📜
13. අභිඤ්ඤානිද්දෙසො
දිබ්බසොතධාතුකථා
400. ඉදානි ¶ ¶ දිබ්බසොතධාතුයා නිද්දෙසක්කමො අනුප්පත්තො. තත්ථ තතො පරාසු ච තීසු අභිඤ්ඤාසු සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙතිආදීනං (දී. නි. 1.240 ආදයො) අත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. සබ්බත්ථ පන විසෙසමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. තත්ර දිබ්බාය සොතධාතුයාති එත්ථ දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බා. දෙවානං හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තා පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධා උපක්කිලෙසවිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණං සම්පටිච්ඡනසමත්ථා දිබ්බපසාදසොතධාතු හොති. අයඤ්චාපි ඉමස්ස භික්ඛුනො වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තා ඤාණසොතධාතු තාදිසායෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බා. අපිච දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාපි දිබ්බා. සවනට්ඨෙන නිජ්ජීවට්ඨෙන ච සොතධාතු. සොතධාතුකිච්චකරණෙන ච සොතධාතු වියාතිපි සොතධාතු. තාය දිබ්බාය සොතධාතුයා.
විසුද්ධායාති පරිසුද්ධාය නිරුපක්කිලෙසාය. අතික්කන්තමානුසිකායාති මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා සද්දසවනෙන මානුසිකං මංසසොතධාතුං අතික්කන්තාය වීතිවත්තිත්වා ඨිතාය. උභො සද්දෙ සුණාතීති ද්වෙ සද්දෙ සුණාති. කතමෙ ද්වෙ? දිබ්බෙ ච මානුසෙ ච, දෙවානඤ්ච මනුස්සානඤ්ච සද්දෙති වුත්තං හොති. එතෙන පදෙසපරියාදානං වෙදිතබ්බං. යෙ දූරෙ සන්තිකෙ චාති යෙ සද්දා දූරෙ පරචක්කවාළෙපි යෙ ච සන්තිකෙ අන්තමසො සදෙහසන්නිස්සිතපාණකසද්දාපි, තෙ සුණාතීති වුත්තං හොති. එතෙන නිප්පදෙසපරියාදානං වෙදිතබ්බං.
කථං පනායං උප්පාදෙතබ්බාති? තෙන භික්ඛුනා අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය පරිකම්මසමාධිචිත්තෙන පඨමතරං පකතිසොතපථෙ දූරෙ ඔළාරිකො අරඤ්ඤෙ සීහාදීනං සද්දො ආවජ්ජිතබ්බො. විහාරෙ ඝණ්ඩිසද්දො, භෙරිසද්දො, සඞ්ඛසද්දො, සාමණෙරදහරභික්ඛූනං සබ්බථාමෙන සජ්ඣායන්තානං ¶ සජ්ඣායනසද්දො, පකතිකථං කථෙන්තානං ‘‘කිං භන්තෙ, කිමාවුසො’’තිආදිසද්දො, සකුණසද්දො, වාතසද්දො, පදසද්දො, පක්කුථිතඋදකස්ස ¶ චිච්චිටායනසද්දො, ආතපෙ සුස්සමානතාලපණ්ණසද්දො, කුන්ථකිපිල්ලිකාදිසද්දොති එවං සබ්බොළාරිකතො පභුති යථාක්කමෙන සුඛුමසද්දා ආවජ්ජිතබ්බා. තෙන පුරත්ථිමාය දිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. පච්ඡිමාය, උත්තරාය, දක්ඛිණාය, හෙට්ඨිමාය, උපරිමාය දිසාය, පුරත්ථිමාය අනුදිසාය, පච්ඡිමාය, උත්තරාය, දක්ඛිණාය අනුදිසාය සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. ඔළාරිකානම්පි සුඛුමානම්පි සද්දානං සද්දනිමිත්තං මනසිකාතබ්බං. තස්ස තෙ සද්දා පාකතිකචිත්තස්සාපි පාකටා හොන්ති. පරිකම්මසමාධිචිත්තස්ස පන අතිවිය පාකටා.
තස්සෙවං සද්දනිමිත්තං මනසිකරොතො ඉදානි දිබ්බසොතධාතු උප්පජ්ජිස්සතීති තෙසු සද්දෙසු අඤ්ඤතරං ආරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්ති, යෙසං පුරිමානි තීණි චත්තාරි වා පරිකම්මඋපචාරානුලොමගොත්රභුනාමකානි කාමාවචරානි, චතුත්ථං පඤ්චමං වා අප්පනාචිත්තං රූපාවචරං චතුත්ථජ්ඣානිකං. තත්ථ යං තෙන අප්පනාචිත්තෙන සද්ධිං උප්පන්නං ඤාණං, අයං දිබ්බසොතධාතූති වෙදිතබ්බා. තතො පරං තස්මිං සොතෙ පතිතො හොති. තං ථාමජාතං කරොන්තෙන ‘‘එත්ථන්තරෙ සද්දං සුණාමී’’ති එකඞ්ගුලමත්තං පරිච්ඡින්දිත්වා වඩ්ඪෙතබ්බං. තතො ද්වඞ්ගුලචතුරඞ්ගුලඅට්ඨඞ්ගුලවිදත්ථිරතනඅන්තොගබ්භපමුඛපාසාදපරිවෙණසඞ්ඝාරාමගොචරගාමජනපදාදිවසෙන යාව චක්කවාළං තතො වා භිය්යොපි පරිච්ඡින්දිත්වා පරිච්ඡින්දිත්වා වඩ්ඪෙතබ්බං.
එවං අධිගතාභිඤ්ඤො එස පාදකජ්ඣානාරම්මණෙන ඵුට්ඨොකාසබ්භන්තරගතෙපි සද්දෙ පුන පාදකජ්ඣානං අසමාපජ්ජිත්වාපි අභිඤ්ඤාඤාණෙන සුණාතියෙව. එවං සුණන්තො ච සචෙපි යාව බ්රහ්මලොකා සඞ්ඛභෙරිපණවාදිසද්දෙහි එකකොලාහලං හොති, පාටියෙක්කං වවත්ථපෙතුකාමතාය සති අයං සඞ්ඛසද්දො අයං භෙරිසද්දොති වවත්ථපෙතුං සක්කොතියෙවාති.
දිබ්බසොතධාතුකථා නිට්ඨිතා.
චෙතොපරියඤාණකථා
401. චෙතොපරියඤාණකථාය ¶ ¶ චෙතොපරියඤාණායාති එත්ථ පරියාතීති පරියං, පරිච්ඡින්දතීති අත්ථො. චෙතසො පරියං චෙතොපරියං. චෙතොපරියඤ්ච තං ඤාණඤ්චාති චෙතොපරියඤාණං. තදත්ථායාති වුත්තං හොති. පරසත්තානන්ති අත්තානං ඨපෙත්වා සෙසසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති ඉදම්පි ඉමිනා එකත්ථමෙව. වෙනෙය්යවසෙන පන දෙසනාවිලාසෙන ච බ්යඤ්ජනනානත්තං කතං. චෙතසා චෙතොති අත්තනො චිත්තෙන තෙසං චිත්තං. පරිච්ච පජානාතීති පරිච්ඡින්දිත්වා සරාගාදිවසෙන නානප්පකාරතො ජානාති.
කථං පනෙතං ඤාණං උප්පාදෙතබ්බන්ති? එතඤ්හි දිබ්බචක්ඛුවසෙන ඉජ්ඣති, තං එතස්ස පරිකම්මං. තස්මා තෙන භික්ඛුනා ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා දිබ්බෙන චක්ඛුනා පරස්ස හදයරූපං නිස්සාය වත්තමානස්ස ලොහිතස්ස වණ්ණං පස්සිත්වා චිත්තං පරියෙසිතබ්බං. යදා හි සොමනස්සචිත්තං වත්තති, තදා රත්තං නිග්රොධපක්කසදිසං හොති. යදා දොමනස්සචිත්තං වත්තති, තදා කාළකං ජම්බුපක්කසදිසං. යදා උපෙක්ඛාචිත්තං වත්තති, තදා පසන්නතිලතෙලසදිසං. තස්මා තෙන ‘‘ඉදං රූපං සොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨානං, ඉදං දොමනස්සින්ද්රියසමුට්ඨානං, ඉදං උපෙක්ඛින්ද්රියසමුට්ඨාන’’න්ති පරස්ස හදයලොහිතවණ්ණං පස්සිත්වා චිත්තං පරියෙසන්තෙන චෙතොපරියඤාණං ථාමගතං කාතබ්බං. එවං ථාමගතෙ හි තස්මිං අනුක්කමෙන සබ්බම්පි කාමාවචරචිත්තං රූපාවචරාරූපාවචරචිත්තඤ්ච පජානාති චිත්තා චිත්තමෙව සඞ්කමන්තො විනාපි හදයරූපදස්සනෙන. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං ‘‘ආරුප්පෙ පරස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො කස්ස හදයරූපං පස්සති, කස්සින්ද්රියවිකාරං ඔලොකෙතීති? න කස්සචි. ඉද්ධිමතො විසයො එස යදිදං යත්ථ කත්ථචි චිත්තං ආවජ්ජන්තො සොළසප්පභෙදං චිත්තං ජානාති. අකතාභිනිවෙසස්ස පන වසෙන අයං කථා’’ති.
සරාගං වා චිත්තන්තිආදීසු පන අට්ඨවිධං ලොභසහගතං චිත්තං සරාගං චිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අවසෙසං චතුභූමකං කුසලාබ්යාකතං චිත්තං වීතරාගං. ද්වෙ දොමනස්සචිත්තානි ද්වෙ විචිකිච්ඡුද්ධච්චචිත්තානීති ඉමානි පන චත්තාරි චිත්තානි ඉමස්මිං දුකෙ සඞ්ගහං න ගච්ඡන්ති. කෙචි පන ථෙරා තානිපි සඞ්ගණ්හන්ති. දුවිධං පන දොමනස්සචිත්තං සදොසං චිත්තං නාම. සබ්බම්පි චතුභූමකං ¶ කුසලාබ්යාකතං වීතදොසං. සෙසානි දසාකුසලචිත්තානි ඉමස්මිං දුකෙ සඞ්ගහං න ගච්ඡන්ති. කෙචි පන ථෙරා තානිපි සඞ්ගණ්හන්ති.
සමොහං ¶ වීතමොහන්ති එත්ථ පන පාටිපුග්ගලිකනයෙන විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතද්වයමෙව සමොහං, මොහස්ස පන සබ්බාකුසලෙසු සම්භවතො ද්වාදසවිධම්පි අකුසලචිත්තං සමොහං චිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අවසෙසං වීතමොහං. ථිනමිද්ධානුගතං පන සංඛිත්තං. උද්ධච්චානුගතං වික්ඛිත්තං. රූපාවචරාරූපාවචරං මහග්ගතං. අවසෙසං අමහග්ගතං. සබ්බම්පි තෙභූමකං සඋත්තරං. ලොකුත්තරං අනුත්තරං. උපචාරප්පත්තං අප්පනාප්පත්තඤ්ච සමාහිතං. උභයමප්පත්තං අසමාහිතං. තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදපටිපස්සද්ධිනිස්සරණවිමුත්තිප්පත්තං විමුත්තං. පඤ්චවිධම්පි එතං විමුත්තිමප්පත්තං අවිමුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉති චෙතොපරියඤාණලාභී භික්ඛු සබ්බප්පකාරම්පි ඉදං සරාගං වා චිත්තං…පෙ… අවිමුත්තං වා චිත්තං අවිමුත්තං චිත්තන්ති පජානාතීති.
චෙතොපරියඤාණකථා නිට්ඨිතා.
පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණකථා
402. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණකථායං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණායාති (දී. නි. 1.244) පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිම්හි යං ඤාණං, තදත්ථාය. පුබ්බෙනිවාසොති පුබ්බෙ අතීතජාතීසු නිවුත්ථක්ඛන්ධා. නිවුත්ථාති අජ්ඣාවුත්ථා අනුභූතා අත්තනො සන්තානෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධා. නිවුත්ථධම්මා වා. නිවුත්ථාති ගොචරනිවාසෙන නිවුත්ථා අත්තනො විඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතා පරිච්ඡින්නා, පරවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤාතාපි වා ඡින්නවටුමකානුස්සරණාදීසු, තෙ බුද්ධානංයෙව ලබ්භන්ති. පුබ්බෙනිවාසානුස්සතීති යාය සතියා පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති, සා පුබ්බෙනිවාසානුස්සති. ඤාණන්ති තාය සතියා සම්පයුත්තඤාණං. එවමිමස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අත්ථාය පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණාය එතස්ස ඤාණස්ස අධිගමාය පත්තියාති වුත්තං හොති.
අනෙකවිහිතන්ති අනෙකවිධං, අනෙකෙහි වා පකාරෙහි පවත්තිතං, සංවණ්ණිතන්ති අත්ථො. පුබ්බෙනිවාසන්ති සමනන්තරාතීතභවං ආදිං කත්වා තත්ථ තත්ථ නිවුත්ථසන්තානං. අනුස්සරතීති ඛන්ධපටිපාටිවසෙන ¶ චුතිපටිසන්ධිවසෙන වා අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වා සරති. ඉමඤ්හි පුබ්බෙනිවාසං ඡ ජනා අනුස්සරන්ති – තිත්ථියා, පකතිසාවකා, මහාසාවකා, අග්ගසාවකා, පච්චෙකබුද්ධා, බුද්ධාති.
තත්ථ ¶ තිත්ථියා චත්තාලීසංයෙව කප්පෙ අනුස්සරන්ති, න තතො පරං. කස්මා, දුබ්බලපඤ්ඤත්තා. තෙසඤ්හි නාමරූපපරිච්ඡෙදවිරහිතත්තා දුබ්බලා පඤ්ඤා හොති. පකතිසාවකා කප්පසතම්පි කප්පසහස්සම්පි අනුස්සරන්තියෙව, බලවපඤ්ඤත්තා. අසීතිමහාසාවකා සතසහස්සකප්පෙ අනුස්සරන්ති. ද්වෙ අග්ගසාවකා එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං සතසහස්සඤ්ච. පච්චෙකබුද්ධා ද්වෙ අසඞ්ඛ්යෙය්යානි සතසහස්සඤ්ච. එත්තකො හි එතෙසං අභිනීහාරො. බුද්ධානං පන පරිච්ඡෙදො නාම නත්ථි.
තිත්ථියා ච ඛන්ධපටිපාටිමෙව සරන්ති, පටිපාටිං මුඤ්චිත්වා චුතිපටිසන්ධිවසෙන සරිතුං න සක්කොන්ති. තෙසඤ්හි අන්ධානං විය ඉච්ඡිතපදෙසොක්කමනං නත්ථි. යථා පන අන්ධා යට්ඨිං අමුඤ්චිත්වාව ගච්ඡන්ති, එවං තෙ ඛන්ධානං පටිපාටිං අමුඤ්චිත්වාව සරන්ති. පකතිසාවකා ඛන්ධපටිපාටියාපි අනුස්සරන්ති චුතිපටිසන්ධිවසෙනපි සඞ්කමන්ති. තථා අසීතිමහාසාවකා. ද්වින්නං පන අග්ගසාවකානං ඛන්ධපටිපාටිකිච්චං නත්ථි. එකස්ස අත්තභාවස්ස චුතිං දිස්වා පටිසන්ධිං පස්සන්ති, පුන අපරස්ස චුතිං දිස්වා පටිසන්ධින්ති එවං චුතිපටිසන්ධිවසෙනෙව සඞ්කමන්තා ගච්ඡන්ති. තථා පච්චෙකබුද්ධා.
බුද්ධානං පන නෙව ඛන්ධපටිපාටිකිච්චං, න චුතිපටිසන්ධිවසෙන සඞ්කමනකිච්චං අත්ථි. තෙසඤ්හි අනෙකාසු කප්පකොටීසු හෙට්ඨා වා උපරි වා යං යං ඨානං ඉච්ඡන්ති, තං තං පාකටමෙව හොති. තස්මා අනෙකාපි කප්පකොටියො පෙය්යාලපාළිං විය සංඛිපිත්වා යං යං ඉච්ඡන්ති, තත්ර තත්රෙව ඔක්කමන්තා සීහොක්කන්තවසෙන ගච්ඡන්ති. එවං ගච්ඡන්තානඤ්ච නෙසං ඤාණං යථා නාම කතවාලවෙධපරිචයස්ස සරභඞ්ගසදිසස්ස ධනුග්ගහස්ස ඛිත්තො සරො අන්තරා රුක්ඛලතාදීසු අසජ්ජමානො ලක්ඛෙයෙව පතති, න සජ්ජති, න විරජ්ඣති, එවං අන්තරන්තරාසු ජාතීසු න සජ්ජති, න විරජ්ඣති, අසජ්ජමානං අවිරජ්ඣමානං ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානංයෙව ගණ්හාති.
ඉමෙසු ච පන පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරණසත්තෙසු තිත්ථියානං පුබ්බෙනිවාසදස්සනං ඛජ්ජුපනකපභාසදිසං හුත්වා උපට්ඨාති. පකතිසාවකානං දීපප්පභාසදිසං. මහාසාවකානං උක්කාපභාසදිසං ¶ . අග්ගසාවකානං ඔසධිතාරකප්පභාසදිසං. පච්චෙකබුද්ධානං චන්දප්පභාසදිසං. බුද්ධානං රස්මිසහස්සපටිමණ්ඩිතසරදසූරියමණ්ඩලසදිසං හුත්වා උපට්ඨාති.
තිත්ථියානඤ්ච ¶ පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණං අන්ධානං යට්ඨිකොටිගමනං විය හොති. පකතිසාවකානං දණ්ඩකසෙතුගමනං විය. මහාසාවකානං ජඞ්ඝසෙතුගමනං විය. අග්ගසාවකානං සකටසෙතුගමනං විය. පච්චෙකබුද්ධානං මහාජඞ්ඝමග්ගගමනං විය. බුද්ධානං මහාසකටමග්ගගමනං විය.
ඉමස්මිං පන අධිකාරෙ සාවකානං පුබ්බෙනිවාසානුස්සරණං අධිප්පෙතං. තෙන වුත්තං ‘‘අනුස්සරතීති ඛන්ධපටිපාටිවසෙන චුතිපටිසන්ධිවසෙන වා අනුගන්ත්වා අනුගන්ත්වා සරතී’’ති.
403. තස්මා එවමනුස්සරිතුකාමෙන ආදිකම්මිකෙන භික්ඛුනා පච්ඡාභත්තං පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙන රහොගතෙන පටිසල්ලිනෙන පටිපාටියා චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා අභිඤ්ඤාපාදකචතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨාය සබ්බපච්ඡිමා නිසජ්ජා ආවජ්ජිතබ්බා. තතො ආසනපඤ්ඤාපනං, සෙනාසනප්පවෙසනං, පත්තචීවරපටිසාමනං, භොජනකාලො, ගාමතො ආගමනකාලො, ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිතකාලො, ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨකාලො, විහාරතො නික්ඛමනකාලො, චෙතියඞ්ගණබොධියඞ්ගණවන්දනකාලො, පත්තධොවනකාලො, පත්තපටිග්ගහණකාලො, පත්තපටිග්ගහණතො යාව මුඛධොවනා කතකිච්චං, පච්චූසකාලෙ කතකිච්චං, මජ්ඣිමයාමෙ කතකිච්චං, පඨමයාමෙ කතකිච්චන්ති එවං පටිලොමක්කමෙන සකලං රත්තින්දිවං කතකිච්චං ආවජ්ජිතබ්බං. එත්තකං පන පකතිචිත්තස්සපි පාකටං හොති. පරිකම්මසමාධිචිත්තස්ස පන අතිපාකටමෙව.
සචෙ පනෙත්ථ කිඤ්චි න පාකටං හොති, පුන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ආවජ්ජිතබ්බං. එත්තකෙන දීපෙ ජලිතෙ විය පාකටං හොති. එවං පටිලොමක්කමෙනෙව දුතියදිවසෙපි තතියචතුත්ථපඤ්චමදිවසෙපි දසාහෙපි අඩ්ඪමාසෙපි මාසෙපි යාව සංවච්ඡරාපි කතකිච්චං ආවජ්ජිතබ්බං. එතෙනෙව උපායෙන දසවස්සානි වීසතිවස්සානීති යාව ඉමස්මිං භවෙ අත්තනො පටිසන්ධි, තාව ආවජ්ජන්තෙන පුරිමභවෙ චුතික්ඛණෙ පවත්තිතනාමරූපං ආවජ්ජිතබ්බං. පහොති හි පණ්ඩිතො භික්ඛු පඨමවාරෙනෙව පටිසන්ධිං උග්ඝාටෙත්වා චුතික්ඛණෙ නාමරූපමාරම්මණං කාතුං.
යස්මා ¶ පන පුරිමභවෙ නාමරූපං අසෙසං නිරුද්ධං අඤ්ඤං උප්පන්නං, තස්මා තං ඨානං ආහුන්දරිකං අන්ධතමමිව හොති දුද්දසං දුප්පඤ්ඤෙන. තෙනාපි ‘‘න සක්කොමහං ¶ පටිසන්ධිං උග්ඝාටෙත්වා චුතික්ඛණෙ පවත්තිතනාමරූපමාරම්මණං කාතු’’න්ති ධුරනික්ඛෙපො න කාතබ්බො. තදෙව පන පාදකජ්ඣානං පුනප්පුනං සමාපජ්ජිතබ්බං. තතො ච වුට්ඨාය වුට්ඨාය තං ඨානං ආවජ්ජිතබ්බං.
එවං කරොන්තො හි සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො කූටාගාරකණ්ණිකත්ථාය මහාරුක්ඛං ඡින්දන්තො සාඛාපලාසච්ඡෙදනමත්තෙනෙව ඵරසුධාරාය විපන්නාය මහාරුක්ඛං ඡින්දිතුං අසක්කොන්තොපි ධුරනික්ඛෙපං අකත්වාව කම්මාරසාලං ගන්ත්වා තිඛිණං ඵරසුං කාරාපෙත්වා පුන ආගන්ත්වා ඡින්දෙය්ය, පුන විපන්නාය ච පුනපි තථෙව කාරෙත්වා ඡින්දෙය්ය. සො එවං ඡින්දන්තො ඡින්නස්ස ඡින්නස්ස පුන ඡෙතබ්බාභාවතො අච්ඡින්නස්ස ච ඡෙදනතො නචිරස්සෙව මහාරුක්ඛං පාතෙය්ය, එවමෙවං පාදකජ්ඣානා වුට්ඨාය පුබ්බෙ ආවජ්ජිතං අනාවජ්ජිත්වා පටිසන්ධිමෙව ආවජ්ජන්තො නචිරස්සෙව පටිසන්ධිං උග්ඝාටෙත්වා චුතික්ඛණෙ පවත්තිතනාමරූපං ආරම්මණං කරෙය්යාති. කට්ඨඵාලකකෙසොහාරකාදීහිපි අයමත්ථො දීපෙතබ්බො.
තත්ථ පච්ඡිමනිසජ්ජතො පභුති යාව පටිසන්ධිතො ආරම්මණං කත්වා පවත්තං ඤාණං පුබ්බෙනිවාසඤාණං නාම න හොති. තං පන පරිකම්මසමාධිඤාණං නාම හොති. අතීතංසඤාණන්තිපි එකෙ වදන්ති. තං රූපාවචරං සන්ධාය න යුජ්ජති. යදා පනස්ස භික්ඛුනො පටිසන්ධිං අතික්කම්ම චුතික්ඛණෙ පවත්තිතනාමරූපං ආරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජති, තස්මිඤ්ච නිරුද්ධෙ තදෙවාරම්මණං කත්වා චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්ති. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව පුරිමානි පරිකම්මාදිනාමකානි කාමාවචරානි හොන්ති. පච්ඡිමං රූපාවචරං චතුත්ථජ්ඣානිකං අප්පනාචිත්තං. තදාස්ස යං තෙන චිත්තෙන සහ ඤාණං උප්පජ්ජති, ඉදං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං නාම. තෙන ඤාණෙන සම්පයුත්තාය සතියා අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරති. සෙය්යථිදං, එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො…පෙ… ඉති සාකාරං සඋද්දෙසං අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරතීති (දී. නි. 1.244).
404. තත්ථ එකම්පි ජාතින්ති එකම්පි පටිසන්ධිමූලං චුතිපරියොසානං එකභවපරියාපන්නං ඛන්ධසන්තානං. එස නයො ද්වෙපි ජාතියොතිආදීසුපි. අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙතිආදීසු පන පරිහායමානො කප්පො සංවට්ටකප්පො, වඩ්ඪමානො විවට්ටකප්පොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ සංවට්ටෙන සංවට්ටට්ඨායී ¶ ගහිතො ¶ හොති, තංමූලකත්තා. විවට්ටෙන ච විවට්ටට්ඨායී, එවඤ්හි සති යානි තානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, කප්පස්ස අසඞ්ඛ්යෙය්යානි. කතමානි චත්තාරි? සංවට්ටො, සංවට්ටට්ඨායී, විවට්ටො, විවට්ටට්ඨායීති (අ. නි. 4.156 ථොකං විසදිසං) වුත්තානි, තානි පරිග්ගහිතානි හොන්ති.
තත්ථ තයො සංවට්ටා – ආපොසංවට්ටො, තෙජොසංවට්ටො, වායොසංවට්ටොති. තිස්සො සංවට්ටසීමා – ආභස්සරා, සුභකිණ්හා, වෙහප්ඵලාති.
යදා කප්පො තෙජෙන සංවට්ටති, ආභස්සරතො හෙට්ඨා අග්ගිනා ඩය්හති. යදා ආපෙන සංවට්ටති, සුභකිණ්හතො හෙට්ඨා උදකෙන විලීයති. යදා වායුනා සංවට්ටති, වෙහප්ඵලතො හෙට්ඨා වාතෙන විද්ධංසති. විත්ථාරතො පන සදාපි එකං බුද්ධඛෙත්තං විනස්සති.
බුද්ධඛෙත්තං නාම තිවිධං හොති – ජාතිඛෙත්තං, ආණාඛෙත්තං, විසයඛෙත්තඤ්ච. තත්ථ ජාතිඛෙත්තං දසසහස්සචක්කවාළපරියන්තං හොති. යං තථාගතස්ස පටිසන්ධිගහණාදීසු කම්පති. ආණාඛෙත්තං කොටිසතසහස්සචක්කවාළපරියන්තං, යත්ථ රතනසුත්තං (ඛු. පා. 6.1 ආදයො) ඛන්ධපරිත්තං (චූළව. 251; අ. නි. 4.67) ධජග්ගපරිත්තං (සං. නි. 1.249) ආටානාටියපරිත්තං (දී. නි. 3.275 ආදයො) මොරපරිත්තන්ති (ජා. 1.2.17-18) ඉමෙසං පරිත්තානං ආනුභාවො වත්තති. විසයඛෙත්තං අනන්තමපරිමාණං. යං ‘‘යාවතා වා පන ආකඞ්ඛෙය්යා’’ති (අ. නි. 3.81) වුත්තං, යත්ථ යං යං තථාගතො ආකඞ්ඛති, තං තං ජානාති. එවමෙතෙසු තීසු බුද්ධඛෙත්තෙසු එකං ආණාඛෙත්තං විනස්සති. තස්මිං පන විනස්සන්තෙ ජාතිඛෙත්තම්පි විනට්ඨමෙව හොති. විනස්සන්තඤ්ච එකතොව විනස්සති, සණ්ඨහන්තම්පි එකතො සණ්ඨහති. තස්සෙවං විනාසො ච සණ්ඨහනඤ්ච වෙදිතබ්බං.
405. යස්මිං හි සමයෙ කප්පො අග්ගිනා නස්සති, ආදිතොව කප්පවිනාසකමහාමෙඝො වුට්ඨහිත්වා කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙ එකං මහාවස්සං වස්සති. මනුස්සා තුට්ඨහට්ඨා සබ්බබීජානි නීහරිත්වා වපන්ති. සස්සෙසු පන ගොඛායිතකමත්තෙසු ජාතෙසු ගද්රභරවං රවන්තො එකබින්දුම්පි න වස්සති, තදා පච්ඡින්නං පච්ඡින්නමෙව වස්සං හොති. ඉදං සන්ධාය හි භගවතා ‘‘හොති ඛො සො, භික්ඛවෙ, සමයො යං බහූනි වස්සානි බහූනි වස්සසතානි ¶ බහූනි වස්සසහස්සානි බහූනි ¶ වස්සසතසහස්සානි දෙවො න වස්සතී’’ති (අ. නි. 7.66) වුත්තං. වස්සූපජීවිනො සත්තා කාලඞ්කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, පුප්ඵඵලූපජීවිනියො ච දෙවතා. එවං දීඝෙ අද්ධානෙ වීතිවත්තෙ තත්ථ තත්ථ උදකං පරික්ඛයං ගච්ඡති, අථානුපුබ්බෙන මච්ඡකච්ඡපාපි කාලඞ්කත්වා බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තන්ති, නෙරයිකසත්තාපි. තත්ථ නෙරයිකා සත්තමසූරියපාතුභාවෙ විනස්සන්තීති එකෙ.
ඣානං විනා නත්ථි බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති, එතෙසඤ්ච කෙචි දුබ්භික්ඛපීළිතා කෙචි අභබ්බා ඣානාධිගමාය, තෙ කථං තත්ථ නිබ්බත්තන්තීති. දෙවලොකෙ පටිලද්ධජ්ඣානවසෙන. තදා හි ‘‘වස්සසතසහස්සස්සච්චයෙන කප්පුට්ඨානං භවිස්සතී’’ති ලොකබ්යූහා නාම කාමාවචරදෙවා මුත්තසිරා විකිණ්ණකෙසා රුදමුඛා අස්සූනි හත්ථෙහි පුඤ්ඡමානා රත්තවත්ථනිවත්ථා අතිවිය විරූපවෙසධාරිනො හුත්වා මනුස්සපථෙ විචරන්තා එවං ආරොචෙන්ති ‘‘මාරිසා ඉතො වස්සසතසහස්සස්සච්චයෙන කප්පවුට්ඨානං භවිස්සති, අයං ලොකො විනස්සිස්සති, මහාසමුද්දොපි උස්සුස්සිස්සති, අයඤ්ච මහාපථවී සිනෙරු ච පබ්බතරාජා උද්දය්හිස්සන්ති විනස්සිස්සන්ති. යාව බ්රහ්මලොකා ලොකවිනාසො භවිස්සති. මෙත්තං මාරිසා භාවෙථ, කරුණං, මුදිතං, උපෙක්ඛං මාරිසා භාවෙථ, මාතරං උපට්ඨහථ, පිතරං උපට්ඨහථ, කුලෙ ජෙට්ඨාපචායිනො හොථා’’ති.
තෙසං වචනං සුත්වා යෙභුය්යෙන මනුස්සා ච භුම්මදෙවතා ච සංවෙගජාතා අඤ්ඤමඤ්ඤං මුදුචිත්තා හුත්වා මෙත්තාදීනි පුඤ්ඤානි කරිත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්ති. තත්ථ දිබ්බසුධාභොජනං භුඤ්ජිත්වා වායොකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා ඣානං පටිලභන්ති. තදඤ්ඤෙ පන අපරාපරියවෙදනීයෙන කම්මෙන දෙවලොකෙ නිබ්බත්තන්ති. අපරාපරියවෙදනීයකම්මරහිතො හි සංසාරෙ සංසරමානො සත්තො නාම නත්ථි. තෙපි තත්ථ තථෙව ඣානං පටිලභන්ති. එවං දෙවලොකෙ පටිලද්ධජ්ඣානවසෙන සබ්බෙපි බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්තන්තීති.
වස්සූපච්ඡෙදතො පන උද්ධං දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන දුතියො සූරියො පාතුභවති. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා ‘‘හොති ඛො සො, භික්ඛවෙ, සමයො’’ති සත්තසූරියං (අ. නි. 7.66) විත්ථාරෙතබ්බං. පාතුභූතෙ ච පන තස්මිං නෙව ¶ රත්තිපරිච්ඡෙදො, න දිවාපරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති. එකො සූරියො උට්ඨෙති, එකො අත්ථං ගච්ඡති. අවිච්ඡින්නසූරියසන්තාපොව ලොකො හොති. යථා ච පකතිසූරියෙ සූරියදෙවපුත්තො හොති, එවං කප්පවිනාසකසූරියෙ නත්ථි. තත්ථ පකතිසූරියෙ ¶ වත්තමානෙ ආකාසෙ වලාහකාපි ධූමසිඛාපි චරන්ති. කප්පවිනාසකසූරියෙ වත්තමානෙ විගතධූමවලාහකං ආදාසමණ්ඩලං විය නිම්මලං නභං හොති. ඨපෙත්වා පඤ්ච මහානදියො සෙසකුන්නදීආදීසු උදකං සුස්සති.
තතොපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන තතියො සූරියො පාතුභවති. යස්ස පාතුභාවා මහානදියොපි සුස්සන්ති.
තතොපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන චතුත්ථො සූරියො පාතුභවති. යස්ස පාතුභාවා හිමවති මහානදීනං පභවා ‘‘සීහපපාතො හංසපාතනො කණ්ණමුණ්ඩකො රථකාරදහො අනොතත්තදහො ඡද්දන්තදහො කුණාලදහො’’ති ඉමෙ සත්ත මහාසරා සුස්සන්ති.
තතොපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන පඤ්චමො සූරියො පාතුභවති. යස්ස පාතුභාවා අනුපුබ්බෙන මහාසමුද්දෙ අඞ්ගුලිපබ්බතෙමනමත්තම්පි උදකං න සණ්ඨාති.
තතොපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන ඡට්ඨො සූරියො පාතුභවති. යස්ස පාතුභාවා සකලචක්කවාළං එකධූමං හොති. පරියාදිණ්ණසිනෙහං ධූමෙන. යථා චිදං, එවං කොටිසතසහස්සචක්කවාළානිපි.
තතොපි දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන සත්තමො සූරියො පාතුභවති. යස්ස පාතුභාවා සකලචක්කවාළං එකජාලං හොති සද්ධිං කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙහි. යොජනසතිකාදිභෙදානි සිනෙරුකූටානිපි පලුජ්ජිත්වා ආකාසෙයෙව අන්තරධායන්ති. සා අග්ගිජාලා උට්ඨහිත්වා චාතුමහාරාජිකෙ ගණ්හාති. තත්ථ කනකවිමානරතනවිමානමණිවිමානානි ඣාපෙත්වා තාවතිංසභවනං ගණ්හාති. එතෙනෙව උපායෙන යාව පඨමජ්ඣානභූමිං ගණ්හාති. තත්ථ තයොපි බ්රහ්මලොකෙ ඣාපෙත්වා ආභස්සරෙ ආහච්ච තිට්ඨති. සා යාව අණුමත්තම්පි සඞ්ඛාරගතං අත්ථි, තාව න නිබ්බායති. සබ්බසඞ්ඛාරපරික්ඛයා පන සප්පිතෙලඣාපනග්ගිසිඛා විය ඡාරිකම්පි ¶ අනවසෙසෙත්වා නිබ්බායති. හෙට්ඨාආකාසෙන සහ උපරිආකාසො එකො හොති මහන්ධකාරො.
406. අථ දීඝස්ස අද්ධුනො අච්චයෙන මහාමෙඝො උට්ඨහිත්වා පඨමං සුඛුමං සුඛුමං වස්සති ¶ . අනුපුබ්බෙන කුමුදනාළයට්ඨිමුසලතාලක්ඛන්ධාදිප්පමාණාහි ධාරාහි වස්සන්තො කොටිසතසහස්සචක්කවාළෙසු සබ්බං දඩ්ඪට්ඨානං පූරෙත්වා අන්තරධායති. තං උදකං හෙට්ඨා ච තිරියඤ්ච වාතො සමුට්ඨහිත්වා ඝනං කරොති පරිවටුමං පදුමිනිපත්තෙ උදකබින්දුසදිසං. කථං තාව මහන්තං උදකරාසිං ඝනං කරොතීති චෙ? විවරසම්පදානතො. තඤ්හිස්ස තම්හි තම්හි විවරං දෙති. තං එවං වාතෙන සම්පිණ්ඩියමානං ඝනං කරියමානං පරික්ඛයමානං අනුපුබ්බෙන හෙට්ඨා ඔතරති. ඔතිණ්ණෙ ඔතිණ්ණෙ උදකෙ බ්රහ්මලොකට්ඨානෙ බ්රහ්මලොකා, උපරි චතුකාමාවචරදෙවලොකට්ඨානෙ ච දෙවලොකා පාතුභවන්ති.
පුරිමපථවිට්ඨානං ඔතිණ්ණෙ පන බලවවාතා උප්පජ්ජන්ති. තෙ තං පිහිතද්වාරෙ ධමකරණෙ ඨිතඋදකමිව නිරස්සාසං කත්වා රුන්ධන්ති. මධුරොදකං පරික්ඛයං ගච්ඡමානං උපරි රසපථවිං සමුට්ඨාපෙති. සා වණ්ණසම්පන්නා චෙව හොති ගන්ධරසසම්පන්නා ච නිරුදකපායාසස්ස උපරි පටලං විය.
තදා ච ආභස්සරබ්රහ්මලොකෙ පඨමතරාභිනිබ්බත්තා සත්තා ආයුක්ඛයා වා පුඤ්ඤක්ඛයා වා තතො චවිත්වා ඉධූපපජ්ජන්ති. තෙ හොන්ති සයංපභා අන්තලික්ඛචරා. තෙ අග්ගඤ්ඤසුත්තෙ (දී. නි. 3.119) වුත්තනයෙන තං රසපථවිං සායිත්වා තණ්හාභිභූතා ආලුප්පකාරකං පරිභුඤ්ජිතුං උපක්කමන්ති. අථ නෙසං සයංපභා අන්තරධායති, අන්ධකාරො හොති. තෙ අන්ධකාරං දිස්වා භායන්ති.
තතො නෙසං භයං නාසෙත්වා සූරභාවං ජනයන්තං පරිපුණ්ණපණ්ණාසයොජනං සූරියමණ්ඩලං පාතුභවති, තෙ තං දිස්වා ‘‘ආලොකං පටිලභිම්හා’’ති හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා ‘‘අම්හාකං භීතානං භයං නාසෙත්වා සූරභාවං ජනයන්තො උට්ඨිතො, තස්මා ‘‘සූරියො හොතූ’’ති සූරියොත්වෙවස්ස නාමං කරොන්ති.
අථ ¶ සූරියෙ දිවසං ආලොකං කත්වා අත්ථඞ්ගතෙ යම්පි ආලොකං ලභිම්හා, සොපි නො නට්ඨොති පුන භීතා හොන්ති. තෙසං එවං හොති ‘‘සාධු වතස්ස සචෙ අඤ්ඤං ආලොකං ලභෙය්යාමා’’ති. තෙසං චිත්තං ඤත්වා විය එකූනපණ්ණාසයොජනං චන්දමණ්ඩලං පාතුභවති. තෙ තං දිස්වා භිය්යොසො මත්තාය හට්ඨතුට්ඨා හුත්වා ‘‘අම්හාකං ඡන්දං ඤත්වා විය උට්ඨිතො, තස්මා චන්දො හොතූ’’ති ¶ චන්දොත්වෙවස්ස නාමං කරොන්ති. එවං චන්දිමසූරියෙසු පාතුභූතෙසු නක්ඛත්තානි තාරකරූපානි පාතුභවන්ති.
තතො පභුති රත්තින්දිවා පඤ්ඤායන්ති, අනුක්කමෙන ච මාසද්ධමාසඋතුසංවච්ඡරා. චන්දිමසූරියානං පන පාතුභූතදිවසෙයෙව සිනෙරුචක්කවාළහිමවන්තපබ්බතා පාතුභවන්ති. තෙ ච ඛො අපුබ්බං අචරිමං ඵග්ගුණපුණ්ණමදිවසෙයෙව පාතුභවන්ති. කථං? යථා නාම කඞ්ගුභත්තෙ පච්චමානෙ එකප්පහාරෙනෙව පුප්ඵුළකානි උට්ඨහන්ති. එකෙ පදෙසා ථූපථූපා හොන්ති, එකෙ නින්නනින්නා, එකෙ සමසමා. එවමෙවං ථූපථූපට්ඨානෙ පබ්බතා හොන්ති, නින්නනින්නට්ඨානෙ සමුද්දා, සමසමට්ඨානෙ දීපාති.
අථ තෙසං සත්තානං රසපථවිං පරිභුඤ්ජන්තානං කමෙන එකච්චෙ වණ්ණවන්තො, එකච්චෙ දුබ්බණ්ණා හොන්ති. තත්ථ වණ්ණවන්තො දුබ්බණ්ණෙ අතිමඤ්ඤන්ති. තෙසං අතිමානපච්චයා සාපි රසපථවී අන්තරධායති. භූමිපප්පටකො පාතුභවති. අථ නෙසං තෙනෙව නයෙන සොපි අන්තරධායති. පදාලතා පාතුභවති. තෙනෙව නයෙන සාපි අන්තරධායති. අකට්ඨපාකො සාලි පාතුභවති අකණො අථුසො සුද්ධො සුගන්ධො තණ්ඩුලප්ඵලො.
තතො නෙසං භාජනානි උප්පජ්ජන්ති. තෙ සාලිං භාජනෙ ඨපෙත්වා පාසාණපිට්ඨියා ඨපෙන්ති, සයමෙව ජාලසිඛා උට්ඨහිත්වා තං පචති. සො හොති ඔදනො සුමනජාතිපුප්ඵසදිසො, න තස්ස සූපෙන වා බ්යඤ්ජනෙන වා කරණීයං අත්ථි. යං යං රසං භුඤ්ජිතුකාමා හොන්ති, තං තං රසොව හොති. තෙසං තං ඔළාරිකං ආහාරං ආහරයතං තතො පභුති මුත්තකරීසං සඤ්ජායති. අථ නෙසං තස්ස නික්ඛමනත්ථාය වණමුඛානි පභිජ්ජන්ති, පුරිසස්ස පුරිසභාවො, ඉත්ථියාපි ඉත්ථිභාවො පාතුභවති.
තත්ර ¶ සුදං ඉත්ථී පුරිසං, පුරිසො ච ඉත්ථිං අතිවෙලං උපනිජ්ඣායති. තෙසං අතිවෙලං උපනිජ්ඣායනපච්චයා කාමපරිළාහො උප්පජ්ජති. තතො මෙථුනධම්මං පටිසෙවන්ති. තෙ අසද්ධම්මපටිසෙවනපච්චයා විඤ්ඤූහි ගරහියමානා විහෙඨියමානා තස්ස අසද්ධම්මස්ස පටිච්ඡාදනහෙතු අගාරානි කරොන්ති. තෙ අගාරං අජ්ඣාවසමානා අනුක්කමෙන අඤ්ඤතරස්ස අලසජාතිකස්ස සත්තස්ස දිට්ඨානුගතිං ආපජ්ජන්තා සන්නිධිං කරොන්ති. තතො පභුති කණොපි ථුසොපි තණ්ඩුලං පරියොනන්ධති, ලායිතට්ඨානම්පි න පටිවිරූහති.
තෙ ¶ සන්නිපතිත්වා අනුත්ථුනන්ති ‘‘පාපකා වත භො ධම්මා සත්තෙසු පාතුභූතා, මයං හි පුබ්බෙ මනොමයා අහුම්හා’’ති අග්ගඤ්ඤසුත්තෙ (දී. නි. 3.128) වුත්තනයෙන විත්ථාරෙතබ්බං. තතො මරියාදං ඨපෙන්ති. අථ අඤ්ඤතරො සත්තො අඤ්ඤස්ස භාගං අදින්නං ආදියති. තං ද්වික්ඛත්තුං පරිභාසෙත්වා තතියවාරෙ පාණිලෙට්ටුදණ්ඩෙහි පහරන්ති. තෙ එවං අදින්නාදානගරහමුසාවාදදණ්ඩාදානෙසු උප්පන්නෙසු සන්නිපතිත්වා චින්තයන්ති ‘‘යංනූන මයං එකං සත්තං සම්මන්නෙය්යාම, යො නො සම්මා ඛීයිතබ්බං ඛීයෙය්ය, ගරහිතබ්බං ගරහෙය්ය, පබ්බාජෙතබ්බං පබ්බාජෙය්ය, මයං පනස්ස සාලීනං භාගං අනුප්පදස්සාමා’’ති.
එවං කතසන්නිට්ඨානෙසු පන සත්තෙසු ඉමස්මිං තාව කප්පෙ අයමෙව භගවා බොධිසත්තභූතො තෙන සමයෙන තෙසු සත්තෙසු අභිරූපතරො ච දස්සනීයතරො ච මහෙසක්ඛතරො ච බුද්ධිසම්පන්නො පටිබලො නිග්ගහපග්ගහං කාතුං. තෙ තං උපසඞ්කමිත්වා යාචිත්වා සම්මන්නිංසු. සො තෙන මහාජනෙන සම්මතොති මහාසම්මතො, ඛෙත්තානං අධිපතීති ඛත්තියො, ධම්මෙන සමෙන පරෙ රඤ්ජෙතීති රාජාති තීහි නාමෙහි පඤ්ඤායිත්ථ. යඤ්හි ලොකෙ අච්ඡරියට්ඨානං, බොධිසත්තොව තත්ථ ආදිපුරිසොති එවං බොධිසත්තං ආදිං කත්වා ඛත්තියමණ්ඩලෙ සණ්ඨිතෙ අනුපුබ්බෙන බ්රාහ්මණාදයොපි වණ්ණා සණ්ඨහිංසු.
තත්ථ කප්පවිනාසකමහාමෙඝතො යාව ජාලුපච්ඡෙදො, ඉදමෙකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං සංවට්ටොති වුච්චති.
කප්පවිනාසකජාලුපච්ඡෙදතො ¶ යාව කොටිසතසහස්සචක්කවාළපරිපූරකො සම්පත්තිමහාමෙඝො, ඉදං දුතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යං සංවට්ටට්ඨායීති වුච්චති.
සම්පත්තිමහාමෙඝතො යාව චන්දිමසූරියපාතුභාවො, ඉදං තතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යං විවට්ටොති වුච්චති.
චන්දිමසූරියපාතුභාවතො යාව පුන කප්පවිනාසකමහාමෙඝො, ඉදං චතුත්ථං අසඞ්ඛ්යෙය්යං විවට්ටට්ඨායීති වුච්චති. ඉමානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි එකො මහාකප්පො හොති. එවං තාව අග්ගිනා විනාසො ච සණ්ඨහනඤ්ච වෙදිතබ්බං.
407. යස්මිං පන සමයෙ කප්පො උදකෙන නස්සති, ආදිතොව කප්පවිනාසකමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වාති ¶ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. අයං පන විසෙසො, යථා තත්ථ දුතියසූරියො, එවමිධ කප්පවිනාසකො ඛාරුදකමහාමෙඝො වුට්ඨාති. සො ආදිතො සුඛුමං සුඛුමං වස්සන්තො අනුක්කමෙන මහාධාරාහි කොටිසතසහස්සචක්කවාළානං පූරෙන්තො වස්සති. ඛාරුදකෙන ඵුට්ඨඵුට්ඨා පථවීපබ්බතාදයො විලීයන්ති, උදකං සමන්තතො වාතෙහි ධාරියති. පථවිතො යාව දුතියජ්ඣානභූමිං උදකං ගණ්හාති. තත්ථ තයොපි බ්රහ්මලොකෙ විලීයාපෙත්වා සුභකිණ්හෙ ආහච්ච තිට්ඨති. තං යාව අණුමත්තම්පි සඞ්ඛාරගතං අත්ථි, තාව න වූපසම්මති. උදකානුගතං පන සබ්බසඞ්ඛාරගතං අභිභවිත්වා සහසා වූපසම්මති අන්තරධානං ගච්ඡති. හෙට්ඨාආකාසෙන සහ උපරිආකාසො එකො හොති මහන්ධකාරොති සබ්බං වුත්තසදිසං. කෙවලං පනිධ ආභස්සරබ්රහ්මලොකං ආදිං කත්වා ලොකො පාතුභවති. සුභකිණ්හතො ච චවිත්වා ආභස්සරට්ඨානාදීසු සත්තා නිබ්බත්තන්ති.
තත්ථ කප්පවිනාසකමහාමෙඝතො යාව කප්පවිනාසකුදකූපච්ඡෙදො, ඉදමෙකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං. උදකූපච්ඡෙදතො යාව සම්පත්තිමහාමෙඝො, ඉදං දුතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යං. සම්පත්තිමහාමෙඝතො…පෙ… ඉමානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි එකො මහාකප්පො හොති. එවං උදකෙන විනාසො ච සණ්ඨහනඤ්ච වෙදිතබ්බං.
408. යස්මිං ¶ සමයෙ කප්පො වාතෙන විනස්සති, ආදිතොව කප්පවිනාසකමහාමෙඝො උට්ඨහිත්වාති පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං. අයං පන විසෙසො, යථා තත්ථ දුතියසූරියො, එවමිධ කප්පවිනාසනත්ථං වාතො සමුට්ඨාති. සො පඨමං ථූලරජං උට්ඨාපෙති. තතො සණ්හරජං සුඛුමවාලිකං ථූලවාලිකං සක්ඛරපාසාණාදයොති යාව කූටාගාරමත්තෙ පාසාණෙ විසමට්ඨානෙ ඨිතමහාරුක්ඛෙ ච උට්ඨාපෙති. තෙ පථවිතො නභමුග්ගතා න ච පුන පතන්ති. තත්ථෙව චුණ්ණවිචුණ්ණා හුත්වා අභාවං ගච්ඡන්ති.
අථානුක්කමෙන හෙට්ඨා මහාපථවියා වාතො සමුට්ඨහිත්වා පථවිං පරිවත්තෙත්වා උද්ධංමූලං කත්වා ආකාසෙ ඛිපති. යොජනසතප්පමාණාපි පථවිප්පදෙසා ද්වියොජනතියොජනචතුයොජනපඤ්චයොජනසතප්පමාණාපි භිජ්ජිත්වා වාතවෙගෙන ඛිත්තා ආකාසෙයෙව චුණ්ණවිචුණ්ණා හුත්වා අභාවං ගච්ඡන්ති. චක්කවාළපබ්බතම්පි සිනෙරුපබ්බතම්පි වාතො උක්ඛිපිත්වා ආකාසෙ ඛිපති. තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිහන්ත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණා හුත්වා විනස්සන්ති. එතෙනෙව උපායෙන භුම්මට්ඨකවිමානානි ච ආකාසට්ඨකවිමානානි ච විනාසෙන්තො ඡකාමාවචරදෙවලොකෙ විනාසෙත්වා කොටිසතසහස්සචක්කවාළානි ¶ විනාසෙති. තත්ථ චක්කවාළා චක්කවාළෙහි හිමවන්තා හිමවන්තෙහි සිනෙරූ සිනෙරූහි අඤ්ඤමඤ්ඤං සමාගන්ත්වා චුණ්ණවිචුණ්ණා හුත්වා විනස්සන්ති. පථවිතො යාව තතියජ්ඣානභූමිං වාතො ගණ්හාති. තත්ථ තයොපි බ්රහ්මලොකෙ විනාසෙත්වා වෙහප්ඵලං ආහච්ච තිට්ඨති. එවං සබ්බසඞ්ඛාරගතං විනාසෙත්වා සයම්පි විනස්සති. හෙට්ඨාආකාසෙන සහ උපරිආකාසො එකො හොති මහන්ධකාරොති සබ්බං වුත්තසදිසං. ඉධ පන සුභකිණ්හබ්රහ්මලොකං ආදිං කත්වා ලොකො පාතුභවති. වෙහප්ඵලතො ච චවිත්වා සුභකිණ්හට්ඨානාදීසු සත්තා නිබ්බත්තන්ති.
තත්ථ කප්පවිනාසකමහාමෙඝතො යාව කප්පවිනාසකවාතූපච්ඡෙදො, ඉදමෙකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං. වාතූපච්ඡෙදතො යාව සම්පත්තිමහාමෙඝො, ඉදං දුතියං අසඞ්ඛ්යෙය්යං…පෙ… ඉමානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි එකො මහාකප්පො හොති. එවං වාතෙන විනාසො ච සණ්ඨහනඤ්ච වෙදිතබ්බං.
409. කිංකාරණා ¶ එවං ලොකො විනස්සති? අකුසලමූලකාරණා. අකුසලමූලෙසු හි උස්සන්නෙසු එවං ලොකො විනස්සති. සො ච ඛො රාගෙ උස්සන්නතරෙ අග්ගිනා විනස්සති. දොසෙ උස්සන්නතරෙ උදකෙන විනස්සති. කෙචි පන දොසෙ උස්සන්නතරෙ අග්ගිනා. රාගෙ උස්සන්නතරෙ උදකෙනාති වදන්ති. මොහෙ උස්සන්නතරෙ වාතෙන විනස්සති. එවං විනස්සන්තොපි ච නිරන්තරමෙව සත්තවාරෙ අග්ගිනා විනස්සති. අට්ඨමෙ වාරෙ උදකෙන. පුන සත්තවාරෙ අග්ගිනා. අට්ඨමෙ වාරෙ උදකෙනාති එවං අට්ඨමෙ අට්ඨමෙ වාරෙ විනස්සන්තො සත්තක්ඛත්තුං උදකෙන විනස්සිත්වා පුන සත්තවාරෙ අග්ගිනා නස්සති. එත්තාවතා තෙසට්ඨි කප්පා අතීතා හොන්ති. එත්ථන්තරෙ උදකෙන නස්සනවාරං සම්පත්තම්පි පටිබාහිත්වා ලද්ධොකාසො වාතො පරිපුණ්ණචතුසට්ඨිකප්පායුකෙ සුභකිණ්හෙ විද්ධංසෙන්තො ලොකං විනාසෙති.
410. පුබ්බෙනිවාසං අනුස්සරන්තොපි ච කප්පානුස්සරණකො භික්ඛු එතෙසු කප්පෙසු අනෙකෙපි සංවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි විවට්ටකප්පෙ අනෙකෙපි සංවට්ටවිවට්ටකප්පෙ අනුස්සරති. කථං? ‘‘අමුත්රාසි’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.244) නයෙන.
තත්ථ අමුත්රාසින්ති අමුම්හි සංවට්ටකප්පෙ අහං අමුම්හි භවෙ වා යොනියා වා ගතියා වා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා වා සත්තාවාසෙ වා සත්තනිකායෙ වා ආසිං. එවංනාමොති තිස්සො වා ඵුස්සො වා. එවංගොත්තොති කච්චානො වා කස්සපො වා. ඉදමස්ස අතීතභවෙ අත්තනො නාමගොත්තානුස්සරණවසෙන ¶ වුත්තං. සචෙ පන තස්මිං කාලෙ අත්තනො වණ්ණසම්පත්තිං වා ලූඛපණීතජීවිකභාවං වා සුඛදුක්ඛබහුලතං වා අප්පායුකදීඝායුකභාවං වා අනුස්සරිතුකාමො හොති, තම්පි අනුස්සරතියෙව. තෙනාහ ‘‘එවංවණ්ණො…පෙ… එවමායුපරියන්තො’’ති.
තත්ථ එවංවණ්ණොති ඔදාතො වා සාමො වා. එවමාහාරොති සාලිමංසොදනාහාරො වා පවත්තඵලභොජනො වා. එවං සුඛදුක්ඛපටිසංවෙදීති අනෙකප්පකාරෙන කායිකචෙතසිකානං සාමිසනිරාමිසාදිප්පභෙදානං වා සුඛදුක්ඛානං පටිසංවෙදී. එවමායුපරියන්තොති එවං වස්සසතපරිමාණායුපරියන්තො වා චතුරාසීතිකප්පසතසහස්සායුපරියන්තො වා. සො තතො චුතො අමුත්ර උදපාදින්ති සොහං තතො ¶ භවතො යොනිතො ගතිතො විඤ්ඤාණට්ඨිතිතො සත්තාවාසතො සත්තනිකායතො වා චුතො පුන අමුකස්මිං නාම භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා උදපාදිං. තත්රාපාසින්ති අථ තත්රාපි භවෙ යොනියා ගතියා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා සත්තාවාසෙ සත්තනිකායෙ වා පුන අහොසිං. එවංනාමොතිආදි වුත්තනයමෙව.
අපිච යස්මා අමුත්රාසින්ති ඉදං අනුපුබ්බෙන ආරොහන්තස්ස යාවදිච්ඡකං අනුස්සරණං. සො තතො චුතොති පටිනිවත්තන්තස්ස පච්චවෙක්ඛණං, තස්මා ‘‘ඉධූපපන්නො’’ති ඉමිස්සා ඉධූපපත්තියා අනන්තරමෙවස්ස උපපත්තිට්ඨානං සන්ධාය ‘‘අමුත්ර උදපාදි’’න්ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්රාපාසින්ති එවමාදි පනස්ස තත්ර ඉමිස්සා උපපත්තියා අනන්තරෙ උපපත්තිට්ඨානෙ නාමගොත්තාදීනං අනුස්සරණදස්සනත්ථං වුත්තං. සො තතො චුතො ඉධූපපන්නොති ස්වාහං තතො අනන්තරූපපත්තිට්ඨානතො චුතො ඉධ අසුකස්මිං නාම ඛත්තියකුලෙ වා බ්රාහ්මණකුලෙ වා නිබ්බත්තොති. ඉතීති එවං. සාකාරං සඋද්දෙසන්ති නාමගොත්තවසෙන සඋද්දෙසං, වණ්ණාදිවසෙන සාකාරං. නාමගොත්තෙන හි සත්තො තිස්සො කස්සපොති උද්දිසීයති. වණ්ණාදීහි සාමො ඔදාතොති නානත්තතො පඤ්ඤායති. තස්මා නාමගොත්තං උද්දෙසො, ඉතරෙ ආකාරා. අනෙකවිහිතං පුබ්බෙනිවාසමනුස්සරතීති ඉදං උත්තානත්ථමෙවාති.
පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණකථා නිට්ඨිතා.
චුතූපපාතඤාණකථා
411. සත්තානං ¶ චුතූපපාතඤාණකථාය චුතූපපාතඤාණායාති (දී. නි. 1.247) චුතියා ච උපපාතෙ ච ඤාණාය. යෙන ඤාණෙන සත්තානං චුති ච උපපාතො ච ඤායති, තදත්ථං දිබ්බචක්ඛුඤාණත්ථන්ති වුත්තං හොති. චිත්තං අභිනීහරති අභිනින්නාමෙතීති පරිකම්මචිත්තං අභිනීහරති චෙව අභිනින්නාමෙති ච. සොති සො කතචිත්තාභිනීහාරො භික්ඛු. දිබ්බෙනාතිආදීසු පන දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දෙවතානඤ්හි සුචරිතකම්මනිබ්බත්තං පිත්තසෙම්හරුහිරාදීහි අපලිබුද්ධං උපක්කිලෙසවිමුත්තතාය දූරෙපි ආරම්මණං සම්පටිච්ඡනසමත්ථං දිබ්බං පසාදචක්ඛු හොති. ඉදඤ්චාපි වීරියභාවනාබලනිබ්බත්තං ඤාණචක්ඛු ¶ තාදිසමෙවාති දිබ්බසදිසත්තා දිබ්බං. දිබ්බවිහාරවසෙන පටිලද්ධත්තා අත්තනා ච දිබ්බවිහාරසන්නිස්සිතත්තාපි දිබ්බං. ආලොකපරිග්ගහෙන මහාජුතිකත්තාපි දිබ්බං. තිරොකුට්ටාදිගතරූපදස්සනෙන මහාගතිකත්තාපි දිබ්බං. තං සබ්බං සද්දසත්ථානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං.
දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු. චක්ඛුකිච්චකරණෙන චක්ඛුමිවාතිපි චක්ඛු. චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධං. යො හි චුතිමත්තමෙව පස්සති, න උපපාතං. සො උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො උපපාතමත්තමෙව පස්සති, න චුතිං, සො නවසත්තපාතුභාවදිට්ඨිං ගණ්හාති. යො පන තදුභයං පස්සති, සො යස්මා දුවිධම්පි තං දිට්ඨිගතං අතිවත්තති. තස්මාස්ස තංදස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතු හොති. උභයම්පි චෙතං බුද්ධපුත්තා පස්සන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘චුතූපපාතදස්සනෙන දිට්ඨිවිසුද්ධිහෙතුත්තා විසුද්ධ’’න්ති.
මනුස්සූපචාරං අතික්කමිත්වා රූපදස්සනෙන අතික්කන්තමානුසකං, මානුසකං වා මංසචක්ඛුං අතික්කන්තත්තා අතික්කන්තමානුසකන්ති වෙදිතබ්බං. තෙන දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙන අතික්කන්තමානුසකෙන. සත්තෙ පස්සතීති මනුස්සානං මංසචක්ඛුනා විය සත්තෙ ඔලොකෙති.
චවමානෙ උපපජ්ජමානෙති එත්ථ චුතික්ඛණෙ උපපත්තික්ඛණෙ වා දිබ්බචක්ඛුනා දට්ඨුං න සක්කා. යෙ පන ආසන්නචුතිකා ඉදානි චවිස්සන්ති, තෙ චවමානා. යෙ ච ගහිතපටිසන්ධිකා සම්පතිනිබ්බත්තාව, තෙ උපපජ්ජමානාති අධිප්පෙතා. තෙ එවරූපෙ චවමානෙ ච උපපජ්ජමානෙ ච පස්සතීති දස්සෙති.
හීනෙති ¶ මොහනිස්සන්දයුත්තත්තා හීනානං ජාතිකුලභොගාදීනං වසෙන හීළිතෙ ඔහීළිතෙ ඔඤ්ඤාතෙ අවඤ්ඤාතෙ. පණීතෙති අමොහනිස්සන්දයුත්තත්තා තබ්බිපරීතෙ. සුවණ්ණෙති අදොසනිස්සන්දයුත්තත්තා ඉට්ඨකන්තමනාපවණ්ණයුත්තෙ. දුබ්බණ්ණෙති දොසනිස්සන්දයුත්තත්තා අනිට්ඨාකන්තඅමනාපවණ්ණයුත්තෙ. අනභිරූපෙ විරූපෙතිපි අත්ථො. සුගතෙති සුගතිගතෙ. අලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා අඩ්ඪෙ මහද්ධනෙ. දුග්ගතෙති දුග්ගතිගතෙ. ලොභනිස්සන්දයුත්තත්තා වා දලිද්දෙ අප්පන්නපානෙ.
යථාකම්මුපගෙති යං යං කම්මං උපචිතං, තෙන තෙන උපගතෙ. තත්ථ පුරිමෙහි චවමානෙතිආදීහි දිබ්බචක්ඛුකිච්චං වුත්තං. ඉමිනා පන පදෙන යථාකම්මුපගඤාණකිච්චං. තස්ස ච ඤාණස්ස අයමුප්පත්තික්කමො, ඉධ භික්ඛු හෙට්ඨා නිරයාභිමුඛං ¶ ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නෙරයිකෙ සත්තෙ පස්සති මහාදුක්ඛමනුභවමානෙ. තං දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසිකරොති ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං දුක්ඛං අනුභවන්තී’’ති. අථස්ස ඉදං නාම කත්වාති තංකම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. තථා උපරිදෙවලොකාභිමුඛං ආලොකං වඩ්ඪෙත්වා නන්දනවනමිස්සකවනඵාරුසකවනාදීසු සත්තෙ පස්සති මහාසම්පත්තිං අනුභවමානෙ. තම්පි දස්සනං දිබ්බචක්ඛුකිච්චමෙව. සො එවං මනසිකරොති ‘‘කිං නු ඛො කම්මං කත්වා ඉමෙ සත්තා එතං සම්පත්තිං අනුභවන්තී’’ති. අථස්ස ඉදං නාම කත්වාති තංකම්මාරම්මණං ඤාණං උප්පජ්ජති. ඉදං යථාකම්මුපගඤාණං නාම. ඉමස්ස විසුං පරිකම්මං නාම නත්ථි, යථා චිමස්ස, එවං අනාගතංසඤාණස්සාපි. දිබ්බචක්ඛුපාදකානෙව හි ඉමානි දිබ්බචක්ඛුනා සහෙව ඉජ්ඣන්ති.
කායදුච්චරිතෙනාතිආදීසු දුට්ඨු චරිතං, දුට්ඨං වා චරිතං කිලෙසපූතිකත්තාති දුච්චරිතං. කායෙන දුච්චරිතං, කායතො වා උප්පන්නං දුච්චරිතන්ති කායදුච්චරිතං, ඉතරෙසුපි එසෙව නයො. සමන්නාගතාති සමඞ්ගීභූතා. අරියානං උපවාදකාති බුද්ධපච්චෙකබුද්ධසාවකානං අරියානං අන්තමසො ගිහිසොතාපන්නානම්පි අනත්ථකාමා හුත්වා අන්තිමවත්ථුනා වා ගුණපරිධංසනෙන වා උපවාදකා අක්කොසකා ගරහකාති වුත්තං හොති. තත්ථ නත්ථි ඉමෙසං සමණධම්මො, අස්සමණා එතෙති වදන්තො අන්තිමවත්ථුනා උපවදති. නත්ථි ඉමෙසං ඣානං වා විමොක්ඛො වා මග්ගො වා ඵලං වාතිආදීනි වදන්තො ගුණපරිධංසනවසෙන උපවදතීති වෙදිතබ්බො. සො ච ජානං වා උපවදෙය්ය අජානං වා, උභයථාපි අරියූපවාදොව හොති. භාරියං කම්මං ආනන්තරියසදිසං සග්ගාවරණඤ්ච මග්ගාවරණඤ්ච, සතෙකිච්ඡං පන හොති. තස්ස ආවිභාවත්ථං ඉදං වත්ථු වෙදිතබ්බං.
අඤ්ඤතරස්මිං ¶ කිර ගාමෙ එකො ථෙරො ච දහරභික්ඛු ච පිණ්ඩාය චරන්ති. තෙ පඨමඝරෙයෙව උළුඞ්කමත්තං උණ්හයාගුං ලභිංසු. ථෙරස්ස ච කුච්ඡිවාතො රුජ්ඣති. සො චින්තෙසි ‘‘අයං යාගු මය්හං සප්පායා, යාව න සීතලා හොති, තාව නං පිවාමී’’ති. සො මනුස්සෙහි උම්මාරත්ථාය ආහටෙ දාරුඛණ්ඩෙ නිසීදිත්වා පිවි. ඉතරො තං ජිගුච්ඡන්තො ‘‘අතිඛුද්දාභිභූතො මහල්ලකො, අම්හාකං ලජ්ජිතබ්බකං අකාසී’’ති ආහ. ථෙරො ¶ ගාමෙ චරිත්වා විහාරං ගන්ත්වා දහරභික්ඛුං ආහ ‘‘අත්ථි තෙ, ආවුසො, ඉමස්මිං සාසනෙ පතිට්ඨා’’ති? ආම, භන්තෙ, සොතාපන්නො අහන්ති. තෙන හාවුසො, උපරිමග්ගත්ථාය වායාමං මා අකාසි. ඛීණාසවො තයා උපවදිතොති. සො තං ඛමාපෙසි. තෙනස්ස තං කම්මං පාකතිකං අහොසි.
තස්මා යො අඤ්ඤොපි අරියං උපවදති, තෙන ගන්ත්වා සචෙ අත්තනා වුඩ්ඪතරො හොති, උක්කුටිකං නිසීදිත්වා ‘‘අහං ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමාහී’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ නවකතරො හොති, වන්දිත්වා උක්කුටිකං නිසීදිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, තුම්හෙ ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ ඛමථා’’ති ඛමාපෙතබ්බො. සචෙ දිසාපක්කන්තො හොති, සයං වා ගන්ත්වා සද්ධිවිහාරිකාදිකෙ වා පෙසෙත්වා ඛමාපෙතබ්බො.
සචෙ ච නාපි ගන්තුං, න පෙසෙතුං සක්කා හොති, යෙ තස්මිං විහාරෙ භික්ඛූ වසන්ති, තෙසං සන්තිකං ගන්ත්වා සචෙ නවකතරා හොන්ති, උක්කුටිකං නිසීදිත්වා, සචෙ වුඩ්ඪතරා, වුඩ්ඪෙ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අසුකං නාම ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, ඛමතු මෙ සො ආයස්මා’’ති වත්වා ඛමාපෙතබ්බං. සම්මුඛා අඛමන්තෙපි එතදෙව කත්තබ්බං.
සචෙ එකචාරිකභික්ඛු හොති, නෙවස්ස වසනට්ඨානං, න ගතට්ඨානං පඤ්ඤායති, එකස්ස පණ්ඩිතස්ස භික්ඛුනො සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘අහං, භන්තෙ, අසුකං නාම ආයස්මන්තං ඉදඤ්චිදඤ්ච අවචං, තං මෙ අනුස්සරතො විප්පටිසාරො හොති, කිං කරොමී’’ති වත්තබ්බං. සො වක්ඛති ‘‘තුම්හෙ මා චින්තයිත්ථ, ථෙරො තුම්හාකං ඛමති, චිත්තං වූපසමෙථා’’ති. තෙනාපි අරියස්ස ගතදිසාභිමුඛෙන අඤ්ජලිං පග්ගහෙත්වා ඛමතූති වත්තබ්බං. සචෙ සො පරිනිබ්බුතො හොති, පරිනිබ්බුතමඤ්චට්ඨානං ගන්ත්වා යාවසිවථිකං ගන්ත්වාපි ඛමාපෙතබ්බං. එවං කතෙ නෙව සග්ගාවරණං, න මග්ගාවරණං හොති, පාකතිකමෙව හොතීති.
මිච්ඡාදිට්ඨිකාති ¶ විපරීතදස්සනා. මිච්ඡාදිට්ඨිකම්මසමාදානාති මිච්ඡාදිට්ඨිවසෙන සමාදින්නනානාවිධකම්මා, යෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිමූලකෙසු කායකම්මාදීසු අඤ්ඤෙපි සමාදපෙන්ති. එත්ථ ච වචීදුච්චරිතග්ගහණෙනෙව අරියූපවාදෙ මනොදුච්චරිතග්ගහණෙන ච මිච්ඡාදිට්ඨියා සඞ්ගහිතායපි ඉමෙසං ද්වින්නං පුන වචනං ¶ මහාසාවජ්ජභාවදස්සනත්ථන්ති වෙදිතබ්බං. මහාසාවජ්ජො හි අරියූපවාදො, ආනන්තරියසදිසත්තා. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘සෙය්යථාපි, සාරිපුත්ත, භික්ඛු සීලසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අඤ්ඤං ආරාධෙය්ය, එවංසම්පදමිදං, සාරිපුත්ත, වදාමි තං වාචං අප්පහාය තං චිත්තං අප්පහාය තං දිට්ඨිං අප්පටිනිස්සජ්ජිත්වා යථාභතං නික්ඛිත්තො, එවං නිරයෙ’’ති (ම. නි. 1.149). මිච්ඡාදිට්ඨිතො ච මහාසාවජ්ජතරං නාම අඤ්ඤං නත්ථි. යථාහ ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං මහාසාවජ්ජං, යථයිදං, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාදිට්ඨිපරමානි, භික්ඛවෙ, වජ්ජානී’’ති (අ. නි. 1.310).
කායස්ස භෙදාති උපාදිණ්ණක්ඛන්ධපරිච්චාගා. පරම්මරණාති තදනන්තරං අභිනිබ්බත්තික්ඛන්ධග්ගහණෙ. අථ වා කායස්ස භෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදා. පරම්මරණාති චුතිචිත්තතො උද්ධං. අපායන්ති එවමාදි සබ්බං නිරයවෙවචනමෙව.
නිරයො හි සග්ගමොක්ඛහෙතුභූතා පුඤ්ඤසම්මතා අයා අපෙතත්තා, සුඛානං වා ආයස්ස අභාවා අපායො. දුක්ඛස්ස ගති පටිසරණන්ති දුග්ගති, දොසබහුලතාය වා දුට්ඨෙන කම්මුනා නිබ්බත්තා ගතීති දුග්ගති. විවසා නිපතන්ති එත්ථ දුක්කටකාරිනොති විනිපාතො. විනස්සන්තා වා එත්ථ පතන්ති සංභිජ්ජමානඞ්ගපච්චඞ්ගාතිපි විනිපාතො. නත්ථි එත්ථ අස්සාදසඤ්ඤිතො අයොති නිරයො.
අථ වා අපායග්ගහණෙන තිරච්ඡානයොනිං දීපෙති. තිරච්ඡානයොනි හි අපායො සුගතිතො අපෙතත්තා, න දුග්ගති මහෙසක්ඛානං නාගරාජාදීනං සම්භවතො. දුග්ගතිග්ගහණෙන පෙත්තිවිසයං. සො හි අපායො චෙව දුග්ගති ච, සුගතිතො අපෙතත්තා දුක්ඛස්ස ච ගතිභූතත්තා. න තු විනිපාතො අසුරසදිසං අවිනිපතිතත්තා. විනිපාතග්ගහණෙන අසුරකායං. සො හි යථාවුත්තෙන අත්ථෙන අපායො චෙව දුග්ගති ච සබ්බසමුස්සයෙහි ච විනිපතිතත්තා විනිපාතොති වුච්චති. නිරයග්ගහණෙන ¶ අවීචිආදිඅනෙකප්පකාරං නිරයමෙවාති. උපපන්නාති උපගතා, තත්ථ අභිනිබ්බත්තාති අධිප්පායො. වුත්තවිපරියායෙන සුක්කපක්ඛො වෙදිතබ්බො.
අයං ¶ පන විසෙසො, තත්ථ සුගතිග්ගහණෙන මනුස්සගතිපි සඞ්ගය්හති. සග්ගග්ගහණෙන දෙවගතියෙව. තත්ථ සුන්දරා ගතීති සුගති. රූපාදීහි විසයෙහි සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො. සො සබ්බොපි ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති අයං වචනත්ථො.
‘‘ඉති දිබ්බෙන චක්ඛුනා’’තිආදි සබ්බං නිගමනවචනං. එවං දිබ්බෙන චක්ඛුනා…පෙ… පස්සතීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො.
412. එවං පස්සිතුකාමෙන පන ආදිකම්මිකෙන කුලපුත්තෙන කසිණාරම්මණං අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානං සබ්බාකාරෙන අභිනීහාරක්ඛමං කත්වා ‘‘තෙජොකසිණං, ඔදාතකසිණං, ආලොකකසිණ’’න්ති ඉමෙසු තීසු කසිණෙසු අඤ්ඤතරං ආසන්නං කාතබ්බං. උපචාරජ්ඣානගොචරං කත්වා වඩ්ඪෙත්වා ඨපෙතබ්බං. න තත්ථ අප්පනා උප්පාදෙතබ්බාති අධිප්පායො. සචෙ හි උප්පාදෙති, පාදකජ්ඣානනිස්සයං හොති, න පරිකම්මනිස්සයං. ඉමෙසු ච පන තීසු ආලොකකසිණංයෙව සෙට්ඨතරං. තස්මා තං වා ඉතරෙසං වා අඤ්ඤතරං කසිණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන උප්පාදෙත්වා උපචාරභූමියංයෙව ඨත්වා වඩ්ඪෙතබ්බං. වඩ්ඪනානයොපි චස්ස තත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
වඩ්ඪිතට්ඨානස්ස අන්තොයෙව රූපගතං පස්සිතබ්බං. රූපගතං පස්සතො පනස්ස පරිකම්මස්ස වාරො අතික්කමති. තතො ආලොකො අන්තරධායති. තස්මිං අන්තරහිතෙ රූපගතම්පි න දිස්සති. අථානෙන පුනප්පුනං පාදකජ්ඣානමෙව පවිසිත්වා තතො වුට්ඨාය ආලොකො ඵරිතබ්බො. එවං අනුක්කමෙන ආලොකො ථාමගතො හොතීති එත්ථ ආලොකො හොතූති යත්තකං ඨානං පරිච්ඡින්දති, තත්ථ ආලොකො තිට්ඨතියෙව. දිවසම්පි නිසීදිත්වා පස්සතො රූපදස්සනං හොති. රත්තිං තිණුක්කාය මග්ගපටිපන්නො චෙත්ථ පුරිසො ඔපම්මං.
එකො කිර රත්තිං තිණුක්කාය මග්ගං පටිපජ්ජි. තස්ස සා තිණුක්කා විජ්ඣායි. අථස්ස සමවිසමානි න පඤ්ඤායිංසු. සො තං තිණුක්කං භූමියං ඝංසිත්වා තිණුක්කා පුන උජ්ජාලෙසි. සා පජ්ජලිත්වා පුරිමාලොකතො මහන්තතරං ආලොකං අකාසි. එවං පුනප්පුනං විජ්ඣාතං ¶ උජ්ජාලයතො කමෙන සූරියො උට්ඨාසි. සූරියෙ උට්ඨිතෙ උක්කාය කම්මං නත්ථීති තං ඡඩ්ඩෙත්වා දිවසම්පි අගමාසි. තත්ථ උක්කාලොකො විය පරිකම්මකාලෙ කසිණාලොකො. උක්කාය ¶ විජ්ඣාතාය සමවිසමානං අදස්සනං විය රූපගතං පස්සතො පරිකම්මස්ස වාරාතික්කමෙන ආලොකෙ අන්තරහිතෙ රූපගතානං අදස්සනං. උක්කාය ඝංසනං විය පුනප්පුනං පවෙසනං. උක්කාය පුරිමාලොකතො මහන්තතරාලොකකරණං විය පුන පරිකම්මං කරොතො බලවතරාලොකඵරණං. සූරියුට්ඨානං විය ථාමගතාලොකස්ස යථාපරිච්ඡෙදෙන ඨානං. තිණුක්කං ඡඩ්ඩෙත්වා දිවසම්පි ගමනං විය පරිත්තාලොකං ඡඩ්ඩෙත්වා ථාමගතෙනාලොකෙන දිවසම්පි රූපදස්සනං.
තත්ථ යදා තස්ස භික්ඛුනො මංසචක්ඛුස්ස අනාපාථගතං අන්තොකුච්ඡිගතං හදයවත්ථුනිස්සිතං හෙට්ඨාපථවීතලනිස්සිතං තිරොකුට්ටපබ්බතපාකාරගතං පරචක්කවාළගතන්ති ඉදං රූපං ඤාණචක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡති, මංසචක්ඛුනා දිස්සමානං විය හොති, තදා දිබ්බචක්ඛු උප්පන්නං හොතීති වෙදිතබ්බං. තදෙව චෙත්ථ රූපදස්සනසමත්ථං, න පුබ්බභාගචිත්තානි.
තං පනෙතං පුථුජ්ජනස්ස පරිබන්ධො හොති. කස්මා? සො හි යස්මා යත්ථ යත්ථ ආලොකො හොතූති අධිට්ඨාති, තං තං පථවීසමුද්දපබ්බතෙ විනිවිජ්ඣිත්වාපි එකාලොකං හොති, අථස්ස තත්ථ භයානකානි යක්ඛරක්ඛසාදිරූපානි පස්සතො භයං උප්පජ්ජති. යෙන චිත්තවික්ඛෙපං පත්වා ඣානවිබ්භන්තකො හොති, තස්මා රූපදස්සනෙ අප්පමත්තෙන භවිතබ්බං.
තත්රායං දිබ්බචක්ඛුනො උප්පත්තික්කමො. වුත්තප්පකාරමෙතං රූපමාරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ තදෙව රූපං ආරම්මණං කත්වා චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි උප්පජ්ජන්තීති සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධාපි පුබ්බභාගචිත්තානි සවිතක්කසවිචාරානි කාමාවචරානි. පරියොසානෙ අත්ථසාධකචිත්තං චතුත්ථජ්ඣානිකං රූපාවචරං. තෙන සහජාතං ඤාණං සත්තානං චුතූපපාතෙ ඤාණන්තිපි දිබ්බචක්ඛුඤාණන්තිපි වුච්චතීති.
චුතූපපාතඤාණකථා නිට්ඨිතා.
පකිණ්ණකකථා
ඉති ¶ පඤ්චක්ඛන්ධවිදූ, පඤ්ච අභිඤ්ඤා අවොච යා නාථො;
තා ඤත්වා තාසු අයං, පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යා.
එතාසු ¶ හි යදෙතං චුතූපපාතඤාණසඞ්ඛාතං දිබ්බචක්ඛු, තස්ස අනාගතංසඤාණඤ්ච යථාකම්මුපගඤාණඤ්චාති ද්වෙපි පරිභණ්ඩඤාණානි හොන්ති. ඉති ඉමානි ච ද්වෙ ඉද්ධිවිධාදීනි ච පඤ්චාති සත්ත අභිඤ්ඤාඤාණානි ඉධාගතානි. ඉදානි තෙසං ආරම්මණවිභාගෙ අසම්මොහත්ථං –
ආරම්මණත්තිකා වුත්තා, යෙ චත්තාරො මහෙසිනා;
සත්තන්නමපි ඤාණානං, පවත්තිං තෙසු දීපයෙ.
තත්රායං දීපනා. චත්තාරො හි ආරම්මණත්තිකා මහෙසිනා වුත්තා. කතමෙ චත්තාරො? පරිත්තාරම්මණත්තිකො, මග්ගාරම්මණත්තිකො, අතීතාරම්මණත්තිකො, අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකොති (ධ. ස. තිකමාතිකා 13, 16, 19, 21).
414. තත්ථ ඉද්ධිවිධඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅතීතානාගතපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන සත්තසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි යදා කායං චිත්තසන්නිස්සිතං කත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමො චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙති, මහග්ගතචිත්තෙ සමොදහති සමාරොපෙති, තදා උපයොගලද්ධං ආරම්මණං හොතීති කත්වා රූපකායාරම්මණතො පරිත්තාරම්මණං හොති. යදා චිත්තං කායසන්නිස්සිතං කත්වා දිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමො කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙති, පාදකජ්ඣානචිත්තං රූපකායෙ සමොදහති සමාරොපෙති, තදා උපයොගලද්ධං ආරම්මණං හොතීති කත්වා මහග්ගතචිත්තාරම්මණතො මහග්ගතාරම්මණං හොති.
යස්මා පන තදෙව චිත්තං අතීතං නිරුද්ධං ආරම්මණං කරොති, තස්මා අතීතාරම්මණං හොති. මහාධාතුනිධානෙ මහාකස්සපත්ථෙරාදීනං විය අනාගතං අධිට්ඨහන්තානං අනාගතාරම්මණං හොති. මහාකස්සපත්ථෙරො කිර මහාධාතුනිධානං කරොන්තො ‘‘අනාගතෙ අට්ඨාරසවස්සාධිකානි ද්වෙවස්සසතානි ඉමෙ ගන්ධා මා සුස්සිංසු, පුප්ඵානි මා මිලායිංසු, දීපා මා නිබ්බායිංසූ’’ති ¶ (ධ. ස. අට්ඨ. 1434) අධිට්ඨහි. සබ්බං තථෙව අහොසි. අස්සගුත්තත්ථෙරො වත්තනියසෙනාසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සුක්ඛභත්තං භුඤ්ජමානං දිස්වා උදකසොණ්ඩිං දිවසෙ දිවසෙ පුරෙභත්තෙ දධිරසං හොතූති අධිට්ඨාසි. පුරෙභත්තෙ ගහිතං දධිරසං හොති. පච්ඡාභත්තෙ පාකතිකඋදකමෙව (ධ. ස. අට්ඨ. 1434). කායං පන චිත්තසන්නිස්සිතං ¶ කත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන ගමනකාලෙ පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති.
කායවසෙන චිත්තං, චිත්තවසෙන වා කායං පරිණාමනකාලෙ අත්තනො කුමාරකවණ්ණාදිනිම්මානකාලෙ ච සකායචිත්තානං ආරම්මණකරණතො අජ්ඣත්තාරම්මණං හොති. බහිද්ධා හත්ථිඅස්සාදිදස්සනකාලෙ පන බහිද්ධාරම්මණන්ති එවං තාව ඉද්ධිවිධඤාණස්ස සත්තසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.
415. දිබ්බසොතධාතුඤාණං පරිත්තපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි යස්මා සද්දං ආරම්මණං කරොති, සද්දො ච පරිත්තො, තස්මා පරිත්තාරම්මණං හොති. විජ්ජමානංයෙව පන සද්දං ආරම්මණං කත්වා පවත්තනතො පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති. තං අත්තනො කුච්ඡිසද්දසවනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං. පරෙසං සද්දසවනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණන්ති එවං දිබ්බසොතධාතුඤාණස්ස චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.
416. චෙතොපරියඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණමග්ගඅතීතානාගතපච්චුප්පන්නබහිද්ධාරම්මණවසෙන අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි පරෙසං කාමාවචරචිත්තජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති. රූපාවචරඅරූපාවචරචිත්තජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං හොති. මග්ගඵලජානනකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං හොති.
එත්ථ ච පුථුජ්ජනො සොතාපන්නස්ස චිත්තං න ජානාති. සොතාපන්නො වා සකදාගාමිස්සාති එවං යාව අරහතො නෙතබ්බං. අරහා පන සබ්බෙසං චිත්තං ජානාති. අඤ්ඤොපි ච උපරිමො හෙට්ඨිමස්සාති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො. මග්ගචිත්තාරම්මණකාලෙ මග්ගාරම්මණං හොති. යදා පන අතීතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ ච අනාගතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ ච පරෙසං චිත්තං ජානාති, තදා අතීතාරම්මණං අනාගතාරම්මණඤ්ච හොති.
කථං ¶ පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති. පච්චුප්පන්නං නාම තිවිධං – ඛණපච්චුප්පන්නං, සන්තතිපච්චුප්පන්නං, අද්ධාපච්චුප්පන්නඤ්ච. තත්ථ උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගප්පත්තං ඛණපච්චුප්පන්නං. එකද්වෙසන්තතිවාරපරියාපන්නං සන්තතිපච්චුප්පන්නං. තත්ථ අන්ධකාරෙ නිසීදිත්වා ආලොකට්ඨානං ගතස්ස න තාව ආරම්මණං පාකටං හොති, යාව පන තං පාකටං හොති ¶ , එත්ථන්තරෙ එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. ආලොකට්ඨානෙ විචරිත්වා ඔවරකං පවිට්ඨස්සාපි න තාව සහසා රූපං පාකටං හොති, යාව පන තං පාකටං හොති, එත්ථන්තරෙ එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. දූරෙ ඨත්වා පන රජකානං හත්ථවිකාරං, ඝණ්ඩිභෙරීආකොටනවිකාරඤ්ච දිස්වාපි න තාව සද්දං සුණාති, යාව පන තං සුණාති, එතස්මිම්පි අන්තරෙ එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. එවං තාව මජ්ඣිමභාණකා.
සංයුත්තභාණකා පන රූපසන්තති අරූපසන්තතීති ද්වෙ සන්තතියො වත්වා උදකං අක්කමිත්වා ගතස්ස යාව තීරෙ අක්කන්තඋදකලෙඛා න විප්පසීදති, අද්ධානතො ආගතස්ස යාව කායෙ උසුමභාවො න වූපසම්මති, ආතපා ආගන්ත්වා ගබ්භං පවිට්ඨස්ස යාව අන්ධකාරභාවො න විගච්ඡති, අන්තොගබ්භෙ කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා දිවා වාතපානං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තස්ස යාව අක්ඛීනං ඵන්දනභාවො න වූපසම්මති, අයං රූපසන්තති නාම. ද්වෙ තයො ජවනවාරා අරූපසන්තති නාමාති වත්වා තදුභයම්පි සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාමාති වදන්ති.
එකභවපරිච්ඡින්නං පන අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. යං සන්ධාය භද්දෙකරත්තසුත්තෙ ‘‘යො චාවුසො, මනො යෙ ච ධම්මා උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං, තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගප්පටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගප්පටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරතී’’ති (ම. නි. 3.284) වුත්තං. සන්තතිපච්චුප්පන්නඤ්චෙත්ථ අට්ඨකථාසු ආගතං. අද්ධාපච්චුප්පන්නං සුත්තෙ.
තත්ථ කෙචි ඛණපච්චුප්පන්නං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස ආරම්මණං හොතීති වදන්ති. කිං කාරණා? යස්මා ඉද්ධිමතො ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජතීති. ඉදඤ්ච නෙසං ඔපම්මං, යථා ආකාසෙ ඛිත්තෙ පුප්ඵමුට්ඨිම්හි අවස්සං එකං පුප්ඵං එකස්ස වණ්ටෙන වණ්ටං පටිවිජ්ඣති, එවං පරස්ස චිත්තං ජානිස්සාමීති රාසිවසෙන මහාජනස්ස චිත්තෙ ආවජ්ජිතෙ අවස්සං එකස්ස චිත්තං එකෙන චිත්තෙන උප්පාදක්ඛණෙ වා ඨිතික්ඛණෙ වා භඞ්ගක්ඛණෙ වා පටිවිජ්ඣතීති. තං පන වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි ආවජ්ජන්තො යෙන ච චිත්තෙන ආවජ්ජති ¶ , යෙන ච ජානාති. තෙසං ද්වින්නං සහඨානාභාවතො ආවජ්ජනජවනානඤ්ච අනිට්ඨට්ඨානෙ නානාරම්මණභාවප්පත්තිදොසතො අයුත්තන්ති අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තං.
සන්තතිපච්චුප්පන්නං ¶ පන අද්ධාපච්චුප්පන්නඤ්ච ආරම්මණං හොතීති වෙදිතබ්බං. තත්ථ යං වත්තමානජවනවීථිතො අතීතානාගතවසෙන ද්විත්තිජවනවීථිපරිමාණෙ කාලෙ පරස්ස චිත්තං, තං සබ්බම්පි සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාම. ‘‘අද්ධාපච්චුප්පන්නං පන ජවනවාරෙන දීපෙතබ්බ’’න්ති සංයුත්තට්ඨකථායං වුත්තං. තං සුට්ඨු වුත්තං.
තත්රායං දීපනා, ඉද්ධිමා පරස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො ආවජ්ජති, ආවජ්ජනං ඛණපච්චුප්පන්නං ආරම්මණං කත්වා තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣති. තතො චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි. යෙසං පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං, සෙසානි කාමාවචරානි, තෙසං සබ්බෙසම්පි තදෙව නිරුද්ධං චිත්තමාරම්මණං හොති, න ච තානි නානාරම්මණානි හොන්ති, අද්ධාවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා. එකාරම්මණත්තෙපි ච ඉද්ධිචිත්තමෙව පරස්ස චිත්තං ජානාති, න ඉතරානි. යථා චක්ඛුද්වාරෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව රූපං පස්සති, න ඉතරානීති. ඉති ඉදං සන්තතිපච්චුප්පන්නස්ස චෙව අද්ධාපච්චුප්පන්නස්ස ච වසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති. යස්මා වා සන්තතිපච්චුප්පන්නම්පි අද්ධාපච්චුප්පන්නෙයෙව පතති, තස්මා අද්ධාපච්චුප්පන්නවසෙනෙවෙතං පච්චුප්පන්නාරම්මණන්ති වෙදිතබ්බං. පරස්ස චිත්තාරම්මණත්තායෙව පන බහිද්ධාරම්මණං හොතීති එවං චෙතොපරියඤාණස්ස අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.
417. පුබ්බෙනිවාසඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණමග්ගඅතීතඅජ්ඣත්තබහිද්ධානවත්තබ්බාරම්මණවසෙන අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි කාමාවචරක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති. රූපාවචරාරූපාවචරක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං. අතීතෙ අත්තනා පරෙහි වා භාවිතමග්ගං සච්ඡිකතඵලඤ්ච අනුස්සරණකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං. භාවිතමග්ගමෙව අනුස්සරණකාලෙ මග්ගාරම්මණං. නියමතො පනෙතං අතීතාරම්මණමෙව.
තත්ථ කිඤ්චාපි චෙතොපරියඤාණයථාකම්මුපගඤාණානිපි අතීතාරම්මණානි හොන්ති, අථ ඛො තෙසං චෙතොපරියඤාණස්ස සත්තදිවසබ්භන්තරාතීතං චිත්තමෙව ආරම්මණං. තඤ්හි අඤ්ඤං ඛන්ධං වා ඛන්ධපටිබද්ධං වා න ජානාති. මග්ගසම්පයුත්තචිත්තාරම්මණත්තා පන පරියායතො මග්ගාරම්මණන්ති ¶ වුත්තං. යථාකම්මුපගඤාණස්ස ච අතීතං චෙතනාමත්තමෙව ආරම්මණං. පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස පන අතීතා ඛන්ධා ඛන්ධපටිබද්ධඤ්ච කිඤ්චි අනාරම්මණං නාම නත්ථි ¶ . තඤ්හි අතීතක්ඛන්ධඛන්ධපටිබද්ධෙසු ධම්මෙසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකං හොතීති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ අට්ඨකථානයො. යස්මා පන ‘‘කුසලා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මුපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.404) පට්ඨානෙ වුත්තං. තස්මා චත්තාරොපි ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණයථාකම්මුපගඤාණානං ආරම්මණා හොන්ති. තත්රාපි යථාකම්මුපගඤාණස්ස කුසලාකුසලා එවාති.
අත්තනො ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ පනෙතං අජ්ඣත්තාරම්මණං. පරස්ස ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං. ‘‘අතීතෙ විපස්සී භගවා අහොසි. තස්ස මාතා බන්ධුමතී, පිතා බන්ධුමා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.12) නයෙන නාමගොත්තපථවීනිමිත්තාදිඅනුස්සරණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං හොති. නාමගොත්තන්ති චෙත්ථ ඛන්ධූපනිබන්ධො සම්මුතිසිද්ධො බ්යඤ්ජනත්ථො දට්ඨබ්බො, න බ්යඤ්ජනං. බ්යඤ්ජනඤ්හි සද්දායතනසඞ්ගහිතත්තා පරිත්තං හොති. යථාහ ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පරිත්තාරම්මණා’’ති (විභ. 749). අයමෙත්ථ අම්හාකං ඛන්ති. එවං පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.
418. දිබ්බචක්ඛුඤාණං පරිත්තපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි යස්මා රූපං ආරම්මණං කරොති, රූපඤ්ච පරිත්තං, තස්මා පරිත්තාරම්මණං හොති. විජ්ජමානෙයෙව ච රූපෙ පවත්තත්තා පච්චුප්පන්නාරම්මණං. අත්තනො කුච්ඡිගතාදිරූපදස්සනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං. පරස්ස රූපදස්සනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණන්ති එවං දිබ්බචක්ඛුඤාණස්ස චතූසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.
419. අනාගතංසඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණමග්ගඅනාගතඅජ්ඣත්තබහිද්ධානවත්තබ්බාරම්මණවසෙන අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි ‘‘අයං අනාගතෙ කාමාවචරෙ නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති. ‘‘රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ වා නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං. ‘‘මග්ගං භාවෙස්සති, ඵලං සච්ඡිකරිස්සතී’’ති ජානනකාලෙ ¶ අප්පමාණාරම්මණං. ‘‘මග්ගං භාවෙස්සති’’ච්චෙව ජානනකාලෙ මග්ගාරම්මණං. නියමතො පන තං අනාගතාරම්මණමෙව.
තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි චෙතොපරියඤාණම්පි අනාගතාරම්මණං හොති, අථ ඛො තස්ස සත්තදිවසබ්භන්තරානාගතං චිත්තමෙව ආරම්මණං. තඤ්හි අඤ්ඤං ඛන්ධං වා ඛන්ධපටිබද්ධං වා න ජානාති. අනාගතංසඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසඤාණෙ වුත්තනයෙන අනාගතෙ අනාරම්මණං නාම නත්ථි. ‘‘අහං අමුත්ර නිබ්බත්තිස්සාමී’’ති ජානනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං. ‘‘අසුකො අමුත්ර නිබ්බත්තිස්සතී’’ති ජානනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං. ‘‘අනාගතෙ මෙත්තෙය්යො භගවා උප්පජ්ජිස්සති (දී. නි. 3.107). සුබ්රහ්මා නාමස්ස බ්රාහ්මණො පිතා භවිස්සති. බ්රහ්මවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා’’තිආදිනා පන නයෙන නාමගොත්තජානනකාලෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණෙ වුත්තනයෙනෙව න වත්තබ්බාරම්මණං හොතීති එවං අනාගතංසඤාණස්ස අට්ඨසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා.
420. යථාකම්මුපගඤාණං පරිත්තමහග්ගතඅතීතඅජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණවසෙන පඤ්චසු ආරම්මණෙසු පවත්තති. කථං? තඤ්හි කාමාවචරකම්මජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති. රූපාවචරාරූපාවචරකම්මජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං. අතීතමෙව ජානාතීති අතීතාරම්මණං. අත්තනො කම්මං ජානනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං. පරස්ස කම්මං ජානනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං හොති. එවං යථාකම්මුපගඤාණස්ස පඤ්චසු ආරම්මණෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. යඤ්චෙත්ථ අජ්ඣත්තාරම්මණඤ්චෙව බහිද්ධාරම්මණඤ්චාති වුත්තං, තං කාලෙන අජ්ඣත්තං කාලෙන බහිද්ධා ජානනකාලෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණම්පි හොතියෙවාති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
අභිඤ්ඤානිද්දෙසො නාම
තෙරසමො පරිච්ඡෙදො.