📜
22. ඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසො
පඨමමග්ගඤාණකථා
806. ඉතො ¶ ¶ පරං ගොත්රභුඤාණං හොති, තං මග්ගස්ස ආවජ්ජනට්ඨානියත්තා නෙව පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිං න ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං භජති, අන්තරා අබ්බොහාරිකමෙව හොති. විපස්සනාසොතෙ පතිතත්තා පන විපස්සනාති සඞ්ඛං ගච්ඡති. සොතාපත්තිමග්ගො සකදාගාමිමග්ගො අනාගාමිමග්ගො අරහත්තමග්ගොති ඉමෙසු පන චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම.
තත්ථ පඨමමග්ගඤාණං තාව සම්පාදෙතුකාමෙන අඤ්ඤං කිඤ්චි කාතබ්බං නාම නත්ථි. යඤ්හි අනෙන කාතබ්බං සියා, තං අනුලොමාවසානං විපස්සනං උප්පාදෙන්තෙන කතමෙව. එවං උප්පන්නඅනුලොමඤාණස්ස පනස්ස තෙහි තීහිපි අනුලොමඤාණෙහි අත්තනො බලානුරූපෙන ථූලථූලෙ සච්චපටිච්ඡාදකෙ තමම්හි අන්තරධාපිතෙ සබ්බසඞ්ඛාරගතෙසු චිත්තං න පක්ඛන්දති, න සන්තිට්ඨති, නාධිමුච්චති, න සජ්ජති, න ලග්ගති, න බජ්ඣති. පදුමපලාසතො උදකං විය පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති. සබ්බං නිමිත්තාරම්මණම්පි සබ්බං පවත්තාරම්මණම්පි පලිබොධතො උපට්ඨාති. අථස්ස සබ්බස්මිං නිමිත්තපවත්තාරම්මණෙ පලිබොධතො උපට්ඨිතෙ අනුලොමඤාණස්ස ආසෙවනන්තෙ අනිමිත්තං අප්පවත්තං විසඞ්ඛාරං නිරොධං නිබ්බානං ආරම්මණං කුරුමානං පුථුජ්ජනගොත්තං පුථුජ්ජනසඞ්ඛං පුථුජ්ජනභූමිං අතික්කමමානං අරියගොත්තං අරියසඞ්ඛං අරියභූමිං ඔක්කමමානං නිබ්බානාරම්මණෙ පඨමාවට්ටනපඨමාභොගපඨමසමන්නාහාරභූතං මග්ගස්ස අනන්තරසමනන්තරාසෙවනඋපනිස්සයනත්ථිවිගතවසෙන ඡහි ආකාරෙහි පච්චයභාවං සාධයමානං සිඛාප්පත්තං විපස්සනාය මුද්ධභූතං අපුනරාවට්ටකං උප්පජ්ජති ගොත්රභුඤාණං.
යං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘කථං ¶ බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්රභුඤාණං? උප්පාදං අභිභුය්යතීති ගොත්රභු. පවත්තං…පෙ… උපායාසං අභිභුය්යතීති ගොත්රභු. බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යතීති ගොත්රභු. අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති ගොත්රභු. අප්පවත්තං…පෙ… අනුපායාසං නිරොධං නිබ්බානං පක්ඛන්දතීති ¶ ගොත්රභු. උප්පාදං අභිභුය්යිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති ගොත්රභූ’’ති (පටි. ම. 1.59) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං.
807. තත්රායං එකාවජ්ජනෙන එකවීථියං පවත්තමානානම්පි අනුලොමගොත්රභූනං නානාරම්මණෙ පවත්තනාකාරදීපිකා උපමා – යථා හි මහාමාතිකං ලඞ්ඝිත්වා පරතීරෙ පතිට්ඨාතුකාමො පුරිසො වෙගෙන ධාවිත්වා මාතිකාය ඔරිමතීරෙ රුක්ඛසාඛාය බන්ධිත්වා ඔලම්බිතං රජ්ජුං වා යට්ඨිං වා ගහෙත්වා උල්ලඞ්ඝිත්වා පරතීරනින්නපොණපබ්භාරකායො හුත්වා පරතීරස්ස උපරිභාගං පත්තො තං මුඤ්චිත්වා වෙධමානො පරතීරෙ පතිත්වා සණිකං පතිට්ඨාති, එවමෙවායං යොගාවචරොපි භවයොනිගතිට්ඨිතිනිවාසානං පරතීරභූතෙ නිබ්බානෙ පතිට්ඨාතුකාමො උදයබ්බයානුපස්සනාදිනා වෙගෙන ධාවිත්වා අත්තභාවරුක්ඛසාඛාය බන්ධිත්වා ඔලම්බිතං රූපරජ්ජුං වා වෙදනාදීසු අඤ්ඤතරදණ්ඩං වා අනිච්චන්ති වා දුක්ඛන්ති වා අනත්තාති වාති අනුලොමාවජ්ජනෙන ගහෙත්වා තං අමුඤ්චමානොව පඨමෙන අනුලොමචිත්තෙන උල්ලඞ්ඝිත්වා දුතියෙන පරතීරනින්නපොණපබ්භාරකායො විය නිබ්බානනින්නපොණපබ්භාරමානසො හුත්වා තතියෙන පරතීරස්ස උපරිභාගං පත්තො විය ඉදානි පත්තබ්බස්ස නිබ්බානස්ස ආසන්නො හුත්වා තස්ස චිත්තස්ස නිරොධෙන තං සඞ්ඛාරාරම්මණං මුඤ්චිත්වා ගොත්රභුචිත්තෙන විසඞ්ඛාරෙ පරතීරභූතෙ නිබ්බානෙ පතති. එකාරම්මණෙ පන අලද්ධාසෙවනතාය වෙධමානො සො පුරිසො විය න තාව සුප්පතිට්ඨිතො හොති, තතො මග්ගඤාණෙන පතිට්ඨාතීති.
808. තත්ථ අනුලොමං සච්චපටිච්ඡාදකං කිලෙසතමං විනොදෙතුං සක්කොති, න නිබ්බානමාරම්මණං කාතුං. ගොත්රභු නිබ්බානමෙව ආරම්මණං කාතුං සක්කොති, න සච්චපටිච්ඡාදකං තමං විනොදෙතුං. තත්රායං උපමා – එකො කිර චක්ඛුමා පුරිසො ‘‘නක්ඛත්තයොගං ජානිස්සාමී’’ති රත්තිභාගෙ නික්ඛමිත්වා චන්දං පස්සිතුං උද්ධං උල්ලොකෙසි, තස්ස වලාහකෙහි පටිච්ඡන්නත්තා චන්දො න පඤ්ඤායිත්ථ. අථෙකො වාතො උට්ඨහිත්වා ථූලථූලෙ වලාහකෙ විද්ධංසෙති. අපරො මජ්ඣිමෙ, අපරො සුඛුමෙති. තතො සො පුරිසො විගතවලාහකෙ නභෙ චන්දං දිස්වා නක්ඛත්තයොගං අඤ්ඤාසි.
තත්ථ ¶ ¶ තයො වලාහකා විය සච්චපටිච්ඡාදකථූලමජ්ඣිමසුඛුමං කිලෙසන්ධකාරං, තයො වාතා විය තීණි අනුලොමචිත්තානි, චක්ඛුමා පුරිසො විය ගොත්රභුඤාණං, චන්දො විය නිබ්බානං, එකෙකස්ස වාතස්ස යථාක්කමෙන වලාහකවිද්ධංසනං විය එකෙකස්ස අනුලොමචිත්තස්ස සච්චපටිච්ඡාදකතමවිනොදනං, විගතවලාහකෙ නභෙ තස්ස පුරිසස්ස විසුද්ධචන්දදස්සනං විය විගතෙ සච්චපටිච්ඡාදකෙ තමෙ ගොත්රභුඤාණස්ස විසුද්ධනිබ්බානදස්සනං.
යථෙව හි තයො වාතා චන්දපටිච්ඡාදකෙ වලාහකෙයෙව විද්ධංසෙතුං සක්කොන්ති, න චන්දං දට්ඨුං, එවං අනුලොමානි සච්චපටිච්ඡාදකං තමඤ්ඤෙව විනොදෙතුං සක්කොන්ති, න නිබ්බානං දට්ඨුං. යථා සො පුරිසො චන්දමෙව දට්ඨුං සක්කොති, න වලාහකෙ විද්ධංසෙතුං, එවං ගොත්රභුඤාණං නිබ්බානමෙව දට්ඨුං සක්කොති, න කිලෙසතමං විනොදෙතුං. තෙනෙව චෙතං මග්ගස්ස ආවජ්ජනන්ති වුච්චති. තඤ්හි අනාවජ්ජනම්පි සමානං ආවජ්ජනට්ඨානෙ ඨත්වා ‘‘එවං නිබ්බත්තාහී’’ති මග්ගස්ස සඤ්ඤං දත්වා විය නිරුජ්ඣති. මග්ගොපි තෙන දින්නසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව අවීචිසන්තතිවසෙන තං ඤාණං අනුප්පබන්ධමානො අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං දොසක්ඛන්ධං මොහක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣමානොව පදාලයමානොව නිබ්බත්තති.
809. තත්රායං උපමා – එකො කිර ඉස්සාසො අට්ඨඋසභමත්තෙ පදෙසෙ ඵලකසතං ඨපාපෙත්වා වත්ථෙන මුඛං වෙඨෙත්වා සරං සන්නහිත්වා චක්කයන්තෙ අට්ඨාසි. අඤ්ඤො පුරිසො චක්කයන්තං ආවිජ්ඣිත්වා යදා ඉස්සාසස්ස ඵලකං අභිමුඛං හොති, තදා තත්ථ දණ්ඩකෙන සඤ්ඤං දෙති. ඉස්සාසො දණ්ඩකසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව සරං ඛිපිත්වා ඵලකසතං නිබ්බිජ්ඣති. තත්ථ දණ්ඩකසඤ්ඤං විය ගොත්රභුඤාණං, ඉස්සාසො විය මග්ගඤාණං. ඉස්සාසස්ස දණ්ඩකසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව ඵලකසතනිබ්බිජ්ඣනං විය මග්ගඤාණස්ස ගොත්රභුඤාණෙන දින්නසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අනිබ්බිද්ධපුබ්බානං අපදාලිතපුබ්බානං ලොභදොසමොහක්ඛන්ධානං නිබ්බිජ්ඣනපදාලනං.
810. න කෙවලඤ්චෙස මග්ගො ලොභක්ඛන්ධාදීනං නිබ්බිජ්ඣනමෙව කරොති, අපිච ඛො අනමතග්ගසංසාරවට්ටදුක්ඛසමුද්දං සොසෙති, සබ්බඅපායද්වාරානි පිදහති, සත්තන්නං අරියධනානං සම්මුඛීභාවං කරොති, අට්ඨඞ්ගිකං මිච්ඡාමග්ගං පජහති, සබ්බවෙරභයානි වූපසමෙති, සම්මාසම්බුද්ධස්ස ඔරසපුත්තභාවං උපනෙති ¶ ¶ , අඤ්ඤෙසඤ්ච අනෙකසතානං ආනිසංසානං පටිලාභාය සංවත්තතීති එවං අනෙකානිසංසදායකෙන සොතාපත්තිමග්ගෙන සම්පයුත්තං ඤාණං සොතාපත්තිමග්ගෙ ඤාණන්ති.
පඨමමග්ගඤාණං නිට්ඨිතං.
සොතාපන්නපුග්ගලකථා
811. ඉමස්ස පන ඤාණස්ස අනන්තරං තස්සෙව විපාකභූතානි ද්වෙ තීණි වා ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අනන්තරවිපාකත්තායෙව හි ලොකුත්තරකුසලානං ‘‘සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූ’’ති (ඛු. පා. 6.5) ච ‘‘දන්ධං ආනන්තරිකං පාපුණාති ආසවානං ඛයායා’’ති (අ. නි. 4.162) ච ආදි වුත්තං. කෙචි පන එකං ද්වෙ තීණි චත්තාරි වා ඵලචිත්තානීති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං.
අනුලොමස්ස හි ආසෙවනන්තෙ ගොත්රභුඤාණං උප්පජ්ජති. තස්මා සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන ද්වීහි අනුලොමචිත්තෙහි භවිතබ්බං. න හි එකං ආසෙවනපච්චයං ලභති, සත්තචිත්තපරමා ච එකාවජ්ජනවීථි. තස්මා යස්ස ද්වෙ අනුලොමානි, තස්ස තතියං ගොත්රභු චතුත්ථං මග්ගචිත්තං තීණි ඵලචිත්තානි හොන්ති. යස්ස තීණි අනුලොමානි, තස්ස චතුත්ථං ගොත්රභු පඤ්චමං මග්ගචිත්තං ද්වෙ ඵලචිත්තානි හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ද්වෙ තීණි වා ඵලචිත්තානි උප්පජ්ජන්තී’’ති.
කෙචි පන යස්ස චත්තාරි අනුලොමානි, තස්ස පඤ්චමං ගොත්රභු ඡට්ඨං මග්ගචිත්තං එකං ඵලචිත්තන්ති වදන්ති, තං පන යස්මා චතුත්ථං පඤ්චමං වා අප්පෙති, න තතො පරං ආසන්නභවඞ්ගත්තාති පටික්ඛිත්තං. තස්මා න සාරතො පච්චෙතබ්බං.
812. එත්තාවතා ච පනෙස සොතාපන්නො නාම දුතියො අරියපුග්ගලො හොති. භුසං පමත්තොපි හුත්වා සත්තක්ඛත්තුං දෙවෙසු ච මනුස්සෙසු ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තස්ස කරණසමත්ථො හොති. ඵලපරියොසානෙ පනස්ස චිත්තං භවඞ්ගං ඔතරති, තතො භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා මග්ගපච්චවෙක්ඛණත්ථාය උප්පජ්ජති මනොද්වාරාවජ්ජනං, තස්මිං නිරුද්ධෙ පටිපාටියා සත්ත මග්ගපච්චවෙක්ඛණජවනානීති. පුන භවඞ්ගං ඔතරිත්වා තෙනෙව නයෙන ¶ ඵලාදීනං පච්චවෙක්ඛණත්ථාය ආවජ්ජනාදීනි ¶ උප්පජ්ජන්ති. යෙසං උප්පත්තියා එස මග්ගං පච්චවෙක්ඛති, ඵලං පච්චවෙක්ඛති, පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, අවසිට්ඨකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති, නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති.
සො හි ‘‘ඉමිනා වතාහං මග්ගෙන ආගතො’’ති මග්ගං පච්චවෙක්ඛති, තතො ‘‘අයං මෙ ආනිසංසො ලද්ධො’’ති ඵලං පච්චවෙක්ඛති. තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා පහීනා’’ති පහීනකිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති. තතො ‘‘ඉමෙ නාම මෙ කිලෙසා අවසිට්ඨා’’ති උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣෙ කිලෙසෙ පච්චවෙක්ඛති. අවසානෙ ච ‘‘අයං මෙ ධම්මො ආරම්මණතො පටිවිද්ධො’’ති අමතං නිබ්බානං පච්චවෙක්ඛති. ඉති සොතාපන්නස්ස අරියසාවකස්ස පඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානි හොන්ති. යථා ච සොතාපන්නස්ස, එවං සකදාගාමිඅනාගාමීනම්පි. අරහතො පන අවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථීති. එවං සබ්බානිපි එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණානි නාම.
උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොයෙව චෙසො. පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණඤ්හි සෙක්ඛානම්පි හොති වා න වා. තස්ස හි පච්චවෙක්ඛණස්ස අභාවෙනෙව මහානාමො භගවන්තං පුච්ඡි ‘‘කොසු නාම මෙ ධම්මො අජ්ඣත්තං අප්පහීනො, යෙන මෙ එකදා ලොභධම්මාපි චිත්තං පරියාදාය තිට්ඨන්තී’’ති (ම. නි. 1.175) සබ්බං විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං.
දුතියමග්ගඤාණකථා
813. එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පන සො සොතාපන්නො අරියසාවකො තස්මිඤ්ඤෙව වා ආසනෙ නිසින්නො, අපරෙන වා සමයෙන කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවාය දුතියාය භූමියා පත්තියා යොගං කරොති. සො ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගානි සමොධානෙත්වා තදෙව රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණභෙදං සඞ්ඛාරගතං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති ඤාණෙන පරිමද්දති, පරිවත්තෙති, විපස්සනාවීථිං ඔගාහති. තස්සෙවං පටිපන්නස්ස වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවසානෙ එකාවජ්ජනෙන අනුලොමගොත්රභුඤාණෙසු උප්පන්නෙසු ගොත්රභුඅනන්තරං සකදාගාමිමග්ගො උප්පජ්ජති. තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං සකදාගාමිමග්ගෙ ඤාණන්ති.
දුතියඤාණං නිට්ඨිතං.
තතියමග්ගඤාණකථා
814. ඉමස්සාපි ¶ ¶ ඤාණස්ස අනන්තරං වුත්තනයෙනෙව ඵලචිත්තානි වෙදිතබ්බානි. එත්තාවතා චෙස සකදාගාමී නාම චතුත්ථො අරියපුග්ගලො හොති සකිංදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තකරණසමත්ථො. තතො පරං පච්චවෙක්ඛණං වුත්තනයමෙව.
එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා ච සො සකදාගාමී අරියසාවකො තස්මිඤ්ඤෙව වා ආසනෙ නිසින්නො අපරෙන වා සමයෙන කාමරාගබ්යාපාදානං අනවසෙසප්පහානාය තතියාය භූමියා පත්තියා යොගං කරොති, සො ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගානි සමොධානෙත්වා තදෙව සඞ්ඛාරගතං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති ඤාණෙන පරිමද්දති, පරිවත්තෙති, විපස්සනාවීථිං ඔගාහති. තස්සෙවං පටිපන්නස්ස වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවසානෙ එකාවජ්ජනෙන අනුලොමගොත්රභුඤාණෙසු උප්පන්නෙසු ගොත්රභුඅනන්තරං අනාගාමිමග්ගො උප්පජ්ජති, තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං අනාගාමිමග්ගෙ ඤාණන්ති.
තතියඤාණං නිට්ඨිතං.
චතුත්ථමග්ගඤාණකථා
815. ඉමස්සපි ඤාණස්ස අනන්තරං වුත්තනයෙනෙව ඵලචිත්තානි වෙදිතබ්බානි. එත්තාවතා චෙස අනාගාමී නාම ඡට්ඨො අරියපුග්ගලො හොති ඔපපාතිකො තත්ථපරිනිබ්බායී අනාවත්තිධම්මො පටිසන්ධිවසෙන ඉමං ලොකං පුන අනාගන්තා. තතො පරං පච්චවෙක්ඛණං වුත්තනයමෙව.
එවං පච්චවෙක්ඛිත්වා ච සො අනාගාමී අරියසාවකො තස්මිඤ්ඤෙව වා ආසනෙ නිසින්නො, අපරෙන වා සමයෙන රූපාරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජානං අනවසෙසප්පහානාය චතුත්ථාය භූමියා පත්තියා යොගං කරොති, සො ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගානි සමොධානෙත්වා තදෙව සඞ්ඛාරගතං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති ඤාණෙන පරිමද්දති, පරිවත්තෙති, විපස්සනාවීථිං ඔගාහති. තස්සෙවං පටිපන්නස්ස වුත්තනයෙනෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවසානෙ එකාවජ්ජනෙන අනුලොමගොත්රභුඤාණෙසු ¶ උප්පන්නෙසු ගොත්රභුඅනන්තරං අරහත්තමග්ගො උප්පජ්ජති, තෙන සම්පයුත්තං ඤාණං අරහත්තමග්ගෙ ඤාණන්ති.
චතුත්ථඤාණං නිට්ඨිතං.
අරහන්තපුග්ගලකථා
816. ඉමස්සපි ¶ ඤාණස්ස අනන්තරං වුත්තනයෙනෙව ඵලචිත්තානි වෙදිතබ්බානි. එත්තාවතා චෙස අරහා නාම අට්ඨමො අරියපුග්ගලො හොති මහාඛීණාසවො අන්තිමදෙහධාරී ඔහිතභාරො අනුප්පත්තසදත්ථො පරික්ඛීණභවසංයොජනො සම්මාදඤ්ඤා විමුත්තො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යොති.
ඉති යං තං වුත්තං ‘‘සොතාපත්තිමග්ගො සකදාගාමිමග්ගො අනාගාමිමග්ගො අරහත්තමග්ගොති ඉමෙසු පන චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාමා’’ති, තං ඉමානි ඉමිනා අනුක්කමෙන පත්තබ්බානි චත්තාරි ඤාණානි සන්ධාය වුත්තං.
බොධිපක්ඛියකථා
817. ඉදානි ඉමිස්සායෙව චතුඤාණාය ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා ආනුභාවවිජානනත්ථං –
පරිපුණ්ණබොධිපක්ඛිය, භාවො වුට්ඨානබලසමායොගො;
යෙ යෙන පහාතබ්බා, ධම්මා තෙසං පහානඤ්ච.
කිච්චානි පරිඤ්ඤාදීනි, යානි වුත්තානි අභිසමයකාලෙ;
තානි ච යථාසභාවෙන, ජානිතබ්බානි සබ්බානීති.
818. තත්ථ පරිපුණ්ණබොධිපක්ඛිය, භාවොති බොධිපක්ඛියානං පරිපුණ්ණභාවො. චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගොති හි ඉමෙ සත්තතිංස ධම්මා බුජ්ඣනට්ඨෙන බොධොති ලද්ධනාමස්ස අරියමග්ගස්ස පක්ඛෙ භවත්තා බොධිපක්ඛියා නාම. පක්ඛෙ භවත්තාති උපකාරභාවෙ ඨිතත්තා.
819. තෙසු ¶ තෙසු ආරම්මණෙසු ඔක්ඛන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා උපට්ඨානතො පට්ඨානං. සතියෙව පට්ඨානං සතිපට්ඨානං. කායවෙදනාචිත්තධම්මෙසු පනස්සා අසුභ-දුක්ඛ-අනිච්ච-අනත්තාකාරගහණවසෙන ¶ සුභ-සුඛ-නිච්ච-අත්ත-සඤ්ඤාපහානකිච්චසාධනවසෙන ච පවත්තිතො චතුධා භෙදො හොති. තස්මා චත්තාරො සතිපට්ඨානාති වුච්චන්ති.
820. පදහන්ති එතෙනාති පධානං. සොභනං පධානං සම්මප්පධානං. සම්මා වා පදහන්ති එතෙනාති සම්මප්පධානං. සොභනං වා තං කිලෙසවිරූපත්තවිරහතො පධානඤ්ච හිතසුඛනිප්ඵාදකත්තෙන සෙට්ඨභාවාවහනතො පධානභාවකාරණතො චාති සම්මප්පධානං. වීරියස්සෙතං අධිවචනං. තයිදං උප්පන්නානුප්පන්නානං අකුසලානං පහානානුප්පත්තිකිච්චං අනුප්පන්නුප්පන්නානඤ්ච කුසලානං උප්පත්තිට්ඨිතිකිච්චං සාධයතීති චතුබ්බිධං හොති, තස්මා චත්තාරො සම්මප්පධානාති වුච්චන්ති.
821. පුබ්බෙ වුත්තෙන ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධි. තස්සා සම්පයුත්තාය පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ඵලභූතාය පුබ්බභාගකාරණට්ඨෙන ච ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. සො ඡන්දාදිවසෙන චතුබ්බිධො හොති, තස්මා චත්තාරො ඉද්ධිපාදාති වුච්චන්ති. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඡන්දිද්ධිපාදො චිත්තිද්ධිපාදො වීරියිද්ධිපාදො වීමංසිද්ධිපාදො’’ති (විභ. 457). ඉමෙ ලොකුත්තරාව. ලොකියා පන ‘‘ඡන්දඤ්චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්ස එකග්ගතං. අයං වුච්චති ඡන්දසමාධී’’තිආදිවචනතො (විභ. 432) ඡන්දාදිඅධිපතිවසෙන පටිලද්ධධම්මාපි හොන්ති.
822. අස්සද්ධියකොසජ්ජපමාදවික්ඛෙපසම්මොහානං අභිභවනතො අභිභවනසඞ්ඛාතෙන අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. අස්සද්ධියාදීහි ච අනභිභවනීයතො අකම්පියට්ඨෙන බලං. තදුභයම්පි සද්ධාදිවසෙන පඤ්චවිධං හොති, තස්මා පඤ්චින්ද්රියානි පඤ්ච බලානීති වුච්චන්ති.
823. බුජ්ඣනකසත්තස්ස පන අඞ්ගභාවෙන සතිආදයො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා. නිය්යානිකට්ඨෙන ච සම්මාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ මග්ගඞ්ගා හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති.
824. ඉති ¶ ඉමෙ සත්තතිංස බොධිපක්ඛියධම්මා පුබ්බභාගෙ ලොකියවිපස්සනාය වත්තමානාය චුද්දසවිධෙන කායං පරිග්ගණ්හතො ච කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, නවවිධෙන වෙදනං පරිග්ගණ්හතො ච වෙදනානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, සොළසවිධෙන චිත්තං පරිග්ගණ්හතො ච චිත්තානුපස්සනාසතිපට්ඨානං, පඤ්චවිධෙන ධම්මෙ පරිග්ගණ්හතො ච ධම්මානුපස්සනාසතිපට්ඨානං. ඉමස්මිං අත්තභාවෙ ¶ අනුප්පන්නපුබ්බං පරස්ස උප්පන්නං අකුසලං දිස්වා ‘‘යථා පටිපන්නස්සෙතං උප්පන්නං, න තථා පටිපජ්ජිස්සාමි එවං මෙ එතං නුප්පජ්ජිස්සතී’’ති, තස්ස අනුප්පාදාය වායමනකාලෙ පඨමං සම්මප්පධානං. අත්තනො සමුදාචාරප්පත්තං අකුසලං දිස්වා තස්ස පහානාය වායමනකාලෙ දුතියං. ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අනුප්පන්නපුබ්බං ඣානං වා විපස්සනං වා උප්පාදෙතුං වායමන්තස්ස තතියං. උප්පන්නං යථා න පරිහායති, එවං පුනප්පුනං උප්පාදෙන්තස්ස චතුත්ථං සම්මප්පධානං. ඡන්දං ධුරං කත්වා කුසලුප්පාදනකාලෙ ඡන්දිද්ධිපාදො. මිච්ඡාවාචාය විරමණකාලෙ සම්මාවාචාති එවං නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති. ඉමෙසං පන චතුන්නං ඤාණානං උප්පත්තිකාලෙ එකචිත්තෙ ලබ්භන්ති. ඵලක්ඛණෙ ඨපෙත්වා චත්තාරො සම්මප්පධානෙ අවසෙසා තෙත්තිංස ලබ්භන්ති.
825. එවං එකචිත්තෙ ලබ්භමානෙසු චෙතෙසු එකාව නිබ්බානාරම්මණා සති කායාදීසු සුභසඤ්ඤාදිප්පහානකිච්චසාධනවසෙන චත්තාරො සතිපට්ඨානාති වුච්චති. එකමෙව ච වීරියං අනුප්පන්නානං අනුප්පාදාදිකිච්චසාධනවසෙන චත්තාරො සම්මප්පධානාති වුච්චති. සෙසෙසු පන හාපනවඩ්ඪනං නත්ථි.
නව එකවිධා එකො, ද්වෙධාථ චතු පඤ්චධා;
අට්ඨධා නවධා චෙව, ඉති ඡද්ධා භවන්ති තෙ.
නව එකවිධාති ඡන්දො, චිත්තං, පීති, පස්සද්ධි, උපෙක්ඛා, සඞ්කප්පො, වාචා, කම්මන්තො, ආජීවොති ඉමෙ නව ඡන්දිද්ධිපාදාදිවසෙන එකවිධාව හොන්ති, න අඤ්ඤං කොට්ඨාසං භජන්ති. එකො ද්වෙධාති සද්ධා ඉන්ද්රිය, බලවසෙන ද්වෙධා ඨිතා. අථ චතු පඤ්චධාති අථඤ්ඤො එකො චතුධා, අඤ්ඤො පඤ්චධා ඨිතොති අත්ථො. තත්ථ සමාධි එකො ඉන්ද්රිය, බල, බොජ්ඣඞ්ග, මග්ගඞ්ගවසෙන චතුධා ඨිතො. පඤ්ඤා තෙසඤ්ච චතුන්නං ඉද්ධිපාදකොට්ඨාසස්ස ච ¶ වසෙන පඤ්චධා. අට්ඨධා නවධා චෙවාති අපරො එකො අට්ඨධා, එකො නවධා ඨිතොති අත්ථො. චතුසතිපට්ඨාන, ඉන්ද්රිය, බල, බොජ්ඣඞ්ග, මග්ගඞ්ගවසෙන සති අට්ඨධා ඨිතා. චතුසම්මප්පධාන, ඉද්ධිපාද, ඉන්ද්රිය, බල, බොජ්ඣඞ්ග, මග්ගඞ්ගවසෙන වීරියං නවධාති. එවං –
චුද්දසෙව ¶ අසම්භින්නා, හොන්තෙතෙ බොධිපක්ඛියා;
කොට්ඨාසතො සත්තවිධා, සත්තතිංසප්පභෙදතො.
සකිච්චනිප්ඵාදනතො, සරූපෙන ච වුත්තිතො;
සබ්බෙව අරියමග්ගස්ස, සම්භවෙ සම්භවන්ති තෙති.
එවං තාවෙත්ථ පරිපුණ්ණබොධිපක්ඛියභාවො ජානිතබ්බො.
වුට්ඨානබලසමායොගකථා
827. වුට්ඨානබලසමායොගොති වුට්ඨානඤ්චෙව බලසමායොගො ච. ලොකියවිපස්සනා හි නිමිත්තාරම්මණත්තා චෙව පවත්තිකාරණස්ස ච සමුදයස්ස අසමුච්ඡින්දනතො නෙව නිමිත්තා න පවත්තා වුට්ඨාති. ගොත්රභුඤාණං සමුදයස්ස අසමුච්ඡින්දනතො පවත්තා න වුට්ඨාති. නිබ්බානාරම්මණතො පන නිමිත්තා වුට්ඨාතීති එකතො වුට්ඨානං හොති. තෙනාහ ‘‘බහිද්ධාවුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා ගොත්රභුඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.10). තථා ‘‘උප්පාදා විවට්ටිත්වා අනුප්පාදං පක්ඛන්දතීති ගොත්රභු, පවත්තා විවට්ටිත්වා’’ති (පටි. ම. 1.59) සබ්බං වෙදිතබ්බං. ඉමානි පන චත්තාරිපි ඤාණානි අනිමිත්තාරම්මණත්තා නිමිත්තතො වුට්ඨහන්ති, සමුදයස්ස සමුච්ඡින්දනතො පවත්තා වුට්ඨහන්තීති දුභතො වුට්ඨානානි හොන්ති.
තෙන වුත්තං –
‘‘කථං දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං?
‘‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණං. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා…පෙ… පරිග්ගහට්ඨෙන සම්මාවාචා මිච්ඡාවාචාය. සමුට්ඨානට්ඨෙන සම්මාකම්මන්තො. වොදානට්ඨෙන සම්මාආජීවො. පග්ගහට්ඨෙන සම්මාවායාමො ¶ . උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති. අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධිතො වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ¶ ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති ‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණ’න්ති.
‘‘සකදාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි ඔළාරිකා කාමරාගසංයොජනා පටිඝසංයොජනා ඔළාරිකා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති…පෙ….
‘‘අනාගාමිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි අනුසහගතා කාමරාගසංයොජනා පටිඝසංයොජනා අනුසහගතා කාමරාගානුසයා පටිඝානුසයා වුට්ඨාති…පෙ….
‘‘අරහත්තමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි…පෙ… අවික්ඛෙපට්ඨෙන සම්මාසමාධි රූපරාගා අරූපරාගා මානා උද්ධච්චා අවිජ්ජාය මානානුසයා භවරාගානුසයා අවිජ්ජානුසයා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තෙන වුච්චති ‘දුභතො වුට්ඨානවිවට්ටනෙ පඤ්ඤා මග්ගෙ ඤාණ’’’න්ති (පටි. ම. 1.61).
828. ලොකියානඤ්ච අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං භාවනාකාලෙ සමථබලං අධිකං හොති. අනිච්චානුපස්සනාදීනං භාවනාකාලෙ විපස්සනාබලං. අරියමග්ගක්ඛණෙ පන යුගනද්ධා තෙ ධම්මා පවත්තන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනට්ඨෙන. තස්මා ඉමෙසු චතූසුපි ඤාණෙසු උභයබලසමායොගො හොති. යථාහ –
‘‘උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨහතො චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමාධි නිරොධගොචරො, අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨහතො අනුපස්සනට්ඨෙන විපස්සනා නිරොධගොචරා. ඉති වුට්ඨානට්ඨෙන සමථවිපස්සනා එකරසා ¶ හොන්ති, යුගනද්ධා හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං නාතිවත්තන්තීති. තෙන වුච්චති වුට්ඨානට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (පටි. ම. 2.5).
එවමෙත්ථ වුට්ඨානබලසමායොගො වෙදිතබ්බො.
පහාතබ්බධම්මපහානකථා
829. යෙ ¶ යෙන පහාතබ්බා ධම්මා, තෙසං පහානඤ්චාති ඉමෙසු පන චතූසු ඤාණෙසු යෙ ධම්මා යෙන ඤාණෙන පහාතබ්බා, තෙසං පහානඤ්ච ජානිතබ්බං. එතානි හි යථායොගං සංයොජනකිලෙසමිච්ඡත්තලොකධම්මමච්ඡරියවිපල්ලාසගන්ථඅගතිආසවඔඝයොගනීවරණපරාමාසඋපාදානඅනුසයමලඅකුසලකම්මපථචිත්තුප්පාදසඞ්ඛාතානං ධම්මානං පහානකරානි.
තත්ථ සංයොජනානීති ඛන්ධෙහි ඛන්ධානං ඵලෙන කම්මස්ස දුක්ඛෙන වා සත්තානං සංයොජකත්තා රූපරාගාදයො දස ධම්මා වුච්චන්ති. යාවඤ්හි තෙ, තාව එතෙසං අනුපරමොති. තත්රාපි රූපරාගො අරූපරාගො මානො උද්ධච්චං අවිජ්ජාති ඉමෙ පඤ්ච උද්ධංනිබ්බත්තනකඛන්ධාදිසංයොජකත්තා උද්ධංභාගියසංයොජනානි නාම. සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො කාමරාගො පටිඝොති ඉමෙ පඤ්ච අධොනිබ්බත්තනකඛන්ධාදිසංයොජකත්තා අධොභාගියසංයොජනානි නාම.
කිලෙසාති සයං සංකිලිට්ඨත්තා සම්පයුත්තධම්මානඤ්ච සංකිලෙසිකත්තා ලොභො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි විචිකිච්ඡා ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ දස ධම්මා.
මිච්ඡත්තාති මිච්ඡාපවත්තනතො මිච්ඡාදිට්ඨි මිච්ඡාසඞ්කප්පො මිච්ඡාවාචා මිච්ඡාකම්මන්තො මිච්ඡාආජීවො මිච්ඡාවායාමො මිච්ඡාසති මිච්ඡාසමාධීති ඉමෙ අට්ඨ ධම්මා. මිච්ඡාවිමුත්තිමිච්ඡාඤාණෙහි වා සද්ධිං දස.
ලොකධම්මාති ලොකප්පවත්තියා සති අනුපරමධම්මකත්තා ලාභො අලාභො යසො අයසො සුඛං දුක්ඛං නින්දා පසංසාති ඉමෙ අට්ඨ. ඉධ පන කාරණොපචාරෙන ලාභාදිවත්ථුකස්ස අනුනයස්ස අලාභාදිවත්ථුකස්ස පටිඝස්ස චෙතං ලොකධම්මග්ගහණෙන ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං.
මච්ඡරියානීති ¶ ආවාසමච්ඡරියං කුලමච්ඡරියං ලාභමච්ඡරියං ධම්මමච්ඡරියං වණ්ණමච්ඡරියන්ති ඉමාසු ආවාසාදීසු අඤ්ඤෙසං සාධාරණභාවං අසහනාකාරෙන පවත්තානි පඤ්ච මච්ඡරියානි.
විපල්ලාසාති ¶ අනිච්චදුක්ඛඅනත්තඅසුභෙසුයෙව වත්ථූසු ‘‘නිච්චං සුඛං අත්තා සුභ’’න්ති එවං පවත්තො සඤ්ඤාවිපල්ලාසො චිත්තවිපල්ලාසො දිට්ඨිවිපල්ලාසොති ඉමෙ තයො.
ගන්ථාති නාමකායස්ස චෙව රූපකායස්ස ච ගන්ථනතො අභිජ්ඣාදයො චත්තාරො. තථා හි තෙ අභිජ්ඣා කායගන්ථො, බ්යාපාදො කායගන්ථො, සීලබ්බතපරාමාසො කායගන්ථො, ඉදංසච්චාභිනිවෙසො කායගන්ථො ඉච්චෙව වුත්තා.
අගතීති ඡන්දදොසමොහභයෙහි අකත්තබ්බකරණස්ස, කත්තබ්බාකරණස්ස ච අධිවචනං. තඤ්හි අරියෙහි අගන්තබ්බත්තා අගතීති වුච්චති.
ආසවාති ආරම්මණවසෙන ආගොත්රභුතො, ආභවග්ගතො ච සවනා, අසංවුතෙහි වා ද්වාරෙහි ඝටඡිද්දෙහි උදකං විය සවනතො නිච්චපග්ඝරණට්ඨෙන සංසාරදුක්ඛස්ස වා සවනතො කාමරාගභවරාගමිච්ඡාදිට්ඨිඅවිජ්ජානමෙතං අධිවචනං.
භවසාගරෙ ආකඩ්ඪනට්ඨෙන දුරුත්තරණට්ඨෙන ච ඔඝාතිපි, ආරම්මණවියොගස්ස චෙව දුක්ඛවියොගස්ස ච අප්පදානතො යොගාතිපි තෙසඤ්ඤෙව අධිවචනං.
නීවරණානීති චිත්තස්ස ආවරණනීවරණපටිච්ඡාදනට්ඨෙන කාමච්ඡන්දාදයො පඤ්ච.
පරාමාසොති තස්ස තස්ස ධම්මස්ස සභාවං අතික්කම්ම පරතො අභූතං සභාවං ආමසනාකාරෙන පවත්තනතො මිච්ඡාදිට්ඨියා එතං අධිවචනං.
උපාදානානීති සබ්බාකාරෙන පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ වුත්තානි කාමුපාදානාදීනි චත්තාරි.
අනුසයාති ථාමගතට්ඨෙන කාමරාගානුසයො, පටිඝ, මාන, දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, භවරාග, අවිජ්ජානුසයොති එවං වුත්තා කාමරාගාදයො සත්ත ¶ . තෙ හි ථාමගතත්තා පුනප්පුනං කාමරාගාදීනං උප්පත්තිහෙතුභාවෙන අනුසෙන්තියෙවාති අනුසයා.
මලාති ¶ තෙලඤ්ජනකලලං විය සයඤ්ච අසුද්ධත්තා, අඤ්ඤෙසඤ්ච අසුද්ධභාවකරණතො ලොභදොසමොහා තයො.
අකුසලකම්මපථාති අකුසලකම්මභාවෙන චෙව දුග්ගතීනඤ්ච පථභාවෙන පාණාතිපාතො අදින්නාදානං කාමෙසුමිච්ඡාචාරො මුසාවාදො පිසුණවාචා ඵරුසවාචා සම්ඵප්පලාපො අභිජ්ඣා බ්යාපාදො මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ දස.
අකුසලචිත්තුප්පාදාති ලොභමූලා අට්ඨ දොසමූලා ද්වෙ මොහමූලා ද්වෙති ඉමෙ ද්වාදස.
830. ඉති එතෙසං සංයොජනාදීනං ධම්මානං එතානි යථායොගං පහානකරානි. කථං? සංයොජනෙසු තාව සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො අපායගමනීයා ච කාමරාගපටිඝාති එතෙ පඤ්ච ධම්මා පඨමඤාණවජ්ඣා, සෙසා කාමරාගපටිඝා ඔළාරිකා දුතියඤාණවජ්ඣා, සුඛුමා තතියඤාණවජ්ඣා, රූපරාගාදයො පඤ්චපි චතුත්ථඤාණවජ්ඣා එව. පරතොපි ච යත්ථ යත්ථ එවසද්දෙන නියමං න කරිස්සාම. තත්ථ තත්ථ යං යං ‘‘උපරිඤාණවජ්ඣො’’ති වක්ඛාම, සො සො පුරිමඤාණෙහි හතාපායගමනීයාදිභාවොව හුත්වා උපරිඤාණවජ්ඣො හොතීති වෙදිතබ්බො.
කිලෙසෙසු දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා පඨමඤාණවජ්ඣා, දොසො තතියඤාණවජ්ඣො, ලොභමොහමානථිනඋද්ධච්චඅහිරිකඅනොත්තප්පානි චතුත්ථඤාණවජ්ඣානි.
මිච්ඡත්තෙසු මිච්ඡාදිට්ඨි මුසාවාදො මිච්ඡාකම්මන්තො මිච්ඡාආජීවොති ඉමෙ පඨමඤාණවජ්ඣා, මිච්ඡාසඞ්කප්පො පිසුණවාචා ඵරුසවාචාති ඉමෙ තතියඤාණවජ්ඣා, චෙතනායෙව චෙත්ථ වාචාති වෙදිතබ්බා. සම්ඵප්පලාපමිච්ඡාවායාමසතිසමාධිවිමුත්තිඤාණානි චතුත්ථඤාණවජ්ඣානි.
ලොකධම්මෙසු පටිඝො තතියඤාණවජ්ඣො, අනුනයො චතුත්ථඤාණවජ්ඣො, යසෙ ච පසංසාය ච අනුනයො චතුත්ථඤාණවජ්ඣොති එකෙ. මච්ඡරියානි පඨමඤාණවජ්ඣානෙව.
විපල්ලාසෙසු ¶ ¶ අනිච්චෙ නිච්චං, අනත්තනි අත්තාති ච සඤ්ඤාචිත්තදිට්ඨිවිපල්ලාසා, දුක්ඛෙ සුඛං, අසුභෙ සුභන්ති දිට්ඨිවිපල්ලාසො චාති ඉමෙ පඨමඤාණවජ්ඣා, අසුභෙ සුභන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසා තතියඤාණවජ්ඣා, දුක්ඛෙ සුඛන්ති සඤ්ඤාචිත්තවිපල්ලාසා චතුත්ථඤාණවජ්ඣා.
ගන්ථෙසු සීලබ්බතපරාමසඉදංසච්චාභිනිවෙසකායගන්ථා පඨමඤාණවජ්ඣා, බ්යාපාදකායගන්ථො තතියඤාණවජ්ඣො, ඉතරො චතුත්ථඤාණවජ්ඣො.
අගති පඨමඤාණවජ්ඣාව.
ආසවෙසු දිට්ඨාසවො පඨමඤාණවජ්ඣො, කාමාසවො තතියඤාණවජ්ඣො, ඉතරෙ ද්වෙ චතුත්ථඤාණවජ්ඣා. ඔඝයොගෙසුපි එසෙව නයො.
නීවරණෙසු විචිකිච්ඡානීවරණං පඨමඤාණවජ්ඣං, කාමච්ඡන්දො බ්යාපාදො කුක්කුච්චන්ති තීණි තතියඤාණවජ්ඣානි, ථිනමිද්ධඋද්ධච්චානි චතුත්ථඤාණවජ්ඣානි.
පරාමාසො පඨමඤාණවජ්ඣොව.
උපාදානෙසු සබ්බෙසම්පි ලොකියධම්මානං වත්ථුකාමවසෙන කාමාති ආගතත්තා රූපාරූපරාගොපි කාමුපාදානෙ පතති, තස්මා තං චතුත්ථඤාණවජ්ඣං, සෙසානි පඨමඤාණවජ්ඣානි.
අනුසයෙසු දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානුසයා පඨමඤාණවජ්ඣාව, කාමරාගපටිඝානුසයා තතියඤාණවජ්ඣා, මානභවරාගාවිජ්ජානුසයා චතුත්ථඤාණවජ්ඣා.
මලෙසු දොසමලං තතියඤාණවජ්ඣං, ඉතරානි චතුත්ථඤාණවජ්ඣානි.
අකුසලකම්මපථෙසු පාණාතිපාතො අදින්නාදානං මිච්ඡාචාරො මුසාවාදො මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ පඨමඤාණවජ්ඣා ¶ , පිසුණවාචා ඵරුසවාචා බ්යාපාදොති තයො තතියඤාණවජ්ඣා, සම්ඵප්පලාපාභිජ්ඣා චතුත්ථඤාණවජ්ඣා.
අකුසලචිත්තුප්පාදෙසු චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තා විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තො චාති පඤ්ච පඨමඤාණවජ්ඣාව, ද්වෙ පටිඝසම්පයුත්තා තතියඤාණවජ්ඣා, සෙසා චතුත්ථඤාණවජ්ඣාති.
යඤ්ච යෙන වජ්ඣං, තං තෙන පහාතබ්බං නාම. තෙන වුත්තං ‘‘ඉති එතෙසං සංයොජනාදීනං ධම්මානං එතානි යථායොගං පහානකරානී’’ති.
831. කිං ¶ පනෙතානි එතෙ ධම්මෙ අතීතානාගතෙ පජහන්ති උදාහු පච්චුප්පන්නෙති. කිං පනෙත්ථ යදි තාව අතීතානාගතෙ, අඵලො වායාමො ආපජ්ජති. කස්මා? පහාතබ්බානං නත්ථිතාය. අථ පච්චුප්පන්නෙ, තථාපි අඵලො, වායාමෙන සද්ධිං පහාතබ්බානං අත්ථිතාය, සංකිලෙසිකා ච මග්ගභාවනා ආපජ්ජති, විප්පයුත්තතා වා කිලෙසානං, න ච පච්චුප්පන්නකිලෙසො චිත්තවිප්පයුත්තො නාම අත්ථීති. නායං ආවෙණිකා චොදනා. පාළියංයෙව හි ‘‘ස්වායං කිලෙසෙ පජහති, අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති, අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහති, පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති වත්වා, පුන ‘‘හඤ්චි අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙනහි ඛීණං ඛෙපෙති, නිරුද්ධං නිරොධෙති, විගතං විගමෙති, අත්ථඞ්ගතං අත්ථඞ්ගමෙති. අතීතං යං නත්ථි, තං පජහතී’’ති (පටි. ම. 3.21) ච වත්වා, ‘‘න අතීතෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති පටික්ඛිත්තං.
තථා ‘‘හඤ්චි අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙනහි අජාතං පජහති, අනිබ්බත්තං පජහති, අනුප්පන්නං පජහති, අපාතුභූතං පජහති. අනාගතං යං නත්ථි, තං පජහතී’’ති ච වත්වා, ‘‘න අනාගතෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති පටික්ඛිත්තං.
තථා ‘‘හඤ්චි පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහති, තෙනහි රත්තො රාගං පජහති. දුට්ඨො දොසං, මූළ්හො මොහං, විනිබද්ධො මානං, පරාමට්ඨො දිට්ඨිං, වික්ඛෙපගතො උද්ධච්චං, අනිට්ඨඞ්ගතො විචිකිච්ඡං, ථාමගතො අනුසයං පජහති. කණ්හසුක්කා ධම්මා යුගනද්ධාව වත්තන්ති. සංකිලෙසිකා මග්ගභාවනා හොතී’’ති ච වත්වා, ‘‘න අතීතෙ කිලෙසෙ පජහති, න අනාගතෙ, න පච්චුප්පන්නෙ කිලෙසෙ පජහතී’’ති සබ්බං පටික්ඛිපිත්වා, ‘‘තෙනහි නත්ථි මග්ගභාවනා, නත්ථි ඵලසච්ඡිකිරියා ¶ , නත්ථි කිලෙසප්පහානං, නත්ථි ධම්මාභිසමයො’’ති පඤ්හාපරියොසානෙ ‘‘න හි නත්ථි මග්ගභාවනා…පෙ… නත්ථි ධම්මාභිසමයො’’ති පටිජානිත්වා ‘‘යථා කථං වියා’’ති වුත්තෙ ඉදං වුත්තං –
‘‘සෙය්යථාපි තරුණො රුක්ඛො අජාතඵලො, තමෙනං පුරිසො මූලෙ ඡින්දෙය්ය, යෙ තස්ස රුක්ඛස්ස අජාතඵලා, තෙ අජාතායෙව න ජායන්ති, අනිබ්බත්තායෙව න නිබ්බත්තන්ති, අනුප්පන්නායෙව න උප්පජ්ජන්ති, අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්ති, එවමෙව ¶ උප්පාදො හෙතු උප්පාදො පච්චයො කිලෙසානං නිබ්බත්තියාති උප්පාදෙ ආදීනවං දිස්වා අනුප්පාදෙ චිත්තං පක්ඛන්දති, අනුප්පාදෙ චිත්තස්ස පක්ඛන්දත්තා යෙ ආයූහනපච්චයා කිලෙසා නිබ්බත්තෙය්යුං, තෙ අජාතායෙව න ජායන්ති…පෙ… අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්ති, එවං හෙතුනිරොධා දුක්ඛනිරොධො. පවත්තං හෙතු…පෙ… නිමිත්තං හෙතු…පෙ… ආයූහනා හෙතු…පෙ… අනායූහනෙ චිත්තස්ස පක්ඛන්දත්තා යෙ ආයූහනපච්චයා කිලෙසා නිබ්බත්තෙය්යුං, තෙ අජාතායෙව…පෙ… අපාතුභූතායෙව න පාතුභවන්ති, එවං හෙතුනිරොධා දුක්ඛනිරොධො. එවං අත්ථි මග්ගභාවනා, අත්ථි ඵලසච්ඡිකිරියා, අත්ථි කිලෙසප්පහානං, අත්ථි ධම්මාභිසමයො’’ති (පටි. ම. 3.21).
832. එතෙන කිං දීපිතං හොති? භූමිලද්ධානං කිලෙසානං පහානං දීපිතං හොති. භූමිලද්ධා පන කිං අතීතානාගතා උදාහු පච්චුප්පන්නාති. භූමිලද්ධුප්පන්නා එව නාම තෙ.
833. උප්පන්නං හි වත්තමානභූතාපගතොකාසකතභූමිලද්ධවසෙන අනෙකප්පභෙදං. තත්ථ සබ්බම්පි උප්පාදජරාභඞ්ගසමඞ්ගිසඞ්ඛාතං වත්තමානුප්පන්නං නාම. ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධං අනුභූතාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලං උප්පාදාදිත්තයං අනුප්පත්වා නිරුද්ධං භූතාපගතසඞ්ඛාතං සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගතුප්පන්නං නාම. ‘‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙකතානි කම්මානී’’ති (ම. නි. 3.248) එවමාදිනා නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං අඤ්ඤං විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්සොකාසං කත්වා ඨිතත්තා තථා කතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි සමානං එවං කතෙ ඔකාසෙ එකන්තෙන උප්පජ්ජනතො ඔකාසකතුප්පන්නං නාම. තාසු තාසු භූමීසු අසමූහතං අකුසලං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම.
834. එත්ථ ¶ ච භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං. භූමීති හි විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. භූමිලද්ධං නාම තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තිරහං කිලෙසජාතං. තෙනහි සා භූමි ලද්ධා නාම හොතීති තස්මා භූමිලද්ධන්ති වුච්චති, සා ච ඛො න ආරම්මණවසෙන. ආරම්මණවසෙන ¶ හි සබ්බෙපි අතීතානාගතෙ පරිඤ්ඤාතෙපි ච ඛීණාසවානං ඛන්ධෙ ආරබ්භ කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති මහාකච්චානඋප්පලවණ්ණාදීනං ඛන්ධෙ ආරබ්භ සොරෙය්යසෙට්ඨි නන්දමාණවකාදීනං විය. යදි ච තං භූමිලද්ධං නාම සියා, තස්ස අප්පහෙය්යතො න කොචි භවමූලං පජහෙය්ය. වත්ථුවසෙන පන භූමිලද්ධං වෙදිතබ්බං. යත්ථ යත්ථ හි විපස්සනාය අපරිඤ්ඤාතා ඛන්ධා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථ උප්පාදතො පභුති තෙසු වට්ටමූලං කිලෙසජාතං අනුසෙති. තං අප්පහීනට්ඨෙන භූමිලද්ධන්ති වෙදිතබ්බං.
835. තත්ථ ච යස්ස යෙසු ඛන්ධෙසු අප්පහීනට්ඨෙන අනුසයිතා කිලෙසා, තස්ස තෙ එව ඛන්ධා තෙසං කිලෙසානං වත්ථු, න අඤ්ඤෙසං සන්තකා ඛන්ධා. අතීතක්ඛන්ධෙසු ච අප්පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං අතීතක්ඛන්ධාව වත්ථු, න ඉතරෙ. එස නයො අනාගතාදීසු. තථා කාමාවචරක්ඛන්ධෙසු අප්පහීනානුසයිතානං කිලෙසානං කාමාවචරක්ඛන්ධාව වත්ථු, න ඉතරෙ. එස නයො රූපාරූපාවචරෙසු. සොතාපන්නාදීසු පන යස්ස යස්ස අරියපුග්ගලස්ස ඛන්ධෙසු තං තං වට්ටමූලං කිලෙසජාතං තෙන තෙන මග්ගෙන පහීනං, තස්ස තස්ස තෙ තෙ ඛන්ධා පහීනානං තෙසං තෙසං වට්ටමූලකිලෙසානං අවත්ථුතො භූමීති සඞ්ඛං න ලභන්ති. පුථුජ්ජනස්ස සබ්බසොව වට්ටමූලකිලෙසානං අප්පහීනත්තා යංකිඤ්චි කරියමානං කම්මං කුසලං අකුසලං වා හොති. ඉච්චස්ස කම්මකිලෙසපච්චයා වට්ටං වට්ටති. තස්සෙතං වට්ටමූලං රූපක්ඛන්ධෙයෙව, න වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු. විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙයෙව වා, න රූපක්ඛන්ධාදීසූති න වත්තබ්බං. කස්මා? අවිසෙසෙන පඤ්චසුපි ඛන්ධෙසු අනුසයිතත්තා.
836. කථං? පථවීරසාදි විය රුක්ඛෙ. යථා හි මහාරුක්ඛෙ පථවීතලං අධිට්ඨාය පථවීරසඤ්ච ආපොරසඤ්ච නිස්සාය තප්පච්චයා මූලඛන්ධසාඛපසාඛපල්ලවපලාසපුප්ඵඵලෙහි වඩ්ඪිත්වා නභං පූරෙත්වා යාව කප්පාවසානා බීජපරම්පරාය රුක්ඛපවෙණිං සන්තානයමානෙ ඨිතෙ තං පථවීරසාදි මූලෙයෙව, න ඛන්ධාදීසු…පෙ… ඵලෙයෙව වා, න මූලාදීසූති න වත්තබ්බං. කස්මා? අවිසෙසෙන සබ්බෙසු මූලාදීසු අනුගතත්තාති.
යථා ¶ පන තස්සෙව රුක්ඛස්ස පුප්ඵඵලාදීසු නිබ්බින්නො කොචි පුරිසො චතූසු දිසාසු මණ්ඩූකකණ්ටකං නාම විසකණ්ටකං ආකොටෙය්ය, අථ සො ¶ රුක්ඛො තෙන විසසම්ඵස්සෙන ඵුට්ඨො පථවීරසආපොරසානං පරියාදිණ්ණත්තා අප්පසවනධම්මතං ආගම්ම පුන සන්තානං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කුණෙය්ය, එවමෙව ඛන්ධපවත්තියං නිබ්බින්නො කුලපුත්තො තස්ස පුරිසස්ස චතූසු දිසාසු රුක්ඛෙ විසයොජනං විය අත්තනො සන්තානෙ චතුමග්ගභාවනං ආරභති. අථස්ස සො ඛන්ධසන්තානො තෙන චතුමග්ගවිසසම්ඵස්සෙන සබ්බසො වට්ටමූලකකිලෙසානං පරියාදිණ්ණත්තා කිරියභාවමත්තඋපගතකායකම්මාදිසබ්බකම්මප්පභෙදො හුත්වා ආයතිං පුනබ්භවානභිනිබ්බත්තනධම්මතං ආගම්ම භවන්තරසන්තානං නිබ්බත්තෙතුං න සක්කොති. කෙවලං චරිමවිඤ්ඤාණනිරොධෙන නිරින්ධනො විය ජාතවෙදො අනුපාදානො පරිනිබ්බායති, එවං භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං.
837. අපිච අපරම්පි සමුදාචාරආරම්මණාධිග්ගහිතඅවික්ඛම්භිතඅසමූහතවසෙන චතුබ්බිධං උප්පන්නං. තත්ථ වත්තමානුප්පන්නමෙව සමුදාචාරුප්පන්නං. චක්ඛාදීනං පන ආපාථගතෙ ආරම්මණෙ පුබ්බභාගෙ අනුප්පජ්ජමානම්පි කිලෙසජාතං ආරම්මණස්ස අධිග්ගහිතත්තා එව අපරභාගෙ එකන්තෙන උප්පත්තිතො ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නන්ති වුච්චති, කල්යාණිගාමෙ පිණ්ඩාය චරතො මහාතිස්සත්ථෙරස්ස විසභාගරූපදස්සනෙන උප්පන්නකිලෙසජාතං විය. සමථවිපස්සනානං අඤ්ඤතරවසෙන අවික්ඛම්භිතං කිලෙසජාතං චිත්තසන්තතිමනාරූළ්හම්පි උප්පත්තිනිවාරකස්ස හෙතුනො අභාවා අවික්ඛම්භිතුප්පන්නං නාම. සමථවිපස්සනාවසෙන පන වික්ඛම්භිතම්පි අරියමග්ගෙන අසමූහතත්තා උප්පත්තිධම්මතං අනතීතතාය අසමූහතුප්පන්නන්ති වුච්චති, ආකාසෙන ගච්ඡන්තස්ස අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො ථෙරස්ස කුසුමිතරුක්ඛෙ උපවනෙ පුප්ඵානි උච්චිනන්තස්ස මධුරෙන සරෙන ගායතො මාතුගාමස්ස ගීතසවනෙන උප්පන්නකිලෙසජාතං විය. තිවිධම්පි චෙතං ආරම්මණාධිග්ගහිතාවික්ඛම්භිතඅසමූහතුප්පන්නං භූමිලද්ධෙනෙව සඞ්ගහං ගච්ඡතීති වෙදිතබ්බං.
838. ඉච්චෙතස්මිං වුත්තප්පභෙදෙ උප්පන්නෙ යදෙතං වත්තමානභූතාපගතොකාසකතසමුදාචාරසඞ්ඛාතං චතුබ්බිධං උප්පන්නං, තං අමග්ගවජ්ඣත්තා කෙනචිපි ඤාණෙන පහාතබ්බං න හොති. යං පනෙතං භූමිලද්ධාරම්මණාධිග්ගහිතඅවික්ඛම්භිතඅසමූහතසඞ්ඛාතං උප්පන්නං, තස්ස තං උප්පන්නභාවං විනාසයමානං යස්මා තං තං ලොකියලොකුත්තරඤාණං උප්පජ්ජති, තස්මා තං සබ්බම්පි පහාතබ්බං හොතීති. එවමෙත්ථ යෙ යෙන පහාතබ්බා ධම්මා, තෙසං පහානඤ්ච ජානිතබ්බං.
පරිඤ්ඤාදිකිච්චකථා
කිච්චානි ¶ ¶ පරිඤ්ඤාදීනි, යානි වුත්තානි අභිසමයකාලෙ;
තානි ච යථාසභාවෙන, ජානිතබ්බානි සබ්බානීති.
සච්චාභිසමයකාලං හි එතෙසු චතූසු ඤාණෙසු එකෙකස්ස එකක්ඛණෙ පරිඤ්ඤා පහානං සච්ඡිකිරියා භාවනාති එතානි පරිඤ්ඤාදීනි චත්තාරි කිච්චානි වුත්තානි, තානි යථාසභාවෙන ජානිතබ්බානි. වුත්තං හෙතං පොරාණෙහි –
‘‘යථා පදීපො අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ චත්තාරි කිච්චානි කරොති, වට්ටිං ඣාපෙති, අන්ධකාරං විධමති, ආලොකං පරිවිදංසෙති, සිනෙහං පරියාදියති, එවමෙව මග්ගඤාණං අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ චත්තාරි සච්චානි අභිසමෙති, දුක්ඛං පරිඤ්ඤාභිසමයෙන අභිසමෙති, සමුදයං පහානාභිසමයෙන අභිසමෙති, මග්ගං භාවනාභිසමයෙන අභිසමෙති, නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන අභිසමෙති. කිං වුත්තං හොති? නිරොධං ආරම්මණං කරිත්වා චත්තාරිපි සච්චානි පාපුණාති පස්සති පටිවිජ්ඣතී’’ති.
වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති, දුක්ඛනිරොධම්පි පස්සති, දුක්ඛනිරොධගාමිනිං පටිපදම්පි පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) සබ්බං වෙදිතබ්බං.
අපරම්පි වුත්තං ‘‘මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං, දුක්ඛෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛසමුදයෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධෙපෙතං ඤාණං, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදායපෙතං ඤාණ’’න්ති (විභ. 794; පටි. ම. 1.109).
තත්ථ යථා පදීපො වට්ටිං ඣාපෙති, එවං මග්ගඤාණං දුක්ඛං පරිජානාති. යථා අන්ධකාරං විධමති, එවං සමුදයං පජහති. යථා ආලොකං පරිවිදංසෙති, එවං සහජාතාදිපච්චයතාය සම්මාසඞ්කප්පාදිධම්මසඞ්ඛාතං මග්ගං භාවෙති. යථා සිනෙහං පරියාදියති, එවං කිලෙසපරියාදානං නිරොධං සච්ඡිකරොතීති එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.
840. අපරො ¶ නයො – යථා සූරියො උදයන්තො අපුබ්බං අචරිමං සහ පාතුභාවා චත්තාරි කිච්චානි කරොති, රූපගතානි ඔභාසෙති, අන්ධකාරං ¶ විධමති, ආලොකං දස්සෙති, සීතං පටිප්පස්සම්භෙති, එවමෙව මග්ගඤාණං…පෙ… නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන අභිසමෙති. ඉධාපි යථා සූරියො රූපගතානි ඔභාසෙති, එවං මග්ගඤාණං දුක්ඛං පරිජානාති. යථා අන්ධකාරං විධමති, එවං සමුදයං පජහති. යථා ආලොකං දස්සෙති, එවං සහජාතාදිපච්චයතාය මග්ගං භාවෙති. යථා සීතං පටිප්පස්සම්භෙති, එවං කිලෙසපටිප්පස්සද්ධිං නිරොධං සච්ඡිකරොතීති එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.
841. අපරො නයො – යථා නාවා අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙ චත්තාරි කිච්චානි කරොති, ඔරිමතීරං පජහති, සොතං ඡින්දති, භණ්ඩං වහති, පාරිමතීරං අප්පෙති, එවමෙව මග්ගඤාණං…පෙ… නිරොධං සච්ඡිකිරියාභිසමයෙන අභිසමෙති. එත්ථාපි යථා නාවා ඔරිමතීරං පජහති, එවං මග්ගඤාණං දුක්ඛං පරිජානාති. යථා සොතං ඡින්දති, එවං සමුදයං පජහති. යථා භණ්ඩං වහති, එවං සහජාතාදිපච්චයතාය මග්ගං භාවෙති. යථා පාරිමතීරං අප්පෙති, එවං පාරිමතීරභූතං නිරොධං සච්ඡිකරොතීති එවං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.
842. එවං සච්චාභිසමයකාලස්මිං එකක්ඛණෙ චතුන්නං කිච්චානං වසෙන පවත්තඤාණස්ස පනස්ස සොළසහාකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි කිච්චානි එකපටිවෙධානි හොන්ති. යථාහ –
‘‘කථං තථට්ඨෙන චත්තාරි කිච්චානි එකපටිවෙධානි? සොළසහි ආකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි කිච්චානි එකපටිවෙධානි. දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො, සඞ්ඛතට්ඨො, සන්තාපට්ඨො, විපරිණාමට්ඨො, තථට්ඨො. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො, නිදානට්ඨො, සංයොගට්ඨො, පලිබොධට්ඨො, තථට්ඨො. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො, විවෙකට්ඨො, අසඞ්ඛතට්ඨො, අමතට්ඨො, තථට්ඨො. මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො, හෙතුට්ඨො, දස්සනට්ඨො, අධිපතෙය්යට්ඨො, තථට්ඨො. ඉමෙහි සොළසහි ආකාරෙහි තථට්ඨෙන චත්තාරි සච්චානි එකසඞ්ගහිතානි. යං එකසඞ්ගහිතං, තං එකත්තං. යං එකත්තං, තං එකෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣතීති චත්තාරි සච්චානි එකපටිවෙධානී’’ති (පටි. ම. 2.11).
843. තත්ථ ¶ සියා යදා දුක්ඛාදීනං අඤ්ඤෙපි රොගගණ්ඩාදයො අත්ථා අත්ථි, අථ කස්මා චත්තාරොයෙව වුත්තාති. එත්ථ වදාම, අඤ්ඤසච්චදස්සනවසෙන ආවිභාවතො. ‘‘තත්ථ කතමං ¶ දුක්ඛෙ ඤාණං? දුක්ඛං ආරබ්භ යා උප්පජ්ජති පඤ්ඤා පජානනා’’තිආදිනා (විභ. 794; පටි. ම. 1.109) හි නයෙන එකෙකසච්චාරම්මණවසෙනාපි සච්චඤාණං වුත්තං. ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති, සමුදයම්පි සො පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100) නයෙන එකං සච්චං ආරම්මණං කත්වා සෙසෙසුපි කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙනාපි වුත්තං.
තත්ථ යදා එකෙකං සච්චං ආරම්මණං කරොති, තදා සමුදයදස්සනෙන තාව සභාවතො පීළනලක්ඛණස්සාපි දුක්ඛස්ස, යස්මා තං ආයූහනලක්ඛණෙන සමුදයෙන ආයූහිතං සඞ්ඛතං රාසිකතං, තස්මාස්ස සො සඞ්ඛතට්ඨො ආවිභවති. යස්මා පන මග්ගො කිලෙසසන්තාපහරො සුසීතලො, තස්මාස්ස මග්ගස්ස දස්සනෙන සන්තාපට්ඨො ආවිභවති ආයස්මතො නන්දස්ස අච්ඡරාදස්සනෙන සුන්දරියා අනභිරූපභාවො විය. අවිපරිණාමධම්මස්ස පන නිරොධස්ස දස්සනෙනස්ස විපරිණාමට්ඨො ආවිභවතීති වත්තබ්බමෙවෙත්ථ නත්ථි.
තථා සභාවතො ආයූහනලක්ඛණස්සාපි සමුදයස්ස, දුක්ඛදස්සනෙන නිදානට්ඨො ආවිභවති අසප්පායභොජනතො උප්පන්නබ්යාධිදස්සනෙන භොජනස්ස බ්යාධිනිදානභාවො විය. විසංයොගභූතස්ස නිරොධස්ස දස්සනෙන සංයොගට්ඨො. නිය්යානභූතස්ස ච මග්ගස්ස දස්සනෙන පලිබොධට්ඨොති.
තථා නිස්සරණලක්ඛණස්සාපි නිරොධස්ස, අවිවෙකභූතස්ස සමුදයස්ස දස්සනෙන විවෙකට්ඨො ආවිභවති. මග්ගදස්සනෙන අසඞ්ඛතට්ඨො, ඉමිනා හි අනමතග්ගසංසාරෙ මග්ගො නදිට්ඨපුබ්බො, සොපි ච සප්පච්චයත්තා සඞ්ඛතොයෙවාති අප්පච්චයධම්මස්ස අසඞ්ඛතභාවො අතිවිය පාකටො හොති. දුක්ඛදස්සනෙන පනස්ස අමතට්ඨො ආවිභවති, දුක්ඛං හි විසං, අමතං නිබ්බානන්ති.
තථා නිය්යානලක්ඛණස්සාපි මග්ගස්ස, සමුදයදස්සනෙන ‘‘නායං හෙතු නිබ්බානස්ස පත්තියා, අයං හෙතූ’’ති හෙතුට්ඨො ආවිභවති. නිරොධදස්සනෙන දස්සනට්ඨො, පරමසුඛුමානි රූපානි පස්සතො ‘‘විප්පසන්නං වත මෙ ¶ චක්ඛූ’’න්ති චක්ඛුස්ස විප්පසන්නභාවො විය. දුක්ඛදස්සනෙන අධිපතෙය්යට්ඨො, අනෙකරොගාතුරකපණජනදස්සනෙන ඉස්සරජනස්ස උළාරභාවො වියාති එවමෙත්ථ සලක්ඛණවසෙන එකෙකස්ස, අඤ්ඤසච්චදස්සනවසෙන ච ඉතරෙසං තිණ්ණං තිණ්ණං ආවිභාවතො එකෙකස්ස චත්තාරො චත්තාරො අත්ථා වුත්තා. මග්ගක්ඛණෙ පන සබ්බෙ චෙතෙ අත්ථා එකෙනෙව දුක්ඛාදීසු ¶ චතුකිච්චෙන ඤාණෙන පටිවෙධං ගච්ඡන්තීති. යෙ පන නානාභිසමයං ඉච්ඡන්ති, තෙසං උත්තරං අභිධම්මෙ කථාවත්ථුස්මිං වුත්තමෙව.
පරිඤ්ඤාදිප්පභෙදකථා
844. ඉදානි යානි තානි පරිඤ්ඤාදීනි චත්තාරි කිච්චානි වුත්තානි, තෙසු –
තිවිධා හොති පරිඤ්ඤා, තථා පහානම්පි සච්ඡිකිරියාපි;
ද්වෙ භාවනා අභිමතා, විනිච්ඡයො තත්ථ ඤාතබ්බො.
845. තිවිධා හොති පරිඤ්ඤාති ඤාතපරිඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤාති එවං පරිඤ්ඤා තිවිධා හොති. තත්ථ ‘‘අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙන ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.20) එවං උද්දිසිත්වා ‘‘යෙ යෙ ධම්මා අභිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඤාතා හොන්තී’’ති (පටි. ම. 1.75) එවං සඞ්ඛෙපතො, ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං අභිඤ්ඤෙය්යං? චක්ඛුං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.2) නයෙන විත්ථාරතො වුත්තා ඤාතපරිඤ්ඤා නාම. තස්සා සප්පච්චයනාමරූපාභිජානනා ආවෙණිකා භූමි.
846. ‘‘පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙන ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.21) එවං උද්දිසිත්වා පන ‘‘යෙ යෙ ධම්මා පරිඤ්ඤාතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා තීරිතා හොන්තී’’ති (පටි. ම. 1.75) එවං සඞ්ඛෙපතො, ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං පරිඤ්ඤෙය්යං? චක්ඛුං, භික්ඛවෙ, පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.21) නයෙන විත්ථාරතො වුත්තා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. තස්සා කලාපසම්මසනතො පට්ඨාය අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති තීරණවසෙන පවත්තමානාය යාව අනුලොමා ආවෙණිකා භූමි.
847. ‘‘පහානපඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙන ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.22) එවං පන උද්දිසිත්වා ‘‘යෙ යෙ ධම්මා පහීනා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා පරිච්චත්තා හොන්තී’’ති (පටි. ම. 1.75) එවං විත්ථාරතො ¶ වුත්තා ‘‘අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදිනයප්පවත්තා ¶ පහානපරිඤ්ඤා. තස්සා භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය යාව මග්ගඤාණා භූමි, අයං ඉධ අධිප්පෙතා.
යස්මා වා ඤාතතීරණපරිඤ්ඤායොපි තදත්ථායෙව, යස්මා ච යෙ ධම්මෙ පජහති, තෙ නියමතො ඤාතා චෙව තීරිතා ච හොන්ති, තස්මා පරිඤ්ඤාත්තයම්පි ඉමිනා පරියායෙන මග්ගඤාණස්ස කිච්චන්ති වෙදිතබ්බං.
848. තථා පහානම්පීති පහානම්පි හි වික්ඛම්භනප්පහානං තදඞ්ගප්පහානං සමුච්ඡෙදප්පහානන්ති පරිඤ්ඤා විය තිවිධමෙව හොති. තත්ථ යං සසෙවාලෙ උදකෙ පක්ඛිත්තෙන ඝටෙන සෙවාලස්ස විය තෙන තෙන ලොකියසමාධිනා නීවරණාදීනං පච්චනීකධම්මානං වික්ඛම්භනං, ඉදං වික්ඛම්භනප්පහානං නාම. පාළියං පන ‘‘වික්ඛම්භනප්පහානඤ්ච නීවරණානං පඨමං ඣානං භාවයතො’’ති (පටි. ම. 1.24) නීවරණානඤ්ඤෙව වික්ඛම්භනං වුත්තං, තං පාකටත්තා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. නීවරණානි හි ඣානස්ස පුබ්බභාගෙපි පච්ඡාභාගෙපි න සහසා චිත්තං අජ්ඣොත්ථරන්ති, විතක්කාදයො අප්පිතක්ඛණෙයෙව. තස්මා නීවරණානං වික්ඛම්භනං පාකටං.
849. යං පන රත්තිභාගෙ සමුජ්ජලිතෙන පදීපෙන අන්ධකාරස්ස විය තෙන තෙන විපස්සනාය අවයවභූතෙන ඤාණඞ්ගෙන පටිපක්ඛවසෙනෙව තස්ස තස්ස පහාතබ්බධම්මස්ස පහානං, ඉදං තදඞ්ගප්පහානං නාම. සෙය්යථිදං – නාමරූපපරිච්ඡෙදෙන තාව සක්කායදිට්ඨියා. පච්චයපරිග්ගහෙන අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨියා චෙව කඞ්ඛාමලස්ස ච. කලාපසම්මසනෙන ‘‘අහං මමා’’ති සමූහගාහස්ස. මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය. උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා. වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා. භයතුපට්ඨානෙන සභයෙ අභයසඤ්ඤාය. ආදීනවදස්සනෙන අස්සාදසඤ්ඤාය. නිබ්බිදානුපස්සනෙන අභිරතිසඤ්ඤාය. මුඤ්චිතුකම්යතාය අමුඤ්චිතුකාමභාවස්ස. පටිසඞ්ඛානෙන අප්පටිසඞ්ඛානස්ස. උපෙක්ඛාය අනුපෙක්ඛනස්ස. අනුලොමෙන සච්චපටිලොමගාහස්ස පහානං.
යං වා පන අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය. දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය. නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා. විරාගානුපස්සනාය රාගස්ස. නිරොධානුපස්සනාය ¶ සමුදයස්ස. පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ¶ ආදානස්ස. ඛයානුපස්සනාය ඝනසඤ්ඤාය. වයානුපස්සනාය ආයූහනස්ස. විපරිණාමානුපස්සනාය ධුවසඤ්ඤාය. අනිමිත්තානුපස්සනාය නිමිත්තස්ස. අප්පණිහිතානුපස්සනාය පණිධියා. සුඤ්ඤතානුපස්සනාය අභිනිවෙසස්ස. අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාය සාරාදානාභිනිවෙසස්ස. යථාභූතඤාණදස්සනෙන සම්මොහාභිනිවෙසස්ස. ආදීනවානුපස්සනාය ආලයාභිනිවෙසස්ස. පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය අප්පටිසඞ්ඛාය. විවට්ටානුපස්සනාය සංයොගාභිනිවෙසස්ස පහානං. ඉදම්පි තදඞ්ගප්පහානමෙව.
850. තත්ථ යථා අනිච්චානුපස්සනාදීහි සත්තහි නිච්චසඤ්ඤාදීනං පහානං හොති, තං භඞ්ගානුපස්සනෙ වුත්තමෙව.
ඛයානුපස්සනාති පන ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති එවං ඛයං පස්සතො ඤාණං. තෙන ඝනසඤ්ඤාය පහානං හොති.
වයානුපස්සනාති –
ආරම්මණාන්වයෙන, උභො එකවවත්ථානා;
නිරොධෙ අධිමුත්තතා, වයලක්ඛණවිපස්සනාති. –
එවං වුත්තා පච්චක්ඛතො චෙව අන්වයතො ච සඞ්ඛාරානං භඞ්ගං දිස්වා තස්මිඤ්ඤෙව භඞ්ගසඞ්ඛාතෙ නිරොධෙ අධිමුත්තතා, තාය ආයූහනස්ස පහානං හොති. යෙසං හි අත්ථාය ආයූහෙය්ය, ‘‘තෙ එවං වයධම්මා’’ති විපස්සතො ආයූහනෙ චිත්තං න නමති.
විපරිණාමානුපස්සනාති රූපසත්තකාදිවසෙන තං තං පරිච්ඡෙදං අතික්කම්ම අඤ්ඤථාපවත්තිදස්සනං. උප්පන්නස්ස වා ජරාය චෙව මරණෙන ච ද්වීහාකාරෙහි විපරිණාමදස්සනං, තාය ධුවසඤ්ඤාය පහානං හොති.
අනිමිත්තානුපස්සනාති අනිච්චානුපස්සනාව, තාය නිච්චනිමිත්තස්ස පහානං හොති.
අප්පණිහිතානුපස්සනාති දුක්ඛානුපස්සනාව, තාය සුඛපණිධිසුඛපත්ථනාපහානං හොති.
සුඤ්ඤතානුපස්සනාති අනත්තානුපස්සනාව, තාය ‘‘අත්ථි අත්තා’’ති අභිනිවෙසස්ස පහානං හොති.
‘‘ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛා, භඞ්ගඤ්ච අනුපස්සති;
සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨානං, අධිපඤ්ඤා විපස්සනා’’ති. –
එවං වුත්තා රූපාදිආරම්මණං ජානිත්වා තස්ස ච ආරම්මණස්ස තදාරම්මණස්ස ච චිත්තස්ස භඞ්ගං දිස්වා ‘‘සඞ්ඛාරාව භිජ්ජන්ති, සඞ්ඛාරානං මරණං, න අඤ්ඤො කොචි අත්ථී’’ති භඞ්ගවසෙන සුඤ්ඤතං ගහෙත්වා පවත්තා විපස්සනා. සා අධිපඤ්ඤා ච ධම්මෙසු ච විපස්සනාති කත්වා අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනාති වුච්චති, තාය නිච්චසාරාභාවස්ස ච අත්තසාරාභාවස්ස ච සුට්ඨු දිට්ඨත්තා සාරාදානාභිනිවෙසස්ස පහානං හොති.
යථාභූතඤාණදස්සනන්ති සප්පච්චයනාමරූපපරිග්ගහො, තෙන ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්තිආදිවසෙන චෙව, ‘‘ඉස්සරතො ලොකො සම්භොතී’’තිආදිවසෙන ච පවත්තස්ස සම්මොහාභිනිවෙසස්ස පහානං හොති.
ආදීනවානුපස්සනාති භයතුපට්ඨානවසෙන උප්පන්නං සබ්බභවාදීසු ආදීනවදස්සනඤාණං, තෙන ‘‘කිඤ්චි අල්ලීයිතබ්බං න දිස්සතී’’ති ආලයාභිනිවෙසස්ස පහානං හොති.
පටිසඞ්ඛානුපස්සනාති මුඤ්චනස්ස උපායකරණං පටිසඞ්ඛාඤාණං, තෙන අප්පටිසඞ්ඛාය පහානං හොති.
විවට්ටානුපස්සනාති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා චෙව අනුලොමඤ්ච. තදා හිස්ස චිත්තං ඊසකපොණෙ පදුමපලාසෙ උදකබින්දු විය සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා පතිලීයති, පතිකුටති, පතිවත්තතීති වුත්තං. තස්මා තාය සංයොගාභිනිවෙසස්ස පහානං හොති, කාමසංයොගාදිකස්ස කිලෙසාභිනිවෙසස්ස කිලෙසප්පවත්තියා පහානං හොතීති අත්ථො. එවං විත්ථාරතො තදඞ්ගප්පහානං වෙදිතබ්බං. පාළියං පන ‘‘තදඞ්ගප්පහානඤ්ච දිට්ඨිගතානං නිබ්බෙධභාගියං සමාධිං භාවයතො’’ති (පටි. ම. 1.24) සඞ්ඛෙපෙනෙව වුත්තං.
851. යං ¶ පන අසනිවිචක්කාභිහතස්ස රුක්ඛස්ස විය අරියමග්ගඤාණෙන සංයොජනාදීනං ධම්මානං යථා න පුන පවත්ති, එවං පහානං, ඉදං සමුච්ඡෙදප්පහානං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සමුච්ඡෙදප්පහානඤ්ච ලොකුත්තරං ඛයගාමිමග්ගං භාවයතො’’ති (පටි. ම. 1.24) ¶ . ඉති ඉමෙසු තීසු පහානෙසු සමුච්ඡෙදප්පහානමෙව ඉධ අධිප්පෙතං. යස්මා පන තස්ස යොගිනො පුබ්බභාගෙ වික්ඛම්භනතදඞ්ගප්පහානානිපි තදත්ථානෙව, තස්මා පහානත්තයම්පි ඉමිනා පරියායෙන මග්ගඤාණස්ස කිච්චන්ති වෙදිතබ්බං. පටිරාජානං වධිත්වා රජ්ජං පත්තෙන හි යම්පි තතො පුබ්බෙ කතං, සබ්බං ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච රඤ්ඤා කත’’න්තියෙව වුච්චති.
852. සච්ඡිකිරියාපීති ලොකියසච්ඡිකිරියා ලොකුත්තරසච්ඡිකිරියාති ද්වෙධා භින්නාපි ලොකුත්තරාය දස්සනභාවනාවසෙන භෙදතො තිවිධා හොති. තත්ථ ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීම්හි, වසීම්හි, පඨමජ්ඣානං සච්ඡිකතං මයා’’තිආදිනා (පාරා. 203-204) නයෙන ආගතා පඨමජ්ඣානාදීනං ඵස්සනා ලොකියසච්ඡිකිරියා නාම. ඵස්සනාති අධිගන්ත්වා ‘‘ඉදං මයා අධිගත’’න්ති පච්චක්ඛතො ඤාණඵස්සෙන ඵුසනා. ඉමමෙව හි අත්ථං සන්ධාය ‘‘සච්ඡිකිරියා පඤ්ඤා ඵස්සනට්ඨෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.24) උද්දිසිත්වා ‘‘යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා හොන්තී’’ති (පටි. ම. 1.75) සච්ඡිකිරියනිද්දෙසො වුත්තො.
අපිච අත්තනො සන්තානෙ අනුප්පාදෙත්වාපි යෙ ධම්මා කෙවලං අපරප්පච්චයෙන ඤාණෙන ඤාතා, තෙ සච්ඡිකතා හොන්ති. තෙනෙව හි ‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, සච්ඡිකාතබ්බ’’න්තිආදි (පටි. ම. 1.29) වුත්තං.
අපරම්පි වුත්තං ‘‘රූපං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. වෙදනං…පෙ… විඤ්ඤාණං පස්සන්තො සච්ඡිකරොති. චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං…පෙ… අමතොගධං නිබ්බානං පස්සන්තො සච්ඡිකරොතීති. යෙ යෙ ධම්මා සච්ඡිකතා හොන්ති, තෙ තෙ ධම්මා ඵස්සිතා හොන්තී’’ති (පටි. ම. 1.29).
පඨමමග්ගක්ඛණෙ පන නිබ්බානදස්සනං දස්සනසච්ඡිකිරියා. සෙසමග්ගක්ඛණෙසු භාවනාසච්ඡිකිරියාති. සා දුවිධාපි ඉධ අධිප්පෙතා. තස්මා දස්සනභාවනාවසෙන නිබ්බානස්ස සච්ඡිකිරියා ඉමස්ස ඤාණස්ස කිච්චන්ති වෙදිතබ්බං.
853. ද්වෙ ¶ ¶ භාවනා අභිමතාති භාවනා පන ලොකියභාවනා ලොකුත්තරභාවනාති ද්වෙයෙව අභිමතා. තත්ථ ලොකියානං සීලසමාධිපඤ්ඤානං උප්පාදනං, තාහි ච සන්තානවාසනං ලොකියභාවනා. ලොකුත්තරානං උප්පාදනං, තාහි ච සන්තානවාසනං ලොකුත්තරභාවනා. තාසු ඉධ ලොකුත්තරා අධිප්පෙතා. ලොකුත්තරානි හි සීලාදීනි චතුබ්බිධම්පෙතං ඤාණං උප්පාදෙති. තෙසං සහජාතපච්චයාදිතාය තෙහි ච සන්තානං වාසෙතීති ලොකුත්තරභාවනාවස්ස කිච්චන්ති.
එවං –
කිච්චානි පරිඤ්ඤාදීනි, යානි වුත්තානි අභිසමයකාලෙ;
තානි ච යථාසභාවෙන, ජානිතබ්බානි සබ්බානීති.
එත්තාවතා ච –
‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති. –
එවං සරූපෙනෙව ආභතාය පඤ්ඤාභාවනාය විධානදස්සනත්ථං යං වුත්තං ‘‘මූලභූතා ද්වෙ විසුද්ධියො සම්පාදෙත්වා සරීරභූතා පඤ්ච විසුද්ධියො සම්පාදෙන්තෙන භාවෙතබ්බා’’ති, තං විත්ථාරිතං හොති. කථං භාවෙතබ්බාති අයඤ්ච පඤ්හො විස්සජ්ජිතොති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
ඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසො නාම
බාවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.