අඤ්ඤ > විසුද්ධිමග්ග > විසුද්ධිමග්ග-2

MMR Vol 2
VRI Vol 2

Misc. Paragraph

විසුද්ධිමග්ගො

(දුතියො භාගො)

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

365. ඉදානි ¶ ¶ යාසං ලොකිකාභිඤ්ඤානං වසෙන අයං සමාධිභාවනා අභිඤ්ඤානිසංසාති වුත්තා, තා අභිඤ්ඤා සම්පාදෙතුං යස්මා පථවීකසිණාදීසු අධිගතචතුත්ථජ්ඣානෙන යොගිනා යොගො කාතබ්බො. එවඤ්හිස්ස සා සමාධිභාවනා අධිගතානිසංසා චෙව භවිස්සති ථිරතරා ච, සො අධිගතානිසංසාය ථිරතරාය සමාධිභාවනාය සමන්නාගතො සුඛෙනෙව පඤ්ඤාභාවනං සම්පාදෙස්සති. තස්මා අභිඤ්ඤාකථං තාව ආරභිස්සාම.

භගවතා හි අධිගතචතුත්ථජ්ඣානසමාධීනං කුලපුත්තානං සමාධිභාවනානිසංසදස්සනත්ථඤ්චෙව උත්තරුත්තරි පණීතපණීතධම්මදෙසනත්ථඤ්ච ¶ ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ පරිසුද්ධෙ පරියොදාතෙ අනඞ්ගණෙ විගතූපක්කිලෙසෙ මුදුභූතෙ කම්මනියෙ ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ඉද්ධිවිධාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙති. සො අනෙකවිහිතං ඉද්ධිවිධං පච්චනුභොති එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.238) නයෙන ඉද්ධිවිධං, දිබ්බසොතධාතුඤාණං, චෙතොපරියඤාණං, පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං, සත්තානං චුතූපපාතෙ ඤාණන්ති පඤ්ච ලොකිකාභිඤ්ඤා වුත්තා.

තත්ථ ¶ එකොපි හුත්වා බහුධා හොතීතිආදිකං ඉද්ධිවිකුබ්බනං කාතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන යොගිනා ඔදාතකසිණපරියන්තෙසු අට්ඨසු කසිණෙසු අට්ඨ අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා –

කසිණානුලොමතො, කසිණපටිලොමතො, කසිණානුලොමපටිලොමතො, ඣානානුලොමතො, ඣානපටිලොමතො, ඣානානුලොමපටිලොමතො, ඣානුක්කන්තිකතො, කසිණුක්කන්තිකතො, ඣානකසිණුක්කන්තිකතො, අඞ්ගසඞ්කන්තිතො, ආරම්මණසඞ්කන්තිතො, අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිතො, අඞ්ගවවත්ථාපනතො, ආරම්මණවවත්ථාපනතොති.

ඉමෙහි චුද්දසහි ආකාරෙහි චිත්තං පරිදමෙතබ්බං.

366. කතමං පනෙත්ථ කසිණානුලොමං…පෙ… කතමං ආරම්මණවවත්ථාපනන්ති. ඉධ භික්ඛු පථවීකසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජති, තතො ආපොකසිණෙති එවං පටිපාටියා අට්ඨසු කසිණෙසු සතක්ඛත්තුම්පි සහස්සක්ඛත්තුම්පි සමාපජ්ජති, ඉදං කසිණානුලොමං නාම.

ඔදාතකසිණතො පන පට්ඨාය තථෙව පටිලොමක්කමෙන සමාපජ්ජනං කසිණපටිලොමං නාම.

පථවීකසිණතො පට්ඨාය යාව ඔදාතකසිණං, ඔදාතකසිණතොපි පට්ඨාය යාව පථවීකසිණන්ති එවං අනුලොමපටිලොමවසෙන පුනප්පුනං සමාපජ්ජනං කසිණානුලොමපටිලොමං නාම.

පඨමජ්ඣානතො පන පට්ඨාය පටිපාටියා යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, තාව පුනප්පුනං සමාපජ්ජනං ඣානානුලොමං නාම.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනතො ¶ පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානං, තාව පුනප්පුනං සමාපජ්ජනං ඣානපටිලොමං නාම.

පඨමජ්ඣානතො පට්ඨාය යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනතො පට්ඨාය යාව පඨමජ්ඣානන්ති එවං අනුලොමපටිලොමවසෙන පුනප්පුනං සමාපජ්ජනං ඣානානුලොමපටිලොමං නාම.

පථවීකසිණෙ පන පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථෙව තතියං සමාපජ්ජති, තතො තදෙව උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතනං, තතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ¶ එවං කසිණං අනුක්කමිත්වා ඣානස්සෙව එකන්තරිකභාවෙන උක්කමනං ඣානුක්කන්තිකං නාම. එවං ආපොකසිණාදිමූලිකාපි යොජනා කාතබ්බා.

පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පුන තදෙව තෙජොකසිණෙ, තතො නීලකසිණෙ, තතො ලොහිතකසිණෙති ඉමිනා නයෙන ඣානං අනුක්කමිත්වා කසිණස්සෙව එකන්තරිකභාවෙන උක්කමනං කසිණුක්කන්තිකං නාම.

පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තතො තෙජොකසිණෙ තතියං, නීලකසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතනං, ලොහිතකසිණතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉමිනා නයෙන ඣානස්ස චෙව කසිණස්ස ච උක්කමනං ඣානකසිණුක්කන්තිකං නාම.

පථවීකසිණෙ පන පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථෙව ඉතරෙසම්පි සමාපජ්ජනං අඞ්ගසඞ්කන්තිකං නාම.

පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තදෙව ආපොකසිණෙ…පෙ… තදෙව ඔදාතකසිණෙති එවං සබ්බකසිණෙසු එකස්සෙව ඣානස්ස සමාපජ්ජනං ආරම්මණසඞ්කන්තිකං නාම.

පථවීකසිණෙ පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා ආපොකසිණෙ දුතියං, තෙජොකසිණෙ තතියං, වායොකසිණෙ චතුත්ථං, නීලකසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතනං, පීතකසිණතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ¶ , ලොහිතකසිණතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, ඔදාතකසිණතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එවං එකන්තරිකවසෙන අඞ්ගානඤ්ච ආරම්මණානඤ්ච සඞ්කමනං අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිකං නාම.

පඨමං ඣානං පන පඤ්චඞ්ගිකන්ති වවත්ථපෙත්වා දුතියං තිවඞ්ගිකං, තතියං දුවඞ්ගිකං, තථා චතුත්ථං ආකාසානඤ්චායතනං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති එවං ඣානඞ්ගමත්තස්සෙව වවත්ථාපනං අඞ්ගවවත්ථාපනං නාම.

තථා ඉදං පථවීකසිණන්ති වවත්ථපෙත්වා ඉදං ආපොකසිණං…පෙ… ඉදං ඔදාතකසිණන්ති එවං ආරම්මණමත්තස්සෙව වවත්ථාපනං ආරම්මණවවත්ථාපනං නාම ¶ . අඞ්ගාරම්මණවවත්ථාපනම්පි එකෙ ඉච්ඡන්ති. අට්ඨකථාසු පන අනාගතත්තා අද්ධා තං භාවනාමුඛං න හොති.

367. ඉමෙහි පන චුද්දසහි ආකාරෙහි චිත්තං අපරිදමෙත්වා පුබ්බෙ අභාවිතභාවනො ආදිකම්මිකො යොගාවචරො ඉද්ධිවිකුබ්බනං සම්පාදෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. ආදිකම්මිකස්ස හි කසිණපරිකම්මම්පි භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. කතකසිණපරිකම්මස්ස නිමිත්තුප්පාදනං භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. උප්පන්නෙ නිමිත්තෙ තං වඩ්ඪෙත්වා අප්පනාධිගමො භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. අධිගතප්පනස්ස චුද්දසහාකාරෙහි චිත්තපරිදමනං භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. චුද්දසහාකාරෙහි පරිදමිතචිත්තස්සාපි ඉද්ධිවිකුබ්බනං නාම භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. විකුබ්බනප්පත්තස්සාපි ඛිප්පනිසන්තිභාවො නාම භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව ඛිප්පනිසන්තී හොති. ථෙරම්බත්ථලෙ මහාරොහණගුත්තත්ථෙරස්ස ගිලානුපට්ඨානං ආගතෙසු තිංසමත්තෙසු ඉද්ධිමන්තසහස්සෙසු උපසම්පදාය අට්ඨවස්සිකො රක්ඛිතත්ථෙරො විය. තස්සානුභාවො පථවීකසිණනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.78 ආදයො) වුත්තොයෙව. තං පනස්සානුභාවං දිස්වා ථෙරො ආහ ‘‘ආවුසො, සචෙ රක්ඛිතො නාභවිස්ස සබ්බෙ ගරහප්පත්තා අස්සාම ‘නාගරාජානං රක්ඛිතුං නාසක්ඛිංසූ’ති. තස්මා අත්තනා ගහෙත්වා විචරිතබ්බං ආවුධං නාම මලං සොධෙත්වාව ගහෙත්වා විචරිතුං වට්ටතී’’ති. තෙ ථෙරස්ස ඔවාදෙ ඨත්වා තිංසසහස්සාපි භික්ඛූ ඛිප්පනිසන්තිනො අහෙසුං.

ඛිප්පනිසන්තියාපි ¶ ච සති පරස්ස පතිට්ඨාභාවො භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව හොති, ගිරිභණ්ඩවාහනපූජාය මාරෙන අඞ්ගාරවස්සෙ පවත්තිතෙ ආකාසෙ පථවිං මාපෙත්වා අඞ්ගාරවස්සපරිත්තාරකො ථෙරො විය.

බලවපුබ්බයොගානං පන බුද්ධපච්චෙකබුද්ධඅග්ගසාවකාදීනං විනාපි ඉමිනා වුත්තප්පකාරෙන භාවනානුක්කමෙන අරහත්තපටිලාභෙනෙව ඉදඤ්ච ඉද්ධිවිකුබ්බනං අඤ්ඤෙ ¶ ච පටිසම්භිදාදිභෙදා ගුණා ඉජ්ඣන්ති. තස්මා යථා පිළන්ධනවිකතිං කත්තුකාමො සුවණ්ණකාරො අග්ගිධමනාදීහි සුවණ්ණං මුදුං කම්මඤ්ඤං කත්වාව කරොති, යථා ච භාජනවිකතිං කත්තුකාමො කුම්භකාරො මත්තිකං සුපරිමද්දිතං මුදුං කත්වා කරොති, එවමෙව ආදිකම්මිකෙන ඉමෙහි චුද්දසහාකාරෙහි චිත්තං පරිදමෙත්වා ඡන්දසීසචිත්තසීසවීරියසීසවීමංසාසීසසමාපජ්ජනවසෙන චෙව ආවජ්ජනාදිවසීභාවවසෙන ච මුදුං කම්මඤ්ඤං කත්වා ඉද්ධිවිධාය යොගො කරණීයො. පුබ්බහෙතුසම්පන්නෙන පන කසිණෙසු චතුත්ථජ්ඣානමත්තෙ චිණ්ණවසිනාපි කාතුං වට්ටති. යථා පනෙත්ථ යොගො කාතබ්බො, තං විධිං දස්සෙන්තො භගවා ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිමාහ.

368. තත්රායං පාළිනයානුසාරෙනෙව විනිච්ඡයකථා. තත්ථ සොති සො අධිගතචතුත්ථජ්ඣානො යොගී. එවන්ති චතුත්ථජ්ඣානක්කමනිදස්සනමෙතං. ඉමිනා පඨමජ්ඣානාධිගමාදිනා කමෙන චතුත්ථජ්ඣානං පටිලභිත්වාති වුත්තං හොති. සමාහිතෙති ඉමිනා චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. චිත්තෙති රූපාවචරචිත්තෙ. පරිසුද්ධෙතිආදීසු පන උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙන පරිසුද්ධෙ. පරිසුද්ධත්තායෙව පරියොදාතෙ, පභස්සරෙති වුත්තං හොති. සුඛාදීනං පච්චයානං ඝාතෙන විහතරාගාදිඅඞ්ගණත්තා අනඞ්ගණෙ. අනඞ්ගණත්තායෙව විගතූපක්කිලෙසෙ. අඞ්ගණෙන හි තං චිත්තං උපක්කිලිස්සති. සුභාවිතත්තා මුදුභූතෙ, වසීභාවප්පත්තෙති වුත්තං හොති. වසෙ වත්තමානං හි චිත්තං මුදුන්ති වුච්චති. මුදුත්තායෙව ච කම්මනියෙ, කම්මක්ඛමෙ කම්මයොග්ගෙති වුත්තං හොති. මුදුං හි චිත්තං කම්මනියං හොති සුදන්තමිව සුවණ්ණං, තඤ්ච උභයම්පි සුභාවිතත්තායෙවාති. යථාහ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං භාවිතං බහුලීකතං මුදුඤ්ච හොති කම්මනියඤ්ච, යථයිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.22).

එතෙසු පරිසුද්ධභාවාදීසු ඨිතත්තා ඨිතෙ. ඨිතත්තායෙව ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ, අචලෙ නිරිඤ්ජනෙති වුත්තං හොති. මුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන වා අත්තනො වසෙ ඨිතත්තා ඨිතෙ. සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ ¶ . සද්ධාපරිග්ගහිතං හි චිත්තං අස්සද්ධියෙන න ඉඤ්ජති. වීරියපරිග්ගහිතං කොසජ්ජෙන න ඉඤ්ජති. සතිපරිග්ගහිතං පමාදෙන න ඉඤ්ජති. සමාධිපරිග්ගහිතං උද්ධච්චෙන න ඉඤ්ජති ¶ . පඤ්ඤාපරිග්ගහිතං අවිජ්ජාය න ඉඤ්ජති. ඔභාසගතං කිලෙසන්ධකාරෙන න ඉඤ්ජති. ඉමෙහි ඡහි ධම්මෙහි පරිග්ගහිතං ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං අභිනීහාරක්ඛමං හොති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය.

අපරො නයො, චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ. නීවරණදූරභාවෙන පරිසුද්ධෙ. විතක්කාදිසමතික්කමෙන පරියොදාතෙ. ඣානපටිලාභපච්චයානං ඉච්ඡාවචරානං අභාවෙන අනඞ්ගණෙ. අභිජ්ඣාදීනං චිත්තස්ස උපක්කිලෙසානං විගමෙන විගතූපක්කිලෙසෙ. උභයම්පි චෙතං අනඞ්ගණසුත්තවත්ථසුත්තානුසාරෙන (ම. නි. 1.57 ආදයො) වෙදිතබ්බං. වසිප්පත්තියා මුදුභූතෙ. ඉද්ධිපාදභාවූපගමෙන කම්මනියෙ. භාවනාපාරිපූරියා පණීතභාවූපගමෙන ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ. යථා ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති, එවං ඨිතෙති අත්ථො. එවම්පි අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං චිත්තං අභිනීහාරක්ඛමං හොති අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය පාදකං පදට්ඨානභූතන්ති.

369. ඉද්ධිවිධාය චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙතීති එත්ථ ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි, නිප්ඵත්තිඅත්ථෙන පටිලාභට්ඨෙන චාති වුත්තං හොති. යඤ්හි නිප්ඵජ්ජති පටිලබ්භති ච, තං ඉජ්ඣතීති වුච්චති. යථාහ ‘‘කාමං කාමයමානස්ස, තස්ස චෙතං සමිජ්ඣතී’’ති (සු. නි. 772). තථා ‘‘නෙක්ඛම්මං ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, පටිහරතීති පාටිහාරියං. අරහත්තමග්ගො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, පටිහරතීති පාටිහාරිය’’න්ති (පටි. ම. 3.32).

අපරො නයො, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි. උපායසම්පදායෙතමධිවචනං. උපායසම්පදා හි ඉජ්ඣති අධිප්පෙතඵලප්පසවනතො. යථාහ – ‘‘අයං ඛො චිත්තො ගහපති සීලවා කල්යාණධම්මො, සචෙ පණිදහිස්සති ‘අනාගතමද්ධානං රාජා අස්සං චක්කවත්තී’ති, තස්ස ඛො අයං ඉජ්ඣිස්සති සීලවතො චෙතොපණිධි විසුද්ධත්තා’’ති (සං. නි. 4.352).

අපරො නයො, එතාය සත්තා ඉජ්ඣන්තීති ඉද්ධි. ඉජ්ඣන්තීති ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ¶ වුත්තං හොති. සා දසවිධා. යථාහ ‘‘කති ඉද්ධියොති දස ඉද්ධියො’’. පුන චපරං ආහ ‘‘කතමා දස ඉද්ධියො ¶ ? අධිට්ඨානා ඉද්ධි, විකුබ්බනා ඉද්ධි, මනොමයා ඉද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, අරියා ඉද්ධි, කම්මවිපාකජා ඉද්ධි, පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, විජ්ජාමයා ඉද්ධි, තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.9).

370. තත්ථ ‘‘පකතියා එකො බහුකං ආවජ්ජති. සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති ‘බහුකො හොමී’’’ති (පටි. ම. 3.10) එවං විභජිත්වා දස්සිතා ඉද්ධි අධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා අධිට්ඨානා ඉද්ධි නාම.

371. ‘‘සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති නාගවණ්ණං වා…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) එවං ආගතා ඉද්ධි පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙන පවත්තත්තා විකුබ්බනා ඉද්ධි නාම.

372. ‘‘ඉධ භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාති රූපිං මනොමය’’න්ති (පටි. ම. 3.14) ඉමිනා නයෙන ආගතා ඉද්ධි සරීරබ්භන්තරෙ අඤ්ඤස්සෙව මනොමයස්ස සරීරස්ස නිප්ඵත්තිවසෙන පවත්තත්තා මනොමයා ඉද්ධි නාම.

373. ඤාණුප්පත්තිතො පන පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා තංඛණෙ වා ඤාණානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසො ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. ආයස්මතො බාක්කුලස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. ආයස්මතො සංකිච්චස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි. ආයස්මතො භූතපාලස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.15).

තත්ථ ආයස්මා බාක්කුලො දහරොව මඞ්ගලදිවසෙ නදියා න්හාපියමානො ධාතියා පමාදෙන සොතෙ පතිතො. තමෙනං මච්ඡො ගිලිත්වා බාරාණසීතිත්ථං අගමාසි. තත්ර තං මච්ඡබන්ධො ගහෙත්වා සෙට්ඨිභරියාය වික්කිණි. සා මච්ඡෙ සිනෙහං උප්පාදෙත්වා අහමෙව නං පචිස්සාමීති ඵාලෙන්තී මච්ඡකුච්ඡියං සුවණ්ණබිම්බං විය දාරකං දිස්වා පුත්තො මෙ ලද්ධොති සොමනස්සජාතා අහොසි. ඉති මච්ඡකුච්ඡියං අරොගභාවො ආයස්මතො බාක්කුලස්ස ¶ පච්ඡිමභවිකස්ස තෙන අත්තභාවෙන පටිලභිතබ්බඅරහත්තමග්ගඤාණානුභාවෙන ¶ නිබ්බත්තත්තා ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම. වත්ථු පන විත්ථාරෙන කථෙතබ්බං.

සංකිච්චත්ථෙරස්ස පන ගබ්භගතස්සෙව මාතා කාලමකාසි. තස්සා චිතකං ආරොපෙත්වා සූලෙහි විජ්ඣිත්වා ඣාපියමානාය දාරකො සූලකොටියා අක්ඛිකූටෙ පහාරං ලභිත්වා සද්දං අකාසි. තතො දාරකො ජීවතීති ඔතාරෙත්වා කුච්ඡිං ඵාලෙත්වා දාරකං අය්යිකාය අදංසු. සො තාය පටිජග්ගිතො වුද්ධිමන්වාය පබ්බජිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. ඉති වුත්තනයෙනෙව දාරුචිතකාය අරොගභාවො ආයස්මතො සංකිච්චස්ස ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම.

භූතපාලදාරකස්ස පන පිතා රාජගහෙ දලිද්දමනුස්සො. සො දාරූනං අත්ථාය සකටෙන අටවිං ගන්ත්වා දාරුභාරං කත්වා සායං නගරද්වාරසමීපං පත්තො. අථස්ස ගොණා යුගං ඔස්සජ්ජිත්වා නගරං පවිසිංසු. සො සකටමූලෙ පුත්තකං නිසීදාපෙත්වා ගොණානං අනුපදං ගච්ඡන්තො නගරමෙව පාවිසි. තස්ස අනික්ඛන්තස්සෙව ද්වාරං පිහිතං. දාරකස්ස වාළයක්ඛානුචරිතෙපි බහිනගරෙ තියාමරත්තිං අරොගභාවො වුත්තනයෙනෙව ඤාණවිප්ඵාරා ඉද්ධි නාම. වත්ථු පන විත්ථාරෙතබ්බං.

374. සමාධිතො පුබ්බෙ වා පච්ඡා වා තංඛණෙ වා සමථානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘පඨමජ්ඣානෙන නීවරණානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස, ආයස්මතො ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤස්ස, උත්තරාය උපාසිකාය, සාමාවතියා උපාසිකාය සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.16).

තත්ථ යදා ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරෙන සද්ධිං කපොතකන්දරායං විහරතො ජුණ්හාය රත්තියා නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි අජ්ඣොකාසෙ නිසින්නස්ස එකො දුට්ඨයක්ඛො සහායකෙන යක්ඛෙන වාරියමානොපි සීසෙ පහාරමදාසි. යස්ස මෙඝස්ස විය ගජ්ජතො ¶ සද්දො අහොසි. තදා ථෙරො තස්ස පහරණසමයෙ සමාපත්තිං අප්පෙසි. අථස්ස තෙන පහාරෙන න කොචි ආබාධො අහොසි ¶ . අයං තස්සායස්මතො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. වත්ථු පන උදානෙ (උදා. 34) ආගතමෙව.

සඤ්ජීවත්ථෙරං පන නිරොධසමාපන්නං කාලකතොති සල්ලක්ඛෙත්වා ගොපාලකාදයො තිණකට්ඨගොමයානි සඞ්කඩ්ඪෙත්වා අග්ගිං අදංසු. ථෙරස්ස චීවරෙ අංසුමත්තම්පි නජ්ඣායිත්ථ. අයමස්ස අනුපුබ්බසමාපත්තිවසෙන පවත්තසමථානුභාවනිබ්බත්තත්තා සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. වත්ථු පන සුත්තෙ (ම. නි. 1.507) ආගතමෙව.

ඛාණුකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො පන පකතියාව සමාපත්තිබහුලො. සො අඤ්ඤතරස්මිං අරඤ්ඤෙ රත්තිං සමාපත්තිං අප්පෙත්වා නිසීදි. පඤ්චසතා චොරා භණ්ඩකං ථෙනෙත්වා ගච්ඡන්තා ‘‘ඉදානි අම්හාකං අනුපථං ආගච්ඡන්තා නත්ථී’’ති විස්සමිතුකාමා භණ්ඩකං ඔරොපයමානා ‘‘ඛාණුකො අය’’න්ති මඤ්ඤමානා ථෙරස්සෙව උපරි සබ්බභණ්ඩකානි ඨපෙසුං. තෙසං විස්සමිත්වා ගච්ඡන්තානං පඨමං ඨපිතභණ්ඩකස්ස ගහණකාලෙ කාලපරිච්ඡෙදවසෙන ථෙරො වුට්ඨාසි. තෙ ථෙරස්ස චලනාකාරං දිස්වා භීතා විරවිංසු. ථෙරො ‘‘මා භායිත්ථ උපාසකා, භික්ඛු අහ’’න්ති ආහ. තෙ ආගන්ත්වා වන්දිත්වා ථෙරගතෙන පසාදෙන පබ්බජිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණිංසු (ධ. ප. අට්ඨ. 1.1). අයමෙත්ථ පඤ්චහි භණ්ඩකසතෙහි අජ්ඣොත්ථටස්ස ථෙරස්ස ආබාධාභාවො සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි.

උත්තරා පන උපාසිකා පුණ්ණසෙට්ඨිස්ස ධීතා. තස්සා සිරිමා නාම ගණිකා ඉස්සාපකතා තත්තතෙලකටාහං සීසෙ ආසිඤ්චි. උත්තරා තංඛණඤ්ඤෙව මෙත්තං සමාපජ්ජි. තෙලං පොක්ඛරපත්තතො උදකබින්දු විය විවට්ටමානං අගමාසි. අයමස්සා සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි. වත්ථු පන විත්ථාරෙතබ්බං.

සාමාවතී නාම උදෙනස්ස රඤ්ඤො අග්ගමහෙසී. මාගණ්ඩියබ්රාහ්මණො අත්තනො ධීතාය අග්ගමහෙසිට්ඨානං පත්ථයමානො තස්සා වීණාය ආසීවිසං ¶ පක්ඛිපාපෙත්වා රාජානං ආහ ‘‘මහාරාජ, සාමාවතී තං මාරෙතුකාමා වීණාය ආසීවිසං ගහෙත්වා පරිහරතී’’ති. රාජා තං දිස්වා කුපිතො සාමාවතිං වධිස්සාමීති ධනුං ආරොපෙත්වා විසපීතං ඛුරප්පං සන්නය්හි. සාමාවතී සපරිවාරා රාජානං මෙත්තාය ඵරි. රාජා නෙව සරං ඛිපිතුං න ඔරොපෙතුං සක්කොන්තො වෙධමානො අට්ඨාසි. තතො නං දෙවී ආහ ‘‘කිං, මහාරාජ, කිලමසී’’ති? ‘‘ආම කිලමාමී’’ති. ‘‘තෙන ¶ හි ධනුං ඔරොපෙහී’’ති. සරො රඤ්ඤො පාදමූලෙයෙව පති. තතො නං දෙවී ‘‘මහාරාජ, අප්පදුට්ඨස්ස නප්පදුස්සිතබ්බ’’න්ති ඔවදි. ඉති රඤ්ඤො සරං මුඤ්චිතුං අවිසහනභාවො සාමාවතියා උපාසිකාය සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධීති.

375. පටික්කූලාදීසු අප්පටික්කූලසඤ්ඤිවිහාරාදිකා පන අරියා ඉද්ධි නාම. යථාහ – ‘‘කතමා අරියා ඉද්ධි? ඉධ – භික්ඛු සචෙ ආකඞ්ඛති ‘පටික්කූලෙ අප්පටික්කූලසඤ්ඤී විහරෙය්ය’න්ති, අප්පටික්කූලසඤ්ඤී තත්ථ විහරති…පෙ… උපෙක්ඛකො තත්ථ විහරති සතො සම්පජානො’’ති (පටි. ම. 3.17). අයඤ්හි චෙතොවසිප්පත්තානං අරියානංයෙව සම්භවතො අරියා ඉද්ධීති වුච්චති.

එතාය හි සමන්නාගතො ඛීණාසවො භික්ඛු පටික්කූලෙ අනිට්ඨෙ වත්ථුස්මිං මෙත්තාඵරණං වා ධාතුමනසිකාරං වා කරොන්තො අප්පටික්කූලසඤ්ඤී විහරති. අප්පටික්කූලෙ ඉට්ඨෙ වත්ථුස්මිං අසුභඵරණං වා අනිච්චන්ති මනසිකාරං වා කරොන්තො පටික්කූලසඤ්ඤී විහරති. තථා පටික්කූලාපටික්කූලෙසු තදෙව මෙත්තාඵරණං වා ධාතුමනසිකාරං වා කරොන්තො අප්පටික්කූලසඤ්ඤී විහරති. අප්පටික්කූලපටික්කූලෙසු ච තදෙව අසුභඵරණං වා අනිච්චන්ති මනසිකාරං වා කරොන්තො පටික්කූලසඤ්ඤී විහරති. චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොතීතිආදිනා නයෙන වුත්තං පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛං පවත්තයමානො පටික්කූලෙ ච අප්පටික්කූලෙ ච තදුභයං අභිනිවජ්ජිත්වා උපෙක්ඛකො විහරති සතො සම්පජානො. පටිසම්භිදායඤ්හි ‘‘කථං පටික්කූලෙ අප්පටික්කූලසඤ්ඤී විහරති? අනිට්ඨස්මිං වත්ථුස්මිං මෙත්තාය වා ඵරති ධාතුසො වා උපසංහරතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.17) නයෙන අයමෙව අත්ථො විභත්තො. අයං චෙතොවසිප්පත්තානං අරියානංයෙව සම්භවතො අරියා ඉද්ධීති වුච්චති.

376. පක්ඛීආදීනං පන ¶ වෙහාසගමනාදිකා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි නාම. යථාහ – ‘‘කතමා කම්මවිපාකජා ඉද්ධි? සබ්බෙසං පක්ඛීනං සබ්බෙසං දෙවානං එකච්චානං මනුස්සානං එකච්චානඤ්ච විනිපාතිකානං අයං කම්මවිපාකජා ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.18). එත්ථ හි සබ්බෙසං පක්ඛීනං ඣානං වා විපස්සනං වා විනායෙව ආකාසෙන ගමනං. තථා සබ්බෙසං දෙවානං පඨමකප්පිකානඤ්ච එකච්චානං මනුස්සානං. තථා පියඞ්කරමාතා (සං. නි. 1.240) යක්ඛිනී ¶ උත්තරමාතා ඵුස්සමිත්තා ධම්මගුත්තාති එවමාදීනං එකච්චානං විනිපාතිකානං ආකාසෙන ගමනං කම්මවිපාකජා ඉද්ධීති.

377. චක්කවත්තිආදීනං වෙහාසගමනාදිකා පන පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි නාම. යථාහ ‘‘කතමා පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි? රාජා චක්කවත්තී වෙහාසං ගච්ඡති සද්ධිං චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය අන්තමසො අස්සබන්ධගොබන්ධපුරිසෙ උපාදාය. ජොතිකස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. ජටිලකස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. ඝොසිතස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. මෙණ්ඩකස්ස ගහපතිස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. පඤ්චන්නං මහාපුඤ්ඤානං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධී’’ති. සඞ්ඛෙපතො පන පරිපාකං ගතෙ පුඤ්ඤසම්භාරෙ ඉජ්ඣනකවිසෙසො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

එත්ථ ච ජොතිකස්ස ගහපතිස්ස පථවිං භින්දිත්වා මණිපාසාදො උට්ඨහි. චතුසට්ඨි ච කප්පරුක්ඛාති අයමස්ස පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. ජටිලකස්ස අසීතිහත්ථො සුවණ්ණපබ්බතො නිබ්බත්ති. ඝොසිතස්ස සත්තසු ඨානෙසු මාරණත්ථාය උපක්කමෙ කතෙපි අරොගභාවො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. මෙණ්ඩකස්ස එකකරීසමත්තෙ පදෙසෙ සත්තරතනමයානං මෙණ්ඩකානං පාතුභාවො පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. පඤ්ච මහාපුඤ්ඤා නාම මෙණ්ඩකසෙට්ඨි, තස්ස භරියා චන්දපදුමසිරී, පුත්තො ධනඤ්චයසෙට්ඨි, සුණිසා සුමනදෙවී, දාසො පුණ්ණො නාමාති. තෙසු සෙට්ඨිස්ස සීසං න්හාතස්ස ආකාසං උල්ලොකනකාලෙ අඩ්ඪතෙළසකොට්ඨසහස්සානි ආකාසතො රත්තසාලීනං පූරෙන්ති. භරියාය නාළිකොදනමත්තම්පි ගහෙත්වා සකලජම්බුදීපවාසිකෙ පරිවිසමානාය භත්තං න ඛීයති. පුත්තස්ස සහස්සත්ථවිකං ගහෙත්වා සකලජම්බුදීපවාසිකානම්පි දෙන්තස්ස කහාපණා න ඛීයන්ති. සුණිසාය එකං ¶ වීහිතුම්බං ගහෙත්වා සකලජම්බුදීපවාසිකානම්පි භාජයමානාය ධඤ්ඤං න ඛීයති. දාසස්ස එකෙන නඞ්ගලෙන කසතො ඉතො සත්ත ඉතො සත්තාති චුද්දස මග්ගා හොන්ති. අයං නෙසං පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි.

378. විජ්ජාධරාදීනං වෙහාසගමනාදිකා පන විජ්ජාමයා ඉද්ධි. යථාහ ‘‘කතමා විජ්ජාමයා ඉද්ධි? විජ්ජාධරා විජ්ජං පරිජපිත්වා වෙහාසං ගච්ඡන්ති. ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ හත්ථිම්පි දස්සෙන්ති…පෙ… විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙන්තී’’ති (පටි. ම. 3.18).

379. තෙන තෙන පන සම්මාපයොගෙන තස්ස තස්ස කම්මස්ස ඉජ්ඣනං තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි. යථාහ – ‘‘නෙක්ඛම්මෙන කාමච්ඡන්දස්ස පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති තත්ථ ¶ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං පහානට්ඨො ඉජ්ඣතීති තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.18). එත්ථ ච පටිපත්තිසඞ්ඛාතස්සෙව සම්මාපයොගස්ස දීපනවසෙන පුරිමපාළිසදිසාව පාළි ආගතා. අට්ඨකථායං පන සකටබ්යූහාදිකරණවසෙන යංකිඤ්චි සිප්පකම්මං යංකිඤ්චි වෙජ්ජකම්මං තිණ්ණං බෙදානං උග්ගහණං තිණ්ණං පිටකානං උග්ගහණං අන්තමසො කසනවපනාදීනි උපාදාය තං තං කම්මං කත්වා නිබ්බත්තවිසෙසො තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධීති ආගතා. (10)

ඉති ඉමාසු දසසු ඉද්ධීසු ඉද්ධිවිධායාති ඉමස්මිං පදෙ අධිට්ඨානා ඉද්ධියෙව ආගතා. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විකුබ්බනාමනොමයාඉද්ධියොපි ඉච්ඡිතබ්බා එව.

380. ඉද්ධිවිධායාති ඉද්ධිකොට්ඨාසාය, ඉද්ධිවිකප්පාය වා. චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙතීති සො භික්ඛු වුත්තප්පකාරවසෙන තස්මිං චිත්තෙ අභිඤ්ඤාපාදකෙ ජාතෙ ඉද්ධිවිධාධිගමත්ථාය පරිකම්මචිත්තං අභිනීහරති කසිණාරම්මණතො අපනෙත්වා ඉද්ධිවිධාභිමුඛං පෙසෙති. අභිනින්නාමෙතීති අධිගන්තබ්බඉද්ධිපොණං ඉද්ධිපබ්භාරං කරොති. සොති සො එවං කතචිත්තාභිනීහාරො භික්ඛු. අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං නානප්පකාරකං. ඉද්ධිවිධන්ති ඉද්ධිකොට්ඨාසං. පච්චනුභොතීති පච්චනුභවති, ඵුසති ¶ සච්ඡිකරොති පාපුණාතීති අත්ථො. ඉදානිස්ස අනෙකවිහිතභාවං දස්සෙන්තො ‘‘එකොපි හුත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එකොපි හුත්වාති ඉද්ධිකරණතො පුබ්බෙ පකතියා එකොපි හුත්වා. බහුධා හොතීති බහූනං සන්තිකෙ චඞ්කමිතුකාමො වා සජ්ඣායං වා කත්තුකාමො පඤ්හං වා පුච්ඡිතුකාමො හුත්වා සතම්පි සහස්සම්පි හොති. කථං පනායමෙවං හොති? ඉද්ධියා චතස්සො භූමියො චත්තාරො පාදා අට්ඨ පදානි සොළස ච මූලානි සම්පාදෙත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තො.

381. තත්ථ චතස්සො භූමියොති චත්තාරි ඣානානි වෙදිතබ්බානි. වුත්තඤ්හෙතං ධම්මසෙනාපතිනා ‘‘ඉද්ධියා කතමා චතස්සො භූමියො? විවෙකජභූමි පඨමං ඣානං, පීතිසුඛභූමි දුතියං ඣානං, උපෙක්ඛාසුඛභූමි තතියං ඣානං, අදුක්ඛමසුඛභූමි චතුත්ථං ඣානං. ඉද්ධියා ඉමා චතස්සො භූමියො ඉද්ධිලාභාය ඉද්ධිපටිලාභාය ඉද්ධිවිකුබ්බනතාය ඉද්ධිවිසවිතාය ඉද්ධිවසිතාය ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තී’’ති (පටි. ම. 3.9). එත්ථ ච පුරිමානි තීණි ඣානානි යස්මා පීතිඵරණෙන ච සුඛඵරණෙන ච සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා ¶ ලහුමුදුකම්මඤ්ඤකායො ඉද්ධිං පාපුණාති, තස්මා ඉමිනා පරියායෙන ඉද්ධිලාභාය සංවත්තනතො සම්භාරභූමියොති වෙදිතබ්බානි. චතුත්ථජ්ඣානං පන ඉද්ධිලාභාය පකතිභූමියෙව.

382. චත්තාරො පාදාති චත්තාරො ඉද්ධිපාදා වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඉද්ධියා කතමෙ චත්තාරො පාදා? ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. වීරිය… චිත්ත… වීමංසාසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතං ඉද්ධිපාදං භාවෙති. ඉද්ධියා ඉමෙ චත්තාරො පාදා ඉද්ධිලාභාය…පෙ… ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තී’’ති (පටි. ම. 3.9). එත්ථ ච ඡන්දහෙතුකො ඡන්දාධිකො වා සමාධි ඡන්දසමාධි. කත්තුකම්යතාඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා පටිලද්ධසමාධිස්සෙතං අධිවචනං. පධානභූතා සඞ්ඛාරා පධානසඞ්ඛාරා. චතුකිච්චසාධකස්ස සම්මප්පධානවීරියස්සෙතං අධිවචනං. සමන්නාගතන්ති ඡන්දසමාධිනා ච පධානසඞ්ඛාරෙහි ච උපෙතං. ඉද්ධිපාදන්ති නිප්ඵත්තිපරියායෙන වා ඉජ්ඣනට්ඨෙන, ඉජ්ඣන්ති එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉමිනා වා පරියායෙන ඉද්ධීති සඞ්ඛං ගතානං අභිඤ්ඤාචිත්තසම්පයුත්තානං ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරානං ¶ අධිට්ඨානට්ඨෙන පාදභූතං සෙසචිත්තචෙතසිකරාසින්ති අත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඉද්ධිපාදොති තථාභූතස්ස වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (විභ. 434).

අථ වා පජ්ජතෙ අනෙනාති පාදො. පාපුණීයතීති අත්ථො. ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො. ඡන්දාදීනමෙතං අධිවචනං. යථාහ – ‘‘ඡන්දඤ්චෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං, අයං වුච්චති ඡන්දසමාධි. සො අනුප්පන්නානං පාපකානං…පෙ… පදහති, ඉමෙ වුච්චන්ති පධානසඞ්ඛාරා. ඉති අයඤ්ච ඡන්දො අයඤ්ච ඡන්දසමාධි ඉමෙ ච පධානසඞ්ඛාරා, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, ඡන්දසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගතො ඉද්ධිපාදො’’ති (සං. නි. 5.825). එවං සෙසිද්ධිපාදෙසුපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

383. අට්ඨ පදානීති ඡන්දාදීනි අට්ඨ වෙදිතබ්බානි. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ඉද්ධියා කතමානි අට්ඨ පදානි? ඡන්දඤ්චෙ භික්ඛු නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං. ඡන්දො න සමාධි, සමාධි න ඡන්දො. අඤ්ඤො ඡන්දො, අඤ්ඤො සමාධි. වීරියඤ්චෙ භික්ඛු… චිත්තඤ්චෙ භික්ඛු… වීමංසඤ්චෙ භික්ඛු නිස්සාය ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං. වීමංසා න සමාධි, සමාධි න වීමංසා. අඤ්ඤා වීමංසා, අඤ්ඤො සමාධි. ඉද්ධියා ඉමානි අට්ඨ පදානි ඉද්ධිලාභාය…පෙ… ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තී’’ති (පටි. ම. 3.9). එත්ථ හි ඉද්ධිමුප්පාදෙතුකාමතාඡන්දො ¶ සමාධිනා එකතො නියුත්තොව ඉද්ධිලාභාය සංවත්තති; තථා වීරියාදයො. තස්මා ඉමානි අට්ඨ පදානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි.

384. සොළස මූලානීති සොළසහි ආකාරෙහි ආනෙඤ්ජතා චිත්තස්ස වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ඉද්ධියා කති මූලානි? සොළස මූලානි – අනොනතං චිත්තං කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, අනුන්නතං චිත්තං උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, අනභිනතං චිත්තං රාගෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, අනපනතං චිත්තං බ්යාපාදෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, අනිස්සිතං චිත්තං දිට්ඨියා න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, අප්පටිබද්ධං චිත්තං ඡන්දරාගෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, විප්පමුත්තං චිත්තං කාමරාගෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, විසංයුත්තං චිත්තං කිලෙසෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, විමරියාදිකතං චිත්තං කිලෙසමරියාදෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, එකත්තගතං චිත්තං නානත්තකිලෙසෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, සද්ධාය පරිග්ගහිතං ¶ චිත්තං අස්සද්ධියෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, වීරියෙන පරිග්ගහිතං චිත්තං කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, සතියා පරිග්ගහිතං චිත්තං පමාදෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, සමාධිනා පරිග්ගහිතං චිත්තං උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, පඤ්ඤාය පරිග්ගහිතං චිත්තං අවිජ්ජාය න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං, ඔභාසගතං චිත්තං අවිජ්ජන්ධකාරෙ න ඉඤ්ජතීති ආනෙඤ්ජං. ඉද්ධියා ඉමානි සොළස මූලානි ඉද්ධිලාභාය…පෙ… ඉද්ධිවෙසාරජ්ජාය සංවත්තන්තී’’ති (පටි. ම. 3.9).

කාමඤ්ච එස අත්ථො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙතිආදිනාපි සිද්ධොයෙව, පඨමජ්ඣානාදීනං පන ඉද්ධියා භූමිපාදපදමූලභාවදස්සනත්ථං පුන වුත්තො. පුරිමො ච සුත්තෙසු ආගතනයො. අයං පටිසම්භිදායං. ඉති උභයත්ථ අසම්මොහත්ථම්පි පුන වුත්තො.

385. ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තොති ස්වායමෙතෙ ඉද්ධියා භූමිපාදපදභූතෙ ධම්මෙ සම්පාදෙත්වා අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සචෙ සතං ඉච්ඡති ‘‘සතං හොමි සතං හොමී’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාති, අධිට්ඨානචිත්තෙන සහෙව සතං හොති. සහස්සාදීසුපි එසෙව නයො. සචෙ එවං න ඉජ්ඣති පුන පරිකම්මං කත්වා දුතියම්පි සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාතබ්බං. සංයුත්තට්ඨකථායං හි එකවාරං ද්වෙවාරං සමාපජ්ජිතුං වට්ටතීති වුත්තං. තත්ථ පාදකජ්ඣානචිත්තං නිමිත්තාරම්මණං. පරිකම්මචිත්තානි සතාරම්මණානි වා සහස්සාරම්මණානි වා, තානි ච ඛො වණ්ණවසෙන, නො පණ්ණත්තිවසෙන. අධිට්ඨානචිත්තම්පි තථෙව සතාරම්මණං ¶ වා සහස්සාරම්මණං වා. තං පුබ්බෙ වුත්තං අප්පනාචිත්තමිව ගොත්රභුඅනන්තරං එකමෙව උප්පජ්ජති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකං.

386. යම්පි පටිසම්භිදායං වුත්තං ‘‘පකතියා එකො බහුකං ආවජ්ජති සතං වා සහස්සං වා සතසහස්සං වා, ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති ‘බහුකො හොමී’ති, බහුකො හොති, යථා ආයස්මා චූළපන්ථකො’’ති (පටි. ම. 3.10). තත්රාපි ආවජ්ජතීති පරිකම්මවසෙනෙව වුත්තං. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාතීති අභිඤ්ඤාඤාණවසෙන වුත්තං. තස්මා බහුකං ආවජ්ජති, තතො තෙසම්පි පරිකම්මචිත්තානං අවසානෙ සමාපජ්ජති, සමාපත්තිතො වුට්ඨහිත්වා පුන බහුකො හොමීති ආවජ්ජිත්වා තතො පරං පවත්තානං තිණ්ණං චතුන්නං වා පුබ්බභාගචිත්තානං අනන්තරා උප්පන්නෙන සන්නිට්ඨාපනවසෙන අධිට්ඨානන්ති ¶ ලද්ධනාමෙන එකෙනෙව අභිඤ්ඤාඤාණෙන අධිට්ඨාතීති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

යං පන වුත්තං ‘‘යථා ආයස්මා චූළපන්ථකො’’ති, තං බහුධාභාවස්ස කායසක්ඛිදස්සනත්ථං වුත්තං. තං පන වත්ථුනා දීපෙතබ්බං. තෙ කිර ද්වෙභාතරො පන්ථෙ ජාතත්තා පන්ථකාති නාමං ලභිංසු. තෙසං ජෙට්ඨො මහාපන්ථකො, සො පබ්බජිත්වා සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. අරහා හුත්වා චූළපන්ථකං පබ්බාජෙත්වා –

පදුමං යථා කොකනදං සුගන්ධං, පාතො සියා ඵුල්ලමවීතගන්ධං;

අඞ්ගීරසං පස්ස විරොචමානං, තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙති. (අ. නි. 5.195) –

ඉමං ගාථං අදාසි. සො තං චතූහි මාසෙහි පගුණං කාතුං නාසක්ඛි. අථ නං ථෙරො අභබ්බො ත්වං සාසනෙති විහාරතො නීහරි. තස්මිඤ්ච කාලෙ ථෙරො භත්තුද්දෙසකො හොති. ජීවකො ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, භගවතා සද්ධිං පඤ්චභික්ඛුසතානි ගහෙත්වා අම්හාකං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. ථෙරොපි ඨපෙත්වා චූළපන්ථකං සෙසානං අධිවාසෙමීති අධිවාසෙසි.

චූළපන්ථකො ද්වාරකොට්ඨකෙ ඨත්වා රොදති. භගවා දිබ්බචක්ඛුනා දිස්වා තං උපසඞ්කමිත්වා කස්මා රොදසීති ආහ. සො තං පවත්තිමාචික්ඛි. භගවා න සජ්ඣායං කාතුං අසක්කොන්තො මම ¶ සාසනෙ අභබ්බො නාම හොති, මා සොචි භික්ඛූති තං බාහායං ගහෙත්වා විහාරං පවිසිත්වා ඉද්ධියා පිලොතිකඛණ්ඩං අභිනිම්මිනිත්වා අදාසි, හන්ද භික්ඛු ඉමං පරිමජ්ජන්තො රජොහරණං රජොහරණන්ති පුනප්පුනං සජ්ඣායං කරොහීති. තස්ස තථා කරොතො තං කාළවණ්ණං අහොසි. සො පරිසුද්ධං වත්ථං, නත්ථෙත්ථ දොසො, අත්තභාවස්ස පනායං දොසොති සඤ්ඤං පටිලභිත්වා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අනුලොමතො ගොත්රභුසමීපං පාපෙසි. අථස්ස භගවා ඔභාසගාථා අභාසි –

විහරන්ති තෙ විගතරජස්ස සාසනෙ’’ති. (මහානි. 209);

තස්ස ගාථාපරියොසානෙ චතුපටිසම්භිදාඡළභිඤ්ඤාපරිවාරා නව ලොකුත්තරධම්මා හත්ථගතාව අහෙසුං.

සත්ථා දුතියදිවසෙ ජීවකස්ස ගෙහං අගමාසි සද්ධිං භික්ඛුසඞ්ඝෙන. අථ දක්ඛිණොදකාවසානෙ යාගුයා දිය්යමානාය හත්ථෙන පත්තං පිදහි. ජීවකො කිං භන්තෙති පුච්ඡි. විහාරෙ එකො භික්ඛු අත්ථීති. සො පුරිසං පෙසෙසි ‘‘ගච්ඡ, අය්යං ගහෙත්වා සීඝං එහී’’ති. විහාරතො නික්ඛන්තෙ පන භගවති,

සහස්සක්ඛත්තුමත්තානං ¶ , නිම්මිනිත්වාන පන්ථකො;

නිසීදම්බවනෙ රම්මෙ, යාව කාලප්පවෙදනාති. (ථෙරගා. 563);

අථ සො පුරිසො ගන්ත්වා කාසාවෙහි එකපජ්ජොතං ආරාමං දිස්වා ආගන්ත්වා භික්ඛූහි භරිතො භන්තෙ ආරාමො, නාහං ජානාමි කතමො සො අය්යොති ආහ. තතො නං භගවා ආහ ‘‘ගච්ඡ යං පඨමං පස්සසි, තං චීවරකණ්ණෙ ගහෙත්වා ‘සත්ථා තං ආමන්තෙතී’ති වත්වා ආනෙහී’’ති. සො තං ගන්ත්වා ථෙරස්සෙව චීවරකණ්ණෙ අග්ගහෙසි. තාවදෙව සබ්බෙපි නිම්මිතා අන්තරධායිංසු. ථෙරො ‘‘ගච්ඡ ත්ව’’න්ති තං උය්යොජෙත්වා මුඛධොවනාදිසරීරකිච්චං නිට්ඨපෙත්වා පඨමතරං ගන්ත්වා පත්තාසනෙ නිසීදි. ඉදං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යථා ආයස්මා චූළපන්ථකො’’ති.

තත්ර යෙ තෙ බහූ නිම්මිතා තෙ අනියමෙත්වා නිම්මිතත්තා ඉද්ධිමතා සදිසාව හොන්ති. ඨානනිසජ්ජාදීසු වා භාසිතතුණ්හීභාවාදීසු වා යං යං ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව කරොන්ති. සචෙ පන නානාවණ්ණෙ කාතුකාමො හොති, කෙචි පඨමවයෙ, කෙචි මජ්ඣිමවයෙ, කෙචි පච්ඡිමවයෙ, තථා ¶ දීඝකෙසෙ, උපඩ්ඪමුණ්ඩෙ, මුණ්ඩෙ, මිස්සකෙසෙ, උපඩ්ඪරත්තචීවරෙ, පණ්ඩුකචීවරෙ, පදභාණධම්මකථාසරභඤ්ඤපඤ්හපුච්ඡනපඤ්හවිස්සජ්ජනරජනපචනචීවරසිබ්බනධොවනාදීනි කරොන්තෙ අපරෙපි වා නානප්පකාරකෙ කාතුකාමො හොති, තෙන පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය එත්තකා භික්ඛූ පඨමවයා හොන්තූතිආදිනා නයෙන පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අධිට්ඨාතබ්බං. අධිට්ඨානචිත්තෙන සද්ධිං ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරායෙව හොන්තීති. එස නයො බහුධාපි හුත්වා එකො හොතීතිආදීසු.

අයං පන විසෙසො, ඉමිනා භික්ඛුනා එවං බහුභාවං නිම්මිනිත්වා පුන ‘‘එකොව හුත්වා චඞ්කමිස්සාමි, සජ්ඣායං කරිස්සාමි, පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා වා, ‘‘අයං විහාරො අප්පභික්ඛුකො, සචෙ කෙචි ආගමිස්සන්ති ‘කුතො ඉමෙ එත්තකා එකසදිසා භික්ඛූ, අද්ධා ථෙරස්ස එස ආනුභාවො’ති මං ජානිස්සන්තී’’ති අප්පිච්ඡතාය වා අන්තරාව ‘‘එකො හොමී’’ති ඉච්ඡන්තෙන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘එකො හොමී’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘එකො හොමී’’ති අධිට්ඨාතබ්බං. අධිට්ඨානචිත්තෙන සද්ධිංයෙව එකො හොති. එවං අකරොන්තො පන යථා පරිච්ඡින්නකාලවසෙන සයමෙව එකො හොති.

387. ආවිභාවං තිරොභාවන්ති එත්ථ ආවිභාවං කරොති තිරොභාවං කරොතීති අයමත්ථො ¶ . ඉදමෙව හි සන්ධාය පටිසම්භිදායං වුත්තං ‘‘ආවිභාවන්ති කෙනචි අනාවටං හොති අප්පටිච්ඡන්නං විවටං පාකටං. තිරොභාවන්ති කෙනචි ආවටං හොති පටිච්ඡන්නං පිහිතං පටිකුජ්ජිත’’න්ති (පටි. ම. 3.11). තත්රායං ඉද්ධිමා ආවිභාවං කාතුකාමො අන්ධකාරං වා ආලොකං කරොති, පටිච්ඡන්නං වා විවටං, අනාපාථං වා ආපාථං කරොති. කථං? අයඤ්හි යථා පටිච්ඡන්නොපි දූරෙ ඨිතොපි වා දිස්සති, එවං අත්තානං වා පරං වා කාතුකාමො පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ඉදං අන්ධකාරට්ඨානං ආලොකජාතං හොතූති වා, ඉදං පටිච්ඡන්නං විවටං හොතූති වා, ඉදං අනාපාථං ආපාථං හොතූති වා ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාති, සහ අධිට්ඨානචිත්තෙන යථාධිට්ඨිතමෙව හොති. පරෙ දූරෙ ඨිතාපි පස්සන්ති. සයම්පි පස්සිතුකාමො පස්සති.

388. එතං ¶ පන පාටිහාරියං කෙන කතපුබ්බන්ති? භගවතා. භගවා හි චූළසුභද්දාය නිමන්තිතො විස්සකම්මුනා නිම්මිතෙහි පඤ්චහි කූටාගාරසතෙහි සාවත්ථිතො සත්තයොජනබ්භන්තරං සාකෙතං ගච්ඡන්තො යථා සාකෙතනගරවාසිනො සාවත්ථිවාසිකෙ, සාවත්ථිවාසිනො ච සාකෙතවාසිකෙ පස්සන්ති, එවං අධිට්ඨාසි. නගරමජ්ඣෙ ච ඔතරිත්වා පථවිං ද්විධා භින්දිත්වා යාව අවීචිං ආකාසඤ්ච ද්විධා වියූහිත්වා යාව බ්රහ්මලොකං දස්සෙසි.

දෙවොරොහණෙනපි ච අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො. භගවා කිර යමකපාටිහාරියං කත්වා චතුරාසීතිපාණසහස්සානි බන්ධනා පමොචෙත්වා අතීතා බුද්ධා යමකපාටිහාරියාවසානෙ කුහිං ගතාති ආවජ්ජිත්වා තාවතිංසභවනං ගතාති අද්දස. අථෙකෙන පාදෙන පථවීතලං අක්කමිත්වා දුතියං යුගන්ධරපබ්බතෙ පතිට්ඨපෙත්වා පුන පුරිමපාදං උද්ධරිත්වා සිනෙරුමත්ථකං අක්කමිත්වා තත්ථ පණ්ඩුකම්බලසිලාතලෙ වස්සං උපගන්ත්වා සන්නිපතිතානං දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං ආදිතො පට්ඨාය අභිධම්මකථං ආරභි. භික්ඛාචාරවෙලාය නිම්මිතබුද්ධං මාපෙසි. සො ධම්මං දෙසෙති. භගවා නාගලතාදන්තකට්ඨං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ මුඛං ධොවිත්වා උත්තරකුරූසු පිණ්ඩපාතං ගහෙත්වා අනොතත්තදහතීරෙ පරිභුඤ්ජති. සාරිපුත්තත්ථෙරො තත්ථ ගන්ත්වා භගවන්තං වන්දති. භගවා අජ්ජ එත්තකං ධම්මං දෙසෙසින්ති ථෙරස්ස නයං දෙති. එවං තයො මාසෙ අබ්බොච්ඡින්නං අභිධම්මකථං කථෙසි. තං සුත්වා අසීතිකොටිදෙවතානං ධම්මාභිසමයො අහොසි.

යමකපාටිහාරියෙ සන්නිපතිතාපි ද්වාදසයොජනා පරිසා භගවන්තං පස්සිත්වාව ගමිස්සාමාති ¶ ඛන්ධාවාරං බන්ධිත්වා අට්ඨාසි. තං චූළඅනාථපිණ්ඩිකසෙට්ඨියෙව සබ්බපච්චයෙහි උපට්ඨාසි. මනුස්සා කුහිං භගවාති ජානනත්ථාය අනුරුද්ධත්ථෙරං යාචිංසු. ථෙරො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා අද්දස දිබ්බෙන චක්ඛුනා තත්ථ වස්සූපගතං භගවන්තං දිස්වා ආරොචෙසි.

තෙ භගවතො වන්දනත්ථාය මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං යාචිංසු. ථෙරො පරිසමජ්ඣෙයෙව මහාපථවියං නිමුජ්ජිත්වා සිනෙරුපබ්බතං නිබ්බිජ්ඣිත්වා තථාගතපාදමූලෙ ¶ භගවතො පාදෙ වන්දමානොව උම්මුජ්ජිත්වා භගවන්තං එතදවොච ‘‘ජම්බුදීපවාසිනො, භන්තෙ, භගවතො පාදෙ වන්දිත්වා පස්සිත්වාව ගමිස්සාමාති වදන්තී’’ති. භගවා ආහ ‘‘කුහිං පන තෙ, මොග්ගල්ලාන, එතරහි ජෙට්ඨභාතා ධම්මසෙනාපතී’’ති? ‘‘සඞ්කස්සනගරෙ භන්තෙ’’ති. ‘‘මොග්ගල්ලාන, මං දට්ඨුකාමා ස්වෙ සඞ්කස්සනගරං ආගච්ඡන්තු, අහං ස්වෙ මහාපවාරණපුණ්ණමාසීඋපොසථදිවසෙ සඞ්කස්සනගරෙ ඔතරිස්සාමී’’ති. ‘‘සාධු, භන්තෙ’’ති ථෙරො දසබලං වන්දිත්වා ආගතමග්ගෙනෙව ඔරුය්හ මනුස්සානං සන්තිකං සම්පාපුණි. ගමනාගමනකාලෙ ච යථා නං මනුස්සා පස්සන්ති, එවං අධිට්ඨාසි. ඉදං තාවෙත්ථ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ආවිභාවපාටිහාරියං අකාසි.

සො එවං ආගතො තං පවත්තිං ආරොචෙත්වා ‘‘දූරන්ති සඤ්ඤං අකත්වා කතපාතරාසාව නික්ඛමථා’’ති ආහ. භගවා සක්කස්ස දෙවරඤ්ඤො ආරොචෙසි ‘‘මහාරාජ, ස්වෙ මනුස්සලොකං ගච්ඡාමී’’ති. දෙවරාජා විස්සකම්මං ආණාපෙසි ‘‘තාත, ස්වෙ භගවා මනුස්සලොකං ගන්තුකාමො, තිස්සො සොපානපන්තියො මාපෙහි එකං කනකමයං, එකං රජතමයං, එකං මණිමය’’න්ති. සො තථා අකාසි. භගවා දුතියදිවසෙ සිනෙරුමුද්ධනි ඨත්වා පුරත්ථිමලොකධාතුං ඔලොකෙසි, අනෙකානි චක්කවාළසහස්සානි විවටානි හුත්වා එකඞ්ගණං විය පකාසිංසු. යථා ච පුරත්ථිමෙන, එවං පච්ඡිමෙනපි උත්තරෙනපි දක්ඛිණෙනපි සබ්බං විවටමද්දස. හෙට්ඨාපි යාව අවීචි, උපරි යාව අකනිට්ඨභවනං, තාව අද්දස.

තං දිවසං කිර ලොකවිවරණං නාම අහොසි. මනුස්සාපි දෙවෙ පස්සන්ති, දෙවාපි මනුස්සෙ. තත්ථ නෙව මනුස්සා උද්ධං උල්ලොකෙන්ති, න දෙවා අධො ඔලොකෙන්ති, සබ්බෙ සම්මුඛාව අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති. භගවා මජ්ඣෙ මණිමයෙන සොපානෙන ඔතරති, ඡකාමාවචරදෙවා වාමපස්සෙ කනකමයෙන, සුද්ධාවාසා ච මහාබ්රහ්මා ච දක්ඛිණපස්සෙ රජතමයෙන. දෙවරාජා පත්තචීවරං අග්ගහෙසි, මහාබ්රහ්මා තියොජනිකං සෙතච්ඡත්තං, සුයාමො වාළබීජනිං, පඤ්චසිඛො ගන්ධබ්බපුත්තො ¶ තිගාවුතමත්තං බෙළුවපණ්ඩුවීණං ගහෙත්වා තථාගතස්ස පූජං කරොන්තො ඔතරති. තංදිවසං භගවන්තං දිස්වා බුද්ධභාවාය පිහං අනුප්පාදෙත්වා ඨිතසත්තො නාම නත්ථි. ඉදමෙත්ථ භගවා ආවිභාවපාටිහාරියං අකාසි.

අපිච ¶ තම්බපණ්ණිදීපෙ තලඞ්ගරවාසී ධම්මදින්නත්ථෙරොපි තිස්සමහාවිහාරෙ චෙතියඞ්ගණස්මිං නිසීදිත්වා ‘‘තීහි, භික්ඛවෙ, ධම්මෙහි සමන්නාගතො භික්ඛු අපණ්ණකපටිපදං පටිපන්නො හොතී’’ති අපණ්ණකසුත්තං (අ. නි. 3.16) කථෙන්තො හෙට්ඨාමුඛං බීජනිං අකාසි, යාව අවීචිතො එකඞ්ගණං අහොසි. තතො උපරිමුඛං අකාසි, යාව බ්රහ්මලොකා එකඞ්ගණං අහොසි. ථෙරො නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා සග්ගසුඛෙන ච පලොභෙත්වා ධම්මං දෙසෙසි. කෙචි සොතාපන්නා අහෙසුං, කෙචි සකදාගාමී අනාගාමී අරහන්තොති.

389. තිරොභාවං කාතුකාමො පන ආලොකං වා අන්ධකාරං කරොති, අප්පටිච්ඡන්නං වා පටිච්ඡන්නං, ආපාථං වා අනාපාථං කරොති. කථං? අයඤ්හි යථා අප්පටිච්ඡන්නොපි සමීපෙ ඨිතොපි වා න දිස්සති, එවං අත්තානං වා පරං වා කාතුකාමො පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය ‘‘ඉදං ආලොකට්ඨානං අන්ධකාරං හොතූ’’ති වා, ‘‘ඉදං අප්පටිච්ඡන්නං පටිච්ඡන්නං හොතූ’’ති වා, ‘‘ඉදං ආපාථං අනාපාථං හොතූ’’ති වා ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාති. සහ අධිට්ඨානචිත්තෙන යථාධිට්ඨිතමෙව හොති. පරෙ සමීපෙ ඨිතාපි න පස්සන්ති. සයම්පි අපස්සිතුකාමො න පස්සති.

390. එතං පන පාටිහාරියං කෙන කතපුබ්බන්ති? භගවතා. භගවා හි යසං කුලපුත්තං සමීපෙ නිසින්නංයෙව යථා නං පිතා න පස්සති, එවමකාසි. තථා වීසයොජනසතං මහාකප්පිනස්ස පච්චුග්ගමනං කත්වා තං අනාගාමිඵලෙ, අමච්චසහස්සඤ්චස්ස සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාපෙත්වා, තස්ස අනුමග්ගං ආගතා සහස්සිත්ථිපරිවාරා අනොජාදෙවී ආගන්ත්වා සමීපෙ නිසින්නාපි යථා සපරිසං රාජානං න පස්සති, තථා කත්වා ‘‘අපි, භන්තෙ, රාජානං පස්සථා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිං පන තෙ රාජානං ගවෙසිතුං වරං, උදාහු අත්තාන’’න්ති? ‘‘අත්තානං, භන්තෙ’’ති වත්වා නිසින්නාය තස්සා තථා ධම්මං දෙසෙසි, යථා සා සද්ධිං ඉත්ථිසහස්සෙන සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාසි, අමච්චා අනාගාමිඵලෙ, රාජා අරහත්තෙති. අපිච තම්බපණ්ණිදීපං ¶ ¶ ආගතදිවසෙ යථා අත්තනා සද්ධිං ආගතෙ අවසෙසෙ රාජා න පස්සති, එවං කරොන්තෙන මහින්දත්ථෙරෙනාපි ඉදං කතමෙව (පාරා. අට්ඨ. 1.තතියසඞ්ගීතිකථා).

391. අපිච සබ්බම්පි පාකටං පාටිහාරියං ආවිභාවං නාම. අපාකටපාටිහාරියං තිරොභාවං නාම. තත්ථ පාකටපාටිහාරියෙ ඉද්ධිපි පඤ්ඤායති ඉද්ධිමාපි. තං යමකපාටිහාරියෙන දීපෙතබ්බං. තත්ර හි ‘‘ඉධ තථාගතො යමකපාටිහාරියං කරොති අසාධාරණං සාවකෙහි. උපරිමකායතො අග්ගික්ඛන්ධො පවත්තති, හෙට්ඨිමකායතො උදකධාරා පවත්තතී’’ති (පටි. ම. 1.116) එවං උභයං පඤ්ඤායිත්ථ. අපාකටපාටිහාරියෙ ඉද්ධියෙව පඤ්ඤායති, න ඉද්ධිමා. තං මහකසුත්තෙන (සං. නි. 4.346) ච බ්රහ්මනිමන්තනිකසුත්තෙන (ම. නි. 1.501 ආදයො) ච දීපෙතබ්බං. තත්ර හි ආයස්මතො ච මහකස්ස, භගවතො ච ඉද්ධියෙව පඤ්ඤායිත්ථ, න ඉද්ධිමා.

‘‘එකමන්තං නිසින්නො ඛො චිත්තො ගහපති ආයස්මන්තං මහකං එතදවොච ‘සාධු මෙ, භන්තෙ, අය්යො මහකො උත්තරිමනුස්සධම්මා ඉද්ධිපාටිහාරියං දස්සෙතූ’ති. තෙන හි ත්වං ගහපති ආළින්දෙ උත්තරාසඞ්ගං පඤ්ඤාපෙත්වා තිණකලාපං ඔකාසෙහීති. ‘එවං, භන්තෙ’ති ඛො චිත්තො ගහපති ආයස්මතො මහකස්ස පටිස්සුත්වා ආළින්දෙ උත්තරාසඞ්ගං පඤ්ඤාපෙත්වා තිණකලාපං ඔකාසෙසි. අථ ඛො ආයස්මා මහකො විහාරං පවිසිත්වා තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාසි, යථා තාලච්ඡිග්ගළෙන ච අග්ගළන්තරිකාය ච අච්චි නික්ඛමිත්වා තිණානි ඣාපෙසි, උත්තරාසඞ්ගං න ඣාපෙසී’’ති (සං. නි. 4.346).

‘‘අථ ඛ්වාහං, භික්ඛවෙ, තථාරූපං ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛාසිං ‘එත්තාවතා බ්රහ්මා ච බ්රහ්මපරිසා ච බ්රහ්මපාරිසජ්ජා ච සද්දඤ්ච මෙ සොස්සන්ති, න ච මං දක්ඛිස්සන්තී’ති අන්තරහිතො ඉමං ගාථං අභාසිං –

‘භවෙ ¶ ¶ වාහං භයං දිස්වා, භවඤ්ච විභවෙසිනං;

භවං නාභිවදිං කිඤ්චි, නන්දිඤ්ච න උපාදියි’’’න්ති. (ම. නි. 1.504);

392. තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති සෙය්යථාපි ආකාසෙති එත්ථ තිරොකුට්ටන්ති පරකුට්ටං, කුට්ටස්ස පරභාගන්ති වුත්තං හොති. එස නයො ඉතරෙසු. කුට්ටොති ච ගෙහභිත්තියා එතමධිවචනං. පාකාරොති ගෙහවිහාරගාමාදීනං පරික්ඛෙපපාකාරො. පබ්බතොති පංසුපබ්බතො වා පාසාණපබ්බතො වා. අසජ්ජමානොති අලග්ගමානො. සෙය්යථාපි ආකාසෙති ආකාසෙ විය. එවං ගන්තුකාමෙන පන ආකාසකසිණං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය කුට්ටං වා පාකාරං වා සිනෙරුචක්කවාළෙසුපි අඤ්ඤතරං පබ්බතං වා ආවජ්ජිත්වා කතපරිකම්මෙන ආකාසො හොතූති අධිට්ඨාතබ්බො. ආකාසොයෙව හොති. අධො ඔතරිතුකාමස්ස, උද්ධං වා ආරොහිතුකාමස්ස සුසිරො හොති, විනිවිජ්ඣිත්වා ගන්තුකාමස්ස ඡිද්දො. සො තත්ථ අසජ්ජමානො ගච්ඡති.

තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො පනෙත්ථාහ – ‘‘ආකාසකසිණසමාපජ්ජනං, ආවුසො, කිමත්ථියං, කිං හත්ථිඅස්සාදීනි අභිනිම්මිනිතුකාමො හත්ථිඅස්සාදි කසිණානි සමාපජ්ජති, නනු යත්ථ කත්ථචි කසිණෙ පරිකම්මං කත්වා අට්ඨසමාපත්තිවසීභාවොයෙව පමාණං. යං යං ඉච්ඡති, තං තදෙව හොතී’’ති. භික්ඛූ ආහංසු – ‘‘පාළියා, භන්තෙ, ආකාසකසිණංයෙව ආගතං, තස්මා අවස්සමෙතං වත්තබ්බ’’න්ති. තත්රායං පාළි –

‘‘පකතියා ආකාසකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘ආකාසො හොතූ’ති. ආකාසො හොති. තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො කෙනචි අනාවටෙ අපරික්ඛිත්තෙ අසජ්ජමානා ගච්ඡන්ති, එවමෙව සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො තිරොකුට්ටං තිරොපාකාරං තිරොපබ්බතං අසජ්ජමානො ගච්ඡති, සෙය්යථාපි ආකාසෙ’’ති (පටි. ම. 3.11).

සචෙ ¶ පනස්ස භික්ඛුනො අධිට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්තස්ස අන්තරා පබ්බතො වා රුක්ඛො වා උට්ඨෙති, කිං පුන සමාපජ්ජිත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති? දොසො නත්ථි. පුන සමාපජ්ජිත්වා අධිට්ඨානං හි ¶ උපජ්ඣායස්ස සන්තිකෙ නිස්සයග්ගහණසදිසං හොති. ඉමිනා ච පන භික්ඛුනා ආකාසො හොතූති අධිට්ඨිතත්තා ආකාසො හොතියෙව. පුරිමාධිට්ඨානබලෙනෙව චස්ස අන්තරා අඤ්ඤො පබ්බතො වා රුක්ඛො වා උතුමයො උට්ඨහිස්සතීති අට්ඨානමෙවෙතං. අඤ්ඤෙන ඉද්ධිමතා නිම්මිතෙ පන පඨමනිම්මානං බලවං හොති. ඉතරෙන තස්ස උද්ධං වා අධො වා ගන්තබ්බං.

393. පථවියාපි උම්මුජ්ජනිමුජ්ජන්ති එත්ථ උම්මුජ්ජන්ති උට්ඨානං වුච්චති. නිමුජ්ජන්ති සංසීදනං. උම්මුජ්ජඤ්ච නිමුජ්ජඤ්ච උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං. එවං කාතුකාමෙන ආපොකසිණං සමාපජ්ජිත්වා උට්ඨාය එත්තකෙ ඨානෙ පථවී උදකං හොතූති පරිච්ඡින්දිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාතබ්බං. සහ අධිට්ඨානෙන යථා පරිච්ඡින්නෙ ඨානෙ පථවී උදකමෙව හොති. සො තත්ථ උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති. තත්රායං පාළි –

‘‘පකතියා ආපොකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. පථවිං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘උදකං හොතූ’ති. උදකං හොති. සො පථවියා උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො උදකෙ උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොන්ති, එවමෙව සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො පථවියා උම්මුජ්ජනිමුජ්ජං කරොති, සෙය්යථාපි උදකෙ’’ති (පටි. ම. 3.11).

න කෙවලඤ්ච උම්මුජ්ජනිමුජ්ජමෙව, න්හානපානමුඛධොවනභණ්ඩකධොවනාදීසු යං යං ඉච්ඡති, තං තං කරොති. න කෙවලඤ්ච උදකමෙව, සප්පිතෙලමධුඵාණිතාදීසුපි යං යං ඉච්ඡති, තං තං ඉදඤ්චිදඤ්ච එත්තකං හොතූති ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා අධිට්ඨහන්තස්ස යථාධිට්ඨිතමෙව හොති. උද්ධරිත්වා භාජනගතං කරොන්තස්ස සප්පි සප්පිමෙව හොති. තෙලාදීනි තෙලාදීනියෙව. උදකං උදකමෙව. සො තත්ථ තෙමිතුකාමොව තෙමෙති, න තෙමිතුකාමො න තෙමෙති. තස්සෙව ච සා පථවී උදකං හොති සෙසජනස්ස පථවීයෙව. තත්ථ මනුස්සා පත්තිකාපි ගච්ඡන්ති, යානාදීහිපි ගච්ඡන්ති, කසිකම්මාදීනිපි කරොන්තියෙව. සචෙ පනායං තෙසම්පි උදකං හොතූති ¶ ඉච්ඡති, හොතියෙව. පරිච්ඡින්නකාලං පන අතික්කමිත්වා යං පකතියා ඝටතළාකාදීසු උදකං, තං ඨපෙත්වා අවසෙසං පරිච්ඡින්නට්ඨානං පථවීයෙව හොති.

394. උදකෙපි අභිජ්ජමානෙති එත්ථ යං උදකං අක්කමිත්වා සංසීදති, තං භිජ්ජමානන්ති ¶ වුච්චති. විපරීතං අභිජ්ජමානං. එවං ගන්තුකාමෙන පන පථවීකසිණං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය එත්තකෙ ඨානෙ උදකං පථවී හොතූති පරිච්ඡින්දිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාතබ්බං. සහ අධිට්ඨානෙන යථා පරිච්ඡින්නට්ඨානෙ උදකං පථවීයෙව හොති. සො තත්ථ ගච්ඡති, තත්රායං පාළි –

‘‘පකතියා පථවීකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති. උදකං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘පථවී හොතූ’ති. පථවී හොති. සො අභිජ්ජමානෙ උදකෙ ගච්ඡති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො අභිජ්ජමානාය පථවියා ගච්ඡන්ති, එවමෙව සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අභිජ්ජමානෙ උදකෙ ගච්ඡති, සෙය්යථාපි පථවිය’’න්ති (පටි. ම. 3.11).

න කෙවලඤ්ච ගච්ඡති, යං යං ඉරියාපථං ඉච්ඡති, තං තං කරොති. න කෙවලඤ්ච පථවිමෙව කරොති, මණිසුවණ්ණපබ්බතරුක්ඛාදීසුපි යං යං ඉච්ඡති, තං තං වුත්තනයෙනෙව ආවජ්ජිත්වා අධිට්ඨාති, යථාධිට්ඨිතමෙව හොති. තස්සෙව ච තං උදකං පථවී හොති, සෙසජනස්ස උදකමෙව, මච්ඡකච්ඡපා ච උදකකාකාදයො ච යථාරුචි විචරන්ති. සචෙ පනායං අඤ්ඤෙසම්පි මනුස්සානං තං පථවිං කාතුං ඉච්ඡති, කරොතියෙව. පරිච්ඡින්නකාලාතික්කමෙන පන උදකමෙව හොති.

395. පල්ලඞ්කෙන කමතීති පල්ලඞ්කෙන ගච්ඡති. පක්ඛී සකුණොති පක්ඛෙහි යුත්තසකුණො. එවං කාතුකාමෙන පන පථවීකසිණං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සචෙ නිසින්නො ගන්තුමිච්ඡති, පල්ලඞ්කප්පමාණං ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාතබ්බං. සචෙ නිපන්නො ගන්තුකාමො හොති මඤ්චප්පමාණං, සචෙ පදසා ගන්තුකාමො හොති මග්ගප්පමාණන්ති එවං යථානුරූපං ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා වුත්තනයෙනෙව පථවී හොතූති අධිට්ඨාතබ්බං, සහ අධිට්ඨානෙන පථවීයෙව හොති. තත්රායං පාළි –

‘‘ආකාසෙපි ¶ පල්ලඞ්කෙන කමති, සෙය්යථාපි පක්ඛී සකුණොති. පකතියා පථවීකසිණසමාපත්තියා ලාභී හොති, ආකාසං ආවජ්ජති. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘පථවී හොතූ’ති. පථවී හොති. සො ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ චඞ්කමතිපි තිට්ඨතිපි ¶ නිසීදතිපි සෙය්යම්පි කප්පෙති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො පථවියං චඞ්කමන්තිපි…පෙ… සෙය්යම්පි කප්පෙන්ති, එවමෙව සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ චඞ්කමතිපි…පෙ… සෙය්යම්පි කප්පෙතී’’ති (පටි. ම. 3.11).

ආකාසෙ ගන්තුකාමෙන ච භික්ඛුනා දිබ්බචක්ඛුලාභිනාපි භවිතබ්බං. කස්මා? අන්තරෙ උතුසමුට්ඨානා වා පබ්බතරුක්ඛාදයො හොන්ති, නාගසුපණ්ණාදයො වා උසූයන්තා මාපෙන්ති, නෙසං දස්සනත්ථං. තෙ පන දිස්වා කිං කාතබ්බන්ති? පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ආකාසො හොතූති පරිකම්මං කත්වා අධිට්ඨාතබ්බං. ථෙරො පනාහ ‘‘සමාපත්තිසමාපජ්ජනං, ආවුසො, කිමත්ථියං, නනු සමාහිතමෙවස්ස චිත්තං, තෙන යං යං ඨානං ආකාසො හොතූති අධිට්ඨාති, ආකාසොයෙව හොතී’’ති. කිඤ්චාපි එවමාහ, අථ ඛො තිරොකුට්ටපාරිහාරියෙ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බං.

අපිච ඔකාසෙ ඔරොහණත්ථම්පි ඉමිනා දිබ්බචක්ඛුලාභිනා භවිතබ්බං, අයඤ්හි සචෙ අනොකාසෙ න්හානතිත්ථෙ වා ගාමද්වාරෙ වා ඔරොහති. මහාජනස්ස පාකටො හොති. තස්මා දිබ්බචක්ඛුනා පස්සිත්වා අනොකාසං වජ්ජෙත්වා ඔකාසෙ ඔතරතීති.

396. ඉමෙපි චන්දිමසූරියෙ එවංමහිද්ධිකෙ එවංමහානුභාවෙ පාණිනා පරාමසති පරිමජ්ජතීති එත්ථ චන්දිමසූරියානං ද්වාචත්තාලීසයොජනසහස්සස්ස උපරි චරණෙන මහිද්ධිකතා, තීසු දීපෙසු එකක්ඛණෙ ආලොකකරණෙන මහානුභාවතා වෙදිතබ්බා. එවං උපරි චරණආලොකකරණෙහි වා මහිද්ධිකෙ තෙනෙව මහානුභාවෙ. පරාමසතීති පරිග්ගණ්හති එකදෙසෙ වා ඡුපති. පරිමජ්ජතීති සමන්තතො ආදාසතලං විය පරිමජ්ජති. අයං පනස්ස ඉද්ධි අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානවසෙනෙව ඉජ්ඣති, නත්ථෙත්ථ කසිණසමාපත්තිනියමො. වුත්තඤ්හෙතං පටිසම්භිදායං –

‘‘ඉමෙපි ¶ චන්දිමසූරියෙ…පෙ… පරිමජ්ජතීති ඉධ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො චන්දිමසූරියෙ ආවජ්ජති, ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති – ‘හත්ථපාසෙ හොතූ’ති. හත්ථපාසෙ හොති. සො නිසින්නකො වා නිපන්නකො වා චන්දිමසූරියෙ පාණිනා ආමසති පරාමසති පරිමජ්ජති. යථා මනුස්සා පකතියා අනිද්ධිමන්තො කිඤ්චිදෙව රූපගතං හත්ථපාසෙ ¶ ආමසන්ති පරාමසන්ති පරිමජ්ජන්ති, එවමෙව සො ඉද්ධිමා…පෙ… පරිමජ්ජතී’’ති (පටි. ම. 3.12).

ස්වායං යදි ඉච්ඡති ගන්ත්වා පරාමසිතුං, ගන්ත්වා පරාමසති, යදි පන ඉධෙව නිසින්නකො වා නිපන්නකො වා පරාමසිතුකාමො හොති, හත්ථපාසෙ හොතූති අධිට්ඨාති, අධිට්ඨානබලෙන වණ්ටා මුත්තතාලඵලං විය ආගන්ත්වා හත්ථපාසෙ ඨිතෙ වා පරාමසති, හත්ථං වා වඩ්ඪෙත්වා. වඩ්ඪෙන්තස්ස පන කිං උපාදිණ්ණකං වඩ්ඪති, අනුපාදිණ්ණකන්ති? උපාදිණ්ණකං නිස්සාය අනුපාදිණ්ණකං වඩ්ඪති.

තත්ථ තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො ආහ ‘‘කිං පනාවුසො, උපාදිණ්ණකං ඛුද්දකම්පි මහන්තම්පි න හොති, නනු යදා භික්ඛු තාලච්ඡිද්දාදීහි නික්ඛමති, තදා උපාදිණ්ණකං ඛුද්දකං හොති. යදා මහන්තං අත්තභාවං කරොති, තදා මහන්තං හොති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස වියා’’ති.

එකස්මිං කිර සමයෙ අනාථපිණ්ඩිකො ගහපති භගවතො ධම්මදෙසනං සුත්වා ‘‘ස්වෙ, භන්තෙ, පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං අම්හාකං ගෙහෙ භික්ඛං ගණ්හථා’’ති නිමන්තෙත්වා පක්කමි. භගවා අධිවාසෙත්වා තංදිවසාවසෙසං රත්තිභාගඤ්ච වීතිනාමෙත්වා පච්චූසසමයෙ දසසහස්සිලොකධාතුං ඔලොකෙසි. අථස්ස නන්දොපනන්දො නාම නාගරාජා ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡි. භගවා ‘‘අයං නාගරාජා මය්හං ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡි, අත්ථි නු ඛො අස්ස උපනිස්සයො’’ති ආවජ්ජෙන්තො ‘‘අයං මිච්ඡාදිට්ඨිකො තීසු රතනෙසු අප්පසන්නොති දිස්වා කො නු ඛො ඉමං මිච්ඡාදිට්ඨිතො විවෙචෙය්යා’’ති ආවජ්ජෙන්තො මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරං අද්දස.

තතො ¶ පභාතාය රත්තියා සරීරපටිජග්ගනං කත්වා ආයස්මන්තං ආනන්දං ආමන්තෙසි – ‘‘ආනන්ද, පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං ආරොචෙහි තථාගතො දෙවචාරිකං ගච්ඡතී’’ති. තං දිවසඤ්ච නන්දොපනන්දස්ස ආපානභූමිං සජ්ජයිංසු. සො දිබ්බරතනපල්ලඞ්කෙ දිබ්බෙන සෙතච්ඡත්තෙන ධාරියමානෙන තිවිධනාටකෙහි චෙව නාගපරිසාය ච පරිවුතො දිබ්බභාජනෙසු උපට්ඨාපිතං අන්නපානවිධිං ඔලොකයමානො නිසින්නො හොති. අථ භගවා යථා නාගරාජා පස්සති, තථා කත්වා තස්ස විතානමත්ථකෙනෙව පඤ්චහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං තාවතිංසදෙවලොකාභිමුඛො පායාසි.

තෙන ¶ ඛො පන සමයෙන නන්දොපනන්දස්ස නාගරාජස්ස එවරූපං පාපකං දිට්ඨිගතං උප්පන්නං හොති – ‘‘ඉමෙ හි නාම මුණ්ඩකා සමණකා අම්හාකං උපරූපරිභවනෙන දෙවානං තාවතිංසානං භවනං පවිසන්තිපි නික්ඛමන්තිපි, න දානි ඉතො පට්ඨාය ඉමෙසං අම්හාකං මත්ථකෙ පාදපංසුං ඔකිරන්තානං ගන්තුං දස්සාමී’’ති උට්ඨාය සිනෙරුපාදං ගන්ත්වා තං අත්තභාවං විජහිත්වා සිනෙරුං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණං කත්වා තාවතිංසභවනං අවකුජ්ජෙන ඵණෙන ගහෙත්වා අදස්සනං ගමෙසි.

අථ ඛො ආයස්මා රට්ඨපාලො භගවන්තං එතදවොච ‘‘පුබ්බෙ, භන්තෙ, ඉමස්මිං පදෙසෙ ඨිතො සිනෙරුං පස්සාමි, සිනෙරුපරිභණ්ඩං පස්සාමි, තාවතිංසං පස්සාමි, වෙජයන්තං පස්සාමි, වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස උපරි ධජං පස්සාමි. කො නු ඛො, භන්තෙ, හෙතු කො පච්චයො, යං එතරහි නෙව සිනෙරුං පස්සාමි…පෙ… න වෙජයන්තස්ස පාසාදස්ස උපරි ධජං පස්සාමී’’ති. ‘‘අයං, රට්ඨපාල, නන්දොපනන්දො නාම නාගරාජා තුම්හාකං කුපිතො සිනෙරුං සත්තක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා උපරි ඵණෙන පටිච්ඡාදෙත්වා අන්ධකාරං කත්වා ඨිතො’’ති. ‘‘දමෙමි නං, භන්තෙ’’ති. න භගවා අනුජානි. අථ ඛො ආයස්මා භද්දියො ආයස්මා රාහුලොති අනුක්කමෙන සබ්බෙපි භික්ඛූ උට්ඨහිංසු. න භගවා අනුජානි.

අවසානෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ‘‘අහං, භන්තෙ, දමෙමි න’’න්ති ආහ. ‘‘දමෙහි මොග්ගල්ලානා’’ති භගවා අනුජානි. ථෙරො අත්තභාවං විජහිත්වා මහන්තං නාගරාජවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා නන්දොපනන්දං චුද්දසක්ඛත්තුං භොගෙහි පරික්ඛිපිත්වා තස්ස ඵණමත්ථකෙ අත්තනො ඵණං ඨපෙත්වා සිනෙරුනා ¶ සද්ධිං අභිනිප්පීළෙසි. නාගරාජා පධූමායි. ථෙරොපි න තුය්හංයෙව සරීරෙ ධූමො අත්ථි, මය්හම්පි අත්ථීති පධූමායි. නාගරාජස්ස ධූමො ථෙරං න බාධති. ථෙරස්ස පන ධූමො නාගරාජානං බාධති. තතො නාගරාජා පජ්ජලි. ථෙරොපි න තුය්හංයෙව සරීරෙ අග්ගි අත්ථි, මය්හම්පි අත්ථීති පජ්ජලි. නාගරාජස්ස තෙජො ථෙරං න බාධති. ථෙරස්ස පන තෙජො නාගරාජානං බාධති. නාගරාජා අයං මං සිනෙරුනා අභිනිප්පීළෙත්වා ධූමායති චෙව පජ්ජලති චාති චින්තෙත්වා ‘‘භො ත්වං කොසී’’ති පටිපුච්ඡි. ‘‘අහං ඛො, නන්ද, මොග්ගල්ලානො’’ති. ‘‘භන්තෙ, අත්තනො භික්ඛුභාවෙන තිට්ඨාහී’’ති.

ථෙරො තං අත්තභාවං විජහිත්වා තස්ස දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා වාමකණ්ණසොතෙන නික්ඛමි ¶ , වාමකණ්ණසොතෙන පවිසිත්වා දක්ඛිණකණ්ණසොතෙන නික්ඛමි, තථා දක්ඛිණනාසසොතෙන පවිසිත්වා වාමනාසසොතෙන නික්ඛමි, වාමනාසසොතෙන පවිසිත්වා දක්ඛිණනාසසොතෙන නික්ඛමි. තතො නාගරාජා මුඛං විවරි. ථෙරො මුඛෙන පවිසිත්වා අන්තොකුච්ඡියං පාචීනෙන ච පච්ඡිමෙන ච චඞ්කමති. භගවා ‘‘මොග්ගල්ලාන, මනසිකරොහි මහිද්ධිකො එස නාගො’’ති ආහ. ථෙරො ‘‘මය්හං ඛො, භන්තෙ, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා භාවිතා බහුලීකතා යානීකතා වත්ථුකතා අනුට්ඨිතා පරිචිතා සුසමාරද්ධා, තිට්ඨතු, භන්තෙ, නන්දොපනන්දො, අහං නන්දොපනන්දසදිසානං නාගරාජානං සතම්පි සහස්සම්පි සතසහස්සම්පි දමෙය්ය’’න්ති ආහ.

නාගරාජා චින්තෙසි ‘‘පවිසන්තො තාව මෙ න දිට්ඨො, නික්ඛමනකාලෙ දානි නං දාඨන්තරෙ පක්ඛිපිත්වා සඞ්ඛාදිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා නික්ඛම භන්තෙ, මා මං අන්තොකුච්ඡියං අපරාපරං චඞ්කමන්තො බාධයිත්ථාති ආහ. ථෙරො නික්ඛමිත්වා බහි අට්ඨාසි. නාගරාජා අයං සොති දිස්වා නාසවාතං විස්සජ්ජි. ථෙරො චතුත්ථං ඣානං සමාපජ්ජි. ලොමකූපම්පිස්ස වාතො චාලෙතුං නාසක්ඛි. අවසෙසා භික්ඛූ කිර ආදිතො පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරියානි කාතුං සක්කුණෙය්යුං, ඉමං පන ඨානං පත්වා එවං ඛිප්පනිසන්තිනො හුත්වා සමාපජ්ජිතුං න සක්ඛිස්සන්තීති තෙසං භගවා නාගරාජදමනං නානුජානි.

නාගරාජා ¶ ‘‘අහං ඉමස්ස සමණස්ස නාසවාතෙන ලොමකූපම්පි චාලෙතුං නාසක්ඛිං, මහිද්ධිකො සමණො’’ති චින්තෙසි. ථෙරො අත්තභාවං විජහිත්වා සුපණ්ණරූපං අභිනිම්මිනිත්වා සුපණ්ණවාතං දස්සෙන්තො නාගරාජානං අනුබන්ධි. නාගරාජා තං අත්තභාවං විජහිත්වා මාණවකවණ්ණං අභිනිම්මිනිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං සරණං ගච්ඡාමී’’ති වදන්තො ථෙරස්ස පාදෙ වන්දි. ථෙරො ‘‘සත්ථා, නන්ද, ආගතො, එහි ගමිස්සාමා’’ති නාගරාජානං දමයිත්වා නිබ්බිසං කත්වා ගහෙත්වා භගවතො සන්තිකං අගමාසි. නාගරාජා භගවන්තං වන්දිත්වා ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං සරණං ගච්ඡාමී’’ති ආහ. භගවා ‘‘සුඛී හොහි, නාගරාජා’’ති වත්වා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො අනාථපිණ්ඩිකස්ස නිවෙසනං අගමාසි.

අනාථපිණ්ඩිකො ‘‘කිං, භන්තෙ, අතිදිවා ආගතත්ථා’’ති ආහ. මොග්ගල්ලානස්ස ච නන්දොපනන්දස්ස ච සඞ්ගාමො අහොසීති. කස්ස, භන්තෙ, ජයො, කස්ස පරාජයොති. මොග්ගල්ලානස්ස ජයො, නන්දස්ස පරාජයොති. අනාථපිණ්ඩිකො ‘‘අධිවාසෙතු මෙ, භන්තෙ, භගවා සත්තාහං ¶ එකපටිපාටියා භත්තං, සත්තාහං ථෙරස්ස සක්කාරං කරිස්සාමී’’ති වත්වා සත්තාහං බුද්ධපමුඛානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං මහාසක්කාරං අකාසි. ඉති ඉමං ඉමස්මිං නන්දොපනන්දදමනෙ කතං මහන්තං අත්තභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං ‘‘යදා මහන්තං අත්තභාවං කරොති, තදා මහන්තං හොති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස වියා’’ති. එවං වුත්තෙපි භික්ඛූ උපාදිණ්ණකං නිස්සාය අනුපාදිණ්ණකමෙව වඩ්ඪතීති ආහංසු. අයමෙව චෙත්ථ යුත්ති.

සො එවං කත්වා න කෙවලං චන්දිමසූරියෙ පරාමසති. සචෙ ඉච්ඡති පාදකථලිකං කත්වා පාදෙ ඨපෙති, පීඨං කත්වා නිසීදති, මඤ්චං කත්වා නිපජ්ජති, අපස්සෙනඵලකං කත්වා අපස්සයති. යථා ච එකො, එවං අපරොපි. අනෙකෙසුපි හි භික්ඛුසතසහස්සෙසු එවං කරොන්තෙසු තෙසඤ්ච එකමෙකස්ස තථෙව ඉජ්ඣති. චන්දිමසූරියානඤ්ච ගමනම්පි ආලොකකරණම්පි තථෙව හොති. යථා හි පාතිසහස්සෙසු උදකපූරෙසු සබ්බපාතීසු ච චන්දමණ්ඩලානි දිස්සන්ති. පාකතිකමෙව ච චන්දස්ස ගමනං ආලොකකරණඤ්ච හොති. තථූපමමෙතං පාටිහාරියං.

397. යාව බ්රහ්මලොකාපීති බ්රහ්මලොකම්පි පරිච්ඡෙදං කත්වා. කායෙන වසං වත්තෙතීති තත්ථ බ්රහ්මලොකෙ කායෙන අත්තනො වසං වත්තෙති. තස්සත්ථො පාළිං අනුගන්ත්වා වෙදිතබ්බො. අයඤ්හෙත්ථ පාළි –

‘‘යාව ¶ බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතීති. සචෙ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමො හොති, දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාති සන්තිකෙ හොතූති, සන්තිකෙ හොති. සන්තිකෙපි දූරෙ අධිට්ඨාති දූරෙ හොතූති, දූරෙ හොති. බහුකම්පි ථොකන්ති අධිට්ඨාති ථොකං හොතූති, ථොකං හොති. ථොකම්පි බහුකන්ති අධිට්ඨාති බහුකං හොතූති, බහුකං හොති. දිබ්බෙන චක්ඛුනා තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සති. දිබ්බාය සොතධාතුයා තස්ස බ්රහ්මුනො සද්දං සුණාති. චෙතොපරියඤාණෙන තස්ස බ්රහ්මුනො චිත්තං පජානාති. සචෙ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො දිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමො හොති, කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙති, කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨාති, කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙත්වා කායවසෙන චිත්තං අධිට්ඨහිත්වා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා දිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති. සචෙ සො ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අදිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමො හොති, චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙති, චිත්තවසෙන ¶ කායං අධිට්ඨාති. චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙත්වා චිත්තවසෙන කායං අධිට්ඨහිත්වා සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමිත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති. සො තස්ස බ්රහ්මුනො පුරතො රූපං අභිනිම්මිනාති මනොමයං සබ්බඞ්ගපඤ්චඞ්ගිං අහීනින්ද්රියං. සචෙ සො ඉද්ධිමා චඞ්කමති, නිම්මිතොපි තත්ථ චඞ්කමති. සචෙ සො ඉද්ධිමා තිට්ඨති, නිසීදති, සෙය්යං කප්පෙති, නිම්මිතොපි තත්ථ සෙය්යං කප්පෙති. සචෙ සො ඉද්ධිමා ධූමායති, පජ්ජලති, ධම්මං භාසති, පඤ්හං පුච්ඡති, පඤ්හං පුට්ඨො විස්සජ්ජෙති, නිම්මිතොපි තත්ථ පඤ්හං පුට්ඨො විස්සජ්ජෙති. සචෙ සො ඉද්ධිමා තෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සන්තිට්ඨති, සල්ලපති, සාකච්ඡං සමාපජ්ජති, නිම්මිතොපි තත්ථ තෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සන්තිට්ඨති, සල්ලපති, සාකච්ඡං සමාපජ්ජති. යං යදෙව හි සො ඉද්ධිමා කරොති, තං තදෙව නිම්මිතො කරොතී’’ති (පටි. ම. 3.12).

තත්ථ ¶ දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතීති පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය දූරෙ දෙවලොකං වා බ්රහ්මලොකං වා ආවජ්ජති සන්තිකෙ හොතූති. ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාති සන්තිකෙ හොතූති, සන්තිකෙ හොති. එස නයො සෙසපදෙසුපි.

තත්ථ කො දූරං ගහෙත්වා සන්තිකං අකාසීති? භගවා. භගවා හි යමකපාටිහාරියාවසානෙ දෙවලොකං ගච්ඡන්තො යුගන්ධරඤ්ච සිනෙරුඤ්ච සන්තිකෙ කත්වා පථවීතලතො එකපාදං යුගන්ධරෙ පතිට්ඨපෙත්වා දුතියං සිනෙරුමත්ථකෙ ඨපෙසි. අඤ්ඤො කො අකාසි? මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො. ථෙරො හි සාවත්ථිතො භත්තකිච්චං කත්වා නික්ඛන්තං ද්වාදසයොජනිකං පරිසං තිංසයොජනං සඞ්කස්සනගරමග්ගං සඞ්ඛිපිත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව සම්පාපෙසි.

අපිච තම්බපණ්ණිදීපෙ චූළසමුද්දත්ථෙරොපි අකාසි. දුබ්භික්ඛසමයෙ කිර ථෙරස්ස සන්තිකං පාතොව සත්ත භික්ඛුසතානි ආගමංසු. ථෙරො ‘‘මහා භික්ඛුසඞ්ඝො කුහිං භික්ඛාචාරො භවිස්සතී’’ති චින්තෙන්තො සකලතම්බපණ්ණිදීපෙ අදිස්වා ‘‘පරතීරෙ පාටලිපුත්තෙ භවිස්සතී’’ති දිස්වා භික්ඛූ පත්තචීවරං ගාහාපෙත්වා ‘‘එථාවුසො, භික්ඛාචාරං ගමිස්සාමා’’ති පථවිං සඞ්ඛිපිත්වා පාටලිපුත්තං ගතො. භික්ඛූ ‘‘කතරං, භන්තෙ, ඉමං නගර’’න්ති පුච්ඡිංසු. පාටලිපුත්තං, ආවුසොති. පාටලිපුත්තං නාම දූරෙ භන්තෙති. ආවුසො, මහල්ලකත්ථෙරා නාම දූරෙපි ගහෙත්වා සන්තිකෙ කරොන්තීති. මහාසමුද්දො කුහිං, භන්තෙති? නනු, ආවුසො, අන්තරා එකං නීලමාතිකං අතික්කමිත්වා ¶ ආගතත්ථාති? ආම, භන්තෙ. මහාසමුද්දො පන මහන්තොති. ආවුසො, මහල්ලකත්ථෙරා නාම මහන්තම්පි ඛුද්දකං කරොන්තීති.

යථා චායං, එවං තිස්සදත්තත්ථෙරොපි සායන්හසමයෙ න්හායිත්වා කතුත්තරාසඞ්ගො මහාබොධිං වන්දිස්සාමීති චිත්තෙ උප්පන්නෙ සන්තිකෙ අකාසි.

සන්තිකං පන ගහෙත්වා කො දූරමකාසීති? භගවා. භගවා හි අත්තනො ච අඞ්ගුලිමාලස්ස (ම. නි. 2.348) ච අන්තරං සන්තිකම්පි දූරමකාසීති.

අථ කො බහුකං ථොකං අකාසීති? මහාකස්සපත්ථෙරො. රාජගහෙ කිර නක්ඛත්තදිවසෙ පඤ්චසතා කුමාරියො චන්දපූවෙ ගහෙත්වා නක්ඛත්තකීළනත්ථාය ගච්ඡන්තියො භගවන්තං දිස්වා කිඤ්චි නාදංසු. පච්ඡතො ආගච්ඡන්තං පන ථෙරං දිස්වා අම්හාකං ථෙරො එති පූවං දස්සාමාති සබ්බා පූවෙ ¶ ගහෙත්වා ථෙරං උපසඞ්කමිංසු. ථෙරො පත්තං නීහරිත්වා සබ්බං එකපත්තපූරමත්තමකාසි. භගවා ථෙරං ආගමයමානො පුරතො නිසීදි. ථෙරො ආහරිත්වා භගවතො අදාසි.

ඉල්ලිසසෙට්ඨිවත්ථුස්මිං පන මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො ථොකං බහුකමකාසි, කාකවලියවත්ථුස්මිඤ්ච භගවා. මහාකස්සපත්ථෙරො කිර සත්තාහං සමාපත්තියා වීතිනාමෙත්වා දලිද්දසඞ්ගහං කරොන්තො කාකවලියස්ස නාම දුග්ගතමනුස්සස්ස ඝරද්වාරෙ අට්ඨාසි. තස්ස ජායා ථෙරං දිස්වා පතිනො පක්කං අලොණම්බිලයාගුං පත්තෙ ආකිරි. ථෙරො තං ගහෙත්වා භගවතො හත්ථෙ ඨපෙසි. භගවා මහාභික්ඛුසඞ්ඝස්ස පහොනකං කත්වා අධිට්ඨාසි. එකපත්තෙන ආභතා සබ්බෙසං පහොසි. කාකවලියොපි සත්තමෙ දිවසෙ සෙට්ඨිට්ඨානං අලත්ථාති.

න කෙවලඤ්ච ථොකස්ස බහුකරණං, මධුරං අමධුරං, අමධුරං මධුරන්තිආදීසුපි යං යං ඉච්ඡති, සබ්බං ඉද්ධිමතො ඉජ්ඣති. තථා හි මහාඅනුළත්ථෙරො නාම සම්බහුලෙ භික්ඛූ පිණ්ඩාය චරිත්වා සුක්ඛභත්තමෙව ලභිත්වා ගඞ්ගාතීරෙ නිසීදිත්වා පරිභුඤ්ජමානෙ දිස්වා ගඞ්ගාය උදකං සප්පිමණ්ඩන්ති අධිට්ඨහිත්වා සාමණෙරානං සඤ්ඤං අදාසි. තෙ ථාලකෙහි ආහරිත්වා භික්ඛුසඞ්ඝස්ස අදංසු. සබ්බෙ මධුරෙන සප්පිමණ්ඩෙන භුඤ්ජිංසූති.

දිබ්බෙන ¶ චක්ඛුනාති ඉධෙව ඨිතො ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සති. ඉධෙව ච ඨිතො සබ්බං තස්ස භාසතො සද්දං සුණාති. චිත්තං පජානාති. කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙතීති කරජකායස්ස වසෙන චිත්තං පරිණාමෙති. පාදකජ්ඣානචිත්තං ගහෙත්වා කායෙ ආරොපෙති. කායානුගතිකං කරොති දන්ධගමනං. කායගමනං හි දන්ධං හොති. සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමතීති පාදකජ්ඣානාරම්මණෙන ඉද්ධිචිත්තෙන සහජාතං සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමති පවිසති ඵස්සෙති සම්පාපුණාති. සුඛසඤ්ඤා නාම උපෙක්ඛාසම්පයුත්තසඤ්ඤා. උපෙක්ඛා හි සන්තං සුඛන්ති වුත්තා. සායෙව ච සඤ්ඤා නීවරණෙහි චෙව විතක්කාදීහි පච්චනීකෙහි ච විමුත්තත්තා ලහුසඤ්ඤාතිපි වෙදිතබ්බා. තං ඔක්කන්තස්ස පනස්ස කරජකායොපි තූලපිචු විය සල්ලහුකො හොති. සො එවං වායුක්ඛිත්තතූලපිචුනා ¶ විය සල්ලහුකෙන දිස්සමානෙන කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති. එවං ගච්ඡන්තො ච සචෙ ඉච්ඡති පථවීකසිණවසෙන ආකාසෙ මග්ගං නිම්මිනිත්වා පදසා ගච්ඡති. සචෙ ඉච්ඡති වායොකසිණවසෙන වායුං අධිට්ඨහිත්වා තූලපිචු විය වායුනා ගච්ඡති. අපිච ගන්තුකාමතා එව එත්ථ පමාණං. ‘‘සති හි ගන්තුකාමතාය’’ එවං කතචිත්තාධිට්ඨානො අධිට්ඨානවෙගුක්ඛිත්තොව සො ඉස්සාසඛිත්තසරො විය දිස්සමානො ගච්ඡති.

චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙතීති කායං ගහෙත්වා චිත්තෙ ආරොපෙති. චිත්තානුගතිකං කරොති සීඝගමනං. චිත්තගමනං හි සීඝං හොති. සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමතීති රූපකායාරම්මණෙන ඉද්ධිචිත්තෙන සහජාතං සුඛසඤ්ඤඤ්ච ලහුසඤ්ඤඤ්ච ඔක්කමතීති. සෙසං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉදං පන චිත්තගමනමෙව හොති. එවං අදිස්සමානෙන කායෙන ගච්ඡන්තො පනායං කිං තස්ස අධිට්ඨානචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ගච්ඡති, උදාහු ඨිතික්ඛණෙ භඞ්ගක්ඛණෙ වාති වුත්තෙ තීසුපි ඛණෙසු ගච්ඡතීති ථෙරො ආහ. කිං පන සො සයං ගච්ඡති නිම්මිතං පෙසෙතීති. යථාරුචි කරොති. ඉධ පනස්ස සයං ගමනමෙව ආගතං.

මනොමයන්ති අධිට්ඨානමනෙන නිම්මිතත්තා මනොමයං. අහීනින්ද්රියන්ති ඉදං චක්ඛුසොතාදීනං සණ්ඨානවසෙන වුත්තං. නිම්මිතරූපෙ පන පසාදො නාම නත්ථි. සචෙ ඉද්ධිමා චඞ්කමති නිම්මිතොපි තත්ථ චඞ්කමතීතිආදි සබ්බං සාවකනිම්මිතං සන්ධාය වුත්තං. බුද්ධනිම්මිතො පන යං යං භගවා කරොති, තං තම්පි කරොති. භගවතො රුචිවසෙන අඤ්ඤම්පි කරොතීති. එත්ථ ච යං සො ඉද්ධිමා ඉධෙව ඨිතො දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපං පස්සති, දිබ්බාය සොතධාතුයා සද්දං සුණාති, චෙතොපරියඤාණෙන ¶ චිත්තං පජානාති, න එත්තාවතා කායෙන වසං වත්තෙති. යම්පි සො ඉධෙව ඨිතො තෙන බ්රහ්මුනා සද්ධිං සන්තිට්ඨති සල්ලපති සාකච්ඡං සමාපජ්ජති, එත්තාවතාපි න කායෙන වසං වත්තෙති. යම්පිස්ස දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතීතිආදිකං අධිට්ඨානං, එත්තාවතාපි න කායෙන වසං වත්තෙති. යම්පි සො දිස්සමානෙන වා අදිස්සමානෙන වා කායෙන බ්රහ්මලොකං ගච්ඡති, එත්තාවතාපි න කායෙන වසං වත්තෙති. යඤ්ච ඛො සො තස්ස බ්රහ්මුනො පුරතො රූපං අභිනිම්මිනාතීතිආදිනා නයෙන ¶ වුත්තවිධානං ආපජ්ජති, එත්තාවතා කායෙන වසං වත්තෙති නාමං. සෙසං පනෙත්ථ කායෙන වසං වත්තනාය පුබ්බභාගදස්සනත්ථං වුත්තන්ති අයං තාව අධිට්ඨානා ඉද්ධි.

398. විකුබ්බනාය පන මනොමයාය ච ඉදං නානාකරණං. විකුබ්බනං තාව කරොන්තෙන ‘‘සො පකතිවණ්ණං විජහිත්වා කුමාරකවණ්ණං වා දස්සෙති, නාගවණ්ණං වා දස්සෙති, සුපණ්ණවණ්ණං වා දස්සෙති, අසුරවණ්ණං වා දස්සෙති, ඉන්දවණ්ණං වා දස්සෙති, දෙවවණ්ණං වා දස්සෙති, බ්රහ්මවණ්ණං වා දස්සෙති, සමුද්දවණ්ණං වා දස්සෙති, පබ්බතවණ්ණං වා දස්සෙති, සීහවණ්ණං වා දස්සෙති, බ්යග්ඝවණ්ණං වා දස්සෙති, දීපිවණ්ණං වා දස්සෙති, හත්ථිම්පි දස්සෙති, අස්සම්පි දස්සෙති, රථම්පි දස්සෙති, පත්තිම්පි දස්සෙති, විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) එවං වුත්තෙසු කුමාරකවණ්ණාදීසු යං යං ආකඞ්ඛති, තං තං අධිට්ඨාතබ්බං. අධිට්ඨහන්තෙන ච පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණතො අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය අත්තනො කුමාරකවණ්ණො ආවජ්ජිතබ්බො. ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මාවසානෙ පුන සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය එවරූපො නාම කුමාරකො හොමීති අධිට්ඨාතබ්බං. සහ අධිට්ඨානචිත්තෙන කුමාරකො හොති දෙවදත්තො විය (චූළව. 333). එස නයො සබ්බත්ථ.

හත්ථිම්පි දස්සෙතීතිආදි පනෙත්ථ බහිද්ධාපි හත්ථිආදිදස්සනවසෙන වුත්තං. තත්ථ හත්ථී හොමීති අනධිට්ඨහිත්වා හත්ථී හොතූති අධිට්ඨාතබ්බං, අස්සාදීසුපි එසෙව නයොති. අයං විකුබ්බනා ඉද්ධි.

399. මනොමයං කාතුකාමො පන පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය කායං තාව ආවජ්ජිත්වා වුත්තනයෙනෙව සුසිරො හොතූති අධිට්ඨාති, සුසිරො හොති. අථස්ස අබ්භන්තරෙ අඤ්ඤං කායං ආවජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා වුත්තනයෙනෙව අධිට්ඨාති, තස්ස අබ්භන්තරෙ අඤ්ඤො කායො හොතූති. සො තං මුඤ්ජම්හා ඊසිකං විය කොසියා අසිං විය කරණ්ඩාය අහිං විය ච අබ්බාහති ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘ඉධ භික්ඛු ඉමම්හා කායා අඤ්ඤං කායං අභිනිම්මිනාති රූපිං මනොමයං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගිං අහීනින්ද්රියං. සෙය්යථාපි පුරිසො මුඤ්ජම්හා ඊසිකං පවාහෙය්ය, තස්ස එවමස්ස අයං මුඤ්ජො අයං ඊසිකා ¶ , අඤ්ඤො මුඤ්ජො අඤ්ඤා ඊසිකා, මුඤ්ජම්හාත්වෙව ඊසිකා පවාළ්හා’’තිආදි (පටි. ම. 3.14). එත්ථ ච යථා ඊසිකාදයො මුඤ්ජාදීහි සදිසා හොන්ති, එවං මනොමයරූපං ඉද්ධිමතාසදිසමෙව හොතීති දස්සනත්ථං එතා උපමා වුත්තාති. අයං මනොමයා ඉද්ධි.

ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ