තෙ අචින්තෙත්වා මනොසමාචාරවූපසමොයෙව අනුස්සරිතබ්බො.

එකච්චස්ස ¶ පන ඉමෙසු තීසු ධම්මෙසු එකොපි අවූපසන්තො හොති, තස්මිං පුග්ගලෙ ‘‘කිඤ්චාපි එස ඉදානි මනුස්සලොකෙ චරති, අථ ඛො කතිපාහස්ස අච්චයෙන අට්ඨමහානිරයසොළසඋස්සදනිරයපරිපූරකො භවිස්සතී’’ති කාරුඤ්ඤං උපට්ඨපෙතබ්බං. කාරුඤ්ඤම්පි හි පටිච්ච ආඝාතො වූපසම්මති.

එකච්චස්ස තයොපිමෙ ධම්මා වූපසන්තා හොන්ති, තස්ස යං යං ඉච්ඡති, තං තං අනුස්සරිතබ්බං. තාදිසෙ හි පුග්ගලෙ න දුක්කරා හොති මෙත්තාභාවනාති.

ඉමස්ස ච අත්ථස්ස ආවිභාවත්ථං – ‘‘පඤ්චිමෙ, ආවුසො, ආඝාතපටිවිනයා. යත්ථ භික්ඛුනො උප්පන්නො ආඝාතො සබ්බසො පටිවිනොදෙතබ්බො’’ති (අ. නි. 5.162) ඉදං පඤ්චකනිපාතෙ ආඝාතපටිවිනයසුත්තං විත්ථාරෙතබ්බං.

245. සචෙ පනස්ස එවම්පි වායමතො ආඝාතො උප්පජ්ජතියෙව, අථානෙන එවං අත්තා ඔවදිතබ්බො –

‘‘අත්තනො ¶ විසයෙ දුක්ඛං, කතං තෙ යදි වෙරිනා;

කිං තස්සාවිසයෙ දුක්ඛං, සචිත්තෙ කත්තුමිච්ඡසි.

‘‘බහූපකාරං හිත්වාන, ඤාතිවග්ගං රුදම්මුඛං;

මහානත්ථකරං කොධං, සපත්තං න ජහාසි කිං.

‘‘යානි රක්ඛසි සීලානි, තෙසං මූලනිකන්තනං;

කොධං නාමුපළාලෙසි, කො තයා සදිසො ජළො.

‘‘කතං අනරියං කම්මං, පරෙන ඉති කුජ්ඣසි;

කිං නු ත්වං තාදිසංයෙව, යො සයං කත්තුමිච්ඡසි.

‘‘දොසෙතුකාමො ¶ යදි තං, අමනාපං පරො කරි;

දොසුප්පාදෙන තස්සෙව, කිං පූරෙසි මනොරථං.

‘‘දුක්ඛං තස්ස ච නාම ත්වං, කුද්ධො කාහසි වා නවා;

අත්තානං පනිදානෙව, කොධදුක්ඛෙන බාධසි.

‘‘කොධං වා අහිතං මග්ගං, ආරූළ්හා යදි වෙරිනො;

කස්මා තුවම්පි කුජ්ඣන්තො, තෙසංයෙවානුසික්ඛසි.

‘‘යං දොසං තව නිස්සාය, සත්තුනා අප්පියං කතං;

තමෙව දොසං ඡින්දස්සු, කිමට්ඨානෙ විහඤ්ඤසි.

‘‘ඛණිකත්තා ච ධම්මානං, යෙහි ඛන්ධෙහි තෙ කතං;

අමනාපං නිරුද්ධා තෙ, කස්ස දානීධ කුජ්ඣසි.

‘‘දුක්ඛං කරොති යො යස්ස, තං විනා කස්ස සො කරෙ;

සයම්පි දුක්ඛහෙතුත්ත, මිති කිං තස්ස කුජ්ඣසී’’ති.

246. සචෙ පනස්ස එවං අත්තානං ඔවදතොපි පටිඝං නෙව වූපසම්මති, අථානෙන අත්තනො ච පරස්ස ච කම්මස්සකතා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. තත්ථ අත්තනො තාව එවං පච්චවෙක්ඛිතබ්බා ‘‘අම්භො ත්වං තස්ස කුද්ධො කිං කරිස්සසි? නනු තවෙව චෙතං දොසනිදානං කම්මං අනත්ථාය සංවත්තිස්සති? කම්මස්සකො හි ත්වං කම්මදායාදො කම්මයොනි කම්මබන්ධු කම්මපටිසරණො, යං කම්මං කරිස්සසි, තස්ස දායාදො භවිස්සසි, ඉදඤ්ච තෙ කම්මං නෙව සම්මාසම්බොධිං ¶ , න පච්චෙකබොධිං, න සාවකභූමිං, න බ්රහ්මත්තසක්කත්තචක්කවත්තිපදෙසරාජාදිසම්පත්තීනං අඤ්ඤතරං සම්පත්තිං සාධෙතුං සමත්ථං, අථ ඛො සාසනතො චාවෙත්වා විඝාසාදාදිභාවස්ස චෙව නෙරයිකාදිදුක්ඛවිසෙසානඤ්ච තෙ සංවත්තනිකමිදං කම්මං. සො ත්වං ඉදං කරොන්තො උභොහි හත්ථෙහි වීතච්චිතෙ වා අඞ්ගාරෙ, ගූථං වා ගහෙත්වා පරං පහරිතුකාමො පුරිසො විය අත්තානමෙව පඨමං දහසි චෙව දුග්ගන්ධඤ්ච කරොසී’’ති.

එවං ¶ අත්තනො කම්මස්සකතං පච්චවෙක්ඛිත්වා පරස්සපි එවං පච්චවෙක්ඛිතබ්බා ‘‘එසොපි තව කුජ්ඣිත්වා කිං කරිස්සති? නනු එතස්සෙවෙතං අනත්ථාය සංවත්තිස්සති? කම්මස්සකො හි අයමායස්මා කම්මදායාදො…පෙ… යං කම්මං කරිස්සති, තස්ස දායාදො භවිස්සති. ඉදඤ්චස්ස කම්මං නෙව සම්මාසම්බොධිං, න පච්චෙකබොධිං, න සාවකභූමිං, න බ්රහ්මත්තසක්කත්තචක්කවත්තිපදෙසරාජාදිසම්පත්තීනං අඤ්ඤතරං සම්පත්තිං සාධෙතුං සමත්ථං, අථ ඛො සාසනතො චාවෙත්වා විඝාසාදාදිභාවස්ස චෙව නෙරයිකාදිදුක්ඛවිසෙසානඤ්චස්ස සංවත්තනිකමිදං කම්මං. ස්වායං ඉදං කරොන්තො පටිවාතෙ ඨත්වා පරං රජෙන ඔකිරිතුකාමො පුරිසො විය අත්තානංයෙව ඔකිරති. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘‘යො අප්පදුට්ඨස්ස නරස්ස දුස්සති,

සුද්ධස්ස පොසස්ස අනඞ්ගණස්ස;

තමෙව බාලං පච්චෙති පාපං,

සුඛුමො රජො පටිවාතංව ඛිත්තො’’’ති. (ධ. ප. 125; සු. නි. 667);

247. සචෙ පනස්ස එවං කම්මස්සකතම්පි පච්චවෙක්ඛතො නෙව වූපසම්මති, අථානෙන සත්ථු පුබ්බචරියගුණා අනුස්සරිතබ්බා.

තත්රායං පච්චවෙක්ඛණානයො – අම්භො පබ්බජිත, නනු තෙ සත්ථා පුබ්බෙව සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධො බොධිසත්තොපි සමානො චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි කප්පසතසහස්සඤ්ච පාරමියො පූරයමානො තත්ථ තත්ථ වධකෙසුපි පච්චත්ථිකෙසු චිත්තං නප්පදූසෙසි. සෙය්යථිදං, සීලවජාතකෙ තාව අත්තනො දෙවියා පදුට්ඨෙන පාපඅමච්චෙන ආනීතස්ස පටිරඤ්ඤො තියොජනසතං ¶ රජ්ජං ගණ්හන්තස්ස නිසෙධනත්ථාය උට්ඨිතානං අමච්චානං ආවුධම්පි ඡුපිතුං න අදාසි. පුන සද්ධිං අමච්චසහස්සෙන ආමකසුසානෙ ගලප්පමාණං භූමිං ඛණිත්වා නිඛඤ්ඤමානො චිත්තප්පදොසමත්තම්පි අකත්වා කුණපඛාදනත්ථං ආගතානං සිඞ්ගාලානං පංසුවියූහනං නිස්සාය පුරිසකාරං කත්වා පටිලද්ධජීවිතො යක්ඛානුභාවෙන අත්තනො සිරිගබ්භං ඔරුය්හ සිරිසයනෙ සයිතං පච්චත්ථිකං දිස්වා කොපං අකත්වාව අඤ්ඤමඤ්ඤං සපථං කත්වා තං මිත්තට්ඨානෙ ඨපයිත්වා ආහ –

‘‘ආසීසෙථෙව ¶ පුරිසො, න නිබ්බින්දෙය්ය පණ්ඩිතො;

පස්සාමි වොහමත්තානං, යථා ඉච්ඡිං තථා අහූ’’ති. (ජා. 1.1.51);

ඛන්තිවාදීජාතකෙ දුම්මෙධෙන කාසිරඤ්ඤා ‘‘කිංවාදී ත්වං සමණා’’ති පුට්ඨො ‘‘ඛන්තිවාදී නාමාහ’’න්ති වුත්තෙ සකණ්ටකාහි කසාහි තාළෙත්වා හත්ථපාදෙසු ඡිජ්ජමානෙසු කොපමත්තම්පි නාකාසි.

අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං මහල්ලකො පබ්බජ්ජූපගතො එවං කරෙය්ය. චූළධම්මපාලජාතකෙ පන උත්තානසෙය්යකොපි සමානො –

‘‘චන්දනරසානුලිත්තා, බාහා ඡිජ්ජන්ති ධම්මපාලස්ස;

දායාදස්ස පථබ්යා, පාණා මෙ දෙව රුජ්ඣන්තී’’ති. (ජා. 1.5.49);

එවං විප්පලපමානාය මාතුයා පිතරා මහාපතාපෙන නාම රඤ්ඤා වංසකළීරෙසු විය චතූසු හත්ථපාදෙසු ඡෙදාපිතෙසු තාවතාපි සන්තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වා සීසමස්ස ඡින්දථාති ආණත්තෙ ‘‘අයං දානි තෙ චිත්තපරිග්ගණ්හනකාලො, ඉදානි අම්භො ධම්මපාල, සීසච්ඡෙදාණාපකෙ පිතරි, සීසච්ඡෙදකෙ පුරිසෙ, පරිදෙවමානාය මාතරි, අත්තනි චාති ඉමෙසු චතූසු සමචිත්තො හොහී’’ති දළ්හං සමාදානමධිට්ඨාය පදුට්ඨාකාරමත්තම්පි නාකාසි.

ඉදඤ්චාපි අනච්ඡරියමෙව, යං මනුස්සභූතො එවමකාසි. තිරච්ඡානභූතොපි පන ඡද්දන්තො නාම වාරණො හුත්වා විසප්පිතෙන සල්ලෙන නාභියං විද්ධොපි තාව අනත්ථකාරිම්හි ලුද්දකෙ චිත්තං නප්පදූසෙසි. යථාහ –

‘‘සමප්පිතො ¶ පුථුසල්ලෙන නාගො,

අදුට්ඨචිත්තො ලුද්දකං අජ්ඣභාසි;

කිමත්ථයං කිස්ස වා සම්ම හෙතු,

මමං වධී කස්ස වායං පයොගො’’ති. (ජා. 1.16.124);

එවං ¶ වත්වා ච කාසිරඤ්ඤො මහෙසියා තව දන්තානමත්ථාය පෙසිතොම්හි භදන්තෙති වුත්තෙ තස්සා මනොරථං පූරෙන්තො ඡබ්බණ්ණරස්මිනිච්ඡරණසමුජ්ජලිතචාරුසොභෙ අත්තනො දන්තෙ ඡෙත්වා අදාසි.

මහාකපි හුත්වා අත්තනායෙව පබ්බතපපාතතො උද්ධරිතෙන පුරිසෙන –

‘‘භක්ඛො අයං මනුස්සානං, යථෙවඤ්ඤෙ වනෙ මිගා;

යංනූනිමං වධිත්වාන, ඡාතො ඛාදෙය්ය වානරං.

‘‘ආහිතොව ගමිස්සාමි, මංසමාදාය සම්බලං;

කන්තාරං නිත්ථරිස්සාමි, පාථෙය්යං මෙ භවිස්සතී’’ති. (ජා. 1.16.205-206); –

එවං චින්තෙත්වා සිලං උක්ඛිපිත්වා මත්ථකෙ සම්පදාලිතෙ අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි තං පුරිසං උදික්ඛමානො –

‘‘මා අය්යොසි මෙ භදන්තෙ, ත්වං නාමෙතාදිසං කරි;

ත්වං ඛොසි නාම දීඝාවු, අඤ්ඤං වාරෙතුමරහසී’’ති. (ජා. 1.16.209); –

වත්වා තස්මිං පුරිසෙ චිත්තං අප්පදූසෙත්වා අත්තනො ච දුක්ඛං අචින්තෙත්වා තමෙව පුරිසං ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙසි.

භූරිදත්තො නාම නාගරාජා හුත්වා උපොසථඞ්ගානි අධිට්ඨාය වම්මිකමුද්ධනි සයමානො කප්පුට්ඨානග්ගිසදිසෙන ඔසධෙන සකලසරීරෙ සිඤ්චියමානොපි පෙළාය පක්ඛිපිත්වා සකලජම්බුදීපෙ කීළාපියමානොපි තස්මිං බ්රාහ්මණෙ මනොපදොසමත්තම්පි න අකාසි. යථාහ –

‘‘පෙළාය පක්ඛිපන්තෙපි, මද්දන්තෙපි ච පාණිනා;

අලම්පානෙ න කුප්පාමි, සීලඛණ්ඩභයා මමා’’ති. (චරියා. 2.16);

චම්පෙය්යොපි ¶ ¶ නාගරාජා හුත්වා අහිතුණ්ඩිකෙන විහෙඨියමානො මනොපදොසමත්තම්පි නුප්පාදෙසි. යථාහ –

‘‘තදාපි මං ධම්මචාරිං, උපවුත්ථඋපොසථං;

අහිතුණ්ඩිකො ගහෙත්වාන, රාජද්වාරම්හි කීළති.

‘‘යං සො වණ්ණං චින්තයති, නීලං පීතං ව ලොහිතං;

තස්ස චිත්තානුවත්තන්තො, හොමි චින්තිතසන්නිභො.

‘‘ථලං කරෙය්යං උදකං, උදකම්පි ථලං කරෙ;

යදිහං තස්ස කුප්පෙය්යං, ඛණෙන ඡාරිකං කරෙ.

‘‘යදි චිත්තවසී හෙස්සං, පරිහායිස්සාමි සීලතො;

සීලෙන පරිහීනස්ස, උත්තමත්ථො න සිජ්ඣතී’’ති. (චරියා. 2.21-24);

සඞ්ඛපාලනාගරාජා හුත්වා තිඛිණාහි සත්තීහි අට්ඨසු ඨානෙසු ඔවිජ්ඣිත්වා පහාරමුඛෙහි සකණ්ටකා ලතායො පවෙසෙත්වා නාසාය දළ්හං රජ්ජුං පක්ඛිපිත්වා සොළසහි භොජපුත්තෙහි කාජෙනාදාය වය්හමානො ධරණීතලෙ ඝංසියමානසරීරො මහන්තං දුක්ඛං පච්චනුභොන්තො කුජ්ඣිත්වා ඔලොකිතමත්තෙනෙව සබ්බෙ භොජපුත්තෙ භස්මං කාතුං සමත්ථොපි සමානො චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා පදුට්ඨාකාරමත්තම්පි න අකාසි.

යථාහ –

‘‘චාතුද්දසිං පඤ්චදසිඤ්චළාර,

උපොසථං නිච්චමුපාවසාමි;

අථාගමුං සොළස භොජපුත්තා,

රජ්ජුං ගහෙත්වාන දළ්හඤ්ච පාසං.

‘‘භෙත්වාන ¶ නාසං අතිකස්ස රජ්ජුං,

නයිංසු මං සම්පරිගය්හ ලුද්දා;

එතාදිසං දුක්ඛමහං තිතික්ඛං,

උපොසථං අප්පටිකොපයන්තො’’ති. (ජා. 2.17.180-181);

න ¶ කෙවලඤ්ච එතානෙව, අඤ්ඤානිපි මාතුපොසකජාතකාදීසු අනෙකානි අච්ඡරියානි අකාසි. තස්ස තෙ ඉදානි සබ්බඤ්ඤුතං පත්තං සදෙවලොකෙ කෙනචි අප්පටිසමඛන්තිගුණං තං භගවන්තං සත්ථාරං අපදිසතො පටිඝචිත්තං නාම උප්පාදෙතුං අතිවිය අයුත්තං අප්පතිරූපන්ති.

248. සචෙ පනස්ස එවං සත්ථු පුබ්බචරිතගුණං පච්චවෙක්ඛතොපි දීඝරත්තං කිලෙසානං දාසබ්යං උපගතස්ස නෙව තං පටිඝං වූපසම්මති, අථානෙන අනමතග්ගියානි පච්චවෙක්ඛිතබ්බානි. තත්ර හි වුත්තං –

‘‘න සො, භික්ඛවෙ, සත්තො සුලභරූපො, යො න මාතාභූතපුබ්බො, යො න පිතාභූතපුබ්බො, යො න භාතා, යො න භගිනී, යො න පුත්තො, යො න ධීතාභූතපුබ්බා’’ති (සං. නි. 2.137-142).

තස්මා තස්මිං පුග්ගලෙ එවං චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං, ‘‘අයං කිර මෙ අතීතෙ මාතා හුත්වා දසමාසෙ කුච්ඡියා පරිහරිත්වා මුත්තකරීසඛෙළසිඞ්ඝාණිකාදීනි හරිචන්දනං විය අජිගුච්ඡමානා අපනෙත්වා උරෙ නච්චාපෙන්තී අඞ්ගෙන පරිහරමානා පොසෙසි, පිතා හුත්වා අජපථසඞ්කුපථාදීනි ගන්ත්වා වාණිජ්ජං පයොජයමානො මය්හමත්ථාය ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා උභතොබ්යූළ්හෙ සඞ්ගාමෙ පවිසිත්වා නාවාය මහාසමුද්දං පක්ඛන්දිත්වා අඤ්ඤානි ච දුක්කරානි කරිත්වා ‘පුත්තකෙ පොසෙස්සාමී’ති තෙහි තෙහි උපායෙහි ධනං සංහරිත්වා මං පොසෙසි. භාතා, භගිනී, පුත්තො, ධීතා ච හුත්වාපි ඉදඤ්චිදඤ්චුපකාරං අකාසීති තත්ර මෙ නප්පතිරූපං මනං පදූසෙතු’’න්ති.

249. සචෙ පන එවම්පි චිත්තං නිබ්බාපෙතුං න සක්කොතියෙව, අථානෙන එවං මෙත්තානිසංසා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා – ‘‘අම්භො පබ්බජිත, නනු වුත්තං භගවතා –

‘මෙත්තාය ¶ ඛො, භික්ඛවෙ, චෙතොවිමුත්තියා ආසෙවිතාය භාවිතාය බහුලීකතාය යානීකතාය වත්ථුකතාය අනුට්ඨිතාය පරිචිතාය සුසමාරද්ධාය එකාදසානිසංසා පාටිකඞ්ඛා ¶ . කතමෙ එකාදස? සුඛං සුපති, සුඛං පටිබුජ්ඣති, න පාපකං සුපිනං පස්සති, මනුස්සානං පියො හොති, අමනුස්සානං පියො හොති, දෙවතා රක්ඛන්ති, නාස්ස අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා කමති, තුවටං චිත්තං සමාධියති, මුඛවණ්ණො පසීදති, අසම්මූළ්හො කාලඞ්කරොති, උත්තරිමප්පටිවිජ්ඣන්තො බ්රහ්මලොකූපගො හොතී’ති (අ. නි. 11.15).

‘‘සචෙ ත්වං ඉදං චිත්තං න නිබ්බාපෙස්සසි, ඉමෙහි ආනිසංසෙහි පරිබාහිරො භවිස්සසී’’ති.

250. එවම්පි නිබ්බාපෙතුං අසක්කොන්තෙන පන ධාතුවිනිබ්භොගො කාතබ්බො. කථං? ‘‘අම්භො පබ්බජිත, ත්වං එතස්ස කුජ්ඣමානො කස්ස කුජ්ඣසි? කිං කෙසානං කුජ්ඣසි, උදාහු ලොමානං, නඛානං…පෙ… මුත්තස්ස කුජ්ඣසි? අථ වා පන කෙසාදීසු පථවීධාතුයා කුජ්ඣසි, ආපොධාතුයා, තෙජොධාතුයා, වායොධාතුයා කුජ්ඣසි? යෙ වා පඤ්චක්ඛන්ධෙ ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො උපාදාය අයමායස්මා ඉත්ථන්නාමොති වුච්චති, තෙසු කිං රූපක්ඛන්ධස්ස කුජ්ඣසි, උදාහු වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස කුජ්ඣසි? කිං වා චක්ඛායතනස්ස කුජ්ඣසි, කිං රූපායතනස්ස කුජ්ඣසි…පෙ… කිං මනායතනස්ස කුජ්ඣසි, කිං ධම්මායතනස්ස කුජ්ඣසි? කිං වා චක්ඛුධාතුයා කුජ්ඣසි, කිං රූපධාතුයා, කිං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කිං මනොධාතුයා, කිං ධම්මධාතුයා, කිං මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති? එවඤ්හි ධාතුවිනිබ්භොගං කරොතො ආරග්ගෙ සාසපස්ස විය ආකාසෙ චිත්තකම්මස්ස විය ච කොධස්ස පතිට්ඨානට්ඨානං න හොති.

251. ධාතුවිනිබ්භොගං පන කාතුං අසක්කොන්තෙන දානසංවිභාගො කාතබ්බො. අත්තනො සන්තකං පරස්ස දාතබ්බං, පරස්ස සන්තකං අත්තනා ගහෙතබ්බං. සචෙ පන පරො භින්නාජීවො හොති අපරිභොගාරහපරික්ඛාරො, අත්තනො සන්තකමෙව දාතබ්බං. තස්සෙවං කරොතො එකන්තෙනෙව තස්මිං පුග්ගලෙ ආඝාතො වූපසම්මති. ඉතරස්ස ච අතීතජාතිතො පට්ඨාය අනුබන්ධොපි කොධො තඞ්ඛණඤ්ඤෙව වූපසම්මති, චිත්තලපබ්බතවිහාරෙ තික්ඛත්තුං වුට්ඨාපිතසෙනාසනෙන පිණ්ඩපාතිකත්ථෙරෙන ‘‘අයං ¶ , භන්තෙ, අට්ඨකහාපණග්ඝනකො පත්තො මම මාතරා උපාසිකාය දින්නො ධම්මියලාභො, මහාඋපාසිකාය ¶ පුඤ්ඤලාභං කරොථා’’ති වත්වා දින්නං පත්තං ලද්ධමහාථෙරස්ස විය. එවං මහානුභාවමෙතං දානං නාම. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘අදන්තදමනං දානං, දානං සබ්බත්ථසාධකං;

දානෙන පියවාචාය, උන්නමන්ති නමන්ති චා’’ති.

252. තස්සෙවං වෙරීපුග්ගලෙ වූපසන්තපටිඝස්ස යථා පියාතිප්පියසහායකමජ්ඣත්තෙසු, එවං තස්මිම්පි මෙත්තාවසෙන චිත්තං පවත්තති. අථානෙන පුනප්පුනං මෙත්තායන්තෙන අත්තනි පියපුග්ගලෙ මජ්ඣත්තෙ වෙරීපුග්ගලෙති චතූසු ජනෙසු සමචිත්තතං සම්පාදෙන්තෙන සීමාසම්භෙදො කාතබ්බො. තස්සිදං ලක්ඛණං, සචෙ ඉමස්මිං පුග්ගලෙ පියමජ්ඣත්තවෙරීහි සද්ධිං අත්තචතුත්ථෙ එකස්මිං පදෙසෙ නිසින්නෙ චොරා ආගන්ත්වා ‘‘භන්තෙ, එකං භික්ඛුං අම්හාකං දෙථා’’ති වත්වා ‘‘කිං කාරණා’’ති වුත්තෙ ‘‘තං මාරෙත්වා ගලලොහිතං ගහෙත්වා බලිකරණත්ථායා’’ති වදෙය්යුං, තත්ර චෙසො භික්ඛු ‘‘අසුකං වා අසුකං වා ගණ්හන්තූ’’ති චින්තෙය්ය, අකතොව හොති සීමාසම්භෙදො. සචෙපි ‘‘මං ගණ්හන්තු, මා ඉමෙ තයො’’තිපි චින්තෙය්ය, අකතොව හොති සීමාසම්භෙදො. කස්මා? යස්ස යස්ස හි ගහණමිච්ඡති, තස්ස තස්ස අහිතෙසී හොති, ඉතරෙසංයෙව හිතෙසී හොති.

යදා පන චතුන්නං ජනානමන්තරෙ එකම්පි චොරානං දාතබ්බං න පස්සති, අත්තනි ච තෙසු ච තීසු ජනෙසු සමමෙව චිත්තං පවත්තෙති, කතො හොති සීමාසම්භෙදො. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘අත්තනි හිතමජ්ඣත්තෙ, අහිතෙ ච චතුබ්බිධෙ;

යදා පස්සති නානත්තං, හිතචිත්තොව පාණිනං.

‘‘න නිකාමලාභී මෙත්තාය, කුසලීති පවුච්චති;

යදා චතස්සො සීමායො, සම්භින්නා හොන්ති භික්ඛුනො.

‘‘සමං ඵරති මෙත්තාය, සබ්බලොකං සදෙවකං;

මහාවිසෙසො පුරිමෙන, යස්ස සීමා න ඤායතී’’ති.

253. එවං ¶ ¶ සීමාසම්භෙදසමකාලමෙව ච ඉමිනා භික්ඛුනා නිමිත්තඤ්ච උපචාරඤ්ච ලද්ධං හොති. සීමාසම්භෙදෙ පන කතෙ තමෙව නිමිත්තං ආසෙවන්තො භාවෙන්තො බහුලීකරොන්තො අප්පකසිරෙනෙව පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙනෙව අප්පනං පාපුණාති.

එත්තාවතානෙන අධිගතං හොති පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතං තිවිධකල්යාණං දසලක්ඛණසම්පන්නං පඨමජ්ඣානං මෙත්තාසහගතං. අධිගතෙ ච තස්මිං තදෙව නිමිත්තං ආසෙවන්තො භාවෙන්තො බහුලීකරොන්තො අනුපුබ්බෙන චතුක්කනයෙ දුතියතතියජ්ඣානානි, පඤ්චකනයෙ දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි ච පාපුණාති.

සො හි පඨමජ්ඣානාදීනං අඤ්ඤතරවසෙන මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති. තථා දුතියං, තථා තතියං, තථා චතුත්ථං. ඉති උද්ධමධො තිරියං සබ්බධි සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තං ලොකං මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා විපුලෙන මහග්ගතෙන අප්පමාණෙන අවෙරෙන අබ්යාපජ්ජෙන ඵරිත්වා විහරති (විභ. 642; දී. නි. 1.556). පඨමජ්ඣානාදිවසෙන අප්පනාප්පත්තචිත්තස්සෙව හි අයං විකුබ්බනා සම්පජ්ජති.

254. එත්ථ ච මෙත්තාසහගතෙනාති මෙත්තාය සමන්නාගතෙන. චෙතසාති චිත්තෙන. එකං දිසන්ති එකමෙකිස්සා දිසාය පඨමපරිග්ගහිතං සත්තං උපාදාය එකදිසාපරියාපන්නසත්තඵරණවසෙන වුත්තං. ඵරිත්වාති ඵුසිත්වා ආරම්මණං කත්වා. විහරතීති බ්රහ්මවිහාරාධිට්ඨිතං ඉරියාපථවිහාරං පවත්තෙති. තථා දුතියන්ති යථා පුරත්ථිමාදීසු දිසාසු යංකිඤ්චි එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති, තථෙව තදනන්තරං දුතියං තතියං චතුත්ථඤ්චාති අත්ථො. ඉති උද්ධන්ති එතෙනෙව නයෙන උපරිමං දිසන්ති වුත්තං හොති. අධො තිරියන්ති අධොදිසම්පි තිරියංදිසම්පි එවමෙව. තත්ථ ච අධොති හෙට්ඨා. තිරියන්ති අනුදිසාසු. එවං සබ්බදිසාසු අස්සමණ්ඩලෙ අස්සමිව මෙත්තාසහගතං චිත්තං සාරෙතිපි පච්චාසාරෙතිපීති. එත්තාවතා එකං දිසං පරිග්ගහෙත්වා ඔධිසො මෙත්තාඵරණං දස්සිතං.

සබ්බධීතිආදි පන අනොධිසො දස්සනත්ථං වුත්තං. තත්ථ සබ්බධීති සබ්බත්ථ. සබ්බත්තතායාති සබ්බෙසු හීනමජ්ඣිමුක්කට්ඨමිත්තසපත්තමජ්ඣත්තාදිප්පභෙදෙසු අත්තතාය ¶ . ‘‘අයං පරසත්තො’’ති විභාගං අකත්වා අත්තසමතායාති වුත්තං හොති. අථ වා සබ්බත්තතායාති සබ්බෙන චිත්තභාගෙන ඊසකම්පි ¶ බහි අවික්ඛිපමානොති වුත්තං හොති. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්තං, සබ්බසත්තයුත්තන්ති අත්ථො. ලොකන්ති සත්තලොකං. විපුලෙනාතිඑවමාදිපරියායදස්සනතො පනෙත්ථ පුන මෙත්තාසහගතෙනාති වුත්තං. යස්මා වා එත්ථ ඔධිසො ඵරණෙ විය පුන තථාසද්දො ඉතිසද්දො වා න වුත්තො, තස්මා පුන මෙත්තාසහගතෙන චෙතසාති වුත්තං. නිගමවසෙන වා එතං වුත්තං. විපුලෙනාති එත්ථ ච ඵරණවසෙන විපුලතා දට්ඨබ්බා. භූමිවසෙන පන එතං මහග්ගතං පගුණවසෙන ච අප්පමාණසත්තාරම්මණවසෙන ච අප්පමාණං, බ්යාපාදපච්චත්ථිකප්පහානෙන අවෙරං, දොමනස්සප්පහානතො අබ්යාපජ්ජං, නිද්දුක්ඛන්ති වුත්තං හොති. අයං මෙත්තාසහගතෙන චෙතසාතිආදිනා නයෙන වුත්තාය විකුබ්බනාය අත්ථො.

255. යථා චායං අප්පනාප්පත්තචිත්තස්සෙව විකුබ්බනා සම්පජ්ජති, තථා යම්පි පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 2.22) ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසොඵරණා මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, සත්තහාකාරෙහි ඔධිසොඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති, දසහාකාරෙහි දිසාඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්තී’’ති වුත්තං, තම්පි අප්පනාප්පත්තචිත්තස්සෙව සම්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ච සබ්බෙ සත්තා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තු, සබ්බෙ පාණා, සබ්බෙ භූතා, සබ්බෙ පුග්ගලා, සබ්බෙ අත්තභාවපරියාපන්නා අවෙරා…පෙ… පරිහරන්තූති ඉමෙහි පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසොඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති වෙදිතබ්බා.

සබ්බා ඉත්ථියො අවෙරා…පෙ… අත්තානං පරිහරන්තු, සබ්බෙ පුරිසා, සබ්බෙ අරියා, සබ්බෙ අනරියා, සබ්බෙ දෙවා, සබ්බෙ මනුස්සා, සබ්බෙ විනිපාතිකා අවෙරා…පෙ… පරිහරන්තූති ඉමෙහි සත්තහාකාරෙහි ඔධිසොඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති වෙදිතබ්බා.

සබ්බෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තා අවෙරා…පෙ… අත්තානං පරිහරන්තු. සබ්බෙ පච්ඡිමාය දිසාය, සබ්බෙ උත්තරාය දිසාය, සබ්බෙ දක්ඛිණාය දිසාය, සබ්බෙ පුරත්ථිමාය අනුදිසාය, සබ්බෙ පච්ඡිමාය අනුදිසාය, සබ්බෙ ¶ උත්තරාය අනුදිසාය, සබ්බෙ දක්ඛිණාය අනුදිසාය, සබ්බෙ හෙට්ඨිමාය දිසාය, සබ්බෙ උපරිමාය දිසාය සත්තා අවෙරා…පෙ… පරිහරන්තු. සබ්බෙ පුරත්ථිමාය දිසාය පාණා, භූතා, පුග්ගලා, අත්තභාවපරියාපන්නා, අවෙරා…පෙ… පරිහරන්තු. සබ්බා පුරත්ථිමාය දිසාය ඉත්ථියො, සබ්බෙ පුරිසා, අරියා, අනරියා, දෙවා, මනුස්සා, විනිපාතිකා ¶ අවෙරා…පෙ… පරිහරන්තු. සබ්බා පච්ඡිමාය දිසාය, උත්තරාය, දක්ඛිණාය, පුරත්ථිමාය අනුදිසාය, පච්ඡිමාය, උත්තරාය, දක්ඛිණාය අනුදිසාය, හෙට්ඨිමාය දිසාය, උපරිමාය දිසාය ඉත්ථියො…පෙ… විනිපාතිකා අවෙරා අබ්යාපජ්ජා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති ඉමෙහි දසහාකාරෙහි දිසාඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති වෙදිතබ්බා.

256. තත්ථ සබ්බෙති අනවසෙසපරියාදානමෙතං. සත්තාති රූපාදීසු ඛන්ධෙසු ඡන්දරාගෙන සත්තා විසත්තාති සත්තා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘රූපෙ ඛො, රාධ, යො ඡන්දො යො රාගො යා නන්දී යා තණ්හා, තත්ර සත්තො, තත්ර විසත්තො, තස්මා සත්තොති වුච්චති… වෙදනාය… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ යො ඡන්දො යො රාගො යා නන්දී යා තණ්හා, තත්ර සත්තො, තත්ර විසත්තො, තස්මා සත්තොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 3.161).

රුළ්හීසද්දෙන පන වීතරාගෙසුපි අයං වොහාරො වත්තතියෙව, විලීවමයෙපි බීජනිවිසෙසෙ තාලවණ්ටවොහාරො විය. අක්ඛරචින්තකා පන අත්ථං අවිචාරෙත්වා නාමමත්තමෙතන්ති ඉච්ඡන්ති. යෙපි අත්ථං විචාරෙන්ති, තෙ සත්වයොගෙන සත්තාති ඉච්ඡන්ති.

පාණනතාය පාණා, අස්සාසපස්සාසායත්තවුත්තිතායාති අත්ථො. භූතත්තා භූතා, සංභූතත්තා අභිනිබ්බත්තත්තාති අත්ථො. පුන්ති වුච්චති නිරයො. තස්මිං ගලන්තීති පුග්ගලා, ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අත්තභාවො වුච්චති සරීරං. ඛන්ධපඤ්චකමෙව වා, තමුපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තසම්භවතො. තස්මිං අත්තභාවෙ පරියාපන්නාති අත්තභාවපරියාපන්නා. පරියාපන්නාති පරිච්ඡින්නා, අන්තොගධාති අත්ථො.

යථා ¶ ච සත්තාති වචනං, එවං සෙසානිපි රුළ්හීවසෙන ආරොපෙත්වා සබ්බානෙතානි සබ්බසත්තවෙවචනානීති වෙදිතබ්බානි. කාමඤ්ච අඤ්ඤානිපි සබ්බෙ ජන්තූ සබ්බෙ ජීවාතිආදීනි සබ්බසත්තවෙවචනානි අත්ථි, පාකටවසෙන පන ඉමානෙව පඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසොඵරණා මෙත්තා චෙතොවිමුත්තී’’ති වුත්තං.

යෙ පන සත්තා පාණාතිආදීනං න කෙවලං වචනමත්තතොව, අථ ඛො අත්ථතොපි නානත්තමෙව ¶ ඉච්ඡෙය්යුං, තෙසං අනොධිසොඵරණා විරුජ්ඣති, තස්මා තථා අත්ථං අගහෙත්වා ඉමෙසු පඤ්චසු ආකාරෙසු අඤ්ඤතරවසෙන අනොධිසො මෙත්තා ඵරිතබ්බා.

257. එත්ථ ච සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූති අයමෙකා අප්පනා. අබ්යාපජ්ජා හොන්තූති අයමෙකා අප්පනා. අබ්යාපජ්ජාති බ්යාපාදරහිතා. අනීඝා හොන්තූති අයමෙකා අප්පනා. අනීඝාති නිද්දුක්ඛා. සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූති අයමෙකා අප්පනා. තස්මා ඉමෙසුපි පදෙසු යං යං පාකටං හොති, තස්ස තස්ස වසෙන මෙත්තා ඵරිතබ්බා. ඉති පඤ්චසු ආකාරෙසු චතුන්නං අප්පනානං වසෙන අනොධිසොඵරණෙ වීසති අප්පනා හොන්ති.

ඔධිසොඵරණෙ පන සත්තසු ආකාරෙසු චතුන්නං වසෙන අට්ඨවීසති. එත්ථ ච ඉත්ථියො පුරිසාති ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. අරියා අනරියාති අරියපුථුජ්ජනවසෙන. දෙවා මනුස්සා විනිපාතිකාති උපපත්තිවසෙන.

දිසාඵරණෙ පන සබ්බෙ පුරත්ථිමාය දිසාය සත්තාතිආදිනා නයෙන එකමෙකිස්සා දිසාය වීසති වීසති කත්වා ද්වෙසතානි, සබ්බා පුරත්ථිමාය දිසාය ඉත්ථියොතිආදිනා නයෙන එකමෙකිස්සා දිසාය අට්ඨවීසති අට්ඨවීසති කත්වා අසීති ද්වෙසතානීති චත්තාරි සතානි අසීති ච අප්පනා. ඉති සබ්බානිපි පටිසම්භිදායං වුත්තානි අට්ඨවීසාධිකානි පඤ්ච අප්පනාසතානීති.

ඉති එතාසු අප්පනාසු යස්ස කස්සචි වසෙන මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං භාවෙත්වා අයං යොගාවචරො ‘‘සුඛං සුපතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තෙ එකාදසානිසංසෙ පටිලභති.

258. තත්ථ ¶ සුඛං සුපතීති යථා සෙසා ජනා සම්පරිවත්තමානා කාකච්ඡමානා දුක්ඛං සුපන්ති, එවං අසුපිත්වා සුඛං සුපති. නිද්දං ඔක්කන්තොපි සමාපත්තිං සමාපන්නො විය හොති.

සුඛං පටිබුජ්ඣතීති යථා අඤ්ඤෙ නිත්ථුනන්තා විජම්භන්තා සම්පරිවත්තන්තා දුක්ඛං පටිබුජ්ඣන්ති, එවං අප්පටිබුජ්ඣිත්වා විකසමානමිව පදුමං සුඛං නිබ්බිකාරං පටිබුජ්ඣති.

න ¶ පාපකං සුපිනං පස්සතීති සුපිනං පස්සන්තොපි භද්දකමෙව සුපිනං පස්සති, චෙතියං වන්දන්තො විය පූජං කරොන්තො විය ධම්මං සුණන්තො විය ච හොති. යථා පන අඤ්ඤෙ අත්තානං චොරෙහි සම්පරිවාරිතං විය වාළෙහි උපද්දුතං විය පපාතෙ පතන්තං විය ච පස්සන්ති, එවං පාපකං සුපිනං න පස්සති.

මනුස්සානං පියො හොතීති උරෙ ආමුත්තමුත්තාහාරො විය සීසෙ පිළන්ධමාලා විය ච මනුස්සානං පියො හොති මනාපො.

අමනුස්සානං පියො හොතීති යථෙව මනුස්සානං, එවං අමනුස්සානම්පි පියො හොති විසාඛත්ථෙරො විය.

සො කිර පාටලිපුත්තෙ කුටුම්බියො අහොසි. සො තත්ථෙව වසමානො අස්සොසි ‘‘තම්බපණ්ණිදීපො කිර චෙතියමාලාලඞ්කතො කාසාවපජ්ජොතො ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානෙයෙව එත්ථ සක්කා නිසීදිතුං වා නිපජ්ජිතුං වා උතුසප්පායං සෙනාසනසප්පායං පුග්ගලසප්පායං ධම්මස්සවනසප්පායන්ති සබ්බමෙත්ථ සුලභ’’න්ති.

සො අත්තනො භොගක්ඛන්ධං පුත්තදාරස්ස නිය්යාදෙත්වා දුස්සන්තෙ බද්ධෙන එකකහාපණෙනෙව ඝරා නික්ඛමිත්වා සමුද්දතීරෙ නාවං උදික්ඛමානො එකමාසං වසි. සො වොහාරකුසලතාය ඉමස්මිං ඨානෙ භණ්ඩං කිණිත්වා අසුකස්මිං වික්කිණන්තො ධම්මිකාය වණිජ්ජාය තෙනෙවන්තරමාසෙන සහස්සං අභිසංහරි. අනුපුබ්බෙන මහාවිහාරං ආගන්ත්වා පබ්බජ්ජං යාචි.

සො ¶ පබ්බාජනත්ථාය සීමං නීතො තං සහස්සත්ථවිකං ඔවට්ටිකන්තරෙන භූමියං පාතෙසි. ‘‘කිමෙත’’න්ති ච වුත්තෙ ‘‘කහාපණසහස්සං, භන්තෙ’’ති වත්වා ‘‘උපාසක, පබ්බජිතකාලතො පට්ඨාය න සක්කා විචාරෙතුං, ඉදානෙවෙතං විචාරෙහී’’ති වුත්තෙ ‘‘විසාඛස්ස පබ්බජ්ජට්ඨානමාගතා මා රිත්තහත්ථා ගමිංසූ’’ති මුඤ්චිත්වා සීමාමාළකෙ විප්පකිරිත්වා පබ්බජිත්වා උපසම්පන්නො.

සො පඤ්චවස්සො හුත්වා ද්වෙමාතිකා පගුණා කත්වා පවාරෙත්වා අත්තනො සප්පායං කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ¶ එකෙකස්මිං විහාරෙ චත්තාරො මාසෙ කත්වා සමප්පවත්තවාසං වසමානො චරි. එවං චරමානො –

වනන්තරෙ ඨිතො ථෙරො, විසාඛො ගජ්ජමානකො;

අත්තනො ගුණමෙසන්තො, ඉමමත්ථං අභාසථ.

‘‘යාවතා උපසම්පන්නො, යාවතා ඉධ ආගතො;

එත්ථන්තරෙ ඛලිතං නත්ථි, අහො ලාභා තෙ මාරිසා’’ති.

සො චිත්තලපබ්බතවිහාරං ගච්ඡන්තො ද්වෙධා පථං පත්වා ‘‘අයං නු ඛො මග්ගො උදාහු අය’’න්ති චින්තයන්තො අට්ඨාසි. අථස්ස පබ්බතෙ අධිවත්ථා දෙවතා හත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එස මග්ගො’’ති වත්වා දස්සෙති. සො චිත්තලපබ්බතවිහාරං ගන්ත්වා තත්ථ චත්තාරො මාසෙ වසිත්වා පච්චූසෙ ගමිස්සාමීති චින්තෙත්වා නිපජ්ජි. චඞ්කමසීසෙ මණිලරුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා සොපානඵලකෙ නිසීදිත්වා පරොදි.

ථෙරො ‘‘කො එසො’’ති ආහ. අහං, භන්තෙ, මණිලියාති. කිස්ස රොදසීති? තුම්හාකං ගමනං පටිච්චාති. මයි ඉධ වසන්තෙ තුම්හාකං කො ගුණොති? තුම්හෙසු, භන්තෙ, ඉධ වසන්තෙසු අමනුස්සා අඤ්ඤමඤ්ඤං මෙත්තං පටිලභන්ති, තෙ දානි තුම්හෙසු ගතෙසු කලහං කරිස්සන්ති, දුට්ඨුල්ලම්පි කථයිස්සන්තීති. ථෙරො ‘‘සචෙ මයි ඉධ වසන්තෙ තුම්හාකං ඵාසුවිහාරො හොති, සුන්දර’’න්ති වත්වා අඤ්ඤෙපි චත්තාරො මාසෙ තත්ථෙව වසිත්වා පුන තථෙව ගමනචිත්තං උප්පාදෙසි. දෙවතාපි පුන තථෙව පරොදි. එතෙනෙවුපායෙන ථෙරො තත්ථෙව වසිත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බායීති එවං මෙත්තාවිහාරී භික්ඛු අමනුස්සානං පියො හොති.

දෙවතා රක්ඛන්තීති පුත්තමිව මාතාපිතරො දෙවතා රක්ඛන්ති.

නාස්ස ¶ අග්ගි වා විසං වා සත්ථං වා කමතීති මෙත්තාවිහාරිස්ස කායෙ උත්තරාය උපාසිකාය විය අග්ගි වා, සංයුත්තභාණකචූළසිවත්ථෙරස්සෙව විසං වා, සංකිච්චසාමණෙරස්සෙව සත්ථං වා න කමති, න පවිසති. නාස්ස කායං විකොපෙතීති වුත්තං හොති. ධෙනුවත්ථුම්පි චෙත්ථ කථයන්ති ¶ . එකා කිර ධෙනු වච්ඡකස්ස ඛීරධාරං මුඤ්චමානා අට්ඨාසි. එකො ලුද්දකො තං විජ්ඣිස්සාමීති හත්ථෙන සම්පරිවත්තෙත්වා දීඝදණ්ඩසත්තිං මුඤ්චි. සා තස්සා සරීරං ආහච්ච තාලපණ්ණං විය පවට්ටමානා ගතා, නෙව උපචාරබලෙන, න අප්පනාබලෙන, කෙවලං වච්ඡකෙ බලවපියචිත්තතාය. එවං මහානුභාවා මෙත්තාති.

තුවටං චිත්තං සමාධියතීති මෙත්තාවිහාරිනො ඛිප්පමෙව චිත්තං සමාධියති, නත්ථි තස්ස දන්ධායිතත්තං.

මුඛවණ්ණො විප්පසීදතීති බන්ධනා පවුත්තං තාලපක්කං විය චස්ස විප්පසන්නවණ්ණං මුඛං හොති.

අසම්මූළ්හො කාලඞ්කරොතීති මෙත්තාවිහාරිනො සම්මොහමරණං නාම නත්ථි, අසම්මූළ්හොව නිද්දං ඔක්කමන්තො විය කාලං කරොති.

උත්තරිමප්පටිවිජ්ඣන්තොති මෙත්තාසමාපත්තිතො උත්තරිං අරහත්තං අධිගන්තුං අසක්කොන්තො ඉතො චවිත්වා සුත්තප්පබුද්ධො විය බ්රහ්මලොකමුපපජ්ජතීති.

අයං මෙත්තාභාවනායං විත්ථාරකථා.

කරුණාභාවනාකථා

259. කරුණං භාවෙතුකාමෙන පන නික්කරුණතාය ආදීනවං කරුණාය ච ආනිසංසං පච්චවෙක්ඛිත්වා කරුණාභාවනා ආරභිතබ්බා. තඤ්ච පන ආරභන්තෙන පඨමං පියපුග්ගලාදීසු න ආරභිතබ්බා. පියො හි පියට්ඨානෙයෙව තිට්ඨති. අතිප්පියසහායකො අතිප්පියසහායකට්ඨානෙයෙව. මජ්ඣත්තො මජ්ඣත්තට්ඨානෙයෙව. අප්පියො අප්පියට්ඨානෙයෙව. වෙරී වෙරිට්ඨානෙයෙව තිට්ඨති. ලිඞ්ගවිසභාගකාලකතා අඛෙත්තමෙව.

‘‘කථඤ්ච භික්ඛු කරුණාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති? සෙය්යථාපි නාම එකං පුග්ගලං දුග්ගතං දුරූපෙතං දිස්වා කරුණායෙය්ය, එවමෙව ¶ සබ්බසත්තෙ කරුණාය ඵරතී’’ති ¶ විභඞ්ගෙ (විභ. 653) පන වුත්තත්තා සබ්බපඨමං තාව කිඤ්චිදෙව කරුණායිතබ්බරූපං පරමකිච්ඡප්පත්තං දුග්ගතං දුරූපෙතං කපණපුරිසං ඡින්නාහාරං කපාලං පුරතො ඨපෙත්වා අනාථසාලාය නිසින්නං හත්ථපාදෙහි පග්ඝරන්තකිමිගණං අට්ටස්සරං කරොන්තං දිස්වා ‘‘කිච්ඡං වතායං සත්තො ආපන්නො, අප්පෙව නාම ඉමම්හා දුක්ඛා මුච්චෙය්යා’’ති කරුණා පවත්තෙතබ්බා. තං අලභන්තෙන සුඛිතොපි පාපකාරී පුග්ගලො වජ්ඣෙන උපමෙත්වා කරුණායිතබ්බො.

කථං? සෙය්යථාපි සහ භණ්ඩෙන ගහිතචොරං ‘‘වධෙථ න’’න්ති රඤ්ඤො ආණාය රාජපුරිසා බන්ධිත්වා චතුක්කෙ චතුක්කෙ පහාරසතානි දෙන්තා ආඝාතනං නෙන්ති. තස්ස මනුස්සා ඛාදනීයම්පි භොජනීයම්පි මාලාගන්ධවිලෙපනතම්බුලානිපි දෙන්ති. කිඤ්චාපි සො තානි ඛාදන්තො චෙව පරිභුඤ්ජන්තො ච සුඛිතො භොගසමප්පිතො විය ගච්ඡති, අථ ඛො තං නෙව කොචි ‘‘සුඛිතො අයං මහාභොගො’’ති මඤ්ඤති, අඤ්ඤදත්ථු ‘‘අයං වරාකො ඉදානි මරිස්සති, යං යදෙව හි අයං පදං නික්ඛිපති, තෙන තෙන සන්තිකෙ මරණස්ස හොතී’’ති තං ජනො කරුණායති. එවමෙව කරුණාකම්මට්ඨානිකෙන භික්ඛුනා සුඛිතොපි පුග්ගලො එවං කරුණායිතබ්බො ‘‘අයං වරාකො කිඤ්චාපි ඉදානි සුඛිතො සුසජ්ජිතො භොගෙ පරිභුඤ්ජති, අථ ඛො තීසු ද්වාරෙසු එකෙනාපි කතස්ස කල්යාණකම්මස්ස අභාවා ඉදානි අපායෙසු අනප්පකං දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදිස්සතී’’ති.

එවං තං පුග්ගලං කරුණායිත්වා තතො පරං එතෙනෙව උපායෙන පියපුග්ගලෙ, තතො මජ්ඣත්තෙ, තතො වෙරිම්හීති අනුක්කමෙන කරුණා පවත්තෙතබ්බා. සචෙ පනස්ස පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙරිම්හි පටිඝං උප්පජ්ජති, තං මෙත්තාය වුත්තනයෙනෙව වූපසමෙතබ්බං. යොපි චෙත්ථ කතකුසලො හොති, තම්පි ඤාතිරොගභොගබ්යසනාදීනං අඤ්ඤතරෙන බ්යසනෙන සමන්නාගතං දිස්වා වා සුත්වා වා තෙසං අභාවෙපි වට්ටදුක්ඛං අනතික්කන්තත්තා ‘‘දුක්ඛිතොව අය’’න්ති එවං සබ්බථාපි කරුණායිත්වා වුත්තනයෙනෙව අත්තනි පියපුග්ගලෙ මජ්ඣත්තෙ වෙරිම්හීති චතූසු ජනෙසු සීමාසම්භෙදං කත්වා ¶ තං නිමිත්තං ආසෙවන්තෙන භාවෙන්තෙන බහුලීකරොන්තෙන මෙත්තාය වුත්තනයෙනෙව තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන අප්පනා වඩ්ඪෙතබ්බා.

අඞ්ගුත්තරට්ඨකථායං පන පඨමං වෙරිපුග්ගලො කරුණායිතබ්බො, තස්මිං චිත්තං මුදුං කත්වා දුග්ගතො, තතො පියපුග්ගලො, තතො අත්තාති අයං කමො වුත්තො, සො ‘‘දුග්ගතං දුරූපෙත’’න්ති පාළියා ¶ න සමෙති, තස්මා වුත්තනයෙනෙවෙත්ථ භාවනමාරභිත්වා සීමාසම්භෙදං කත්වා අප්පනා වඩ්ඪෙතබ්බා. තතො පරං ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසොඵරණා සත්තහාකාරෙහි ඔධිසොඵරණා දසහාකාරෙහි දිසාඵරණා’’ති අයං විකුබ්බනා, ‘‘සුඛං සුපතී’’තිආදයො ආනිසංසා ච මෙත්තායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

අයං කරුණාභාවනාය විත්ථාරකථා.

මුදිතාභාවනාකථා

260. මුදිතාභාවනං ආරභන්තෙනාපි න පඨමං පියපුග්ගලාදීසු ආරභිතබ්බා. න හි පියො පියභාවමත්තෙනෙව මුදිතාය පදට්ඨානං හොති, පගෙව මජ්ඣත්තවෙරිනො. ලිඞ්ගවිසභාගකාලකතා අඛෙත්තමෙව.

අතිප්පියසහායකො පන සියා පදට්ඨානං, යො අට්ඨකථායං සොණ්ඩසහායොති වුත්තො. සො හි මුදිතමුදිතොව හොති, පඨමං හසිත්වා පච්ඡා කථෙති, තස්මා සො වා පඨමං මුදිතාය ඵරිතබ්බො. පියපුග්ගලං වා සුඛිතං සජ්ජිතං මොදමානං දිස්වා වා සුත්වා වා ‘‘මොදති වතායං සත්තො, අහො සාධු අහො සුට්ඨූ’’ති මුදිතා උප්පාදෙතබ්බා. ඉමමෙව හි අත්ථවසං පටිච්ච විභඞ්ගෙ (විභ. 663) වුත්තං ‘‘කථඤ්ච භික්ඛු මුදිතාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති? සෙය්යථාපි නාම එකං පුග්ගලං පියං මනාපං දිස්වා මුදිතො අස්ස, එවමෙව සබ්බසත්තෙ මුදිතාය ඵරතී’’ති.

සචෙපිස්ස සො සොණ්ඩසහායො වා පියපුග්ගලො වා අතීතෙ සුඛිතො අහොසි, සම්පති පන දුග්ගතො දුරූපෙතො, අතීතමෙව චස්ස සුඛිතභාවං අනුස්සරිත්වා ‘‘එස අතීතෙ එවං මහාභොගො මහාපරිවාරො නිච්චප්පමුදිතො අහොසී’’ති තමෙවස්ස මුදිතාකාරං ගහෙත්වා මුදිතා උප්පාදෙතබ්බා ‘‘අනාගතෙ වා පන පුන තං සම්පත්තිං ලභිත්වා ¶ හත්ථික්ඛන්ධඅස්සපිට්ඨිසුවණ්ණසිවිකාදීහි විචරිස්සතී’’ති අනාගතම්පිස්ස මුදිතාකාරං ගහෙත්වා මුදිතා උප්පාදෙතබ්බා.

එවං පියපුග්ගලෙ මුදිතං උප්පාදෙත්වා අථ මජ්ඣත්තෙ තතො වෙරිම්හීති අනුක්කමෙන මුදිතා පවත්තෙතබ්බා. අප්පනා වඩ්ඪෙතබ්බා. සචෙ පනස්ස පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙරිම්හි පටිඝං උප්පජ්ජති, තං ¶ මෙත්තායං වුත්තනයෙනෙව වූපසමෙත්වා ‘‘ඉමෙසු ච තීසු අත්තනි චා’’ති චතූසු ජනෙසු සමචිත්තතාය සීමාසම්භෙදං කත්වා තං නිමිත්තං ආසෙවන්තෙන භාවෙන්තෙන බහුලීකරොන්තෙන මෙත්තායං වුත්තනයෙනෙව තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙනෙව අප්පනා වඩ්ඪෙතබ්බා. තතො පරං ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි අනොධිසොඵරණා සත්තහාකාරෙහි ඔධිසොඵරණා දසහාකාරෙහි දිසාඵරණා’’ති අයං විකුබ්බනා, ‘‘සුඛං සුපතී’’තිආදයො ආනිසංසා ච මෙත්තායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති.

අයං මුදිතාභාවනාය විත්ථාරකථා.

උපෙක්ඛාභාවනාකථා

261. උපෙක්ඛාභාවනං භාවෙතුකාමෙන පන මෙත්තාදීසු පටිලද්ධතිකචතුක්කජ්ඣානෙන පගුණතතියජ්ඣානා වුට්ඨාය ‘‘සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිවසෙන සත්තකෙලායනමනසිකාරයුත්තත්තා, පටිඝානුනයසමීපචාරිත්තා, සොමනස්සයොගෙන ඔළාරිකත්තා ච පුරිමාසු ආදීනවං, සන්තසභාවත්තා උපෙක්ඛාය ආනිසංසඤ්ච දිස්වා ය්වාස්ස පකතිමජ්ඣත්තො පුග්ගලො, තං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා උපෙක්ඛා උප්පාදෙතබ්බා. තතො පියපුග්ගලාදීසු. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කථඤ්ච භික්ඛු උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරති? සෙය්යථාපි නාම එකං පුග්ගලං නෙව මනාපං න අමනාපං දිස්වා උපෙක්ඛකො අස්ස, එවමෙව සබ්බෙ සත්තෙ උපෙක්ඛාය ඵරතී’’ති (විභ. 673).

තස්මා වුත්තනයෙන මජ්ඣත්තපුග්ගලෙ උපෙක්ඛං උප්පාදෙත්වා අථ පියපුග්ගලෙ, තතො සොණ්ඩසහායකෙ, තතො වෙරිම්හීති එවං ‘‘ඉමෙසු ච තීසු අත්තනි චා’’ති සබ්බත්ථ මජ්ඣත්තවසෙන සීමාසම්භෙදං කත්වා තං නිමිත්තං ආසෙවිතබ්බං භාවෙතබ්බං බහුලීකාතබ්බං. තස්සෙවං කරොතො පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙනෙව චතුත්ථජ්ඣානං උප්පජ්ජති.

කිං ¶ පනෙතං පථවීකසිණාදීසු උප්පන්නතතියජ්ඣානස්සාපි උප්පජ්ජතීති? නුප්පජ්ජති. කස්මා? ආරම්මණවිසභාගතාය. මෙත්තාදීසු උප්පන්නතතියජ්ඣානස්සෙව පන උප්පජ්ජති, ආරම්මණසභාගතායාති. තතො පරං පන විකුබ්බනා ච ආනිසංසපටිලාභො ච මෙත්තායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති.

අයං ¶ උපෙක්ඛාභාවනාය විත්ථාරකථා.

පකිණ්ණකකථා

262.

බ්රහ්මුත්තමෙන කථිතෙ, බ්රහ්මවිහාරෙ ඉමෙ ඉති විදිත්වා;

භිය්යො එතෙසු අයං, පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යා.

එතාසු හි මෙත්තාකරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාසු අත්ථතො තාව මෙජ්ජතීති මෙත්තා, සිනිය්හතීති අත්ථො. මිත්තෙ වා භවා, මිත්තස්ස වා එසා පවත්තීතිපි මෙත්තා. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පනං කරොතීති කරුණා. කිණාති වා පරදුක්ඛං හිංසති විනාසෙතීති කරුණා. කිරියති වා දුක්ඛිතෙසු ඵරණවසෙන පසාරියතීති කරුණා. මොදන්ති තාය තංසමඞ්ගිනො, සයං වා මොදති, මොදනමත්තමෙව වා තන්ති මුදිතා. ‘‘අවෙරා හොන්තූ’’තිආදිබ්යාපාරප්පහානෙන මජ්ඣත්තභාවූපගමනෙන ච උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා.

263. ලක්ඛණාදිතො පනෙත්ථ හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා මෙත්තා, හිතූපසංහාරරසා, ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. බ්යාපාදූපසමො එතිස්සා සම්පත්ති, සිනෙහසම්භවො විපත්ති. දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා කරුණා, පරදුක්ඛාසහනරසා, අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා, දුක්ඛාභිභූතානං අනාථභාවදස්සනපදට්ඨානා. විහිංසූපසමො තස්සා සම්පත්ති, සොකසම්භවො විපත්ති. පමොදනලක්ඛණා මුදිතා, අනිස්සායනරසා, අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං සම්පත්තිදස්සනපදට්ඨානා. අරතිවූපසමො තස්සා සම්පත්ති, පහාසසම්භවො විපත්ති. සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා උපෙක්ඛා, සත්තෙසු සමභාවදස්සනරසා, පටිඝානුනයවූපසමපච්චුපට්ඨානා, ‘‘කම්මස්සකා සත්තා, තෙ කස්ස ¶ රුචියා සුඛිතා වා භවිස්සන්ති, දුක්ඛතො වා මුච්චිස්සන්ති, පත්තසම්පත්තිතො වා න පරිහායිස්සන්තී’’ති එවං පවත්තකම්මස්සකතාදස්සනපදට්ඨානා. පටිඝානුනයවූපසමො තස්සා සම්පත්ති, ගෙහසිතාය අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාය සම්භවො විපත්ති.

264. චතුන්නම්පි පනෙතෙසං බ්රහ්මවිහාරානං විපස්සනාසුඛඤ්චෙව භවසම්පත්ති ච සාධාරණප්පයොජනං ¶ . බ්යාපාදාදිපටිඝාතො ආවෙණිකං. බ්යාපාදපටිඝාතප්පයොජනා හෙත්ථ මෙත්තා. විහිංසාඅරතිරාගපටිඝාතප්පයොජනා ඉතරා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, බ්යාපාදස්ස යදිදං මෙත්තා චෙතොවිමුත්ති. නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, විහෙසාය යදිදං කරුණා චෙතොවිමුත්ති. නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, අරතියා යදිදං මුදිතා චෙතොවිමුත්ති. නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, රාගස්ස යදිදං උපෙක්ඛා චෙතොවිමුත්තී’’ති (දී. නි. 3.326; අ. නි. 6.13).

265. එකෙකස්ස චෙත්ථ ආසන්නදූරවසෙන ද්වෙ ද්වෙ පච්චත්ථිකා. මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරස්ස හි සමීපචාරො විය පුරිසස්ස සපත්තො ගුණදස්සනසභාගතාය රාගො ආසන්නපච්චත්ථිකො, සො ලහුං ඔතාරං ලභති, තස්මා තතො සුට්ඨු මෙත්තා රක්ඛිතබ්බා. පබ්බතාදිගහනනිස්සිතො විය පුරිසස්ස සපත්තො සභාගවිසභාගතාය බ්යාපාදො දූරපච්චත්ථිකො, තස්මා තතො නිබ්භයෙන මෙත්තායිතබ්බං. මෙත්තායිස්සති ච නාම, කොපඤ්ච කරිස්සතීති අට්ඨානමෙතං.

කරුණාබ්රහ්මවිහාරස්ස ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං අප්පටිලාභං වා අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති දොමනස්සං, යං එවරූපං දොමනස්සං, ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං දොමනස්ස’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.307) නයෙන ආගතං ගෙහසිතං දොමනස්සං විපත්තිදස්සනසභාගතාය ආසන්නපච්චත්ථිකං. සභාගවිසභාගතාය විහිංසා දූරපච්චත්ථිකා ¶ . තස්මා තතො නිබ්භයෙන කරුණායිතබ්බං. කරුණඤ්ච නාම කරිස්සති, පාණිආදීහි ච විහෙඨිස්සතීති අට්ඨානමෙතං.

මුදිතාබ්රහ්මවිහාරස්ස ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං…පෙ… ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං පටිලාභං වා පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං, යං එවරූපං සොමනස්සං, ඉදං වුච්චති ගෙහසිතං සොමනස්ස’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.306) නයෙන ආගතං ගෙහසිතං සොමනස්සං සම්පත්තිදස්සනසභාගතාය ආසන්නපච්චත්ථිකං, සභාගවිසභාගතාය අරති දූරපච්චත්ථිකා. තස්මා තතො ¶ නිබ්භයෙන මුදිතා භාවෙතබ්බා. මුදිතො ච නාම භවිස්සති, පන්තසෙනාසනෙසු ච අධිකුසලෙසු ධම්මෙසු වා උක්කණ්ඨිස්සතීති අට්ඨානමෙතං.

උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස පන ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්ස අනොධිජිනස්ස අවිපාකජිනස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස යා එවරූපා උපෙක්ඛා, රූපං සා නාතිවත්තති. තස්මා සා උපෙක්ඛා ගෙහසිතාති වුච්චතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.308) නයෙන ආගතා ගෙහසිතා අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා දොසගුණාවිචාරණවසෙන සභාගත්තා ආසන්නපච්චත්ථිකා. සභාගවිසභාගතාය රාගපටිඝා දූරපච්චත්ථිකා. තස්මා තතො නිබ්භයෙන උපෙක්ඛිතබ්බං. උපෙක්ඛිස්සති ච නාම, රජ්ජිස්සති ච පටිහඤ්ඤිස්සති චාති අට්ඨානමෙතං.

266. සබ්බෙසම්පි ච එතෙසං කත්තුකාමතා ඡන්දො ආදි, නීවරණාදිවික්ඛම්භනං මජ්ඣං, අප්පනා පරියොසානං. පඤ්ඤත්තිධම්මවසෙන එකො වා සත්තො අනෙකෙ වා සත්තා ආරම්මණං. උපචාරෙ වා අප්පනාය වා පත්තාය ආරම්මණවඩ්ඪනං.

තත්රායං වඩ්ඪනක්කමො, යථා හි කුසලො කස්සකො කසිතබ්බට්ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා කසති, එවං පඨමමෙව එකමාවාසං පරිච්ඡින්දිත්වා තත්ථ සත්තෙසු ඉමස්මිං ආවාසෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූතිආදිනා නයෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා. තත්ථ චිත්තං මුදුං කම්මනියං කත්වා ද්වෙ ආවාසා පරිච්ඡින්දිතබ්බා. තතො අනුක්කමෙන තයො, චත්තාරො, පඤ්ච, ඡ, සත්ත, අට්ඨ, නව, දස, එකා රච්ඡා, උපඩ්ඪගාමො, ගාමො, ජනපදො, රජ්ජං, එකා දිසාති එවං යාව එකං චක්කවාළං, තතො වා පන භිය්යො තත්ථ තත්ථ සත්තෙසු මෙත්තා ¶ භාවෙතබ්බා. තථා කරුණාදයොති අයමෙත්ථ ආරම්මණවඩ්ඪනක්කමො.

267. යථා පන කසිණානං නිස්සන්දො ආරුප්පා, සමාධිනිස්සන්දො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, විපස්සනානිස්සන්දො ඵලසමාපත්ති, සමථවිපස්සනානිස්සන්දො නිරොධසමාපත්ති, එවං පුරිමබ්රහ්මවිහාරත්තයනිස්සන්දො එත්ථ උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො. යථා හි ථම්භෙ අනුස්සාපෙත්වා තුලාසඞ්ඝාටං අනාරොපෙත්වා න සක්කා ආකාසෙ කූටගොපානසියො ඨපෙතුං, එවං පුරිමෙසු තතියජ්ඣානං විනා න සක්කා චතුත්ථං භාවෙතුන්ති.

268. එත්ථ ¶ සියා, කස්මා පනෙතා මෙත්තාකරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරාති වුච්චන්ති? කස්මා ච චතස්සොව? කො ච එතාසං කමො, අභිධම්මෙ ච කස්මා අප්පමඤ්ඤාති වුත්තාති? වුච්චතෙ, සෙට්ඨට්ඨෙන තාව නිද්දොසභාවෙන චෙත්ථ බ්රහ්මවිහාරතා වෙදිතබ්බා. සත්තෙසු සම්මාපටිපත්තිභාවෙන හි සෙට්ඨා එතෙ විහාරා. යථා ච බ්රහ්මානො නිද්දොසචිත්තා විහරන්ති, එවං එතෙහි සම්පයුත්තා යොගිනො බ්රහ්මසමා හුත්වා විහරන්තීති සෙට්ඨට්ඨෙන නිද්දොසභාවෙන ච බ්රහ්මවිහාරාති වුච්චන්ති.

269. කස්මා ච චතස්සොවාතිආදි පඤ්හස්ස පන ඉදං විස්සජ්ජනං.

විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සො,

හිතාදිආකාරවසා පනාසං;

කමො පවත්තන්ති ච අප්පමාණෙ,

තා ගොචරෙ යෙන තදප්පමඤ්ඤා.

එතාසු හි යස්මා මෙත්තා බ්යාපාදබහුලස්ස, කරුණා විහෙසාබහුලස්ස, මුදිතා අරතිබහුලස්ස, උපෙක්ඛා රාගබහුලස්ස විසුද්ධිමග්ගො. යස්මා ච හිතූපසංහාරඅහිතාපනයනසම්පත්තිමොදනඅනාභොගවසෙන චතුබ්බිධොයෙව සත්තෙසු මනසිකාරො. යස්මා ච යථා මාතා දහරගිලානයොබ්බනප්පත්තසකිච්චපසුතෙසු චතූසු පුත්තෙසු දහරස්ස අභිවුඩ්ඪිකාමා හොති, ගිලානස්ස ගෙලඤ්ඤාපනයනකාමා, යොබ්බනප්පත්තස්ස යොබ්බනසම්පත්තියා චිරට්ඨිතිකාමා, සකකිච්චපසුතස්ස කිස්මිඤ්චි පරියායෙ අබ්යාවටා හොති, තථා අප්පමඤ්ඤාවිහාරිකෙනාපි සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාදිවසෙන භවිතබ්බං. තස්මා ඉතො විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සොව අප්පමඤ්ඤා.

යස්මා ¶ චතස්සොපෙතා භාවෙතුකාමෙන පඨමං හිතාකාරප්පවත්තිවසෙන සත්තෙසු පටිපජ්ජිතබ්බං, හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ච මෙත්තා. තතො එවං පත්ථිතහිතානං සත්තානං දුක්ඛාභිභවං දිස්වා වා සුත්වා වා සම්භාවෙත්වා වා දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිවසෙන, දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ච කරුණා. අථෙවං පත්ථිතහිතානං පත්ථිතදුක්ඛාපගමානඤ්ච නෙසං සම්පත්තිං දිස්වා සම්පත්තිපමොදනවසෙන, පමොදනලක්ඛණා ච මුදිතා. තතො පරං පන කත්තබ්බාභාවතො අජ්ඣුපෙක්ඛකත්තසඞ්ඛාතෙන මජ්ඣත්තාකාරෙන පටිපජ්ජිතබ්බං, මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ච උපෙක්ඛා ¶ . තස්මා ඉතො හිතාදිආකාරවසා පනාසං පඨමං මෙත්තා වුත්තා, අථ කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛාති අයං කමො වෙදිතබ්බො.

යස්මා පන සබ්බාපෙතා අප්පමාණෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති. අප්පමාණා හි සත්තා එතාසං ගොචරභූතා. එකසත්තස්සාපි ච එත්තකෙ පදෙසෙ මෙත්තාදයො භාවෙතබ්බාති එවං පමාණං අගහෙත්වා සකලඵරණවසෙනෙව පවත්තාති. තෙන වුත්තං –

විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සො,

හිතාදිආකාරවසා පනාසං;

කමො පවත්තන්ති ච අප්පමාණෙ,

තා ගොචරෙ යෙන තදප්පමඤ්ඤාති.

270. එවං අප්පමාණගොචරතාය එකලක්ඛණාසු චාපි එතාසු පුරිමා තිස්සො තිකචතුක්කජ්ඣානිකාව හොන්ති. කස්මා? සොමනස්සාවිප්පයොගතො. කස්මා පනායං සොමනස්සෙන අවිප්පයොගොති? දොමනස්සසමුට්ඨිතානං බ්යාපාදාදීනං නිස්සරණත්තා. පච්ඡිමා පන අවසෙසඑකජ්ඣානිකාව. කස්මා? උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයොගතො. න හි සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා උපෙක්ඛාවෙදනං විනා වත්තතීති.

271. යො පනෙවං වදෙය්ය ‘‘යස්මා භගවතා අට්ඨකනිපාතෙ චතූසුපි අප්පමඤ්ඤාසු අවිසෙසෙන වුත්තං ‘තතො ත්වං භික්ඛු ඉමං සමාධිං සවිතක්කම්පි සවිචාරං භාවෙය්යාසි, අවිතක්කම්පි විචාරමත්තං භාවෙය්යාසි, අවිතක්කම්පි අවිචාරං භාවෙය්යාසි, සප්පීතිකම්පි භාවෙය්යාසි, නිප්පීතිකම්පි භාවෙය්යාසි, සාතසහගතම්පි භාවෙය්යාසි, උපෙක්ඛාසහගතම්පි භාවෙය්යාසී’ති (අ. නි. 8.63), තස්මා ¶ චතස්සො අප්පමඤ්ඤා චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානිකා’’ති. සො මාහෙවන්තිස්ස වචනීයො. එවඤ්හි සති කායානුපස්සනාදයොපි චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානිකා සියුං, වෙදනාදීසු ච පඨමජ්ඣානම්පි නත්ථි, පගෙව දුතියාදීනි. තස්මා බ්යඤ්ජනච්ඡායාමත්තං ගහෙත්වා මා භගවන්තං අබ්භාචික්ඛි, ගම්භීරං හි බුද්ධවචනං, තං ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා අධිප්පායතො ගහෙතබ්බං.

272. අයඤ්හි ¶ තත්රාධිප්පායො – ‘‘සාධු මෙ, භන්තෙ, භගවා සංඛිත්තෙන ධම්මං දෙසෙතු, යමහං භගවතො ධම්මං සුත්වා එකො වූපකට්ඨො අප්පමත්තො ආතාපී පහිතත්තො විහරෙය්ය’’න්ති එවං ආයාචිතධම්මදෙසනං කිර තං භික්ඛුං යස්මා සො පුබ්බෙපි ධම්මං සුත්වා තත්ථෙව වසති, න සමණධම්මං කාතුං ගච්ඡති, තස්මා නං භගවා ‘‘එවමෙව පනිධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා මමඤ්ඤෙව අජ්ඣෙසන්ති, ධම්මෙ ච භාසිතෙ මමඤ්ඤෙව අනුබන්ධිතබ්බං මඤ්ඤන්තී’’ති අපසාදෙත්වා පුන යස්මා සො අරහත්තස්ස උපනිස්සයසම්පන්නො, තස්මා නං ඔවදන්තො ආහ – ‘‘තස්මාතිහ තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං, අජ්ඣත්තං මෙ චිත්තං ඨිතං භවිස්සති සුසණ්ඨිතං, න චුප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා චිත්තං පරියාදාය ඨස්සන්තීති. එවඤ්හි තෙ භික්ඛු සික්ඛිතබ්බ’’න්ති.

ඉමිනා පනස්ස ඔවාදෙන නියකජ්ඣත්තවසෙන චිත්තෙකග්ගතාමත්තො මූලසමාධි වුත්තො. තතො ‘‘එත්තකෙනෙව සන්තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වා එවං සො එව සමාධි වඩ්ඪෙතබ්බො’’ති දස්සෙතුං ‘‘යතො ඛො තෙ භික්ඛු අජ්ඣත්තං චිත්තං ඨිතං හොති සුසණ්ඨිතං, න චුප්පන්නා පාපකා අකුසලා ධම්මා චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්ති. තතො තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං මෙත්තා මෙ චෙතොවිමුත්ති භාවිතා භවිස්සති බහුලීකතා යානිකතා වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධාති. එවඤ්හි තෙ භික්ඛු සික්ඛිතබ්බ’’න්ති එවමස්ස මෙත්තාවසෙන භාවනං වත්වා පුන ‘‘යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති බහුලීකතො, තතො ත්වං භික්ඛු ඉමං මූලසමාධිං සවිතක්කම්පි සවිචාරං භාවෙය්යාසි…පෙ… උපෙක්ඛාසහගතම්පි භාවෙය්යාසී’’ති වුත්තං.

තස්සත්ථො – යදා තෙ භික්ඛු අයං මූලසමාධි එවං මෙත්තාවසෙන භාවිතො හොති, තදා ත්වං තාවතකෙනාපි තුට්ඨිං අනාපජ්ජිත්වාව ඉමං මූලසමාධිං ¶ අඤ්ඤෙසුපි ආරම්මණෙසු චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි පාපයමානො සවිතක්කම්පි සවිචාරන්තිආදිනා නයෙන භාවෙය්යාසීති.

එවං වත්වා ච පුන කරුණාදිඅවසෙසබ්රහ්මවිහාරපුබ්බඞ්ගමම්පිස්ස අඤ්ඤෙසු ආරම්මණෙසු චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානවසෙන භාවනං කරෙය්යාසීති දස්සෙන්තො ‘‘යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති බහුලීකතො. තතො තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං කරුණා මෙ චෙතොවිමුත්තී’’තිආදිමාහ.

එවං මෙත්තාදිපුබ්බඞ්ගමං චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානවසෙන භාවනං දස්සෙත්වා පුන කායානුපස්සනාදිපුබ්බඞ්ගමං ¶ දස්සෙතුං ‘‘යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො හොති බහුලීකතො, තතො තෙ භික්ඛු එවං සික්ඛිතබ්බං කායෙ කායානුපස්සී විහරිස්සාමී’’ති ආදිං වත්වා ‘‘යතො ඛො තෙ භික්ඛු අයං සමාධි එවං භාවිතො භවිස්සති සුභාවිතො, තතො ත්වං භික්ඛු යෙන යෙනෙව ගග්ඝසි, ඵාසුඤ්ඤෙව ගග්ඝසි, යත්ථ යත්ථෙව ඨස්සසි, ඵාසුඤ්ඤෙව ඨස්සසි, යත්ථ යත්ථෙව නිසීදිස්සසි, ඵාසුඤ්ඤෙව නිසීදිස්සසි, යත්ථ යත්ථෙව සෙය්යං කප්පෙස්සසි, ඵාසුඤ්ඤෙව සෙය්යං කප්පෙස්සසී’’ති අරහත්තනිකූටෙන දෙසනං සමාපෙසි. තස්මා තිකචතුක්කජ්ඣානිකාව මෙත්තාදයො, උපෙක්ඛා පන අවසෙසඑකජ්ඣානිකාවාති වෙදිතබ්බා. තථෙව ච අභිධම්මෙ (ධ. ස. 251 ආදයො; විභ. 673 ආදයො) විභත්තාති.

273. එවං තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන චෙව අවසෙසඑකජ්ඣානවසෙන ච ද්විධා ඨිතානම්පි එතාසං සුභපරමාදිවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසො ආනුභාවවිසෙසො වෙදිතබ්බො. හලිද්දවසනසුත්තස්මිං හි එතා සුභපරමාදිභාවෙන විසෙසෙත්වා වුත්තා. යථාහ – ‘‘සුභපරමාහං, භික්ඛවෙ, මෙත්තං චෙතොවිමුත්තිං වදාමි. ආකාසානඤ්චායතනපරමාහං, භික්ඛවෙ, කරුණං චෙතොවිමුත්තිං වදාමි. විඤ්ඤාණඤ්චායතනපරමාහං, භික්ඛවෙ, මුදිතං චෙතොවිමුත්තිං වදාමි. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරමාහං, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛං චෙතොවිමුත්තිං වදාමී’’ති (සං. නි. 5.235).

කස්මා ¶ පනෙතා එවං වුත්තාති? තස්ස තස්ස උපනිස්සයත්තා. මෙත්තාවිහාරිස්ස හි සත්තා අප්පටික්කූලා හොන්ති. අථස්ස අප්පටික්කූලපරිචයා අප්පටික්කූලෙසු පරිසුද්ධවණ්ණෙසු නීලාදීසු චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති මෙත්තා සුභවිමොක්ඛස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා සුභපරමාති වුත්තා.

කරුණාවිහාරිස්ස පන දණ්ඩාභිඝාතාදිරූපනිමිත්තං පත්තදුක්ඛං සමනුපස්සන්තස්ස කරුණාය පවත්තිසම්භවතො රූපෙ ආදීනවො පරිවිදිතො හොති. අථස්ස පරිවිදිතරූපාදීනවත්තා පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරං උග්ඝාටෙත්වා රූපනිස්සරණෙ ආකාසෙ චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති කරුණා ආකාසානඤ්චායතනස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා ආකාසානඤ්චායතනපරමාති වුත්තා.

මුදිතාවිහාරිස්ස පන තෙන තෙන පාමොජ්ජකාරණෙන උප්පන්නපාමොජ්ජසත්තානං විඤ්ඤාණං සමනුපස්සන්තස්ස මුදිතාය පවත්තිසම්භවතො විඤ්ඤාණග්ගහණපරිචිතං චිත්තං හොති. අථස්ස අනුක්කමාධිගතං ¶ ආකාසානඤ්චායතනං අතික්කම්ම ආකාසනිමිත්තගොචරෙ විඤ්ඤාණෙ චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දතීති මුදිතා විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා විඤ්ඤාණඤ්චායතනපරමාති වුත්තා.

උපෙක්ඛාවිහාරිස්ස පන ‘‘සත්තා සුඛිතා වා හොන්තු දුක්ඛතො වා විමුච්චන්තු, සම්පත්තසුඛතො වා මා විමුච්චන්තූ’’ති ආභොගාභාවතො සුඛදුක්ඛාදිපරමත්ථගාහවිමුඛභාවතො අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛං චිත්තං හොති. අථස්ස පරමත්ථගාහතො විමුඛභාවපරිචිතචිත්තස්ස පරමත්ථතො අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛචිත්තස්ස ච අනුක්කමාධිගතං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්ම සභාවතො අවිජ්ජමානෙ පරමත්ථභූතස්ස විඤ්ඤාණස්ස අභාවෙ චිත්තං උපසංහරතො අප්පකසිරෙනෙව තත්ථ චිත්තං පක්ඛන්දති. ඉති උපෙක්ඛා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස උපනිස්සයො හොති, න තතො පරං, තස්මා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනපරමාති වුත්තාති.

274. එවං සුභපරමාදිවසෙන එතාසං ආනුභාවං විදිත්වා පුන සබ්බාපෙතා දානාදීනං සබ්බකල්යාණධම්මානං පරිපූරිකාති වෙදිතබ්බා. සත්තෙසු ¶ හි හිතජ්ඣාසයතාය සත්තානං දුක්ඛාසහනතාය, පත්තසම්පත්තිවිසෙසානං චිරට්ඨිතිකාමතාය, සබ්බසත්තෙසු ච පක්ඛපාතාභාවෙන සමප්පවත්තචිත්තා මහාසත්තා ‘‘ඉමස්ස දාතබ්බං, ඉමස්ස න දාතබ්බ’’න්ති විභාගං අකත්වා සබ්බසත්තානං සුඛනිදානං දානං දෙන්ති. තෙසං උපඝාතං පරිවජ්ජයන්තා සීලං සමාදියන්ති. සීලපරිපූරණත්ථං නෙක්ඛම්මං භජන්ති. සත්තානං හිතාහිතෙසු අසම්මොහත්ථාය පඤ්ඤං පරියොදපෙන්ති. සත්තානං හිතසුඛත්ථාය නිච්චං වීරියමාරභන්ති. උත්තමවීරියවසෙන වීරභාවං පත්තාපි ච සත්තානං නානප්පකාරකං අපරාධං ඛමන්ති. ‘‘ඉදං වො දස්සාම කරිස්සාමා’’ති කතං පටිඤ්ඤං න විසංවාදෙන්ති. තෙසං හිතසුඛාය අවිචලාධිට්ඨානා හොන්ති. තෙසු අවිචලාය මෙත්තාය පුබ්බකාරිනො හොන්ති. උපෙක්ඛාය පච්චුපකාරං නාසීසන්තීති එවං පාරමියො පූරෙත්වා යාව දසබලචතුවෙසාරජ්ජඡඅසාධාරණඤාණඅට්ඨාරසබුද්ධධම්මප්පභෙදෙ සබ්බෙපි කල්යාණධම්මෙ පරිපූරෙන්තීති එවං දානාදිසබ්බකල්යාණධම්මපරිපූරිකා එතාව හොන්තීති.

ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ

සමාධිභාවනාධිකාරෙ

බ්රහ්මවිහාරනිද්දෙසො නාම

නවමො පරිච්ඡෙදො.