📜
23. පඤ්ඤාභාවනානිසංසනිද්දෙසො
ආනිසංසපකාසනා
854. යං ¶ ¶ පන වුත්තං ‘‘පඤ්ඤාභාවනාය කො ආනිසංසො’’ති, තත්ථ වදාම. අයඤ්හි පඤ්ඤාභාවනා නාම අනෙකසතානිසංසා. තස්සා දීඝෙනාපි අද්ධුනා න සුකරං විත්ථාරතො ආනිසංසං පකාසෙතුං. සඞ්ඛෙපතො පනස්සා නානාකිලෙසවිද්ධංසනං, අරියඵලරසානුභවනං, නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනසමත්ථතා, ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධීති අයමානිසංසො වෙදිතබ්බො.
නානාකිලෙසවිද්ධංසනකථා
855. තත්ථ යං නාමරූපපරිච්ඡෙදතො පට්ඨාය සක්කායදිට්ඨාදීනං වසෙන නානාකිලෙසවිද්ධංසනං වුත්තං, අයං ලොකිකාය පඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසො. යං අරියමග්ගක්ඛණෙ සංයොජනාදීනං වසෙන නානාකිලෙසවිද්ධංසනං වුත්තං, අයං ලොකුත්තරාය පඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසොති වෙදිතබ්බො.
භීමවෙගානුපතිතා, අසනීව සිලුච්චයෙ;
වායුවෙගසමුට්ඨිතො, අරඤ්ඤමිව පාවකො.
අන්ධකාරං විය රවි, සතෙජුජ්ජලමණ්ඩලො;
දීඝරත්තානුපතිතං, සබ්බානත්ථවිධායකං.
කිලෙසජාලං පඤ්ඤා හි, විද්ධංසයති භාවිතා;
සන්දිට්ඨිකමතො ජඤ්ඤා, ආනිසංසමිමං ඉධ.
ඵලසමාපත්තිකථා
856. අරියඵලරසානුභවනන්ති ¶ න කෙවලඤ්ච කිලෙසවිද්ධංසනඤ්ඤෙව, අරියඵලරසානුභවනම්පි පඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසො. අරියඵලන්ති හි සොතාපත්තිඵලාදි සාමඤ්ඤඵලං වුච්චති. තස්ස ද්වීහාකාරෙහි රසානුභවනං හොති. මග්ගවීථියඤ්ච ඵලසමාපත්තිවසෙන ච පවත්තියං. තත්රාස්ස මග්ගවීථියං පවත්ති දස්සිතායෙව.
857. අපිච ¶ යෙ ‘‘සංයොජනප්පහානමත්තමෙව ඵලං නාම, න කොචි අඤ්ඤො ධම්මො අත්ථී’’ති වදන්ති, තෙසං අනුනයත්ථං ඉදං සුත්තම්පි දස්සෙතබ්බං – ‘‘කථං පයොගපටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤා ඵලෙ ඤාණං? සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාති, තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති, බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාති. තම්පයොගපටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජති සම්මාදිට්ඨි, මග්ගස්සෙතං ඵල’’න්ති (පටි. ම. 1.63) විත්ථාරෙතබ්බං.
‘‘චත්තාරො මග්ගා අපරියාපන්නා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, ඉමෙ ධම්මා අප්පමාණාරම්මණා’’ (ධ. ස. 1422). ‘‘මහග්ගතො ධම්මො අප්පමාණස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.62) එවමාදීනිපි චෙත්ථ සාධකානි.
858. ඵලසමාපත්තියං පවත්තිදස්සනත්ථං පනස්ස ඉදං පඤ්හාකම්මං – කා ඵලසමාපත්ති, කෙ තං සමාපජ්ජන්ති, කෙ න සමාපජ්ජන්ති, කස්මා සමාපජ්ජන්ති, කථඤ්චස්සා සමාපජ්ජනං හොති, කථං ඨානං, කථං වුට්ඨානං, කිං ඵලස්ස අනන්තරං, කස්ස ච ඵලං අනන්තරන්ති?
859. තත්ථ කා ඵලසමාපත්තීති යා අරියඵලස්ස නිරොධෙ අප්පනා.
860. කෙ තං සමාපජ්ජන්ති, කෙ න සමාපජ්ජන්තීති සබ්බෙපි පුථුජ්ජනා න සමාපජ්ජන්ති. කස්මා? අනධිගතත්තා. අරියා පන සබ්බෙපි සමාපජ්ජන්ති. කස්මා? අධිගතත්තා. උපරිමා පන හෙට්ඨිමං න සමාපජ්ජන්ති, පුග්ගලන්තරභාවුපගමනෙන පටිප්පස්සද්ධත්තා. හෙට්ඨිමා ච උපරිමං, අනධිගතත්තා. අත්තනො අත්තනොයෙව පන ඵලං සමාපජ්ජන්තීති ඉදමෙත්ථ සන්නිට්ඨානං.
කෙචි පන ‘‘සොතාපන්නසකදාගාමිනොපි න සමාපජ්ජන්ති. උපරිමා ද්වෙයෙව සමාපජ්ජන්තී’’ති ¶ වදන්ති. ඉදඤ්ච තෙසං කාරණං, එතෙ හි සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනොති. තං පුථුජ්ජනස්සාපි අත්තනා පටිලද්ධලොකියසමාධිසමාපජ්ජනතො අකාරණමෙව. කිඤ්චෙත්ථ කාරණාකාරණචින්තාය. නනු පාළියංයෙව වුත්තං – ‘‘කතමෙ දස ගොත්රභුධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? සොතාපත්තිමග්ගපටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං…පෙ… උපායාසං බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යතීති ගොත්රභු. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය සකදාගාමිමග්ගං ¶ …පෙ… අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය… සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය… අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං…පෙ… බහිද්ධා සඞ්ඛාරනිමිත්තං අභිභුය්යතීති ගොත්රභූ’’ති (පටි. ම. 1.60). තස්මා සබ්බෙපි අරියා අත්තනො අත්තනො ඵලං සමාපජ්ජන්තීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.
861. කස්මා සමාපජ්ජන්තීති දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං. යථා හි රාජා රජ්ජසුඛං, දෙවතා දිබ්බසුඛං අනුභවන්ති, එවං අරියා ‘‘අරියං ලොකුත්තරසුඛං අනුභවිස්සාමා’’ති අද්ධානප්පරිච්ඡෙදං කත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති.
862. කථඤ්චස්සා සමාපජ්ජනං හොති, කථං ඨානං, කථං වුට්ඨානන්ති ද්වීහි තාව ආකාරෙහි අස්සා සමාපජ්ජනං හොති – නිබ්බානතො අඤ්ඤස්ස ආරම්මණස්ස අමනසිකාරා නිබ්බානස්ස ච මනසිකාරා. යථාහ – ‘‘ද්වෙ ඛො, ආවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා සබ්බනිමිත්තානඤ්ච අමනසිකාරො, අනිමිත්තාය ච ධාතුයා මනසිකාරො’’ති (ම. නි. 1.458).
863. අයම්පනෙත්ථ සමාපජ්ජනක්කමො. ඵලසමාපත්තත්ථිකෙන හි අරියසාවකෙන රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙන උදයබ්බයාදිවසෙන සඞ්ඛාරා විපස්සිතබ්බා. තස්ස පවත්තානුපුබ්බවිපස්සනස්ස සඞ්ඛාරාරම්මණගොත්රභුඤාණානන්තරා ඵලසමාපත්තිවසෙන නිරොධෙ චිත්තං අප්පෙති. ඵලසමාපත්තිනින්නතාය චෙත්ථ සෙක්ඛස්සාපි ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගො.
යෙ පන වදන්ති ‘‘සොතාපන්නො ‘ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජිස්සාමී’ති විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා සකදාගාමී හොති. සකදාගාමී ච අනාගාමී’’ති, තෙ වත්තබ්බා ‘‘එවං සති අනාගාමී අරහා භවිස්සති, අරහා පච්චෙකබුද්ධො, පච්චෙකබුද්ධො ච බුද්ධො. තස්මා න කිඤ්චි එතං, පාළිවසෙනෙව ච පටික්ඛිත්ත’’න්තිපි න ගහෙතබ්බං. ඉදමෙව පන ගහෙතබ්බං – සෙක්ඛස්සාපි ඵලමෙව ¶ උප්පජ්ජති, න මග්ගො. ඵලඤ්චස්ස සචෙ අනෙන පඨමජ්ඣානිකො මග්ගො අධිගතො හොති. පඨමජ්ඣානිකමෙව උප්පජ්ජති. සචෙ දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකො, දුතියාදීසු අඤ්ඤතරජ්ඣානිකමෙවාති. එවං තාවස්සා සමාපජ්ජනං හොති.
864. ‘‘තයො ¶ ඛො, ආවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා ඨිතියා සබ්බනිමිත්තානඤ්ච අමනසිකාරො, අනිමිත්තාය ච ධාතුයා මනසිකාරො, පුබ්බෙ ච අභිසඞ්ඛාරො’’ති (ම. නි. 1.458) වචනතො පනස්සා තීහාකාරෙහි ඨානං හොති. තත්ථ පුබ්බෙ ච අභිසඞ්ඛාරොති සමාපත්තිතො පුබ්බෙ කාලපරිච්ඡෙදො. ‘‘අසුකස්මිං නාම කාලෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පරිච්ඡින්නත්තා හිස්සා යාව සො කාලො නාගච්ඡති, තාව ඨානං හොති. එවමස්සා ඨානං හොතීති.
865. ‘‘ද්වෙ ඛො, ආවුසො, පච්චයා අනිමිත්තාය චෙතොවිමුත්තියා වුට්ඨානාය සබ්බනිමිත්තානඤ්ච මනසිකාරො, අනිමිත්තාය ච ධාතුයා අමනසිකාරො’’ති (ම. නි. 1.458) වචනතො පනස්සා ද්වීහාකාරෙහි වුට්ඨානං හොති. තත්ථ සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපනිමිත්තවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනිමිත්තානං. කාමඤ්ච න සබ්බානෙවෙතානි එකතො මනසිකරොති සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන පනෙතං වුත්තං. තස්මා යං භවඞ්ගස්ස ආරම්මණං හොති, තං මනසිකරොතො ඵලසමාපත්තිවුට්ඨානං හොතීති එවමස්සා වුට්ඨානං වෙදිතබ්බං.
866. කිං ඵලස්ස අනන්තරං, කස්ස ච ඵලං අනන්තරන්ති ඵලස්ස තාව ඵලමෙව වා අනන්තරං හොති, භවඞ්ගං වා. ඵලං පන අත්ථි මග්ගානන්තරං, අත්ථි ඵලානන්තරං, අත්ථි ගොත්රභුඅනන්තරං, අත්ථි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනානන්තරං. තත්ථ මග්ගවීථියං මග්ගානන්තරං, පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමං පච්ඡිමං ඵලානන්තරං. ඵලසමාපත්තීසු පුරිමං පුරිමං ගොත්රභුඅනන්තරං. ගොත්රභූති චෙත්ථ අනුලොමං වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ – ‘‘අරහතො අනුලොමං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො. සෙක්ඛානං අනුලොමං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417). යෙන ඵලෙන නිරොධා වුට්ඨානං හොති, තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනානන්තරන්ති. තත්ථ ඨපෙත්වා මග්ගවීථියං උප්පන්නං ඵලං අවසෙසං සබ්බං ඵලසමාපත්තිවසෙන පවත්තං නාම. එවමෙතං මග්ගවීථියං ඵලසමාපත්තියං වා උප්පජ්ජනවසෙන,
පටිප්පස්සද්ධදරථං ¶ , අමතාරම්මණං සුභං;
වන්තලොකාමිසං සන්තං, සාමඤ්ඤඵලමුත්තමං.
ඔජවන්තෙන සුචිනා, සුඛෙන අභිසන්දිතං;
යෙන සාතාතිසාතෙන, අමතෙන මධුං විය.
තං ¶ සුඛං තස්ස අරියස්ස, රසභූතමනුත්තරං;
ඵලස්ස පඤ්ඤං භාවෙත්වා, යස්මා වින්දති පණ්ඩිතො.
තස්මා අරියඵලස්සෙතං, රසානුභවනං ඉධ;
විපස්සනාභාවනාය, ආනිසංසොති වුච්චති.
නිරොධසමාපත්තිකථා
867. නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනසමත්ථතාති න කෙවලඤ්ච අරියඵලරසානුභවනංයෙව, අයං පන නිරොධසමාපත්තියා සමාපජ්ජනසමත්ථතාපි ඉමිස්සා පඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසොති වෙදිතබ්බො.
තත්රිදං නිරොධසමාපත්තියා විභාවනත්ථං පඤ්හාකම්මං – කා නිරොධසමාපත්ති, කෙ තං සමාපජ්ජන්ති, කෙ න සමාපජ්ජන්ති, කත්ථ සමාපජ්ජන්ති, කස්මා සමාපජ්ජන්ති, කථඤ්චස්සා සමාපජ්ජනං හොති, කථං ඨානං, කථං වුට්ඨානං, වුට්ඨිතස්ස කිංනින්නං චිත්තං හොති, මතස්ස ච සමාපන්නස්ස ච කො විසෙසො, නිරොධසමාපත්ති කිං සඞ්ඛතා අසඞ්ඛතා ලොකියා ලොකුත්තරා නිප්ඵන්නා අනිප්ඵන්නාති?
868. තත්ථ කා නිරොධසමාපත්තීති යා අනුපුබ්බනිරොධවසෙන චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං අප්පවත්ති. කෙ තං සමාපජ්ජන්ති, කෙ න සමාපජ්ජන්තීති සබ්බෙපි පුථුජ්ජනා, සොතාපන්නා, සකදාගාමිනො, සුක්ඛවිපස්සකා ච අනාගාමිනො, අරහන්තො න සමාපජ්ජන්ති. අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො පන අනාගාමිනො, ඛීණාසවා ච සමාපජ්ජන්ති. ‘‘ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා ¶ , තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා, සොළසහි ඤාණචරියාහි, නවහි සමාධිචරියාහි වසීභාවතා පඤ්ඤා නිරොධසමාපත්තියා ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.34) හි වුත්තං. අයඤ්ච සම්පදා ඨපෙත්වා අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අනාගාමිඛීණාසවෙ අඤ්ඤෙසං නත්ථි. තස්මා තෙයෙව සමාපජ්ජන්ති, න අඤ්ඤෙ.
869. කතමානි පනෙත්ථ ද්වෙ බලානි…පෙ… කතමා වසීභාවතාති? න එත්ථ කිඤ්චි අම්හෙහි වත්තබ්බං අත්ථි. සබ්බමිදං එතස්ස උද්දෙසස්ස නිද්දෙසෙ වුත්තමෙව. යථාහ –
‘‘ද්වීහි ¶ බලෙහීති ද්වෙ බලානි සමථබලං විපස්සනාබලං. කතමං සමථබලං? නෙක්ඛම්මවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලං. අබ්යාපාදවසෙන… ආලොකසඤ්ඤාවසෙන… අවික්ඛෙපවසෙන…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සිඅස්සාසවසෙන… පටිනිස්සග්ගානුපස්සිපස්සාසවසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා අවික්ඛෙපො සමථබලන්ති. කෙනට්ඨෙන සමථබලං? පඨමජ්ඣානෙන නීවරණෙ න කම්පතීති සමථබලං. දුතියජ්ඣානෙන විතක්කවිචාරෙ…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාය න කම්පතීති සමථබලං. උද්ධච්චෙ ච උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති සමථබලං. ඉදං සමථබලං.
‘‘කතමං විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනා… අනත්තානුපස්සනා… නිබ්බිදානුපස්සනා… විරාගානුපස්සනා… නිරොධානුපස්සනා… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා…පෙ… රූපෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලං. වෙදනාය… සඤ්ඤාය… සඞ්ඛාරෙසු… විඤ්ඤාණෙ… චක්ඛුස්මිං…පෙ… ජරාමරණෙ අනිච්චානුපස්සනා. ජරාමරණෙ පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබලන්ති. කෙනට්ඨෙන විපස්සනාබලං? අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාය න කම්පතීති විපස්සනාබලං. දුක්ඛානුපස්සනාය සුඛසඤ්ඤාය න කම්පතීති… අනත්තානුපස්සනාය අත්තසඤ්ඤාය න කම්පතීති… නිබ්බිදානුපස්සනාය නන්දියා න කම්පතීති… විරාගානුපස්සනාය රාගෙ න කම්පතීති… නිරොධානුපස්සනාය සමුදයෙ න කම්පතීති… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානෙ න කම්පතීති විපස්සනාබලං. අවිජ්ජාය ¶ ච අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙ ච ඛන්ධෙ ච න කම්පති න චලති න වෙධතීති විපස්සනාබලං. ඉදං විපස්සනාබලං.
‘‘තයො ච සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියාති කතමෙසං තිණ්ණන්නං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා? දුතියජ්ඣානං සමාපන්නස්ස විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. චතුත්ථං ඣානං සමාපන්නස්ස අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නස්ස සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සද්ධා හොන්ති. ඉමෙසං තිණ්ණන්නං සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සද්ධියා.
‘‘සොළසහි ¶ ඤාණචරියාහීති කතමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි? අනිච්චානුපස්සනා ඤාණචරියා. දුක්ඛා… අනත්තා… නිබ්බිදා… විරාගා… නිරොධා… පටිනිස්සග්ගා… විවට්ටානුපස්සනා ඤාණචරියා. සොතාපත්තිමග්ගො ඤාණචරියා. සොතාපත්තිඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. සකදාගාමිමග්ගො…පෙ… අරහත්තඵලසමාපත්ති ඤාණචරියා. ඉමාහි සොළසහි ඤාණචරියාහි.
‘‘නවහි සමාධිචරියාහීති කතමාහි නවහි සමාධිචරියාහි? පඨමජ්ඣානං සමාධිචරියා. දුතියජ්ඣානං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති සමාධිචරියා. පඨමජ්ඣානපටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය විතක්කො ච විචාරො ච පීති ච සුඛඤ්ච චිත්තෙකග්ගතා ච. ඉමාහි නවහි සමාධිචරියාහි.
‘‘වසීති පඤ්ච වසියො – ආවජ්ජනවසී, සමාපජ්ජනවසී, අධිට්ඨානවසී, වුට්ඨානවසී, පච්චවෙක්ඛණවසී. පඨමජ්ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති, ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති ආවජ්ජනවසී. පඨමජ්ඣානං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං සමාපජ්ජති, සමාපජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති සමාපජ්ජනවසී…පෙ… අධිට්ඨාති අධිට්ඨානෙ…පෙ… වුට්ඨාති වුට්ඨානෙ…පෙ… පච්චවෙක්ඛති පච්චවෙක්ඛණාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති පච්චවෙක්ඛණවසී. දුතියං…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං යත්ථිච්ඡකං යදිච්ඡකං යාවතිච්ඡකං ආවජ්ජති ¶ …පෙ… පච්චවෙක්ඛති. පච්චවෙක්ඛණාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති පච්චවෙක්ඛණවසී. ඉමා පඤ්ච වසියො’’ති (පටි. ම. 1.83).
870. එත්ථ ච ‘‘සොළසහි ඤාණචරියාහී’’ති උක්කට්ඨනිද්දෙසො එස. අනාගාමිනො පන චුද්දසහි ඤාණචරියාහි හොති. යදි එවං සකදාගාමිනො ද්වාදසහි සොතාපන්නස්ස ච දසහි කිං න හොතීති? න හොති, සමාධිපාරිබන්ධිකස්ස පඤ්ච කාමගුණිකරාගස්ස අප්පහීනත්තා. තෙසං හි සො අප්පහීනො. තස්මා සමථබලං න පරිපුණ්ණං හොති, තස්මිං අපරිපූරෙ ද්වීහි බලෙහි සමාපජ්ජිතබ්බං නිරොධසමාපත්තිං බලවෙකල්ලෙන සමාපජ්ජිතුං න සක්කොන්ති. අනාගාමිස්ස පන සො පහීනො, තස්මා එස පරිපුණ්ණබලො ¶ හොති. පරිපුණ්ණබලත්තා සක්කොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලං ඵලසමාපත්තියා අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417). ඉදඤ්හි පට්ඨානෙ මහාපකරණෙ අනාගාමිනොව නිරොධා වුට්ඨානං සන්ධාය වුත්තන්ති.
871. කත්ථ සමාපජ්ජන්තීති පඤ්චවොකාරභවෙ. කස්මා? අනුපුබ්බසමාපත්තිසබ්භාවතො. චතුවොකාරභවෙ පන පඨමජ්ඣානාදීනං උප්පත්ති නත්ථි. තස්මා න සක්කා තත්ථ සමාපජ්ජිතුන්ති. කෙචි පන ‘‘වත්ථුස්ස අභාවා’’ති වදන්ති.
872. කස්මා සමාපජ්ජන්තීති සඞ්ඛාරානං පවත්තිභෙදෙ උක්කණ්ඨිත්වා දිට්ඨෙව ධම්මෙ අචිත්තකා හුත්වා ‘‘නිරොධං නිබ්බානං පත්වා සුඛං විහරිස්සාමා’’ති සමාපජ්ජන්ති.
873. කථඤ්චස්සා සමාපජ්ජනං හොතීති සමථවිපස්සනාවසෙන උස්සක්කිත්වා කතපුබ්බකිච්චස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නිරොධයතො, එවමස්ස සමාපජ්ජනං හොති. යො හි සමථවසෙනෙව උස්සක්කති, සො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පත්වා තිට්ඨති. යො පන විපස්සනාවසෙනෙව උස්සක්කති, සො ඵලසමාපත්තිං පත්වා තිට්ඨති. යො පන උභයවසෙනෙව උස්සක්කිත්වා පුබ්බකිච්චං කත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නිරොධෙති, සො තං සමාපජ්ජතීති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො.
874. අයං පන විත්ථාරො – ඉධ භික්ඛු නිරොධං සමාපජ්ජිතුකාමො කතභත්තකිච්චො සුධොතහත්ථපාදො ¶ විවිත්තෙ ඔකාසෙ සුපඤ්ඤත්තම්හි ආසනෙ නිසීදති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා, සො පඨමං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති.
විපස්සනා පනෙසා තිවිධා හොති – සඞ්ඛාරපරිගණ්හනකවිපස්සනා, ඵලසමාපත්තිවිපස්සනා, නිරොධසමාපත්තිවිපස්සනාති. තත්ථ සඞ්ඛාරපරිගණ්හනකවිපස්සනා මන්දා වා හොතු තික්ඛා වා, මග්ගස්ස පදට්ඨානං හොතියෙව. ඵලසමාපත්තිවිපස්සනා ¶ තික්ඛාව වට්ටති මග්ගභාවනාසදිසා. නිරොධසමාපත්තිවිපස්සනා පන නාතිමන්දනාතිතික්ඛා වට්ටති. තස්මා එස නාතිමන්දාය නාතිතික්ඛාය විපස්සනාය තෙ සඞ්ඛාරෙ විපස්සති.
තතො දුතියං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ සඞ්ඛාරෙ තථෙව විපස්සති. තතො තතියං ඣානං…පෙ… තතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ සඞ්ඛාරෙ තථෙව විපස්සති. තථා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය චතුබ්බිධං පුබ්බකිච්චං කරොති – නානාබද්ධඅවිකොපනං, සඞ්ඝපටිමානනං, සත්ථුපක්කොසනං, අද්ධානපරිච්ඡෙදන්ති.
875. තත්ථ නානාබද්ධඅවිකොපනන්ති යං ඉමිනා භික්ඛුනා සද්ධිං එකාබද්ධං න හොති, නානාබද්ධං හුත්වා ඨිතං පත්තචීවරං වා මඤ්චපීඨං වා නිවාසගෙහං වා අඤ්ඤං වා පන කිඤ්චි පරික්ඛාරජාතං, තං යථා න විකුප්පති, අග්ගිඋදකවාතචොරඋන්දූරාදීනං වසෙන න විනස්සති, එවං අධිට්ඨාතබ්බං.
තත්රිදං අධිට්ඨානවිධානං ‘‘ඉදඤ්ච ඉදඤ්ච ඉමස්මිං සත්තාහබ්භන්තරෙ මා අග්ගිනා ඣායතු, මා උදකෙන වුය්හතු, මා වාතෙන විද්ධංසතු, මා චොරෙහි හරියතු, මා උන්දූරාදීහි ඛජ්ජතූ’’ති. එවං අධිට්ඨිතෙ තං සත්තාහං තස්ස න කොචි පරිස්සයො හොති.
අනධිට්ඨහතො පන අග්ගිආදීහි විනස්සති මහානාගත්ථෙරස්ස විය. ථෙරො කිර මාතුඋපාසිකාය ගාමං පිණ්ඩාය පාවිසි. උපාසිකා යාගුං දත්වා ආසනසාලාය නිසීදාපෙසි. ථෙරො නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසීදි. තස්මිං නිසින්නෙ ආසනසාලාය අග්ගිනා ගහිතාය සෙසභික්ඛූ අත්තනො අත්තනො නිසින්නාසනං ගහෙත්වා පලායිංසු. ගාමවාසිකා සන්නිපතිත්වා ¶ ථෙරං දිස්වා ‘‘අලසසමණො’’ති ආහංසු. අග්ගි තිණවෙණුකට්ඨානි ඣාපෙත්වා ථෙරං පරික්ඛිපිත්වා අට්ඨාසි. මනුස්සා ඝටෙහි උදකං ආහරිත්වා නිබ්බාපෙත්වා ඡාරිකං අපනෙත්වා පරිභණ්ඩං කත්වා පුප්ඵානි විකිරිත්වා නමස්සමානා අට්ඨංසු. ථෙරො පරිච්ඡින්නකාලවසෙන වුට්ඨාය තෙ දිස්වා ‘‘පාකටොම්හි ජාතො’’ති වෙහාසං උප්පතිත්වා පියඞ්ගුදීපං අගමාසි. ඉදං නානාබද්ධඅවිකොපනං නාම.
යං එකාබද්ධං හොති නිවාසනපාවුරණං වා නිසින්නාසනං වා, තත්ථ විසුං අධිට්ඨානකිච්චං නත්ථි. සමාපත්තිවසෙනෙව නං රක්ඛති ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස විය ¶ . වුත්තම්පි චෙතං ‘‘ආයස්මතො සඤ්ජීවස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධි, ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස සමාධිවිප්ඵාරා ඉද්ධී’’ති.
876. සඞ්ඝපටිමානනන්ති සඞ්ඝස්ස පටිමානනං උදික්ඛනං. යාව එසො භික්ඛු ආගච්ඡති, තාව සඞ්ඝකම්මස්ස අකරණන්ති අත්ථො. එත්ථ ච න පටිමානනං එතස්ස පුබ්බකිච්චං, පටිමානනාවජ්ජනං පන පුබ්බකිච්චං. තස්මා එවං ආවජ්ජිතබ්බං ‘‘සචෙ මයි සත්තාහං නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ සඞ්ඝො උත්තිකම්මාදීසු කිඤ්චිදෙව කම්මං කත්තුකාමො හොති, යාව මං කොචි භික්ඛු ආගන්ත්වා න පක්කොසති, තාවදෙව වුට්ඨහිස්සාමී’’ති. එවං කත්වා සමාපන්නො හි තස්මිං සමයෙ වුට්ඨාතියෙව.
යො පන එවං න කරොති, සඞ්ඝො ච සන්නිපතිත්වා තං අපස්සන්තො ‘‘අසුකො භික්ඛු කුහි’’න්ති ‘‘නිරොධසමාපන්නො’’ති වුත්තෙ සඞ්ඝො කඤ්චි භික්ඛුං පෙසෙති ‘‘ගච්ඡ නං සඞ්ඝස්ස වචනෙන පක්කොසාහී’’ති. අථස්ස තෙන භික්ඛුනා සවනූපචාරෙ ඨත්වා ‘‘සඞ්ඝො තං ආවුසො පටිමානෙතී’’ති වුත්තමත්තෙව වුට්ඨානං හොති. එවං ගරුකා හි සඞ්ඝස්ස ආණා නාම. තස්මා තං ආවජ්ජිත්වා යථා සයමෙව වුට්ඨාති, එවං සමාපජ්ජිතබ්බං.
877. සත්ථුපක්කොසනන්ති ඉධාපි සත්ථුපක්කොසනාවජ්ජනමෙව ඉමස්ස කිච්චං. තස්මා තම්පි එවං ආවජ්ජිතබ්බං ‘‘සචෙ මයි සත්තාහං නිරොධං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නෙ සත්ථා ඔතිණ්ණවත්ථුස්මිං සික්ඛාපදං වා පඤ්ඤපෙති, තථාරූපාය වා අත්ථුප්පත්තියා ධම්මං දෙසෙති, යාව මං ¶ කොචි ආගන්ත්වා න පක්කොසති, තාවදෙව වුට්ඨහිස්සාමී’’ති. එවං කත්වා නිසින්නො හි තස්මිං සමයෙ වුට්ඨාතියෙව.
යො පන එවං න කරොති, සත්ථා ච සඞ්ඝෙ සන්නිපතිතෙ තං අපස්සන්තො ‘‘අසුකො භික්ඛු කුහි’’න්ති ‘‘නිරොධසමාපන්නො’’ති වුත්තෙ කඤ්චි භික්ඛුං පෙසෙති ‘‘ගච්ඡ නං මම වචනෙන පක්කොසා’’ති. අථස්ස තෙන භික්ඛුනා සවනූපචාරෙ ඨත්වා ‘‘සත්ථා ආයස්මන්තං ආමන්තෙතී’’ති වුත්තමත්තෙව වුට්ඨානං හොති. එවං ගරුකං හි සත්ථුපක්කොසනං, තස්මා තං ආවජ්ජිත්වා යථා සයමෙව වුට්ඨාති, එවං සමාපජ්ජිතබ්බං.
878. අද්ධානපරිච්ඡෙදොති ජීවිතද්ධානස්ස පරිච්ඡෙදො. ඉමිනා භික්ඛුනා අද්ධානපරිච්ඡෙදෙ සුකුසලෙන භවිතබ්බං. අත්තනො ‘‘ආයුසඞ්ඛාරා සත්තාහං ¶ පවත්තිස්සන්ති න පවත්තිස්සන්තී’’ති ආවජ්ජිත්වාව සමාපජ්ජිතබ්බං. සචෙ හි සත්තාහබ්භන්තරෙ නිරුජ්ඣනකෙ ආයුසඞ්ඛාරෙ අනාවජ්ජිත්වාව සමාපජ්ජති, නාස්ස නිරොධසමාපත්ති මරණං පටිබාහිතුං සක්කොති. අන්තොනිරොධෙ මරණස්ස නත්ථිතාය අන්තරාව සමාපත්තිතො වුට්ඨාති. තස්මා එතං ආවජ්ජිත්වාව සමාපජ්ජිතබ්බං. අවසෙසං හි අනාවජ්ජිතුම්පි වට්ටති. ඉදං පන ආවජ්ජිතබ්බමෙවාති වුත්තං.
879. සො එවං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඉමං පුබ්බකිච්චං කත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජති. අථෙකං වා ද්වෙ වා චිත්තවාරෙ අතික්කමිත්වා අචිත්තකො හොති, නිරොධං ඵුසති. කස්මා පනස්ස ද්වින්නං චිත්තානං උපරිචිත්තානි න පවත්තන්තීති? නිරොධස්ස පයොගත්තා. ඉදඤ්හි ඉමස්ස භික්ඛුනො ද්වෙ සමථවිපස්සනාධම්මෙ යුගනද්ධෙ කත්වා අට්ඨ සමාපත්තිආරොහනං අනුපුබ්බනිරොධස්ස පයොගො, න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියාති නිරොධස්ස පයොගත්තා ද්වින්නං චිත්තානං උපරි න පවත්තන්ති.
යො පන භික්ඛු ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො වුට්ඨාය ඉදං පුබ්බකිච්චං අකත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජති, සො පරතො අචිත්තකො භවිතුං න සක්කොති, පටිනිවත්තිත්වා පුන ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙයෙව පතිට්ඨාති. මග්ගං අගතපුබ්බපුරිසූපමා චෙත්ථ වත්තබ්බා –
එකො ¶ කිර පුරිසො එකං මග්ගං අගතපුබ්බො අන්තරා උදකකන්දරං වා ගම්භීරං උදකචික්ඛල්ලං අතික්කමිත්වා ඨපිතං චණ්ඩාතපසන්තත්තපාසාණං වා ආගම්ම තං නිවාසනපාවුරණං අසණ්ඨපෙත්වාව කන්දරං ඔරූළ්හො පරික්ඛාරතෙමනභයෙන පුනදෙව තීරෙ පතිට්ඨාති. පාසාණං අක්කමිත්වාපි සන්තත්තපාදො පුනදෙව ඔරභාගෙ පතිට්ඨාති. තත්ථ යථා සො පුරිසො අසණ්ඨපිතනිවාසනපාවුරණත්තා කන්දරං ඔතිණ්ණමත්තොව, තත්තපාසාණං අක්කන්තමත්තො එව ච පටිනිවත්තිත්වා ඔරතොව පතිට්ඨාති, එවං යොගාවචරොපි පුබ්බකිච්චස්ස අකතත්තා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපන්නමත්තොව පටිනිවත්තිත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ පතිට්ඨාති.
යථා පන පුබ්බෙපි තං මග්ගං ගතපුබ්බපුරිසො තං ඨානං ආගම්ම එකං සාටකං දළ්හං නිවාසෙත්වා අපරං හත්ථෙන ගහෙත්වා කන්දරං උත්තරිත්වා තත්තපාසාණං ¶ වා අක්කන්තමත්තකමෙව කරිත්වා පරතො ගච්ඡති, එවමෙවං කතපුබ්බකිච්චො භික්ඛු නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වාව පරතො අචිත්තකො හුත්වා නිරොධං ඵුසිත්වා විහරති.
880. කථං ඨානන්ති එවං සමාපන්නාය පනස්සා කාලපරිච්ඡෙදවසෙන චෙව අන්තරාආයුක්ඛයසඞ්ඝපටිමානනසත්ථුපක්කොසනාභාවෙන ච ඨානං හොති.
881. කථං වුට්ඨානන්ති අනාගාමිස්ස අනාගාමිඵලුප්පත්තියා, අරහතො අරහත්තඵලුප්පත්තියාති එවං ද්වෙධා වුට්ඨානං හොති.
882. වුට්ඨිතස්ස කිංනින්නං චිත්තං හොතීති නිබ්බානනින්නං. වුත්තං හෙතං ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධසමාපත්තියා වුට්ඨිතස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො විවෙකනින්නං චිත්තං හොති විවෙකපොණං විවෙකපබ්භාර’’න්ති (ම. නි. 1.464).
883. මතස්ස ච සමාපන්නස්ස ච කො විසෙසොති අයම්පි අත්ථො සුත්තෙ වුත්තොයෙව. යථාහ – ‘‘ය්වායං, ආවුසො, මතො කාලඞ්කතො, තස්ස කායසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පටිප්පස්සද්ධා, වචීසඞ්ඛාරා… චිත්තසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පටිප්පස්සද්ධා, ආයු පරික්ඛීණො, උස්මා වූපසන්තා, ඉන්ද්රියානි පරිභින්නානි. යො චායං භික්ඛු සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපන්නො, තස්සපි කායසඞ්ඛාරා ¶ නිරුද්ධා පටිප්පස්සද්ධා, වචීසඞ්ඛාරා… චිත්තසඞ්ඛාරා නිරුද්ධා පටිප්පස්සද්ධා, ආයු අපරික්ඛීණො, උස්මා අවූපසන්තා, ඉන්ද්රියානි අපරිභින්නානී’’ති (ම. නි. 1.457).
884. නිරොධසමාපත්ති සඞ්ඛතාතිආදිපුච්ඡායං පන සඞ්ඛතාතිපි අසඞ්ඛතාතිපි ලොකියාතිපි ලොකුත්තරාතිපි න වත්තබ්බා. කස්මා? සභාවතො නත්ථිතාය. යස්මා පනස්සා සමාපජ්ජන්තස්ස වසෙන සමාපන්නා නාම හොති, තස්මා නිප්ඵන්නාති වත්තුං වට්ටති, නො අනිප්ඵන්නා.
ඉති සන්තං සමාපත්තිං, ඉමං අරියනිසෙවිතං;
දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානමිතිසඞ්ඛං උපාගතං;
භාවෙත්වා අරියං පඤ්ඤං, සමාපජ්ජන්ති පණ්ඩිතා.
යස්මා තස්මා ඉමිස්සාපි, සමාපත්තිසමත්ථතා;
අරියමග්ගෙසු පඤ්ඤාය, ආනිසංසොති වුච්චතීති.
ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධිකථා
885. ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධීති ¶ න කෙවලඤ්ච නිරොධසමාපත්තියා සමාපජ්ජනසමත්ථතාව, අයං පන ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධිපි ඉමිස්සා ලොකුත්තරපඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසොති වෙදිතබ්බො. අවිසෙසෙන හි චතුබ්බිධායපි එතිස්සා භාවිතත්තා භාවිතපඤ්ඤො පුග්ගලො සදෙවකස්ස ලොකස්ස ආහුනෙය්යො හොති පාහුනෙය්යො දක්ඛිණෙය්යො අඤ්ජලීකරණීයො අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්ස.
886. විසෙසතො පනෙත්ථ පඨමමග්ගපඤ්ඤං තාව භාවෙත්වා මන්දාය විපස්සනාය ආගතො මුදින්ද්රියොපි සත්තක්ඛත්තුපරමො නාම හොති, සත්තසුගතිභවෙ සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. මජ්ඣිමාය විපස්සනාය ආගතො මජ්ඣිමින්ද්රියො කොලංකොලො නාම හොති, ද්වෙ වා තීණි වා කුලානි ¶ සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. තික්ඛාය විපස්සනාය ආගතො තික්ඛින්ද්රියො එකබීජී නාම හොති, එකඤ්ඤෙව මානුසකං භවං නිබ්බත්තෙත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති.
887. දුතියමග්ගපඤ්ඤං භාවෙත්වා සකදාගාමී නාම හොති, සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති.
888. තතියමග්ගපඤ්ඤං භාවෙත්වා අනාගාමී නාම හොති. සො ඉන්ද්රියවෙමත්තතාවසෙන අන්තරාපරිනිබ්බායී, උපහච්චපරිනිබ්බායී, අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායී, උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති පඤ්චධා. ඉධ විහායනිට්ඨො හොති. තත්ථ අන්තරාපරිනිබ්බායීති යත්ථ කත්ථචි සුද්ධාවාසභවෙ උපපජ්ජිත්වා ආයුවෙමජ්ඣං අප්පත්වාව පරිනිබ්බායති. උපහච්චපරිනිබ්බායීති ආයුවෙමජ්ඣං අතික්කමිත්වා පරිනිබ්බායති. අසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන උපරිමග්ගං නිබ්බත්තෙති. සසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායීති සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන උපරිමග්ගං නිබ්බත්තෙති. උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමීති යත්ථුපපන්නො, තතො උද්ධං යාව අකනිට්ඨභවා ආරුය්හ තත්ථ පරිනිබ්බායති.
889. චතුත්ථමග්ගපඤ්ඤං භාවෙත්වා කොචි සද්ධාවිමුත්තො හොති, කොචි පඤ්ඤාවිමුත්තො හොති, කොචි උභතොභාගවිමුත්තො හොති, කොචි තෙවිජ්ජො, කොචි ඡළභිඤ්ඤො, කොචි පටිසම්භිදප්පභෙදප්පත්තො මහාඛීණාසවො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘මග්ගක්ඛණෙ පනෙස තං ජටං විජටෙති නාම ¶ . ඵලක්ඛණෙ විජටිතජටො සදෙවකස්ස ලොකස්ස අග්ගදක්ඛිණෙය්යො හොතී’’ති.
එවං අනෙකානිසංසා, අරියපඤ්ඤාය භාවනා;
යස්මා තස්මා කරෙය්යාථ, රතිං තත්ථ විචක්ඛණො.
සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයං;
ආතාපී නිපකො භික්ඛු, සො ඉමං විජටයෙ ජටන්ති. –
ඉමිස්සා ¶ ගාථාය සීලසමාධිපඤ්ඤාමුඛෙන දෙසිතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ සානිසංසා පඤ්ඤාභාවනා පරිදීපිතා හොතීති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
පඤ්ඤාභාවනානිසංසනිද්දෙසො නාම
තෙවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.
නිගමනකථා
891. එත්තාවතා ¶ ච –
‘‘සීලෙ පතිට්ඨාය නරො සපඤ්ඤො, චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයං;
ආතාපී නිපකො භික්ඛු, සො ඉමං විජටයෙ ජට’’න්ති. –
ඉමං ගාථං නික්ඛිපිත්වා යදවොචුම්හ –
‘‘ඉමිස්සා දානි ගාථාය, කථිතාය මහෙසිනා;
වණ්ණයන්තො යථාභූතං, අත්ථං සීලාදිභෙදනං.
‘‘සුදුල්ලභං ලභිත්වාන, පබ්බජ්ජං ජිනසාසනෙ;
සීලාදිසඞ්ගහං ඛෙමං, උජුං මග්ගං විසුද්ධියා.
‘‘යථාභූතං අජානන්තා, සුද්ධිකාමාපි යෙ ඉධ;
විසුද්ධිං නාධිගච්ඡන්ති, වායමන්තාපි යොගිනො.
‘‘තෙසං ¶ පාමොජ්ජකරණං, සුවිසුද්ධවිනිච්ඡයං;
මහාවිහාරවාසීනං, දෙසනානයනිස්සිතං.
‘‘විසුද්ධිමග්ගං භාසිස්සං, තං මෙ සක්කච්ච භාසතො;
විසුද්ධිකාමා සබ්බෙපි, නිසාමයථ සාධවො’’ති.
ස්වායං භාසිතො හොති.
තෙසං සීලාදිභෙදානං, අත්ථානං යො විනිච්ඡයො;
පඤ්චන්නම්පි නිකායානං, වුත්තො අට්ඨකථානයෙ.
සමාහරිත්වා තං සබ්බං, යෙභුය්යෙන සනිච්ඡයො;
සබ්බසඞ්කරදොසෙහි, මුත්තො යස්මා පකාසිතො.
තස්මා විසුද්ධිකාමෙහි, සුද්ධපඤ්ඤෙහි යොගිහි;
විසුද්ධිමග්ගෙ එතස්මිං, කරණීයොව ආදරොති.
විභජ්ජවාදිසෙට්ඨානං ¶ , ථෙරියානං යසස්සිනං;
මහාවිහාරවාසීනං, වංසජස්ස විභාවිනො.
භදන්තසඞ්ඝපාලස්ස, සුචිසල්ලෙඛවුත්තිනො;
විනයාචාරයුත්තස්ස, යුත්තස්ස පටිපත්තියං.
ඛන්තිසොරච්චමෙත්තාදි-ගුණභූසිතචෙතසො;
අජ්ඣෙසනං ගහෙත්වාන, කරොන්තෙන ඉමං මයා.
සද්ධම්මට්ඨිතිකාමෙන ¶ , යො පත්තො පුඤ්ඤසඤ්චයො;
තස්ස තෙජෙන සබ්බෙපි, සුඛමෙධන්තු පාණිනො.
විසුද්ධිමග්ගො එසො ච, අන්තරායං විනා ඉධ;
නිට්ඨිතො අට්ඨපඤ්ඤාස-භාණවාරාය පාළියා.
යථා තථෙව ලොකස්ස, සබ්බෙ කල්යාණනිස්සිතා;
අනන්තරායා ඉජ්ඣන්තු, සීඝං සීඝං මනොරථාති.
895. පරම විසුද්ධ සද්ධා බුද්ධි වීරිය පටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජව මද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමය සමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථුසාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා ඡළභිඤ්ඤාපටිසම්භිදාදි භෙදගුණපටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ අප්පටිහතබුද්ධීනං ථෙරවංසප්පදීපානං ථෙරානං මහාවිහාරවාසීනං වංසාලඞ්කාරභූතෙන විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන මුදන්තඛෙදකවත්තබ්බෙන කතො විසුද්ධිමග්ගො නාම.
තාව තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;
දස්සෙන්තො කුලපුත්තානං, නයං සීලාදිසුද්ධියා.
යාව ¶ බුද්ධොති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;
ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනොති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතා විසුද්ධිමග්ගකථා,
පාළිගණනාය පන සා අට්ඨපඤ්ඤාසභාණවාරා හොතීති.
විසුද්ධිමග්ගපකරණං නිට්ඨිතං.