📜
16. ඉන්ද්රියසච්චනිද්දෙසො
ඉන්ද්රියවිත්ථාරකථා
525. ධාතූනං ¶ ¶ අනන්තරං උද්දිට්ඨානි පන ඉන්ද්රියානීති බාවීසතින්ද්රියානි – චක්ඛුන්ද්රියං සොතින්ද්රියං ඝානින්ද්රියං ජිව්හින්ද්රියං කායින්ද්රියං මනින්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං සුඛින්ද්රියං දුක්ඛින්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං දොමනස්සින්ද්රියං උපෙක්ඛින්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං සමාධින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං අඤ්ඤින්ද්රියං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති. තත්ථ –
අත්ථතො ලක්ඛණාදීහි, කමතො ච විජානියා;
භෙදාභෙදා තථා කිච්චා, භූමිතො ච විනිච්ඡයං.
තත්ථ චක්ඛාදීනං තාව චක්ඛතීති චක්ඛූතිආදිනා නයෙන අත්ථො පකාසිතො. පච්ඡිමෙසු පන තීසු පඨමං පුබ්බභාගෙ අනඤ්ඤාතං අමතං පදං චතුසච්චධම්මං වා ජානිස්සාමීති එවං පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති වුත්තං. දුතියං ආජානනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤින්ද්රියං. තතියං අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතඤ්ඤාණකිච්චස්ස ඛීණාසවස්ස උප්පජ්ජනතො ඉන්ද්රියට්ඨසම්භවතො ච අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.
කො පන නෙසං ඉන්ද්රියට්ඨො නාමාති? ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. ඉන්දදෙසිතට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. ඉන්දදිට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. ඉන්දසිට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. ඉන්දජුට්ඨට්ඨො ඉන්ද්රියට්ඨො. සො සබ්බොපි ඉධ යථායොගං යුජ්ජති. භගවා හි සම්මාසම්බුද්ධො පරමිස්සරියභාවතො ඉන්දො. කුසලාකුසලඤ්ච කම්මං, කම්මෙසු කස්සචි ඉස්සරියාභාවතො. තෙනෙවෙත්ථ කම්මසඤ්ජනිතානි තාව ඉන්ද්රියානි කුසලාකුසලකම්මං ¶ උල්ලිඞ්ගෙන්ති. තෙන ච සිට්ඨානීති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨෙන ඉන්දසිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. සබ්බානෙව පනෙතානි භගවතා යථාභූතතො පකාසිතානි අභිසම්බුද්ධානි චාති ඉන්දදෙසිතට්ඨෙන ඉන්දදිට්ඨට්ඨෙන ච ඉන්ද්රියානි. තෙනෙව භගවතා මුනින්දෙන කානිචි ගොචරාසෙවනාය කානිචි භාවනාසෙවනාය සෙවිතානීති ඉන්දජුට්ඨට්ඨෙනාපි ඉන්ද්රියානි.
අපිච ¶ ආධිපච්චසඞ්ඛාතෙන ඉස්සරියට්ඨෙනාපි එතානි ඉන්ද්රියානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තියඤ්හි චක්ඛාදීනං සිද්ධං ආධිපච්චං, තස්මිං තික්ඛෙ තික්ඛත්තා මන්දෙ ච මන්දත්තාති. අයං තාවෙත්ථ අත්ථතො විනිච්ඡයො.
ලක්ඛණාදීහීති ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානෙහිපි චක්ඛාදීනං විනිච්ඡයං විජානියාති අත්ථො. තානි ච නෙසං ලක්ඛණාදීනි ඛන්ධනිද්දෙසෙ වුත්තානෙව. පඤ්ඤින්ද්රියාදීනි හි චත්තාරි අත්ථතො අමොහොයෙව. සෙසානි තත්ථ සරූපෙනෙව ආගතානි.
526. කමතොති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. තත්ථ අජ්ඣත්තධම්මෙ පරිඤ්ඤාය අරියභූමිපටිලාභො හොතීති අත්තභාවපරියාපන්නානි චක්ඛුන්ද්රියාදීනි පඨමං දෙසිතානි. සො පන අත්තභාවො යං ධම්මං උපාදාය ඉත්ථීති වා පුරිසොති වා සඞ්ඛං ගච්ඡති, අයං සොති නිදස්සනත්ථං තතො ඉත්ථින්ද්රියං පුරිසින්ද්රියඤ්ච. සො දුවිධොපි ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධවුත්තීති ඤාපනත්ථං තතො ජීවිතින්ද්රියං. යාව තස්ස පවත්ති, තාව එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්ති. යඤ්ච කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛන්ති ඤාපනත්ථං තතො සුඛින්ද්රියාදීනි. තංනිරොධත්ථං පන එතෙ ධම්මා භාවෙතබ්බාති පටිපත්තිදස්සනත්ථං තතො සද්ධාදීනි. ඉමාය පටිපත්තියා එස ධම්මො පඨමං අත්තනි පාතුභවතීති පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනත්ථං තතො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං. තස්සෙව ඵලත්තා තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බතො ච තතො අඤ්ඤින්ද්රියං. තතො පරං භාවනාය ඉමස්ස අධිගමො, අධිගතෙ ච පන ඉමස්මිං නත්ථි කිඤ්චි උත්තරි කරණීයන්ති ඤාපනත්ථං අන්තෙ පරමස්සාසභූතං අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං දෙසිතන්ති අයමෙත්ථ කමො.
භෙදාභෙදාති ජීවිතින්ද්රියස්සෙව චෙත්ථ භෙදො. තඤ්හි රූපජීවිතින්ද්රියං අරූපජීවිතින්ද්රියන්ති දුවිධං හොති. සෙසානං අභෙදොති එවමෙත්ථ භෙදාභෙදතො විනිච්ඡයං විජානියා.
527. කිච්චාති ¶ කිං ඉන්ද්රියානං කිච්චන්ති චෙ. චක්ඛුන්ද්රියස්ස තාව ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති වචනතො යං තං ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බං අත්තනො තික්ඛමන්දාදිභාවෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිධම්මානං තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතං අත්තාකාරානුවත්තාපනං, ඉදං කිච්චං. එවං සොතඝානජිව්හාකායානං. මනින්ද්රියස්ස පන ¶ සහජාතධම්මානං අත්තනො වසවත්තාපනං. ජීවිතින්ද්රියස්ස සහජාතධම්මානුපාලනං. ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියානං ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පාකාරානුවිධානං. සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සින්ද්රියානං සහජාතධම්මෙ අභිභවිත්වා යථාසකං ඔළාරිකාකාරානුපාපනං. උපෙක්ඛින්ද්රියස්ස සන්තපණීතමජ්ඣත්තාකාරානුපාපනං. සද්ධාදීනං පටිපක්ඛාභිභවනං සම්පයුත්තධම්මානඤ්ච පසන්නාකාරාදිභාවසම්පාපනං. අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්ස සංයොජනත්තයප්පහානඤ්චෙව සම්පයුත්තානඤ්ච තප්පහානාභිමුඛභාවකරණං. අඤ්ඤින්ද්රියස්ස කාමරාගබ්යාපාදාදිතනුකරණප්පහානඤ්චෙව සහජාතානඤ්ච අත්තනො වසානුවත්තාපනං. අඤ්ඤාතාවින්ද්රියස්ස සබ්බකිච්චෙසු උස්සුක්කප්පහානඤ්චෙව අමතාභිමුඛභාවපච්චයතා ච සම්පයුත්තානන්ති එවමෙත්ථ කිච්චතො විනිච්ඡයං විජානියා.
528. භූමිතොති චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායඉත්ථිපුරිසසුඛදුක්ඛදොමනස්සින්ද්රියානි චෙත්ථ කාමාවචරානෙව. මනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියඋපෙක්ඛින්ද්රියානි සද්ධාවීරියසතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියානි ච චතුභූමිපරියාපන්නානි. සොමනස්සින්ද්රියං කාමාවචරරූපාවචරලොකුත්තරවසෙන භූමිත්තයපරියාපන්නං. අවසානෙ තීණි ලොකුත්තරානෙවාති එවමෙත්ථ භූමිතොපි විනිච්ඡයං විජානෙය්ය. එවං හි විජානන්තො –
සංවෙගබහුලො භික්ඛු, ඨිතො ඉන්ද්රියසංවරෙ;
ඉන්ද්රියානි පරිඤ්ඤාය, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සතීති.
ඉදං ඉන්ද්රියානං විත්ථාරකථාමුඛං.
සච්චවිත්ථාරකථා
529. තදනන්තරානි පන සච්චානීති චත්තාරි අරියසච්චානි – දුක්ඛං අරියසච්චං, දුක්ඛසමුදයො ¶ අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධො අරියසච්චං, දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්චන්ති. තත්ථ –
විභාගතො ¶ නිබ්බචන, ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො;
අත්ථත්ථුද්ධාරතො චෙව, අනූනාධිකතො තථා.
කමතො ජාතිආදීනං, නිච්ඡයා ඤාණකිච්චතො;
අන්තොගධානං පභෙදා, උපමාතො චතුක්කතො.
සුඤ්ඤතෙකවිධාදීහි, සභාගවිසභාගතො;
විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො, විඤ්ඤුනා සාසනක්කමෙ.
තත්ථ විභාගතොති දුක්ඛාදීනං හි චත්තාරො චත්තාරො අත්ථා විභත්තා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, යෙ දුක්ඛාදීනි අභිසමෙන්තෙහි අභිසමෙතබ්බා. යථාහ – ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො, ඉමෙ චත්තාරො දුක්ඛස්ස දුක්ඛට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො නිදානට්ඨො සංයොගට්ඨො පලිබොධට්ඨො. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො විවෙකට්ඨො අසඞ්ඛතට්ඨො අමතට්ඨො. මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො හෙතුට්ඨො දස්සනට්ඨො අධිපතෙය්යට්ඨො. ඉමෙ චත්තාරො මග්ගස්ස මග්ගට්ඨා තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා’’ති (පටි. ම. 2.8). තථා ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’ති (පටි. ම. 2.11) එවමාදි. ඉති එවං විභත්තානං චතුන්නං චතුන්නං අත්ථානං වසෙන දුක්ඛාදීනි වෙදිතබ්බානීති. අයං තාවෙත්ථ විභාගතො විනිච්ඡයො.
530. නිබ්බචනලක්ඛණාදිප්පභෙදතොති එත්ථ පන නිබ්බචනතො තාව ඉධ දු-ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති. කුච්ඡිතං හි පුත්තං දුප්පුත්තොති වදන්ති. ඛං-සද්දො පන තුච්ඡෙ. තුච්ඡං හි ආකාසං ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකඋපද්දවාධිට්ඨානතො. තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො. තස්මා කුච්ඡිතත්තා තුච්ඡත්තා ච දුක්ඛන්ති වුච්චති.
සං-ඉති ¶ ච අයං සද්දො ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.396; විභ. 199) සංයොගං දීපෙති. උ-ඉති අයං ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 1; මහාව. 84) උප්පත්තිං. අය-සද්දො කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්චාපි දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණං. ඉති දුක්ඛස්ස සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණත්තා දුක්ඛසමුදයන්ති වුච්චති.
තතියසච්චං ¶ පන යස්මා නි-සද්දො අභාවං, රොධ-සද්දො ච චාරකං දීපෙති. තස්මා අභාවො එත්ථ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, සමධිගතෙ වා තස්මිං සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස අභාවො හොති, තප්පටිපක්ඛත්තාතිපි දුක්ඛනිරොධන්ති වුච්චති. දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධන්ති.
චතුත්ථසච්චං පන යස්මා එතං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති ආරම්මණවසෙන තදභිමුඛභූතත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා. තස්මා දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති වුච්චති.
531. යස්මා පනෙතානි බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්ති. යථාහ ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අරියසච්චානි. කතමානි…පෙ… ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි. අරියා ඉමානි පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති. අපිච අරියස්ස සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. යථාහ ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… මනුස්සාය තථාගතො අරියො, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.1098). අථ වා එතෙසං අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතොපි අරියසච්චානි. යථාහ – ‘‘ඉමෙසං ඛො, භික්ඛවෙ, චතුන්නං අරියසච්චානං යථාභූතං අභිසම්බුද්ධත්තා තථාගතො අරහං සම්මාසම්බුද්ධො අරියොති වුච්චතී’’ති. අපිච ඛො පන අරියානි සච්චානීතිපි අරියසච්චානි. අරියානීති තථානි අවිතථානි අවිසංවාදකානීති අත්ථො. යථාහ – ‘‘ඉමානි ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරි අරියසච්චානි තථානි අවිතථානි අනඤ්ඤථානි, තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තී’’ති (සං. නි. 5.1097) එවමෙත්ථ නිබ්බචනතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
532. කථං ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො? එත්ථ හි බාධනලක්ඛණං දුක්ඛසච්චං, සන්තාපනරසං, පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවලක්ඛණං සමුදයසච්චං, අනුපච්ඡෙදකරණරසං, පලිබොධපච්චුපට්ඨානං. සන්තිලක්ඛණං ¶ නිරොධසච්චං, අච්චුතිරසං, අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං. නිය්යානලක්ඛණං මග්ගසච්චං, කිලෙසප්පහානරසං, වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං. අපිච පවත්තිපවත්තනනිවත්තිනිවත්තනලක්ඛණානි පටිපාටියා. තථා සඞ්ඛතතණ්හා අසඞ්ඛතදස්සනලක්ඛණානි චාති එවමෙත්ථ ලක්ඛණාදිප්පභෙදතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
533. අත්ථත්ථුද්ධාරතො ¶ චෙවාති එත්ථ පන අත්ථතො තාව කො සච්චට්ඨොති චෙ? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛමානානං මායාව විපරීතො, මරීචිව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්තාව අනුපලබ්භසභාවො ච න හොති, අථ ඛො බාධනප්පභවසන්තිනිය්යානප්පකාරෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොතියෙව. එස අග්ගිලක්ඛණං විය, ලොකපකති විය ච තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. යථාහ – ‘‘ඉදං දුක්ඛන්ති, භික්ඛවෙ, තථමෙතං අවිතථමෙතං අනඤ්ඤථමෙත’’න්ති (සං. නි. 5.1090) විත්ථාරො. අපිච –
නාබාධකං යතො දුක්ඛං, දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකං;
බාධකත්තනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.
තං විනා නාඤ්ඤතො දුක්ඛං, න හොති න ච තං තතො;
දුක්ඛහෙතුනියාමෙන, ඉති සච්චං විසත්තිකා.
නාඤ්ඤා නිබ්බානතො සන්ති, සන්තං න ච න තං යතො;
සන්තභාවනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.
මග්ගා අඤ්ඤං න නිය්යානං, අනිය්යානො න චාපි සො;
තච්ඡනිය්යානභාවත්තා, ඉති සො සච්චසම්මතො.
ඉති තච්ඡාවිපල්ලාස, භූතභාවං චතූස්වපි;
දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතාති.
එවං අත්ථතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
534. කථං ¶ අත්ථුද්ධාරතො? ඉධායං සච්ච-සද්දො අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. සෙය්යථිදං – ‘‘සච්චං භණෙ න කුජ්ඣෙය්යා’’තිආදීසු (ධ. ප. 224) වාචාසච්චෙ. ‘‘සච්චෙ ඨිතා සමණබ්රාහ්මණා චා’’තිආදීසු (ජා. 2.21.433) විරතිසච්චෙ. ‘‘කස්මා නු සච්චානි වදන්ති නානා පවාදියාසෙ කුසලාවදානා’’තිආදීසු (සු. නි. 891) දිට්ඨිසච්චෙ. ‘‘එකං හි සච්චං න දුතිය’’න්තිආදීසු (සු. නි. 890) පරමත්ථසච්චෙ නිබ්බානෙ චෙව මග්ගෙ ච. ‘‘චතුන්නං අරියසච්චානං කති කුසලා’’තිආදීසු (විභ. 216) අරියසච්චෙ. ස්වායමිධාපි අරියසච්චෙ වත්තතීති එවමෙත්ථ අත්ථුද්ධාරතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
535. අනූනාධිකතොති ¶ කස්මා පන චත්තාරෙව අරියසච්චානි වුත්තානි අනූනානි අනධිකානීති චෙ? අඤ්ඤස්සාසම්භවතො අඤ්ඤතරස්ස ච අපනෙය්යාභාවතො. න හි එතෙහි අඤ්ඤං අධිකං වා, එතෙසං වා එකම්පි අපනෙතබ්බං සම්භොති. යථාහ – ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, ආගච්ඡෙය්ය සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ‘නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං, අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං. අහමෙතං දුක්ඛං අරියසච්චං ඨපෙත්වා අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි. යථා චාහ – ‘‘යො හි කොචි, භික්ඛවෙ, සමණො වා බ්රාහ්මණො වා එවං වදෙය්ය ‘නෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං යං සමණෙන ගොතමෙන දෙසිතං, අහමෙතං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පච්චක්ඛාය අඤ්ඤං දුක්ඛං පඨමං අරියසච්චං පඤ්ඤපෙස්සාමී’ති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’තිආදි (සං. නි. 5.1086).
අපිච පවත්තිමාචික්ඛන්තො භගවා සහෙතුකං ආචික්ඛි, නිවත්තිඤ්ච සඋපායං. ඉති පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතූනං එතපරමතො චත්තාරෙව වුත්තානි. තථා පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බසච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බානං, තණ්හාවත්ථුතණ්හාතණ්හානිරොධතණ්හානිරොධුපායානං, ආලයආලයාරාමතාආලයසමුග්ඝාතආලයසමුග්ඝාතුපායානඤ්ච වසෙනාපි චත්තාරෙව වුත්තානීති එවමෙත්ථ අනූනාධිකතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
536. කමතොති අයම්පි දෙසනාක්කමොව. එත්ථ ච ඔළාරිකත්තා, සබ්බසත්තසාධාරණත්තා ච සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං පඨමං වුත්තං. තස්සෙව හෙතුදස්සනත්ථං තදනන්තරං සමුදයසච්චං. හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධොති ඤාපනත්ථං තතො නිරොධසච්චං. තදධිගමුපායදස්සනත්ථං අන්තෙ මග්ගසච්චං. භවසුඛස්සාදගධිතානං වා සත්තානං සංවෙගජනනත්ථං පඨමං දුක්ඛමාහ. තං නෙව අකතං ආගච්ඡති ¶ , න ඉස්සරනිම්මානාදිතො හොති, ඉතො පන හොතීති ඤාපනත්ථං තදනන්තරං සමුදයං. තතො සහෙතුකෙන දුක්ඛෙන අභිභූතත්තා සංවිග්ගමානසානං දුක්ඛනිස්සරණගවෙසීනං නිස්සරණදස්සනෙන අස්සාසජනනත්ථං නිරොධං. තතො නිරොධාධිගමත්ථං නිරොධසම්පාපකං මග්ගන්ති එවමෙත්ථ කමතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
537. ජාතිආදීනං නිච්ඡයාති යෙ තෙ අරියසච්චානි නිද්දිසන්තෙන භගවතා ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා, ජරාපි දුක්ඛා, මරණම්පි දුක්ඛං, සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා, අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛො, පියෙහි ¶ විප්පයොගො දුක්ඛො, යම්පිච්ඡං න ලභති තම්පි දුක්ඛං, සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති (විභ. 190) දුක්ඛනිද්දෙසෙ ද්වාදස ධම්මා, ‘‘යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා නන්දීරාගසහගතා තත්රතත්රාභිනන්දිනී. සෙය්යථිදං, කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හා’’ති (විභ. 203) සමුදයනිද්දෙසෙ තිවිධා තණ්හා, ‘‘යො තස්සායෙව තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධො චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති (විභ. 204) එවං නිරොධනිද්දෙසෙ අත්ථතො එකමෙව නිබ්බානං, ‘‘කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනීපටිපදා අරියසච්චං, අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො. සෙය්යථිදං – සම්මාදිට්ඨි…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති (විභ. 205) එවං මග්ගනිද්දෙසෙ අට්ඨ ධම්මාති ඉති චතුන්නං සච්චානං නිද්දෙසෙ ජාතිආදයො ධම්මා වුත්තා, තෙසං ජාතිආදීනං නිච්ඡයාපි එත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
දුක්ඛනිද්දෙසකථා
ජාතිනිද්දෙසො
සෙය්යථිදං, අයඤ්හි ජාති-සද්දො අනෙකත්ථො. තථා හෙස ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’ති (දී. නි. 1.244; පාරා. 12) එත්ථ භවෙ ආගතො. ‘‘අත්ථි, විසාඛෙ, නිගණ්ඨා නාම සමණජාතී’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායෙ. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණෙ. ‘‘යං මාතුකුච්ඡිස්මිං පඨමං චිත්තං උප්පන්නං, පඨමං විඤ්ඤාණං පාතුභූතං, තදුපාදාය සාවස්ස ජාතී’’ති (මහාව. 124) එත්ථ පටිසන්ධියං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූතියං. ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.331) එත්ථ කුලෙ. ‘‘යතොහං, භගිනි, අරියාය ජාතියා ජාතො’’ති (ම. නි. 2.351) එත්ථ අරියසීලෙ.
538. ස්වායමිධ ¶ ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාව මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමනං, තාව පවත්තෙසු ඛන්ධෙසු. ඉතරෙසං පටිසන්ධිඛන්ධෙස්වෙවාති දට්ඨබ්බො. අයම්පි ච පරියායකථාව. නිප්පරියායතො පන තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාති නාම.
සා ¶ පනෙසා තත්ථ තත්ථ භවෙ පඨමාභිනිබ්බත්තිලක්ඛණා, නිය්යාතනරසා, අතීතභවතො ඉධ උම්මුජ්ජනපච්චුපට්ඨානා, දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා වා.
539. කස්මා පනෙසා දුක්ඛාති චෙ? අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො. අනෙකානි හි දුක්ඛානි. සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං, විපරිණාමදුක්ඛං, සඞ්ඛාරදුක්ඛං, පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං, පරියායදුක්ඛං, නිප්පරියායදුක්ඛන්ති.
තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනාසභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා දුක්ඛදුක්ඛන්ති වුච්චති.
සුඛා වෙදනා විපරිණාමෙන දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං.
උපෙක්ඛා වෙදනා චෙව අවසෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයප්පටිපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං. කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසජපරිළාහාදි කායිකචෙතසිකො ආබාධො පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො පටිච්ඡන්නදුක්ඛං නාම. අපාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති.
ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං නාම. පාකටදුක්ඛන්තිපි වුච්චති.
ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසං දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො පරියායදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන නිප්පරියායදුක්ඛන්ති වුච්චති.
තත්රායං ¶ ජාති යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකං දුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියම්පි මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා.
540. තත්රිදං ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං – අයං හි සත්තො මාතුකුච්ඡිම්හි නිබ්බත්තමානො න උප්පලපදුමපුණ්ඩරීකාදීසු නිබ්බත්තති, අථ ඛො හෙට්ඨා ආමාසයස්ස උපරි පක්කාසයස්ස උදරපටලපිට්ඨිකණ්ටකානං වෙමජ්ඣෙ පරමසම්බාධෙ තිබ්බන්ධකාරෙනානාකුණපගන්ධපරිභාවිතපරමදුග්ගන්ධපවනවිචරිතෙ අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ කුච්ඡිපදෙසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසචන්දනිකාදීසු කිමි විය නිබ්බත්තති. සො තත්ථ නිබ්බත්තො දස මාසෙ මාතුකුච්ඡිසම්භවෙන උස්මනා පුටපාකං විය පච්චමානො පිට්ඨපිණ්ඩි විය සෙදියමානො සමිඤ්ජනපසාරණාදිරහිතො අධිමත්තං දුක්ඛමනුභොතීති, ඉදං තාව ගබ්භොක්කන්තිමූලකං දුක්ඛං.
යං ¶ පන සො මාතු සහසා උපක්ඛලනගමනනිසීදනවුට්ඨානපරිවත්තනාදීසු සුරාධුත්තහත්ථගතො එළකො විය අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතො සප්පපොතකො විය ච ආකඩ්ඪනපරිකඩ්ඪනඔධූනනනිද්ධූනනාදිනා උපක්කමෙන අධිමත්තං දුක්ඛමනුභවති, යඤ්ච මාතු සීතූදකපානකාලෙ සීතනරකුපපන්නො විය, උණ්හයාගුභත්තාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ අඞ්ගාරවුට්ඨිසම්පරිකිණ්ණො විය, ලොණම්බිලාදිඅජ්ඣොහරණකාලෙ ඛාරාපටිච්ඡකාදිකම්මකාරණපත්තො විය තිබ්බං දුක්ඛමනුභොති, ඉදං ගබ්භපරිහරණමූලකං දුක්ඛං.
යං පනස්ස මූළ්හගබ්භාය මාතුයා මිත්තාමච්චසුහජ්ජාදීහිපි අදස්සනාරහෙ දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙ ඡෙදනඵාලනාදීහි දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං ගබ්භවිපත්තිමූලකං දුක්ඛං.
යං විජායමානාය මාතුයා කම්මජෙහි වාතෙහි පරිවත්තෙත්වා නරකපපාතං විය අතිභයානකං යොනිමග්ගං පටිපාතියමානස්ස පරමසම්බාධෙන යොනිමුඛෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන විය නික්කඩ්ඪියමානස්ස මහානාගස්ස නරකසත්තස්ස විය ච සඞ්ඝාතපබ්බතෙහි විචුණ්ණියමානස්ස දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං විජායනමූලකං දුක්ඛං.
යං පන ජාතස්ස තරුණවණසදිසසුඛුමාලසරීරස්ස හත්ථගහණනහාපනධොවනචොළපරිමජ්ජනාදිකාලෙ ¶ සූචිමුඛඛුරධාරාහි විජ්ඣනඵාලනසදිසං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං මාතුකුච්ඡිතො බහිනික්ඛමනමූලකං දුක්ඛං.
යං තතො පරං පවත්තියං අත්තනාව අත්තානං වධෙන්තස්ස අචෙලකවතාදිවසෙන ආතාපනපරිතාපනානුයොගමනුයුත්තස්ස, කොධවසෙන අභුඤ්ජන්තස්ස, උබ්බන්ධන්තස්ස ච දුක්ඛං උප්පජ්ජති, ඉදං අත්තූපක්කමමූලකං දුක්ඛං. යං පන පරතො වධබන්ධනාදීනි අනුභවන්තස්ස උප්පජ්ජති, ඉදං පරූපක්කමමූලකං දුක්ඛන්ති.
ඉති ඉමස්ස සබ්බස්සාපි දුක්ඛස්ස අයං ජාති වත්ථුමෙව හොති.
ජායෙථ නො චෙ නරකෙසු සත්තො,
තත්තග්ගිදාහාදිකමප්පසය්හං;
ලභෙථ දුක්ඛං නු කුහිං පතිට්ඨං,
ඉච්චාහ දුක්ඛාති මුනීධ ජාතිං.
දුක්ඛං ¶ තිරච්ඡෙසු කසාපතොද-
දණ්ඩාභිඝාතාදිභවං අනෙකං;
යං තං කථං තත්ථ භවෙය්ය ජාතිං,
විනා තහිං ජාති තතොපි දුක්ඛා.
පෙතෙසු දුක්ඛං පන ඛුප්පිපාසා-
වාතාතපාදිප්පභවං විචිත්තං;
යස්මා අජාතස්ස න තත්ථ අත්ථි,
තස්මාපි දුක්ඛං මුනි ජාතිමාහ.
තිබ්බන්ධකාරෙ ¶ ච අසය්හසීතෙ,
ලොකන්තරෙ යං අසුරෙසු දුක්ඛං;
න තං භවෙ තත්ථ න චස්ස ජාති,
යතො අයං ජාති තතොපි දුක්ඛා.
යඤ්චාපි ගූථනරකෙ විය මාතුගබ්භෙ,
සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමඤ්ච;
පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි,
ජාතිං විනා ඉතිපි ජාති අයඤ්හි දුක්ඛා.
කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි,
අත්ථීධ කිඤ්චිදපි දුක්ඛමිදං කදාචි;
නෙවත්ථි ජාතිවිරහෙන යතො මහෙසි,
දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාතින්ති.
අයං තාව ජාතියං විනිච්ඡයො.
ජරානිද්දෙසො
542. ජරාපි දුක්ඛාති එත්ථ දුවිධා ජරා සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නඛන්ධපුරාණභාවො ච, සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා ජරා ඛන්ධපරිපාකලක්ඛණා, මරණූපනයනරසා, යොබ්බනවිනාසපච්චුපට්ඨානා. දුක්ඛා සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චෙව දුක්ඛවත්ථුතො ච ¶ . යං හි අඞ්ගපච්චඞ්ගසිථිලීභාවඉන්ද්රියවිකාරවිරූපතායොබ්බනවිනාසබලූපඝාතසතිමතිවිප්පවාසපරපරිභවාදිඅනෙකපච්චයං කායිකචෙතසිකදුක්ඛං උප්පජ්ජති, ජරා තස්ස වත්ථු. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘අඞ්ගානං සිථිලීභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;
යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.
‘‘විප්පවාසා ¶ සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;
අපසාදනීයතො චෙව, භිය්යො බාලත්තපත්තියා.
‘‘පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;
සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛා’’ති.
අයං ජරායං විනිච්ඡයො.
මරණනිද්දෙසො
543. මරණම්පි දුක්ඛන්ති එත්ථාපි දුවිධං මරණං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71). එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධවිච්ඡෙදො ච, යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිච්චං මරණතො භය’’න්ති (සු. නි. 581). තං ඉධ අධිප්පෙතං. ජාතිපච්චයා මරණං උපක්කමමරණං සරසමරණං ආයුක්ඛයමරණං පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. තයිදං චුතිලක්ඛණං, වියොගරසං, ගතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානං. දුක්ඛස්ස පන වත්ථුභාවතො දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘පාපස්ස පාපකම්මාදි-නිමිත්තමනුපස්සතො;
භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං;
මීයමානස්ස යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො.
සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං;
විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං.
අසය්හමප්පතිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;
මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති.
අයං මරණෙ විනිච්ඡයො.
සොකාදිනිද්දෙසා
544. සොකාදීසු ¶ ¶ සොකො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස චිත්තසන්තාපො. සො කිඤ්චාපි අත්ථතො දොමනස්සමෙව හොති. එවං සන්තෙපි අන්තොනිජ්ඣානලක්ඛණො, චෙතසො පරිජ්ඣාපනරසො, අනුසොචනපච්චුපට්ඨානො. දුක්ඛො පන දුක්ඛදුක්ඛතො දුක්ඛවත්ථුතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘සත්තානං හදයං සොකො, විසසල්ලංව තුජ්ජති;
අග්ගිතත්තොව නාරාචො, භුසංව දහතෙ පුන.
‘‘සමාවහති ච බ්යාධි-ජරාමරණභෙදනං;
දුක්ඛම්පි විවිධං යස්මා, තස්මා දුක්ඛොති වුච්චතී’’ති.
අයං සොකෙ විනිච්ඡයො.
පරිදෙවො
545. පරිදෙවො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස වචීපලාපො. සො ලාලප්පනලක්ඛණො, ගුණදොසකිත්තනරසො, සම්භමපච්චුපට්ඨානො. දුක්ඛො පන සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො දුක්ඛවත්ථුතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘යං සොකසල්ලවිහතො පරිදෙවමානො,
කණ්ඨොට්ඨතාලුතලසොසජමප්පසය්හං;
භිය්යොධිමත්තමධිගච්ඡතියෙව දුක්ඛං,
දුක්ඛොති තෙන භගවා පරිදෙවමාහා’’ති.
අයං පරිදෙවෙ විනිච්ඡයො.
දුක්ඛං
546. දුක්ඛං ¶ නාම කායිකං දුක්ඛං, තං කායපීළනලක්ඛණං, දුප්පඤ්ඤානං දොමනස්සකරණරසං, කායිකාබාධපච්චුපට්ඨානං. දුක්ඛං පන දුක්ඛදුක්ඛතො මානසදුක්ඛාවහනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘පීළෙති කායිකමිදං, දුක්ඛඤ්ච මානසං භිය්යො;
ජනයති යස්මා තස්මා, දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්ත’’න්ති.
අයං දුක්ඛෙ විනිච්ඡයො.
දොමනස්සං
547. දොමනස්සං ¶ නාම මානසං දුක්ඛං. තං චිත්තපීළනලක්ඛණං, මනොවිඝාතරසං, මානසබ්යාධිපච්චුපට්ඨානං. දුක්ඛං පන දුක්ඛදුක්ඛතො කායිකදුක්ඛාවහනතො ච. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතා හි කෙසෙ පකිරිය කන්දන්ති, උරානි පටිපිසන්ති, ආවට්ටන්ති, විවට්ටන්ති, උද්ධංපාදං පපතන්ති, සත්ථං ආහරන්ති, විසං ඛාදන්ති, රජ්ජුයා උබ්බන්ධන්ති, අග්ගිං පවිසන්තීති තං නානප්පකාරකං දුක්ඛමනුභවන්ති. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘පීළෙති යතො චිත්තං, කායස්ස ච පීළනං සමාවහති;
දුක්ඛන්ති දොමනස්සං, විදොමනස්සා තතො ආහූ’’ති.
අයං දොමනස්සෙ විනිච්ඡයො.
උපායාසො
548. උපායාසො නාම ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස අධිමත්තචෙතොදුක්ඛප්පභාවිතො දොසොයෙව. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො එකො ධම්මොති එකෙ. සො චිත්තපරිදහනලක්ඛණො, නිත්ථුනනරසො ¶ , විසාදපච්චුපට්ඨානො. දුක්ඛො පන සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චිත්තපරිදහනතො කායවිසාදනතො ච. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘චිත්තස්ස ච පරිදහනා, කායස්ස විසාදනා ච අධිමත්තං;
යං දුක්ඛමුපායාසො, ජනෙති දුක්ඛො තතො වුත්තො’’ති.
අයං උපායාසෙ විනිච්ඡයො.
එත්ථ ච මන්දග්ගිනා අන්තොභාජනෙ පාකො විය සොකො. තික්ඛග්ගිනා පච්චමානස්ස භාජනතො බහිනික්ඛමනං විය පරිදෙවො. බහිනික්ඛන්තාවසෙසස්ස නික්ඛමිතුං අප්පහොන්තස්ස අන්තොභාජනෙයෙව යාව පරික්ඛයා පාකො විය උපායාසො දට්ඨබ්බො.
අප්පියසම්පයොගො
549. අප්පියසම්පයොගො නාම අමනාපෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි සමොධානං. සො අනිට්ඨසමොධානලක්ඛණො, චිත්තවිඝාතකරණරසො, අනත්ථභාවපච්චුපට්ඨානො. දුක්ඛො පන දුක්ඛවත්ථුතො. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘දිස්වාව ¶ අප්පියෙ දුක්ඛං, පඨමං හොති චෙතසි;
තදුපක්කමසම්භූත-මථකායෙ යතො ඉධ.
‘‘තතො දුක්ඛද්වයස්සාපි, වත්ථුතො සො මහෙසිනා;
දුක්ඛො වුත්තොති විඤ්ඤෙය්යො, අප්පියෙහි සමාගමො’’ති.
අයං අප්පියසම්පයොගෙ විනිච්ඡයො.
පියවිප්පයොගො
550. පියවිප්පයොගො නාම මනාපෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි විනාභාවො. සො ඉට්ඨවත්ථුවියොගලක්ඛණො ¶ , සොකුප්පාදනරසො, බ්යසනපච්චුපට්ඨානො. දුක්ඛො පන සොකදුක්ඛස්ස වත්ථුතො. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘ඤාතිධනාදිවියොගා,
සොකසරසමප්පිතා විතුජ්ජන්ති;
බාලා යතො තතො යං,
දුක්ඛොති මතො පියවිප්පයොගො’’ති.
අයං පියවිප්පයොගෙ විනිච්ඡයො.
ඉච්ඡිතාලාභො
551. යම්පිච්ඡං න ලභතීති එත්ථ ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාමා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.398; විභ. 201) අලබ්භනෙය්යවත්ථූසු ඉච්ඡාව යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛන්ති වුත්තා. සා අලබ්භනෙය්යවත්ථුඉච්ඡනලක්ඛණා, තප්පරියෙසනරසා, තෙසං අප්පත්තිපච්චුපට්ඨානා. දුක්ඛා පන දුක්ඛවත්ථුතො. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘තං තං පත්ථයමානානං, තස්ස තස්ස අලාභතො;
යං විඝාතමයං දුක්ඛං, සත්තානං ඉධ ජායති.
‘‘අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං, පත්ථනා තස්ස කාරණං;
යස්මා තස්මා ජිනො දුක්ඛං, ඉච්ඡිතාලාභමබ්රවී’’ති.
අයං ඉච්ඡිතාලාභෙ විනිච්ඡයො.
පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා
552. සංඛිත්තෙන ¶ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛාති එත්ථ පන –
ජාතිප්පභුතිකං ¶ දුක්ඛං, යං වුත්තමිධ තාදිනා;
අවුත්තං යඤ්ච තං සබ්බං, විනා එතෙ න විජ්ජති.
යස්මා තස්මා උපාදාන-ක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ;
දුක්ඛාති වුත්තා දුක්ඛන්ත-දෙසකෙන මහෙසිනා.
තථා හි ඉන්ධනමිව පාවකො, ලක්ඛමිව පහරණානි, ගොරූපං විය ඩංසමකසාදයො, ඛෙත්තමිව ලායකා, ගාමං විය ගාමඝාතකා උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකමෙව ජාතිආදයො නානප්පකාරෙහි විබාධෙන්තා තිණලතාදීනි විය භූමියං, පුප්ඵඵලපල්ලවානි විය රුක්ඛෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති. උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච ආදිදුක්ඛං ජාති, මජ්ඣෙදුක්ඛං ජරා, පරියොසානදුක්ඛං මරණං, මාරණන්තිකදුක්ඛාභිඝාතෙන පරිඩය්හනදුක්ඛං සොකො, තදසහනතො ලාලප්පනදුක්ඛං පරිදෙවො, තතො ධාතුක්ඛොභසඞ්ඛාතඅනිට්ඨඵොට්ඨබ්බසමායොගතො කායස්ස ආබාධනදුක්ඛං දුක්ඛං, තෙන බාධියමානානං පුථුජ්ජනානං තත්ථ පටිඝුප්පත්තිතො චෙතොබාධනදුක්ඛං දොමනස්සං, සොකාදිවුද්ධියා ජනිතවිසාදානං අනුත්ථුනනදුක්ඛං උපායාසො, මනොරථවිඝාතප්පත්තානං ඉච්ඡාවිඝාතදුක්ඛං ඉච්ඡිතාලාභොති එවං නානප්පකාරතො උපපරික්ඛියමානා උපාදානක්ඛන්ධාව දුක්ඛාති. යදෙතං එකමෙකං දස්සෙත්වා වුච්චමානං අනෙකෙහිපි කප්පෙහි න සක්කා අසෙසතො වත්තුං, තස්මා තං සබ්බම්පි දුක්ඛං එකජලබින්දුම්හි සකලසමුද්දජලරසං විය යෙසු කෙසුචි පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සංඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති භගවා අවොචාති. අයං උපාදානක්ඛන්ධෙසු විනිච්ඡයො.
අයං තාව දුක්ඛනිද්දෙසෙ නයො.
සමුදයනිද්දෙසකථා
553. සමුදයනිද්දෙසෙ පන යායං තණ්හාති යා අයං තණ්හා. පොනොබ්භවිකාති පුනබ්භවකරණං පුනොබ්භවො, පුනොබ්භවො සීලමෙතිස්සාති ¶ පොනොබ්භවිකා. නන්දීරාගෙන සහගතාති නන්දීරාගසහගතා, නන්දීරාගෙන සද්ධිං අත්ථතො එකත්තමෙව ගතාති වුත්තං හොති. තත්ර තත්රාභිනන්දිනීති යත්ර යත්ර අත්තභාවො නිබ්බත්තති, තත්ර තත්රාභිනන්දිනී. සෙය්යථිදන්ති නිපාතො ¶ , තස්ස සා කතමාති චෙති අත්ථො. කාමතණ්හා භවතණ්හා විභවතණ්හාති ඉමා පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ ආවිභවිස්සන්ති. ඉධ පනායං තිවිධාපි දුක්ඛසච්චස්ස නිබ්බත්තකට්ඨෙන එකත්තං උපනෙත්වා දුක්ඛසමුදයං අරියසච්චන්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බා.
අයං සමුදයනිද්දෙසෙ නයො.
නිරොධනිද්දෙසකථා
554. දුක්ඛනිරොධනිද්දෙසෙ යො තස්සායෙව තණ්හායාතිආදිනා නයෙන සමුදයනිරොධො වුත්තො, සො කස්මාති චෙ? සමුදයනිරොධෙන දුක්ඛනිරොධො. සමුදයනිරොධෙන හි දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, න අඤ්ඤථා. තෙනාහ –
‘‘යථාපි මූලෙ අනුපද්දවෙ දළ්හෙ,
ඡින්නොපි රුක්ඛො පුනදෙව රූහති;
එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ,
නිබ්බත්තතී දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති. (ධ. ප. 338);
ඉති යස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා භගවා දුක්ඛනිරොධං දෙසෙන්තො සමුදයනිරොධෙනෙව දෙසෙසි. සීහසමානවුත්තිනො හි තථාගතා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දෙසෙන්තා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්ති, න ඵලෙ. සුවානවුත්තිනො පන තිත්ථියා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දෙසෙන්තා අත්තකිලමථානුයොගදෙසනාදීහි ඵලෙ පටිපජ්ජන්ති, න හෙතුම්හීති. එවං තාව දුක්ඛනිරොධස්ස සමුදයනිරොධවසෙන දෙසනාය පයොජනං වෙදිතබ්බං.
555. අයං පනත්ථො – තස්සායෙව තණ්හායාති තස්සා ‘‘පොනොබ්භවිකා’’ති වත්වා කාමතණ්හාදිවසෙන විභත්තතණ්හාය. විරාගො වුච්චති මග්ගො. ‘‘විරාගා විමුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.245; සං. නි. 3.14) හි වුත්තං. විරාගෙන නිරොධො විරාගනිරොධො. අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගනිරොධො අසෙසවිරාගනිරොධො. අථ වා විරාගොති පහානං වුච්චති, තස්මා අසෙසො ¶ විරාගො අසෙසො නිරොධොති එවම්පෙත්ථ යොජනා දට්ඨබ්බා. අත්ථතො පන සබ්බානෙව ¶ එතානි නිබ්බානස්ස වෙවචනානි. පරමත්ථතො හි දුක්ඛනිරොධො අරියසච්චන්ති නිබ්බානං වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම තණ්හා විරජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, තස්මා විරාගොති ච නිරොධොති ච වුච්චති. යස්මා ච තදෙව ආගම්ම තස්සා චාගාදයො හොන්ති, කාමගුණාලයෙසු චෙත්ථ එකොපි ආලයො නත්ථි, තස්මා ‘‘චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයො’’ති වුච්චති.
556. තයිදං සන්තිලක්ඛණං, අච්චුතිරසං, අස්සාසකරණරසං වා, අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං, නිප්පපඤ්චපච්චුපට්ඨානං වා.
නිබ්බානකථා
557. නත්ථෙව නිබ්බානං, සසවිසාණං විය අනුපලබ්භනීයතොති චෙ? න, උපායෙන උපලබ්භනීයතො. උපලබ්භති හි තං තදනුරූපපටිපත්තිසඞ්ඛාතෙන උපායෙන, චෙතොපරියඤාණෙන පරෙසං ලොකුත්තරචිත්තං විය, තස්මා ‘‘අනුපලබ්භනීයතො නත්ථී’’ති න වත්තබ්බං. න හි ‘‘යං බාලපුථුජ්ජනා න උපලභන්ති, තං නත්ථී’’ති වත්තබ්බං.
558. අපිච නිබ්බානං නත්ථීති න වත්තබ්බං, කස්මා? පටිපත්තියා වඤ්ඣභාවාපජ්ජනතො. අසති හි නිබ්බානෙ සම්මාදිට්ඨිපුරෙජවාය සීලාදිඛන්ධත්තයසඞ්ගහාය සම්මාපටිපත්තියා වඤ්ඣභාවො ආපජ්ජති. න චායං වඤ්ඣා, නිබ්බානපාපනතොති. න පටිපත්තියා වඤ්ඣභාවාපත්ති, අභාවපාපකත්තාති චෙ. න, අතීතානාගතාභාවෙපි නිබ්බානපත්තියා අභාවතො. වත්තමානානම්පි අභාවො නිබ්බානන්ති චෙ. න, තෙසං අභාවාසම්භවතො, අභාවෙ ච අවත්තමානභාවාපජ්ජනතො, වත්තමානක්ඛන්ධනිස්සිතමග්ගක්ඛණෙ ච සොපාදිසෙසනිබ්බානධාතුප්පත්තියා අභාවදොසතො. තදා කිලෙසානං අවත්තමානත්තා න දොසොති චෙ. න, අරියමග්ගස්ස නිරත්ථකභාවාපජ්ජනතො. එවඤ්හි සති අරියමග්ගක්ඛණතො පුබ්බෙපි කිලෙසා න සන්තීති අරියමග්ගස්ස නිරත්ථකභාවො ආපජ්ජති. තස්මා අකාරණමෙතං.
559. ‘‘යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො’’තිආදිවචනතො (සං. නි. 4.315) ‘‘ඛයො නිබ්බාන’’න්ති චෙ. න, අරහත්තස්සාපි ඛයමත්තාපජ්ජනතො. තම්පි හි ¶ ‘‘යො ඛො, ආවුසො ¶ , රාගක්ඛයො’’තිආදිනා (ස. නි. 4.315) නයෙන නිද්දිට්ඨං. කිඤ්ච භිය්යො නිබ්බානස්ස ඉත්තරකාලාදිප්පත්තිදොසතො. එවඤ්හි සති නිබ්බානං ඉත්තරකාලං, සඞ්ඛතලක්ඛණං, සම්මාවායාමනිරපෙක්ඛාධිගමනීයභාවඤ්ච ආපජ්ජති. සඞ්ඛතලක්ඛණත්තායෙව ච සඞ්ඛතපරියාපන්නං, සඞ්ඛතපරියාපන්නත්තා රාගාදීහි අග්ගීහි ආදිත්තං, ආදිත්තත්තා දුක්ඛඤ්චාතිපි ආපජ්ජති. යස්මා ඛයා පට්ඨාය න භිය්යො පවත්ති නාම හොති, තස්ස නිබ්බානභාවතො න දොසොති චෙ. න, තාදිසස්ස ඛයස්ස අභාවතො. භාවෙපි චස්ස වුත්තප්පකාරදොසානතිවත්තනතො, අරියමග්ගස්ස ච නිබ්බානභාවාපජ්ජනතො. අරියමග්ගො හි දොසෙ ඛීණෙති, තස්මා ඛයොති වුච්චති. තතො ච පට්ඨාය න භිය්යො දොසානං පවත්තීති.
අනුප්පත්තිනිරොධසඞ්ඛාතස්ස පන ඛයස්ස පරියායෙන උපනිස්සයත්තා, යස්ස උපනිස්සයො හොති තදුපචාරෙන ‘‘ඛයො’’ති වුත්තං. සරූපෙනෙව කස්මා න වුත්තන්ති චෙ. අතිසුඛුමත්තා. අතිසුඛුමතා චස්ස භගවතො අප්පොසුක්කභාවාවහනතො, අරියෙන චක්ඛුනා පස්සිතබ්බතො ච සිද්ධාති.
560. තයිදං මග්ගසමඞ්ගිනා පත්තබ්බතො අසාධාරණං, පුරිමකොටියා අභාවතො අප්පභවං. මග්ගභාවෙ භාවතො න අප්පභවන්ති චෙ. න, මග්ගෙන අනුප්පාදනීයතො. පත්තබ්බමෙව හෙතං මග්ගෙන, න උප්පාදෙතබ්බං. තස්මා අප්පභවමෙව. අප්පභවත්තා අජරාමරණං. පභවජරාමරණානං අභාවතො නිච්චං.
නිබ්බානස්සෙව අණුආදීනම්පි නිච්චභාවාපත්තීති චෙ. න, හෙතුනො අභාවා. නිබ්බානස්ස නිච්චත්තා තෙ නිච්චාති චෙ. න, හෙතුලක්ඛණස්ස අනුපපත්තිතො. නිච්චා උප්පාදාදීනං අභාවතො නිබ්බානං වියාති චෙ. න, අණුආදීනං අසිද්ධත්තා.
561. යථාවුත්තයුත්තිසබ්භාවතො පන ඉදමෙව නිච්චං, රූපසභාවාතික්කමතො අරූපං. බුද්ධාදීනං නිට්ඨාය විසෙසාභාවතො එකාව නිට්ඨා. යෙන භාවනාය පත්තං, තස්ස කිලෙසවූපසමං, උපාදිසෙසඤ්ච උපාදාය පඤ්ඤාපනීයත්තා සහ උපාදිසෙසෙන පඤ්ඤාපියතීති සඋපාදිසෙසං. යො චස්ස සමුදයප්පහානෙන උපහතායතිකම්මඵලස්ස චරිමචිත්තතො ච උද්ධං පවත්තිඛන්ධානං අනුප්පාදනතො, උප්පන්නානඤ්ච අන්තරධානතො උපාදිසෙසාභාවො ¶ , තං උපාදාය පඤ්ඤාපනීයතො නත්ථි එත්ථ උපාදිසෙසොති අනුපාදිසෙසං.
අසිථිලපරක්කමසිද්ධෙන ¶ ඤාණවිසෙසෙන අධිගමනීයතො, සබ්බඤ්ඤුවචනතො ච පරමත්ථෙන සභාවතො නිබ්බානං නාවිජ්ජමානං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති.
ඉදං දුක්ඛනිරොධනිද්දෙසෙ විනිච්ඡයකථාමුඛං.
මග්ගනිද්දෙසකථා
562. දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදානිද්දෙසෙ වුත්තා පන අට්ඨ ධම්මා කාමං ඛන්ධනිද්දෙසෙපි අත්ථතො පකාසිතායෙව, ඉධ පන නෙසං එකක්ඛණෙ පවත්තමානානං විසෙසාවබොධනත්ථං වදාම. සඞ්ඛෙපතො හි චතුසච්චපටිවෙධාය පටිපන්නස්ස යොගිනො නිබ්බානාරම්මණං අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතකං පඤ්ඤාචක්ඛු සම්මාදිට්ඨි. සා සම්මා දස්සනලක්ඛණා, ධාතුප්පකාසනරසා, අවිජ්ජන්ධකාරවිද්ධංසනපච්චුපට්ඨානා. තථා සම්පන්නදිට්ඨිනො තංසම්පයුත්තං මිච්ඡාසඞ්කප්පනිඝාතකං චෙතසො නිබ්බානපදාභිනිරොපනං සම්මාසඞ්කප්පො. සො සම්මා චිත්තාභිනිරොපනලක්ඛණො, අප්පනාරසො, මිච්ඡාසඞ්කප්පප්පහානපච්චුපට්ඨානො.
තථා පස්සතො විතක්කයතො ච තංසම්පයුත්තාව වචීදුච්චරිතසමුග්ඝාතිකා මිච්ඡාවාචාය විරති සම්මාවාචා නාම. සා පරිග්ගහලක්ඛණා, විරමණරසා, මිච්ඡාවාචාප්පහානපච්චුපට්ඨානා. තථා විරමතො තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාකම්මන්තසමුච්ඡෙදිකා පාණාතිපාතාදිවිරති සම්මාකම්මන්තො නාම. සො සමුට්ඨාපනලක්ඛණො, විරමණරසො, මිච්ඡාකම්මන්තප්පහානපච්චුපට්ඨානො. යා පනස්ස තෙසං සම්මාවාචාකම්මන්තානං විසුද්ධිභූතා තංසම්පයුත්තාව කුහනාදිඋපච්ඡෙදිකා මිච්ඡාජීවවිරති, සො සම්මාආජීවො නාම. සො වොදානලක්ඛණො, ඤායාජීවපවත්තිරසො, මිච්ඡාජීවප්පහානපච්චුපට්ඨානො.
අථස්ස යො තස්සා සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවසඞ්ඛාතාය සීලභූමියං පතිට්ඨිතස්ස තදනුරූපො තංසම්පයුත්තොව කොසජ්ජසමුච්ඡෙදකො වීරියාරම්භො, එස සම්මාවායාමො නාම. සො පග්ගහලක්ඛණො, අනුප්පන්නඅකුසලානුප්පාදනාදිරසො, මිච්ඡාවායාමප්පහානපච්චුපට්ඨානො. තස්සෙවං වායමතො තංසම්පයුත්තොව මිච්ඡාසතිවිනිද්ධුනනො චෙතසො අසම්මොසො ¶ සම්මාසති නාම. සා උපට්ඨානලක්ඛණා, අසම්මුස්සනරසා, මිච්ඡාසතිප්පහානපච්චුපට්ඨානා. එවං අනුත්තරාය සතියා සංරක්ඛියමානචිත්තස්ස ¶ තංසම්පයුත්තාව මිච්ඡාසමාධිවිද්ධංසිකා චිත්තෙකග්ගතා සම්මාසමාධි නාම. සො අවික්ඛෙපලක්ඛණො, සමාධානරසො, මිච්ඡාසමාධිප්පහානපච්චුපට්ඨානොති. අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදානිද්දෙසෙ නයො. එවමෙත්ථ ජාතිආදීනං විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
563. ඤාණකිච්චතොති සච්චඤාණස්ස කිච්චතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. දුවිධං හි සච්චඤාණං – අනුබොධඤාණං පටිවෙධඤාණඤ්ච. තත්ථ අනුබොධඤාණං ලොකියං අනුස්සවාදිවසෙන නිරොධෙ මග්ගෙ ච පවත්තති. පටිවෙධඤාණං ලොකුත්තරං නිරොධමාරම්මණං කත්වා කිච්චතො චත්තාරි සච්චානි පටිවිජ්ඣති. යථාහ – ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති, දුක්ඛනිරොධම්පි පස්සති, දුක්ඛනිරොධගාමිනිං පටිපදම්පි පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) සබ්බං වත්තබ්බං. තං පනස්ස කිච්චං ඤාණදස්සනවිසුද්ධියං ආවිභවිස්සති.
යං පනෙතං ලොකියං, තත්ථ දුක්ඛඤාණං පරියුට්ඨානාභිභවවසෙන පවත්තමානං සක්කායදිට්ඨිං නිවත්තෙති. සමුදයඤාණං උච්ඡෙදදිට්ඨිං. නිරොධඤාණං සස්සතදිට්ඨිං. මග්ගඤාණං අකිරියදිට්ඨිං. දුක්ඛඤාණං වා ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතෙසු ඛන්ධෙසු ධුවසුභසුඛත්තභාවසඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඵලෙ විප්පටිපත්තිං. සමුදයඤාණං ඉස්සරපධානකාලසභාවාදීහි ලොකො පවත්තතීති අකාරණෙ කාරණාභිමානප්පවත්තං හෙතුම්හි විප්පටිපත්තිං. නිරොධඤාණං අරූපලොකලොකථූපිකාදීසු අපවග්ගගාහභූතං නිරොධෙ විප්පටිපත්තිං. මග්ගඤාණං කාමසුඛල්ලිකඅත්තකිලමථානුයොගප්පභෙදෙ අවිසුද්ධිමග්ගෙ විසුද්ධිමග්ගගාහවසෙන පවත්තං උපායෙ විප්පටිපත්තිං නිවත්තෙති. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘ලොකෙ ලොකප්පභවෙ, ලොකත්ථගමෙ සිවෙ ච තදුපායෙ;
සම්මුය්හති තාව නරො, න විජානාති යාව සච්චානී’’ති.
එවමෙත්ථ ඤාණකිච්චතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
564. අන්තොගධානං පභෙදාති දුක්ඛසච්චස්මිං හි ඨපෙත්වා තණ්හඤ්චෙව අනාසවධම්මෙ ච සෙසා සබ්බධම්මා අන්තොගධා. සමුදයසච්චෙ ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි. නිරොධසච්චං අසම්මිස්සං. මග්ගසච්චෙ සම්මාදිට්ඨිමුඛෙන වීමංසිද්ධිපාදපඤ්ඤින්ද්රියපඤ්ඤාබලධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගානි. සම්මාසඞ්කප්පාපදෙසෙන තයො ¶ නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයො. සම්මාවාචාපදෙසෙන චත්තාරි වචීසුචරිතානි ¶ . සම්මාකම්මන්තාපදෙසෙන තීණි කායසුචරිතානි. සම්මාජීවමුඛෙන අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා ච. සබ්බෙසංයෙව වා එතෙසං සම්මාවාචාකම්මන්තාජීවානං අරියකන්තසීලත්තා අරියකන්තසීලස්ස ච සද්ධාහත්ථෙන පටිග්ගහෙතබ්බත්තා තෙසං අත්ථිතාය අත්ථිභාවතො සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලඡන්දිද්ධිපාදා. සම්මාවායාමාපදෙසෙන චතුබ්බිධසම්මප්පධානවීරියින්ද්රියවීරියබලවීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගානි. සම්මාසතිඅපදෙසෙන චතුබ්බිධසතිපට්ඨානසතින්ද්රියසතිබලසතිසම්බොජ්ඣඞ්ගානි. සම්මාසමාධිඅපදෙසෙන සවිතක්කසවිචාරාදයො තයො සමාධී චිත්තසමාධි සමාධින්ද්රියසමාධිබලපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානි අන්තොගධානීති එවමෙත්ථ අන්තොගධානං පභෙදතොපි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
565. උපමාතොති භාරො විය හි දුක්ඛසච්චං දට්ඨබ්බං, භාරාදානමිව සමුදයසච්චං, භාරනික්ඛෙපනමිව නිරොධසච්චං, භාරනික්ඛෙපනුපායො විය මග්ගසච්චං. රොගො විය ච දුක්ඛසච්චං, රොගනිදානමිව සමුදයසච්චං, රොගවූපසමො විය නිරොධසච්චං, භෙසජ්ජමිව මග්ගසච්චං. දුබ්භික්ඛමිව වා දුක්ඛසච්චං, දුබ්බුට්ඨි විය සමුදයසච්චං, සුභික්ඛමිව නිරොධසච්චං, සුවුට්ඨි විය මග්ගසච්චං. අපිච වෙරී-වෙරමූල-වෙරසමුග්ඝාත-වෙරසමුග්ඝාතුපායෙහි, විසරුක්ඛ-රුක්ඛමූල-මූලුපච්ඡෙද-තදුපච්ඡෙදුපායෙහි, භය-භයමූල-නිබ්භය-තදධිගමුපායෙහි, ඔරිමතීර-මහොඝපාරිමතීර-තංසම්පාපකවායාමෙහි ච යොජෙත්වාපෙතානි උපමාතො වෙදිතබ්බානීති එවමෙත්ථ උපමාතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
566. චතුක්කතොති අත්ථි චෙත්ථ දුක්ඛං න අරියසච්චං, අත්ථි අරියසච්චං න දුක්ඛං, අත්ථි දුක්ඛඤ්චෙව අරියසච්චඤ්ච, අත්ථි නෙව දුක්ඛං න අරියසච්චං. එස නයො සමුදයාදීසු. තත්ථ මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා සාමඤ්ඤඵලානි ච ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය දුක්ඛං, න අරියසච්චං. නිරොධො අරියසච්චං, න දුක්ඛං. ඉතරං පන අරියසච්චද්වයං සියා දුක්ඛං අනිච්චතො, න පන යස්ස පරිඤ්ඤාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන. සබ්බාකාරෙන පන උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛඤ්චෙව අරියසච්චඤ්ච අඤ්ඤත්ර තණ්හාය. මග්ගසම්පයුත්තා ධම්මා සාමඤ්ඤඵලානි ච යස්ස පරිඤ්ඤත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන නෙව දුක්ඛං න අරියසච්චං. එවං සමුදයාදීසුපි යථායොගං යොජෙත්වා චතුක්කතොපෙත්ථ විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
567. සුඤ්ඤතෙකවිධාදීහීතිඑත්ථ ¶ ¶ සුඤ්ඤතො තාව පරමත්ථෙන හි සබ්බානෙව සච්චානි වෙදකකාරකනිබ්බුතගමකාභාවතො සුඤ්ඤානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘දුක්ඛමෙව හි, න කොචි දුක්ඛිතො;
කාරකො න, කිරියාව විජ්ජති.
අත්ථි නිබ්බුති, න නිබ්බුතො පුමා;
මග්ගමත්ථි, ගමකො න විජ්ජතී’’ති.
අථ වා,
ධුවසුභසුඛත්තසුඤ්ඤං, පුරිමද්වයමත්තසුඤ්ඤමමතපදං;
ධුවසුඛඅත්තවිරහිතො, මග්ගොඉති සුඤ්ඤතා තෙසු.
නිරොධසුඤ්ඤානි වා තීණි, නිරොධො ච සෙසත්තයසුඤ්ඤො. ඵලසුඤ්ඤො වා එත්ථ හෙතු සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතො, මග්ගෙ ච නිරොධස්ස, න ඵලෙන සගබ්භො පකතිවාදීනං පකති විය. හෙතුසුඤ්ඤඤ්ච ඵලං දුක්ඛසමුදයානං නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායා, න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵලං සමවායවාදීනං ද්විඅණුකාදි විය. තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘තයමිධ නිරොධසුඤ්ඤං, තයෙන තෙනාපි නිබ්බුති සුඤ්ඤා;
සුඤ්ඤො ඵලෙන හෙතු, ඵලම්පි තංහෙතුනා සුඤ්ඤ’’න්ති.
එවං තාව සුඤ්ඤතො විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
එකවිධාදිවිනිච්ඡයකථා
568. එකවිධාදීහීති සබ්බමෙව චෙත්ථ දුක්ඛං එකවිධං පවත්තිභාවතො. දුවිධං නාමරූපතො. තිවිධං කාමරූපාරූපූපපත්තිභවභෙදතො. චතුබ්බිධං චතුආහාරභෙදතො. පඤ්චවිධං පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධභෙදතො.
සමුදයොපි ¶ එකවිධො පවත්තකභාවතො. දුවිධො දිට්ඨිසම්පයුත්තාසම්පයුත්තතො. තිවිධො කාමභවවිභවතණ්හාභෙදතො. චතුබ්බිධො චතුමග්ගප්පහෙය්යතො. පඤ්චවිධො රූපාභිනන්දනාදිභෙදතො. ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායභෙදතො.
නිරොධොපි ¶ එකවිධො අසඞ්ඛතධාතුභාවතො. පරියායෙන පන දුවිධො සඋපාදිසෙසඅනුපාදිසෙසභෙදතො. තිවිධො භවත්තයවූපසමතො. චතුබ්බිධො චතුමග්ගාධිගමනීයතො. පඤ්චවිධො පඤ්චාභිනන්දනවූපසමතො. ඡබ්බිධො ඡතණ්හාකායක්ඛයභෙදතො.
මග්ගොපි එකවිධො භාවෙතබ්බතො. දුවිධො සමථවිපස්සනාභෙදතො, දස්සනභාවනාභෙදතො වා. තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො. අයඤ්හි සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන නිප්පදෙසෙහි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො. යථාහ –
‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා, තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො. යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො, ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා. යො ච සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා. යා ච සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462).
එත්ථ හි සම්මාවාචාදයො තයො සීලමෙව, තස්මා තෙ සජාතිතො සීලක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා. කිඤ්චාපි හි පාළියං සීලක්ඛන්ධෙති භුම්මෙන නිද්දෙසො කතො, අත්ථො පන කරණවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. සම්මාවායාමාදීසු පන තීසු සමාධි අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං න සක්කොති, වීරියෙ පන පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධුපකාරො හුත්වා සක්කොති.
තත්රායං උපමා – යථා හි නක්ඛත්තං කීළිස්සාමාති උය්යානං පවිට්ඨෙසු තීසු සහායෙසු එකො සුපුප්ඵිතං චම්පකරුක්ඛං දිස්වා හත්ථං උක්ඛිපිත්වා ගහෙතුම්පි න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස දුතියො ඔනමිත්වා ¶ පිට්ඨිං දදෙය්ය, සො තස්ස පිට්ඨියං ඨත්වාපි කම්පමානො ගහෙතුං න සක්කුණෙය්ය. අථස්ස ඉතරො අංසකූටං උපනාමෙය්ය. සො එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ යථාරුචි පුප්ඵානි ඔචිනිත්වා පිළන්ධිත්වා නක්ඛත්තං කීළෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.
එකතො ¶ උය්යානං පවිට්ඨා තයො සහායා විය හි එකතො ජාතා සම්මාවායාමාදයො තයො ධම්මා. සුපුප්ඵිතචම්පකො විය ආරම්මණං. හත්ථං උක්ඛිපිත්වාපි ගහෙතුං අසක්කොන්තො විය අත්තනො ධම්මතාය ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං අසක්කොන්තො සමාධි. පිට්ඨිං දත්වා ඔනතසහායො විය වායාමො. අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො විය සති. යථා තෙසු එකස්ස පිට්ඨියං ඨත්වා එකස්ස අංසකූටං ඔලුබ්භ ඉතරො යථාරුචි පුප්ඵං ගහෙතුං සක්කොති, එවමෙව වීරියෙ පග්ගහකිච්චං සාධෙන්තෙ සතියා ච අපිලාපනකිච්චං සාධෙන්තියා ලද්ධුපකාරො සමාධි සක්කොති ආරම්මණෙ එකග්ගභාවෙන අප්පෙතුං. තස්මා සමාධියෙවෙත්ථ සජාතිතො සමාධික්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතො, වායාමසතියො පන කිරියතො සඞ්ගහිතා හොන්ති.
සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පෙසුපි පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං න සක්කොති. විතක්කෙ පන ආකොටෙත්වා ආකොටෙත්වා දෙන්තෙ සක්කොති. කථං? යථා හි හෙරඤ්ඤිකො කහාපණං හත්ථෙ ඨපෙත්වා සබ්බභාගෙසු ඔලොකෙතුකාමො සමානොපි න චක්ඛුතලෙනෙව පරිවත්තෙතුං සක්කොති. අඞ්ගුලිපබ්බෙහි පන පරිවත්තෙත්වා පරිවත්තෙත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙතුං සක්කොති, එවමෙව න පඤ්ඤා අත්තනො ධම්මතාය අනිච්චාදිවසෙන ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං සක්කොති. අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන ආහනනපරියාහනනරසෙන විතක්කෙන ආකොටෙන්තෙන විය පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදායාදාය දින්නමෙව නිච්ඡෙතුං සක්කොති. තස්මා ඉධාපි සම්මාදිට්ඨියෙව සජාතිතො පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිතා, සම්මාසඞ්කප්පො පන කිරියවසෙන සඞ්ගහිතො හොති.
ඉති ඉමෙහි තීහි ඛන්ධෙහි මග්ගො සඞ්ගහං ගච්ඡති. තෙන වුත්තං ‘‘තිවිධො ඛන්ධත්තයභෙදතො’’ති. චතුබ්බිධො සොතාපත්තිමග්ගාදිවසෙනෙව.
අපිච සබ්බානෙව සච්චානි එකවිධානි අවිතථත්තා, අභිඤ්ඤෙය්යත්තා වා. දුවිධානි ලොකියලොකුත්තරතො, සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො වා. තිවිධානි දස්සන-භාවනාහි පහාතබ්බතො, අප්පහාතබ්බතො ච. චතුබ්බිධානි පරිඤ්ඤෙය්යාදිභෙදතොති එවමෙත්ථ එකවිධාදීහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.
569. සභාගවිසභාගතොති ¶ ¶ සබ්බානෙව සච්චානි අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගානි අවිතථතො අත්තසුඤ්ඤතො දුක්කරපටිවෙධතො ච. යථාහ –
‘‘තං කිං මඤ්ඤසි, ආනන්ද, කතමං නු ඛො දුක්කරතරං වා දුරභිසම්භවතරං වා, යො වා දූරතොව සුඛුමෙන තාළච්ඡිග්ගළෙන අසනං අතිපාතෙය්ය පොඞ්ඛානුපොඞ්ඛං අවිරාධිතං, යො වා සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යාති? එතදෙව, භන්තෙ, දුක්කරතරඤ්චෙව දුරභිසම්භවතරඤ්ච, යො වා සතධා භින්නස්ස වාලස්ස කොටියා කොටිං පටිවිජ්ඣෙය්යාති. තතො ඛො තෙ, ආනන්ද, දුප්පටිවිජ්ඣතරං පටිවිජ්ඣන්ති. යෙ ඉදං දුක්ඛන්ති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්ති…පෙ… අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදාති යථාභූතං පටිවිජ්ඣන්තී’’ති (සං. නි. 5.1115).
විසභාගානි සලක්ඛණවවත්ථානතො. පුරිමානි ච ද්වෙ සභාගානි දුරවගාහත්ථෙන ගම්භීරත්තා ලොකියත්තා සාසවත්තා ච. විසභාගානි ඵලහෙතුභෙදතො පරිඤ්ඤෙය්යප්පහාතබ්බතො ච. පච්ඡිමානිපි ද්වෙ සභාගානි ගම්භීරත්තෙන දුරවගාහත්තා ලොකුත්තරත්තා අනාසවත්තා ච. විසභාගානි විසයවිසයීභෙදතො සච්ඡිකාතබ්බභාවෙතබ්බතො ච. පඨමතතියානි චාපි සභාගානි ඵලාපදෙසතො. විසභාගානි සඞ්ඛතාසඞ්ඛතතො. දුතියචතුත්ථානි චාපි සභාගානි හෙතුඅපදෙසතො. විසභාගානි එකන්තකුසලාකුසලතො. පඨමචතුත්ථානි චාපි සභාගානි සඞ්ඛතතො. විසභාගානි ලොකියලොකුත්තරතො. දුතියතතියානි චාපි සභාගානි නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛභාවතො. විසභාගානි සාරම්මණානාරම්මණතො.
ඉති එවං පකාරෙහි, නයෙහි ච විචක්ඛණො;
විජඤ්ඤා අරියසච්චානං, සභාගවිසභාගතන්ති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
ඉන්ද්රියසච්චනිද්දෙසො නාම
සොළසමො පරිච්ඡෙදො.