📜
17. පඤ්ඤාභූමිනිද්දෙසො
පටිච්චසමුප්පාදකථා
570. ඉදානි ¶ ¶ ‘‘ඛන්ධායතනධාතුඉන්ද්රියසච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිභෙදා ධම්මා භූමී’’ති එවං වුත්තෙසු ඉමිස්සා පඤ්ඤාය භූමිභූතෙසු ධම්මෙසු යස්මා පටිච්චසමුප්පාදොචෙව, ආදිසද්දෙන සඞ්ගහිතා පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා ච අවසෙසා හොන්ති, තස්මා තෙසං වණ්ණනාක්කමො අනුප්පත්තො.
තත්ථ අවිජ්ජාදයො තාව ධම්මා පටිච්චසමුප්පාදොති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො? අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, නාමරූපපච්චයා සළායතනං, සළායතනපච්චයා ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්ති. එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොති. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො’’ති (සං. නි. 2.1).
ජරාමරණාදයො පන පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මාති වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –
‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා? ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්මං. ජාති, භික්ඛවෙ…පෙ… භවො… උපාදානං… තණ්හා… වෙදනා… ඵස්සො… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරා… අවිජ්ජා, භික්ඛවෙ, අනිච්චා සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ¶ ඛයධම්මා වයධම්මා විරාගධම්මා නිරොධධම්මා. ඉමෙ වුච්චන්ති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා’’ති (සං. නි. 2.20).
571. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. පටිච්චසමුප්පාදොති පච්චයධම්මා වෙදිතබ්බා. පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මාති තෙහි තෙහි පච්චයෙහි නිබ්බත්තධම්මා. කථමිදං ජානිතබ්බන්ති ¶ චෙ? භගවතො වචනෙන. භගවතා හි පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නධම්මදෙසනාසුත්තෙ –
‘‘කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො? ජාතිපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං, උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතානං ඨිතාව සා ධාතු ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා ඉදප්පච්චයතා. තං තථාගතො අභිසම්බුජ්ඣති අභිසමෙති, අභිසම්බුජ්ඣිත්වා අභිසමෙත්වා ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොති, පස්සථාති චාහ. ජාතිපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං. භවපච්චයා, භික්ඛවෙ, ජාති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා උප්පාදා වා තථාගතානං…පෙ… උත්තානීකරොති පස්සථාති චාහ. අවිජ්ජාපච්චයා, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා. ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, යා තත්ර තථතා අවිතථතා අනඤ්ඤථතා ඉදප්පච්චයතා. අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො’’ති (සං. නි. 2.20).
572. එවං පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙන්තෙන තථතාදීහි වෙවචනෙහි පච්චයධම්මාව පටිච්චසමුප්පාදොති වුත්තා. තස්මා ජරාමරණාදීනං ධම්මානං පච්චයලක්ඛණො පටිච්චසමුප්පාදො, දුක්ඛානුබන්ධනරසො, කුම්මග්ගපච්චුපට්ඨානොති වෙදිතබ්බො.
සො පනායං තෙහි තෙහි පච්චයෙහි අනූනාධිකෙහෙව තස්ස තස්ස ධම්මස්ස සම්භවතො තථතාති, සාමග්ගිං උපගතෙසු පච්චයෙසු මුහුත්තම්පි තතො නිබ්බත්තධම්මානං අසම්භවාභාවතො අවිතථතාති, අඤ්ඤධම්මපච්චයෙහි අඤ්ඤධම්මානුප්පත්තිතො අනඤ්ඤථතාති, යථාවුත්තානං එතෙසං ජරාමරණාදීනං පච්චයතො වා පච්චයසමූහතො වා ඉදප්පච්චයතාති වුත්තො.
573. තත්රායං වචනත්ථො, ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා. ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා. ඉදප්පච්චයානං වා සමූහො ඉදප්පච්චයතා. ලක්ඛණං පනෙත්ථ සද්දසත්ථතො පරියෙසිතබ්බං.
574. කෙචි ¶ පන පටිච්ච සම්මා ච තිත්ථියපරිකප්පිතපකතිපුරිසාදිකාරණනිරපෙක්ඛො උප්පාදො පටිච්චසමුප්පාදොති එවං උප්පාදමත්තං පටිච්චසමුප්පාදොති වදන්ති ¶ , තං න යුජ්ජති. කස්මා? සුත්තාභාවතො, සුත්තවිරොධතො, ගම්භීරනයාසම්භවතො, සද්දභෙදතො ච. ‘‘උප්පාදමත්තං පටිච්චසමුප්පාදො’’ති හි සුත්තං නත්ථි. තං ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති ච වදන්තස්ස පදෙසවිහාරසුත්තවිරොධො ආපජ්ජති. කථං? භගවතො හි ‘‘අථ ඛො භගවා රත්තියා පඨමං යාමං පටිච්චසමුප්පාදං අනුලොමපටිලොමං මනසාකාසී’’ති (මහාව. 1) ආදිවචනතො පටිච්චසමුප්පාදමනසිකාරො පඨමාභිසම්බුද්ධවිහාරො, පදෙසවිහාරො ච තස්සෙකදෙසවිහාරො. යථාහ ‘‘යෙන ස්වාහං, භික්ඛවෙ, විහාරෙන පඨමාභිසම්බුද්ධො විහරාමි, තස්ස පදෙසෙන විහාසි’’න්ති (සං. නි. 5.11). තත්ර ච පච්චයාකාරදස්සනෙන විහාසි, න උප්පාදමත්තදස්සනෙනාති. යථාහ ‘‘සො එවං පජානාමි මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිතං සම්මාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිතං මිච්ඡාසඞ්කප්පපච්චයාපි වෙදයිත’’න්ති (සං. නි. 5.11) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. එවං උප්පාදමත්තං ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති වදන්තස්ස පදෙසවිහාරසුත්තවිරොධො ආපජ්ජති. තථා කච්චානසුත්තවිරොධො.
කච්චානසුත්තෙපි හි ‘‘ලොකසමුදයං ඛො, කච්චාන, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො යා ලොකෙ නත්ථිතා, සා න හොතී’’ති (සං. නි. 2.15) අනුලොමපටිච්චසමුප්පාදො ලොකපච්චයතො ‘‘ලොකසමුදයො’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිසමුග්ඝාතත්ථං පකාසිතො, න උප්පාදමත්තං. න හි උප්පාදමත්තදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා සමුග්ඝාතො හොති. පච්චයානුපරමදස්සනෙන පන හොති. පච්චයානුපරමෙ ඵලානුපරමතොති. එවං උප්පාදමත්තං ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති වදන්තස්ස කච්චානසුත්තවිරොධොපි ආපජ්ජති.
ගම්භීරනයාසම්භවතොති වුත්තං ඛො පනෙතං භගවතා ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො චා’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60). ගම්භීරත්තඤ්ච නාම චතුබ්බිධං, තං පරතො වණ්ණයිස්සාම. තං උප්පාදමත්තෙ නත්ථි. චතුබ්බිධනයපටිමණ්ඩිතඤ්චෙතං පටිච්චසමුප්පාදං වණ්ණයන්ති, තම්පි නයචතුක්කං උප්පාදමත්තෙ නත්ථීති ගම්භීරනයාසම්භවතොපි න උප්පාදමත්තං පටිච්චසමුප්පාදො.
575. සද්දභෙදතොති පටිච්චසද්දො ච පනායං සමානෙ කත්තරි පුබ්බකාලෙ පයුජ්ජමානො අත්ථසිද්ධිකරො ¶ හොති. සෙය්යථිදං, ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.43). ඉධ පන භාවසාධනෙන උප්පාදසද්දෙන ¶ සද්ධිං පයුජ්ජමානො සමානස්ස කත්තු අභාවතො සද්දභෙදං ගච්ඡති, න ච කිඤ්චි අත්ථං සාධෙතීති සද්දභෙදතොපි න උප්පාදමත්තං පටිච්චසමුප්පාදොති.
තත්ථ සියා – ‘‘හොති-සද්දෙන සද්ධිං යොජයිස්සාම ‘පටිච්චසමුප්පාදො හොතී’ති’’, තං න යුත්තං. කස්මා? යොගාභාවතො චෙව, උප්පාදස්ස ච උප්පාදපත්තිදොසතො. ‘‘පටිච්චසමුප්පාදං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමි. කතමො ච, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො…පෙ… අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පටිච්චසමුප්පාදො’’ති (සං. නි. 2.1). ඉමෙසු හි පදෙසු එකෙනපි සද්ධිං හොති-සද්දො යොගං න ගච්ඡති, න ච උප්පාදො හොති. සචෙ භවෙය්ය, උප්පාදස්සාපි උප්පාදො පාපුණෙය්යාති.
576. යෙපි මඤ්ඤන්ති ‘‘ඉදප්පච්චයානං භාවො ඉදප්පච්චයතා, භාවො ච නාම යො ආකාරො අවිජ්ජාදීනං සඞ්ඛාරාදිපාතුභාවෙ හෙතු, සො. තස්මිඤ්ච සඞ්ඛාරවිකාරෙ පටිච්චසමුප්පාදසඤ්ඤා’’ති, තෙසං තං න යුජ්ජති. කස්මා? අවිජ්ජාදීනං හෙතුවචනතො. භගවතා හි ‘‘තස්මාතිහ, ආනන්ද, එසෙව හෙතු, එතං නිදානං, එස සමුදයො, එස පච්චයො ජරාමරණස්ස යදිදං ජාති…පෙ… සඞ්ඛාරානං, යදිදං අවිජ්ජා’’ති (දී. නි. 2.98 ආදයො) එවං අවිජ්ජාදයොව හෙතූති වුත්තා, න තෙසං විකාරො. තස්මා ‘‘පටිච්චසමුප්පාදොති පච්චයධම්මා වෙදිතබ්බා’’ති ඉති යං තං වුත්තං, තං සම්මා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
577. යා පනෙත්ථ ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති ඉමාය බ්යඤ්ජනච්ඡායාය උප්පාදොයෙවායං වුත්තොති සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සා ඉමස්ස පදස්ස එවමත්ථං ගහෙත්වා වූපසමෙතබ්බා. භගවතා හි,
ද්වෙධා තතො පවත්තෙ, ධම්මසමූහෙ යතො ඉදං වචනං;
තප්පච්චයො තතොයං, ඵලොපචාරෙන ඉති වුත්තො.
යො හි අයං පච්චයතාය පවත්තො ධම්මසමූහො, තත්ථ පටිච්චසමුප්පාදොති ඉදං වචනං ද්විධා ඉච්ඡන්ති. සො හි යස්මා පතීයමානො හිතාය සුඛාය ච සංවත්තති, තස්මා පච්චෙතුමරහන්ති ¶ නං පණ්ඩිතාති පටිච්චො. උප්පජ්ජමානො ච සහ සම්මා ච උප්පජ්ජති, න එකෙකතො, නාපි අහෙතුතොති සමුප්පාදො. එවං පටිච්චො ච සො සමුප්පාදො චාති පටිච්චසමුප්පාදො ¶ . අපිච සහ උප්පජ්ජතීති සමුප්පාදො, පච්චයසාමග්ගිං පන පටිච්ච අපච්චක්ඛායාති එවම්පි පටිච්චසමුප්පාදො. තස්ස චායං හෙතුසමූහො පච්චයොති තප්පච්චයත්තා අයම්පි, යථා ලොකෙ සෙම්හස්ස පච්චයො ගුළො සෙම්හො ගුළොති වුච්චති, යථා ච සාසනෙ සුඛප්පච්චයො බුද්ධානං උප්පාදො ‘‘සුඛො බුද්ධානං උප්පාදො’’ති වුච්චති, තථා පටිච්චසමුප්පාදො ඉච්චෙව ඵලවොහාරෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
පටිමුඛමිතොති වුත්තො, හෙතුසමූහො අයං පටිච්චොති;
සහිතෙ උප්පාදෙති ච, ඉති වුත්තො සො සමුප්පාදො.
යො හි එස සඞ්ඛාරාදීනං පාතුභාවාය අවිජ්ජාදිඑකෙකහෙතුසීසෙන නිද්දිට්ඨො හෙතුසමූහො, සො සාධාරණඵලනිප්ඵාදකට්ඨෙන අවෙකල්ලට්ඨෙන ච සාමග්ගිඅඞ්ගානං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පටිමුඛං ඉතො ගතොති කත්වා පටිච්චොති වුච්චති. ස්වායං සහිතෙයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනිබ්භොගවුත්තිධම්මෙ උප්පාදෙතීති සමුප්පාදොතිපි වුත්තො. එවම්පි පටිච්චො ච සො සමුප්පාදො චාති පටිච්චසමුප්පාදො.
පච්චයතා අඤ්ඤොඤ්ඤං, පටිච්ච යස්මා සමං සහ ච ධම්මෙ;
අයමුප්පාදෙති තතොපි, එවමිධ භාසිතා මුනිනා.
අවිජ්ජාදිසීසෙන නිද්දිට්ඨපච්චයෙසු හි යෙ පච්චයා යං සඞ්ඛාරාදිකං ධම්මං උප්පාදෙන්ති, න තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අපටිච්ච අඤ්ඤමඤ්ඤවෙකල්ලෙ සති උප්පාදෙතුං සමත්ථාති. තස්මා පටිච්ච සමං සහ ච න එකෙකදෙසං, නාපි පුබ්බාපරභාවෙන අයං පච්චයතා ධම්මෙ උප්පාදෙතීති අත්ථානුසාරවොහාරකුසලෙන මුනිනා එවමිධ භාසිතා, පටිච්චසමුප්පාදොත්වෙව භාසිතාති අත්ථො.
580. එවං ¶ භාසමානෙන ච,
පුරිමෙන සස්සතාදීන, මභාවො පච්ඡිමෙන ච පදෙන;
උච්ඡෙදාදිවිඝාතො, ද්වයෙන පරිදීපිතො ඤායො.
පුරිමෙනාති ¶ පච්චයසාමග්ගිපරිදීපකෙන පටිච්චපදෙන පවත්තිධම්මානං පච්චයසාමග්ගියං ආයත්තවුත්තිත්තා සස්සතාහෙතුවිසමහෙතුවසවත්තිවාදප්පභෙදානං සස්සතාදීනං අභාවො පරිදීපිතො හොති? කිං හි සස්සතානං, අහෙතුආදිවසෙන වා පවත්තානං පච්චයසාමග්ගියාති? පච්ඡිමෙන ච පදෙනාති ධම්මානං උප්පාදපරිදීපකෙන සමුප්පාදපදෙන පච්චයසාමග්ගියං ධම්මානං උප්පත්තිතො විහතා උච්ඡෙදනත්ථිකඅකිරියවාදාති උච්ඡෙදාදිවිඝාතො පරිදීපිතො හොති. පුරිමපුරිමපච්චයවසෙන හි පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානෙසු ධම්මෙසු කුතො උච්ඡෙදො, නත්ථිකාකිරියවාදා චාති. ද්වයෙනාති සකලෙන පටිච්චසමුප්පාදවචනෙන තස්සා තස්සා පච්චයසාමග්ගියා සන්තතිං අවිච්ඡින්දිත්වා තෙසං තෙසං ධම්මානං සම්භවතො මජ්ඣිමා පටිපදා, ‘‘සො කරොති සො පටිසංවෙදෙති, අඤ්ඤො කරොති අඤ්ඤො පටිසංවෙදෙතී’’ති වාදප්පහානං, ජනපදනිරුත්තියා අනභිනිවෙසො, සමඤ්ඤාය අනතිධාවනන්ති අයං ඤායො පරිදීපිතො හොතීති අයං තාව පටිච්චසමුප්පාදොති වචනමත්තස්ස අත්ථො.
581. යා පනායං භගවතා පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙන්තෙන ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා නයෙන නික්ඛිත්තා තන්ති, තස්සා අත්ථසංවණ්ණනං කරොන්තෙන විභජ්ජවාදිමණ්ඩලං ඔතරිත්වා ආචරියෙ අනබ්භාචික්ඛන්තෙන සකසමයං අවොක්කමන්තෙන පරසමයං අනායූහන්තෙන සුත්තං අප්පටිබාහන්තෙන විනයං අනුලොමෙන්තෙන මහාපදෙසෙ ඔලොකෙන්තෙන ධම්මං දීපෙන්තෙන අත්ථං සඞ්ගාහෙන්තෙන තමෙවත්ථං පුනරාවත්තෙත්වා අපරෙහිපි පරියායන්තරෙහි නිද්දිසන්තෙන ච යස්මා අත්ථසංවණ්ණනා කාතබ්බා හොති, පකතියාපි ච දුක්කරාව පටිච්චසමුප්පාදස්ස අත්ථසංවණ්ණනා. යථාහු පොරාණා –
‘‘සච්චං සත්තො පටිසන්ධි, පච්චයාකාරමෙව ච;
දුද්දසා චතුරො ධම්මා, දෙසෙතුං ච සුදුක්කරා’’ති.
තස්මා ¶ අඤ්ඤත්ර ආගමාධිගමප්පත්තෙහි න සුකරා පටිච්චසමුප්පාදස්සත්ථවණ්ණනාති පරිතුලයිත්වා,
වත්තුකාමො ¶ අහං අජ්ජ, පච්චයාකාරවණ්ණනං;
පතිට්ඨං නාධිගච්ඡාමි, අජ්ඣොගාළ්හොව සාගරං.
සාසනං පනිදං නානා, දෙසනානයමණ්ඩිතං;
පුබ්බාචරියමග්ගො ච, අබ්බොච්ඡින්නො පවත්තති.
යස්මා තස්මා තදුභයං, සන්නිස්සායත්ථවණ්ණනං;
ආරභිස්සාමි එතස්ස, තං සුණාථ සමාහිතා.
වුත්තඤ්හෙතං පුබ්බාචරියෙහි –
‘‘යො කොචි මං අට්ඨිකත්වා සුණෙය්ය,
ලභෙථ පුබ්බාපරියං විසෙසං;
ලද්ධාන පුබ්බාපරියං විසෙසං,
අදස්සනං මච්චුරාජස්ස ගච්ඡෙ’’ති.
582. ඉති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදීසු හි ආදිතොයෙව තාව,
දෙසනාභෙදතො අත්ථ, ලක්ඛණෙකවිධාදිතො. අඞ්ගානඤ්ච වවත්ථානා, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
තත්ථ දෙසනාභෙදතොති භගවතො හි වල්ලිහාරකානං චතුන්නං පුරිසානං වල්ලිගහණං විය ආදිතො වා මජ්ඣතො වා පට්ඨාය යාව පරියොසානං, තථා පරියොසානතො වා මජ්ඣතො වා පට්ඨාය යාව ආදීති චතුබ්බිධා පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා.
යථා හි වල්ලිහාරකෙසු චතූසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මූලමෙව පඨමං පස්සති, සො තං මූලෙ ¶ ඡෙත්වා සබ්බං ආකඩ්ඪිත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා…පෙ… ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති (ම. නි. 1.402; සං. නි. 2.2) ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානාපි පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙති.
යථා පන තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මජ්ඣං පඨමං පස්සති, සො මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා උපරිභාගඤ්ඤෙව ආකඩ්ඪිත්වා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘තස්ස තං වෙදනං අභිනන්දතො අභිවදතො අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො ¶ උප්පජ්ජති නන්දී. යා වෙදනාසු නන්දී, තදුපාදානං. තස්සුපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාතී’’ති (ම. නි. 1.409; සං. නි. 3.5) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානාපි දෙසෙති.
යථා ච තෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා අග්ගං පඨමං පස්සති, සො අග්ගෙ ගහෙත්වා අග්ගානුසාරෙන යාව මූලා සබ්බං ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, ජාතිපච්චයා නු ඛො, භික්ඛවෙ, ජරාමරණං නො වා කථං වො එත්ථ හොතීති? ජාතිපච්චයා, භන්තෙ, ජරාමරණං. එවං නො එත්ථ හොති ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති. භවපච්චයා ජාති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඉති ඛො පනෙතං වුත්තං, අවිජ්ජාපච්චයා නු ඛො, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා නො වා කථං වො එත්ථ හොතී’’ති (ම. නි. 1.403) පරියොසානතො පට්ඨාය යාව ආදිතොපි පටිච්චසමුප්පාදං දෙසෙති.
යථා පනෙතෙසු පුරිසෙසු එකො වල්ලියා මජ්ඣමෙව පඨමං පස්සති, සො මජ්ඣෙ ඡින්දිත්වා හෙට්ඨා ඔතරන්තො යාව මූලා ආදාය කම්මෙ උපනෙති, එවං භගවා ‘‘ඉමෙ ච, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආහාරා කින්නිදානා, කිංසමුදයා, කිංජාතිකා, කිංපභවා? ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානා, තණ්හාසමුදයා, තණ්හාජාතිකා, තණ්හාපභවා. තණ්හා කින්නිදානා… වෙදනා… ඵස්සො… සළායතනං… නාමරූපං… විඤ්ඤාණං… සඞ්ඛාරා කින්නිදානා…පෙ… සඞ්ඛාරා අවිජ්ජානිදානා…පෙ… අවිජ්ජාපභවා’’ති (සං. නි. 2.11) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදිතො දෙසෙති.
583. කස්මා පනෙවං දෙසෙතීති? පටිච්චසමුප්පාදස්ස සමන්තභද්දකත්තා සයඤ්ච දෙසනාවිලාසප්පත්තත්තා. සමන්තභද්දකො හි පටිච්චසමුප්පාදො, තතො තතො ඤායපටිවෙධාය සංවත්තතියෙව ¶ . දෙසනාවිලාසප්පත්තො ච භගවා චතුවෙසාරජ්ජපටිසම්භිදායොගෙන චතුබ්බිධගම්භීරභාවප්පත්තියා ච. සො දෙසනාවිලාසප්පත්තත්තා නානානයෙහෙව ධම්මං දෙසෙති.
විසෙසතො පනස්ස යා ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනා, සා පවත්තිකාරණවිභාගසංමූළ්හං වෙනෙය්යජනං සමනුපස්සතො යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිසන්දස්සනත්ථං උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච පවත්තාති විඤ්ඤාතබ්බා. යා පරියොසානතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනා, සා ‘‘කිච්ඡං වතායං ලොකො ¶ ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති චා’’තිආදිනා (දී. නි. 2.57; සං. නි. 2.4) නයෙන කිච්ඡාපන්නං ලොකං අනුවිලොකයතො පුබ්බභාගපටිවෙධානුසාරෙන තස්ස තස්ස ජරාමරණාදිකස්ස දුක්ඛස්ස අත්තනා අධිගතකාරණසන්දස්සනත්ථං. යා මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදි පවත්තා, සා ආහාරනිදානවවත්ථාපනානුසාරෙන යාව අතීතං අද්ධානං අතිහරිත්වා පුන අතීතද්ධතො පභුති හෙතුඵලපටිපාටිසන්දස්සනත්ථං. යා පන මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානං පවත්තා, සා පච්චුප්පන්නෙ අද්ධානෙ අනාගතද්ධහෙතුසමුට්ඨානතො පභුති අනාගතද්ධසන්දස්සනත්ථං. තාසු යා පවත්තිකාරණසම්මූළ්හස්ස වෙනෙය්යජනස්ස යථාසකෙහි කාරණෙහි පවත්තිසන්දස්සනත්ථං උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථඤ්ච ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනා වුත්තා, සා ඉධ නික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා.
584. කස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා ආදිතො වුත්තා, කිං පකතිවාදීනං පකති විය අවිජ්ජාපි අකාරණං මූලකාරණං ලොකස්සාති? න අකාරණං. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) හි අවිජ්ජාය කාරණං වුත්තං. අත්ථි පන පරියායො යෙන මූලකාරණං සියා, කො පන සොති? වට්ටකථාය සීසභාවො.
භගවා හි වට්ටකථං කථෙන්තො ද්වෙ ධම්මෙ සීසං කත්වා කථෙති, අවිජ්ජං වා. යථාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය ‘ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති, එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති, අථ ච පන පඤ්ඤායති ඉදප්පච්චයා අවිජ්ජා’’ති (අ. නි. 10.61). භවතණ්හං වා. යථාහ – ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති භවතණ්හාය ‘ඉතො පුබ්බෙ භවතණ්හා නාහොසි, අථ පච්ඡා සමභවී’ති, එවඤ්චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චති, අථ ච පන පඤ්ඤායති ඉදප්පච්චයා භවතණ්හා’’ති (අ. නි. 10.62).
585. කස්මා ¶ පන භගවා වට්ටකථං කථෙන්තො ඉමෙ ද්වෙ ධම්මෙ සීසං කත්වා කථෙතීති? සුගතිදුග්ගතිගාමිනො කම්මස්ස විසෙසහෙතුභූතත්තා. දුග්ගතිගාමිනො හි කම්මස්ස විසෙසහෙතු අවිජ්ජා. කස්මා? යස්මා අවිජ්ජාභිභූතො පුථුජ්ජනො අග්ගිසන්තාපලගුළාභිඝාතපරිස්සමාභිභූතා වජ්ඣගාවී තාය පරිස්සමාතුරතාය නිරස්සාදම්පි අත්තනො අනත්ථාවහම්පි ච උණ්හොදකපානං ¶ විය කිලෙසසන්තාපතො නිරස්සාදම්පි දුග්ගතිනිපාතනතො ච අත්තනො අනත්ථාවහම්පි පාණාතිපාතාදිං අනෙකප්පකාරං දුග්ගතිගාමිකම්මං ආරභති. සුගතිගාමිනො පන කම්මස්ස විසෙසහෙතු භවතණ්හා. කස්මා? යස්මා භවතණ්හාභිභූතො පුථුජ්ජනො සා වුත්තප්පකාරා ගාවී සීතූදකතණ්හාය සඅස්සාදං අත්තනො පරිස්සමවිනොදනඤ්ච සීතූදකපානං විය කිලෙසසන්තාපවිරහතො සඅස්සාදං සුගතිසම්පාපනෙන අත්තනො දුග්ගතිදුක්ඛපරිස්සමවිනොදනඤ්ච පාණාතිපාතා වෙරමණිආදිං අනෙකප්පකාරං සුගතිගාමිකම්මං ආරභති.
586. එතෙසු පන වට්ටකථාය සීසභූතෙසු ධම්මෙසු කත්ථචි භගවා එකධම්මමූලිකං දෙසනං දෙසෙති. සෙය්යථිදං, ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජූපනිසා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරූපනිසං විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.23). තථා ‘‘උපාදානියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදි (සං. නි. 2.52). කත්ථචි උභයමූලිකම්පි. සෙය්යථිදං, ‘‘අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, බාලස්ස තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස එවමයං කායො සමුදාගතො. ඉති අයඤ්චෙව කායො බහිද්ධා ච නාමරූපං ඉත්ථෙතං ද්වයං. ද්වයං පටිච්ච ඵස්සො සළෙවායතනානි, යෙහි ඵුට්ඨො බාලො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙතී’’තිආදි (සං. නි. 2.19). තාසු දෙසනාසු ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති අයමිධ අවිජ්ජාවසෙන එකධම්මමූලිකා දෙසනාති වෙදිතබ්බා. එවං තාවෙත්ථ දෙසනාභෙදතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
587. අත්ථතොති අවිජ්ජාදීනං පදානං අත්ථතො. සෙය්යථිදං, පූරෙතුං අයුත්තට්ඨෙන කායදුච්චරිතාදි අවින්දියං නාම, අලද්ධබ්බන්ති අත්ථො. තං අවින්දියං වින්දතීති අවිජ්ජා. තබ්බිපරීතතො කායසුචරිතාදි වින්දියං නාම, තං වින්දියං න වින්දතීති අවිජ්ජා. ඛන්ධානං රාසට්ඨං, ආයතනානං ආයතනට්ඨං, ධාතූනං සුඤ්ඤට්ඨං, ඉන්ද්රියානං අධිපතියට්ඨං, සච්චානං තථට්ඨං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. දුක්ඛාදීනං පීළනාදිවසෙන වුත්තං චතුබ්බිධං අත්ථං අවිදිතං කරොතීතිපි අවිජ්ජා. අන්තවිරහිතෙ සංසාරෙ සබ්බයොනිගතිභවවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසෙසු සත්තෙ ජවාපෙතීති ¶ අවිජ්ජා. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙසු ඉත්ථිපුරිසාදීසු ජවති, විජ්ජමානෙසුපි ඛන්ධාදීසු න ජවතීති අවිජ්ජා. අපිච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ¶ වත්ථාරම්මණානං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නානඤ්ච ධම්මානං ඡාදනතොපි අවිජ්ජා.
යං පටිච්ච ඵලමෙති, සො පච්චයො. පටිච්චාති න විනා අපච්චක්ඛත්වාති අත්ථො. එතීති උප්පජ්ජති චෙව පවත්තති චාති අත්ථො. අපිච උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො. අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො. තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා.
සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති සඞ්ඛාරා. අපිච අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරාති දුවිධා සඞ්ඛාරා. තත්ථ පුඤ්ඤාපුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා තයො, කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරා තයොති ඉමෙ ඡ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා. තෙ සබ්බෙපි ලොකියකුසලාකුසලචෙතනාමත්තමෙව හොන්ති.
සඞ්ඛතසඞ්ඛාරො, අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරො, අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරො, පයොගාභිසඞ්ඛාරොති ඉමෙ පන චත්තාරො සඞ්ඛාර-සද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා. තත්ථ ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.221, 272; සං. නි. 1.186) වුත්තා සබ්බෙපි සප්පච්චයා ධම්මා සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා නාම. කම්මනිබ්බත්තා තෙභූමකා රූපාරූපධම්මා අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරාති අට්ඨකථාසු වුත්තා, තෙපි ‘‘අනිච්චා වත සඞ්ඛාරා’’ති (දී. නි. 2.221; 272; සං. නි. 1.186) එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. විසුං පන නෙසං ආගතට්ඨානං න පඤ්ඤායති. තෙභූමිකකුසලාකුසලචෙතනා පන අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරොති වුච්චති, තස්ස ‘‘අවිජ්ජාගතොයං, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙව සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.51) ආගතට්ඨානං පඤ්ඤායති. කායිකචෙතසිකං පන වීරියං පයොගාභිසඞ්ඛාරොති වුච්චති, සො ‘‘යාවතිකා අභිසඞ්ඛාරස්ස ගති, තාවතිකා ගන්ත්වා අක්ඛාහතං මඤ්ඤෙ අට්ඨාසී’’තිආදීසු (අ. නි. 3.15) ආගතො.
න කෙවලඤ්ච එතෙයෙව, අඤ්ඤෙපි ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධං සමාපජ්ජන්තස්ස ඛො, ආවුසො විසාඛ, භික්ඛුනො පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො, තතො කායසඞ්ඛාරො, තතො චිත්තසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.464) නයෙන සඞ්ඛාර-සද්දෙන ආගතා අනෙකෙ සඞ්ඛාරා. තෙසු නත්ථි සො සඞ්ඛාරො, යො සඞ්ඛතසඞ්ඛාරෙහි සඞ්ගහං න ගච්ඡෙය්ය, ඉතො පරං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්තිආදීසු වුත්තං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
අවුත්තෙ ¶ ¶ පන විජානාතීති විඤ්ඤාණං. නමතීති නාමං. රුප්පතීති රූපං. ආයෙ තනොති ආයතඤ්ච නයතීති ආයතනං. ඵුසතීති ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. පරිතස්සතීති තණ්හා. උපාදියතීති උපාදානං. භවති භාවයති චාති භවො. ජනනං ජාති. ජිරණං ජරා. මරන්ති එතෙනාති මරණං. සොචනං සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං. උප්පාදට්ඨිතිවසෙන වා ද්විධා ඛණතීතිපි දුක්ඛං. දුම්මනභාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසො උපායාසො.
සම්භවන්තීති අභිනිබ්බත්තන්ති. න කෙවලඤ්ච සොකාදීහෙව, අථ ඛො සබ්බපදෙහි සම්භවන්ති-සද්දස්ස යොජනා කාතබ්බා. ඉතරථා හි ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තෙ කිං කරොන්තීති න පඤ්ඤායෙය්ය, සම්භවන්තීති පන යොජනාය සති අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො. තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති පච්චයපච්චයුප්පන්නවවත්ථානං කතං හොති. එස නයො සබ්බත්ථ.
එවන්ති නිද්දිට්ඨනයනිදස්සනං. තෙන අවිජ්ජාදීහෙව කාරණෙහි, න ඉස්සරනිම්මානාදීහීති දස්සෙති. එතස්සාති යථාවුත්තස්ස. කෙවලස්සාති අසම්මිස්සස්ස, සකලස්ස වා. දුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති දුක්ඛසමූහස්ස, න සත්තස්ස, න සුඛසුභාදීනං. සමුදයොති නිබ්බත්ති. හොතීති සම්භවති. එවමෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
588. ලක්ඛණාදිතොති අවිජ්ජාදීනං ලක්ඛණාදිතො. සෙය්යථිදං – අඤ්ඤාණලක්ඛණා අවිජ්ජා, සම්මොහනරසා, ඡාදනපච්චුපට්ඨානා, ආසවපදට්ඨානා. අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණා සඞ්ඛාරා, ආයූහනරසා, චෙතනාපච්චුපට්ඨානා, අවිජ්ජාපදට්ඨානා. විජානනලක්ඛණං විඤ්ඤාණං, පුබ්බඞ්ගමරසං, පටිසන්ධිපච්චුපට්ඨානං, සඞ්ඛාරපදට්ඨානං, වත්ථාරම්මණපදට්ඨානං වා. නමනලක්ඛණං නාමං, සම්පයොගරසං, අවිනිබ්භොගපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. රුප්පනලක්ඛණං රූපං, විකිරණරසං, අබ්යාකතපච්චුපට්ඨානං, විඤ්ඤාණපදට්ඨානං. ආයතනලක්ඛණං සළායතනං, දස්සනාදිරසං, වත්ථුද්වාරභාවපච්චුපට්ඨානං, නාමරූපපදට්ඨානං. ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සඞ්ගතිපච්චුපට්ඨානො, සළායතනපදට්ඨානො. අනුභවනලක්ඛණා වෙදනා, විසයරසසම්භොගරසා, සුඛදුක්ඛපච්චුපට්ඨානා, ඵස්සපදට්ඨානා. හෙතුලක්ඛණා තණ්හා, අභිනන්දනරසා, අතිත්තභාවපච්චුපට්ඨානා, වෙදනාපදට්ඨානා. ගහණලක්ඛණං ¶ උපාදානං, අමුඤ්චනරසං, තණ්හාදළ්හත්තදිට්ඨිපච්චුපට්ඨානං, තණ්හාපදට්ඨානං. කම්මකම්මඵලලක්ඛණො භවො, භාවනභවනරසො, කුසලාකුසලාබ්යාකතපච්චුපට්ඨානො ¶ , උපාදානපදට්ඨානො. ජාතිආදීනං ලක්ඛණාදීනි සච්චනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ ලක්ඛණාදිතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
589. එකවිධාදිතොති එත්ථ අවිජ්ජා අඤ්ඤාණාදස්සනමොහාදිභාවතො එකවිධා. අප්පටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිතො දුවිධා. තථා සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරතො. වෙදනත්තයසම්පයොගතො තිවිධා. චතුසච්චපටිවෙධතො චතුබ්බිධා. ගතිපඤ්චකාදීනවච්ඡාදනතො පඤ්චවිධා. ද්වාරාරම්මණතො පන සබ්බෙසුපි අරූපධම්මෙසු ඡබ්බිධතා වෙදිතබ්බා.
සඞ්ඛාරා සාසවවිපාකධම්මධම්මාදිභාවතො එකවිධා. කුසලාකුසලතො දුවිධා. තථා පරිත්තමහග්ගතහීනමජ්ඣිමමිච්ඡත්තනියතානියතතො. තිවිධා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිභාවතො. චතුබ්බිධා චතුයොනිසංවත්තනතො. පඤ්චවිධා පඤ්චගතිගාමිතො.
විඤ්ඤාණං ලොකියවිපාකාදිභාවතො එකවිධං. සහෙතුකාහෙතුකාදිතො දුවිධං. භවත්තයපරියාපන්නතො, වෙදනත්තයසම්පයොගතො, අහෙතුකද්විහෙතුකතිහෙතුකතො ච තිවිධං. යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධං, පඤ්චවිධඤ්ච.
නාමරූපං විඤ්ඤාණසන්නිස්සයතො කම්මපච්චයතො ච එකවිධං. සාරම්මණනාරම්මණතො දුවිධං. අතීතාදිතො තිවිධං. යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධං, පඤ්චවිධඤ්ච.
සළායතනං සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨානතො එකවිධං. භූතප්පසාදවිඤ්ඤාණාදිතො දුවිධං. සම්පත්තාසම්පත්තනොභයගොචරතො තිවිධං. යොනිගතිපරියාපන්නතො චතුබ්බිධං පඤ්චවිධඤ්චාති ඉමිනා නයෙන ඵස්සාදීනම්පි එකවිධාදිභාවො වෙදිතබ්බොති එවමෙත්ථ එකවිධාදිතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
590. අඞ්ගානඤ්ච වවත්ථානාති සොකාදයො චෙත්ථ භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදදස්සනත්ථං වුත්තා. ජරාමරණබ්භාහතස්ස හි බාලස්ස තෙ සම්භවන්ති. යථාහ ¶ – ‘‘අස්සුතවා, භික්ඛවෙ, පුථුජ්ජනො සාරීරිකාය දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො සමානො සොචති කිලමති පරිදෙවති උරත්තාළිං කන්දති සම්මොහමාපජ්ජතී’’ති (සං. නි. 4.252). යාව ච තෙසං පවත්ති, තාව අවිජ්ජායාති පුනපි ¶ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති සම්බන්ධමෙව හොති භවචක්කං. තස්මා තෙසං ජරාමරණෙනෙව එකසඞ්ඛෙපං කත්වා ද්වාදසෙව පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානීති වෙදිතබ්බානි. එවමෙත්ථ අඞ්ගානං වවත්ථානතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
අයං තාවෙත්ථ සඞ්ඛෙපකථා.
අවිජ්ජාපච්චයාසඞ්ඛාරපදකථා
561. අයං පන විත්ථාරනයො – අවිජ්ජාති සුත්තන්තපරියායෙන දුක්ඛාදීසු චතූසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණං, අභිධම්මපරියායෙන පුබ්බන්තාදීහි සද්ධිං අට්ඨසු. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තත්ථ කතමා අවිජ්ජා, දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං…පෙ… දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය අඤ්ඤාණං, පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණං, අපරන්තෙ, පුබ්බන්තාපරන්තෙ, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණ’’න්ති (ධ. ස. 1106). තත්ථ කිඤ්චාපි ඨපෙත්වා ලොකුත්තරං සච්චද්වයං සෙසට්ඨානෙසු ආරම්මණවසෙන අවිජ්ජා උප්පජ්ජති, එවං සන්තෙපි පටිච්ඡාදනවසෙනෙව ඉධ අධිප්පෙතා. සා හි උප්පන්නා දුක්ඛසච්චං පටිච්ඡාදෙත්වා තිට්ඨති, යාථාවසරසලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, තථා සමුදයං, නිරොධං, මග්ගං, පුබ්බන්තසඞ්ඛාතං අතීතං ඛන්ධපඤ්චකං, අපරන්තසඞ්ඛාතං අනාගතං ඛන්ධපඤ්චකං, පුබ්බන්තාපරන්තසඞ්ඛාතං තදුභයං, ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නධම්මසඞ්ඛාතං ඉදප්පච්චයතඤ්චෙව පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙ ච පටිච්ඡාදෙත්වා තිට්ඨති. ‘‘අයං අවිජ්ජා, ඉමෙ සඞ්ඛාරා’’ති එවං යාථාවසරසලක්ඛණමෙත්ථ පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති. තස්මා දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං…පෙ… ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු අඤ්ඤාණන්ති වුච්චති.
592. සඞ්ඛාරාති පුඤ්ඤාදයො තයො කායසඞ්ඛාරාදයො තයොති එවං පුබ්බෙ සඞ්ඛෙපතො වුත්තා ඡ, විත්ථාරතො පනෙත්ථ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො දානසීලාදිවසෙන පවත්තා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා චෙව භාවනාවසෙන පවත්තා පඤ්ච රූපාවචරකුසලචෙතනා චාති තෙරස චෙතනා හොන්ති. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පාණාතිපාතාදිවසෙන පවත්තා ද්වාදස අකුසලචෙතනා ¶ . ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො භාවනාවසෙනෙව පවත්තා චතස්සො අරූපාවචරකුසලචෙතනා චාති තයොපි සඞ්ඛාරා එකූනතිංස චෙතනා හොන්ති.
ඉතරෙසු ¶ පන තීසු කායසඤ්චෙතනා කායසඞ්ඛාරො, වචීසඤ්චෙතනා වචීසඞ්ඛාරො, මනොසඤ්චෙතනා චිත්තසඞ්ඛාරො. අයං තිකො කම්මායූහනක්ඛණෙ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං ද්වාරතො පවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තො. කායවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා හි කායද්වාරතො පවත්තා අට්ඨ කාමාවචරකුසලචෙතනා, ද්වාදස අකුසලචෙතනාති සමවීසති චෙතනා කායසඞ්ඛාරො නාම. තා එව වචීවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙත්වා වචීද්වාරතො පවත්තා වචීසඞ්ඛාරො නාම. අභිඤ්ඤාචෙතනා පනෙත්ථ පරතො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතීති න ගහිතා. යථා ච අභිඤ්ඤාචෙතනා, එවං උද්ධච්චචෙතනාපි න හොති. තස්මා සාපි විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙ අපනෙතබ්බා, අවිජ්ජාපච්චයා පන සබ්බාපෙතා හොන්ති. උභොපි විඤ්ඤත්තියො අසමුට්ඨාපෙත්වා මනොද්වාරෙ උප්පන්නා පන සබ්බාපි එකූනතිංසති චෙතනා චිත්තසඞ්ඛාරොති. ඉති අයං තිකො පුරිමත්තිකමෙව පවිසතීති අත්ථතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනංයෙව වසෙන අවිජ්ජාය පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො.
593. තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජා පච්චයා හොන්තී’’ති? අවිජ්ජාභාවෙ භාවතො. යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්සෙව හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති. සමුදයෙ අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛහෙතුභූතෙපි තණ්හාපරික්ඛාරෙ සඞ්ඛාරෙ සුඛහෙතුතො මඤ්ඤමානො ආරභති. නිරොධෙ පන මග්ගෙ ච අඤ්ඤාණෙන දුක්ඛස්ස අනිරොධභූතෙපි ගතිවිසෙසෙ දුක්ඛනිරොධසඤ්ඤී හුත්වා නිරොධස්ස ච අමග්ගභූතෙසුපි යඤ්ඤාමරතපාදීසු නිරොධමග්ගසඤ්ඤී හුත්වා දුක්ඛනිරොධං පත්ථයමානො යඤ්ඤාමරතපාදිමුඛෙන තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභති.
අපිච සො තාය චතූසු සච්චෙසු අප්පහීනාවිජ්ජතාය විසෙසතො ජාතිජරාරොගමරණාදිඅනෙකාදීනවවොකිණ්ණම්පි පුඤ්ඤඵලසඞ්ඛාතං දුක්ඛං දුක්ඛතො අජානන්තො තස්ස අධිගමාය කායවචීචිත්තසඞ්ඛාරභෙදං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ¶ ආරභති දෙවච්ඡරකාමකො විය මරුප්පපාතං. සුඛසම්මතස්සාපි ච තස්ස පුඤ්ඤඵලස්ස අන්තෙ මහාපරිළාහජනිකං විපරිණාමදුක්ඛතං අප්පස්සාදතඤ්ච අපස්සන්තොපි තප්පච්චයං වුත්තප්පකාරමෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති සලභො විය දීපසිඛාභිනිපාතං, මධුබින්දුගිද්ධො විය ච මධුලිත්තසත්ථධාරාලෙහනං. කාමුපසෙවනාදීසු ච සවිපාකෙසු ආදීනවං අපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤාය චෙව කිලෙසාභිභූතතාය ච ද්වාරත්තයප්පවත්තම්පි අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති, බාලො විය ගූථකීළනං, මරිතුකාමො විය ච විසඛාදනං. ආරුප්පවිපාකෙසු ¶ චාපි සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛතං අනවබුජ්ඣමානො සස්සතාදිවිපල්ලාසෙන චිත්තසඞ්ඛාරභූතං ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං ආරභති, දිසාමූළ්හො විය පිසාචනගරාභිමුඛමග්ගගමනං.
එවං යස්මා අවිජ්ජාභාවතොව සඞ්ඛාරභාවො, න අභාවතො. තස්මා ජානිතබ්බමෙතං ‘‘ඉමෙ සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාපච්චයා හොන්තී’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොති. යතො ච ඛො, භික්ඛවෙ, භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා, විජ්ජා උප්පන්නා; සො අවිජ්ජාවිරාගා විජ්ජුප්පාදා නෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතී’’ති.
පට්ඨානපච්චයකථා
594. එත්ථාහ – ගණ්හාම තාව එතං අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයොති, ඉදං පන වත්තබ්බං කතමෙසං සඞ්ඛාරානං කථං පච්චයො හොතීති? තත්රිදං වුච්චති, භගවතා හි ‘‘හෙතුපච්චයො, ආරම්මණපච්චයො, අධිපතිපච්චයො, අනන්තරපච්චයො, සමනන්තරපච්චයො, සහජාතපච්චයො, අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො, නිස්සයපච්චයො, උපනිස්සයපච්චයො, පුරෙජාතපච්චයො, පච්ඡාජාතපච්චයො, ආසෙවනපච්චයො, කම්මපච්චයො, විපාකපච්චයො, ආහාරපච්චයො, ඉන්ද්රියපච්චයො, ඣානපච්චයො, මග්ගපච්චයො, සම්පයුත්තපච්චයො, විප්පයුත්තපච්චයො, අත්ථිපච්චයො, නත්ථිපච්චයො, විගතපච්චයො, අවිගතපච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.පච්චයුද්දෙස) චතුවීසති පච්චයා වුත්තා.
තත්ථ ¶ හෙතු ච සො පච්චයො චාති හෙතුපච්චයො, හෙතු හුත්වා පච්චයො, හෙතුභාවෙන පච්චයොති වුත්තං හොති. ආරම්මණපච්චයාදීසුපි එසෙව නයො.
595. තත්ථ හෙතූති වචනාවයවකාරණමූලානමෙතං අධිවචනං. ‘‘පටිඤ්ඤා, හෙතූ’’තිආදීසු හි ලොකෙ වචනාවයවො හෙතූති වුච්චති. සාසනෙ පන ‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා’’තිආදීසු (මහාව. 60) කාරණං. ‘‘තයො කුසලහෙතූ, තයො අකුසලහෙතූ’’තිආදීසු (ධ. ස. 1059) මූලං හෙතූති වුච්චති, තං ඉධ අධිප්පෙතං. පච්චයොති එත්ථ පන අයං වචනත්ථො, පටිච්ච එතස්මා එතීති පච්චයො. අපච්චක්ඛාය නං වත්තතීති අත්ථො. යො හි ධම්මො යං ධම්මං අපච්චක්ඛාය තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා, සො තස්ස ¶ පච්චයොති වුත්තං හොති. ලක්ඛණතො පන උපකාරකලක්ඛණො පච්චයො. යො හි ධම්මො යස්ස ධම්මස්ස ඨිතියා වා උප්පත්තියා වා උපකාරකො හොති, සො තස්ස පච්චයොති වුච්චති. පච්චයො, හෙතු, කාරණං, නිදානං, සම්භවො, පභවොතිආදි අත්ථතො එකං, බ්යඤ්ජනතො නානං. ඉති මූලට්ඨෙන හෙතු, උපකාරකට්ඨෙන පච්චයොති සඞ්ඛෙපතො මූලට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයො.
සො සාලිආදීනං සාලිබීජාදීනි විය, මණිපභාදීනං විය ච මණිවණ්ණාදයො කුසලාදීනං කුසලාදිභාවසාධකොති ආචරියානං අධිප්පායො. එවං සන්තෙ පන තංසමුට්ඨානරූපෙසු හෙතුපච්චයතා න සම්පජ්ජති. න හි සො තෙසං කුසලාදිභාවං සාධෙති, න ච පච්චයො න හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1). අහෙතුකචිත්තානඤ්ච විනා එතෙන අබ්යාකතභාවො සිද්ධො, සහෙතුකානම්පි ච යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, න සම්පයුත්තහෙතුපටිබද්ධො. යදි ච සම්පයුත්තහෙතූසු සභාවතොව කුසලාදිභාවො සියා, සම්පයුත්තෙසු හෙතුපටිබද්ධො අලොභො කුසලො වා සියා අබ්යාකතො වා. යස්මා පන උභයථාපි හොති, තස්මා යථා සම්පයුත්තෙසු, එවං හෙතූසුපි කුසලාදිතා පරියෙසිතබ්බා.
කුසලාදිභාවසාධනවසෙන ¶ පන හෙතූනං මූලට්ඨං අගහෙත්වා සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනවසෙන ගය්හමානෙ න කිඤ්චි විරුජ්ඣති. ලද්ධහෙතුපච්චයා හි ධම්මා විරූළ්හමූලා විය පාදපා ථිරා හොන්ති සුප්පතිට්ඨිතා, අහෙතුකා තිලබීජකාදිසෙවාලා විය න සුප්පතිට්ඨිතා. ඉති මූලට්ඨෙන උපකාරකොති සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයොති වෙදිතබ්බො.
596. තතො පරෙසු ආරම්මණභාවෙන උපකාරකො ධම්මො ආරම්මණපච්චයො. සො ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.2) ආරභිත්වාපි ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භ යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.2) ඔසාපිතත්තා න කොචි ධම්මො න හොති. යථා හි දුබ්බලො පුරිසො දණ්ඩං වා රජ්ජුං වා ආලම්බිත්වාව උට්ඨහති චෙව තිට්ඨති ච, එවං චිත්තචෙතසිකා ධම්මා රූපාදිආරම්මණං ආරබ්භෙව උප්පජ්ජන්ති චෙව තිට්ඨන්ති ච. තස්මා සබ්බෙපි චිත්තචෙතසිකානං ආරම්මණභූතා ධම්මා ආරම්මණපච්චයොති වෙදිතබ්බා.
597. ජෙට්ඨකට්ඨෙන ¶ උපකාරකො ධම්මො අධිපතිපච්චයො, සො සහජාතාරම්මණවසෙන දුවිධො. තත්ථ ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.3.3) ඡන්දවීරියචිත්තවීමංසාසඞ්ඛාතා චත්තාරො ධම්මා අධිපතිපච්චයොති වෙදිතබ්බා, නො ච ඛො එකතො. යදා හි ඡන්දං ධුරං ඡන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා චිත්තං පවත්තති, තදා ඡන්දොව අධිපති, න ඉතරෙ. එස නයො සෙසෙසුපි.
යං පන ධම්මං ගරුං කත්වා අරූපධම්මා පවත්තන්ති, සො නෙසං ආරම්මණාධිපති. තෙන වුත්තං ‘‘යං යං ධම්මං ගරුං කත්වා යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා, තෙ තෙ ධම්මා තෙසං තෙසං ධම්මානං අධිපතිපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.3).
598. අනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අනන්තරපච්චයො. සමනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සමනන්තරපච්චයො. ඉදඤ්ච පච්චයද්වයං ¶ බහුධා පපඤ්චයන්ති. අයං පනෙත්ථ සාරො, යො හි එස චක්ඛුවිඤ්ඤාණානන්තරා මනොධාතු, මනොධාතුඅනන්තරා මනොවිඤ්ඤාණධාතූතිආදි චිත්තනියමො, සො යස්මා පුරිමපුරිමචිත්තවසෙනෙව ඉජ්ඣති, න අඤ්ඤථා, තස්මා අත්තනො අත්තනො අනන්තරං අනුරූපස්ස චිත්තුප්පාදස්ස උප්පාදනසමත්ථො ධම්මො අනන්තරපච්චයො. තෙනෙවාහ – ‘‘අනන්තරපච්චයොති චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.4). යො අනන්තරපච්චයො, ස්වෙව සමනන්තරපච්චයො. බ්යඤ්ජනමත්තමෙව හෙත්ථ නානං, උපචයසන්තතීසු විය අධිවචනනිරුත්තිදුකාදීසු විය ච. අත්ථතො පන නානං නත්ථි.
යම්පි ‘‘අත්ථානන්තරතාය අනන්තරපච්චයො, කාලානන්තරතාය සමනන්තරපච්චයො’’ති ආචරියානං මතං, තං ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලං ඵලසමාපත්තියා සමනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදීහි (පට්ඨා. 1.1.418) විරුජ්ඣති. යම්පි තත්ථ වදන්ති ‘‘ධම්මානං සමුට්ඨාපනසමත්ථතා න පරිහායති, භාවනාබලෙන පන වාරිතත්තා ධම්මා සමනන්තරා නුප්පජ්ජන්තී’’ති, තම්පි කාලානන්තරතාය අභාවමෙව සාධෙති. භාවනාබලෙන හි තත්ථ කාලානන්තරතා නත්ථීති, මයම්පි එතදෙව වදාම. යස්මා ච කාලානන්තරතා නත්ථි, තස්මා සමනන්තරපච්චයතා න යුජ්ජති. කාලානන්තරතාය හි තෙසං සමනන්තරපච්චයො හොතීති ලද්ධි. තස්මා ¶ අභිනිවෙසං අකත්වා බ්යඤ්ජනමත්තතොවෙත්ථ නානාකරණං පච්චෙතබ්බං, න අත්ථතො. කථං? නත්ථි එතෙසං අන්තරන්ති හි අනන්තරා. සණ්ඨානාභාවතො සුට්ඨු අනන්තරාති සමනන්තරා.
599. උප්පජ්ජමානොව සහ උප්පාදනභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතපච්චයො පකාසස්ස පදීපො විය. සො අරූපක්ඛන්ධාදිවසෙන ඡබ්බිධො හොති. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාතපච්චයෙන පච්චයො. චත්තාරො මහාභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤං, ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං, චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං, මහාභූතා උපාදාරූපානං, රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං කිඤ්චිකාලෙ සහජාතපච්චයෙන පච්චයො, කිඤ්චිකාලෙ න සහජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.6). ඉදං හදයවත්ථුමෙව සන්ධාය වුත්තං.
600. අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ උප්පාදනුපත්ථම්භනභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භකං තිදණ්ඩකං විය. සො අරූපක්ඛන්ධාදිවසෙන තිවිධො හොති. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො. චත්තාරො මහාභූතා ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.7).
601. අධිට්ඨානාකාරෙන නිස්සයාකාරෙන ච උපකාරකො ධම්මො නිස්සයපච්චයො තරුචිත්තකම්මාදීනං පථවීපටාදයො විය. සො ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති එවං සහජාතෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඡට්ඨො පනෙත්ථ කොට්ඨාසො ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො. යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.8) එවං විභත්තො.
602. උපනිස්සයපච්චයොති එත්ථ පන අයං තාව වචනත්ථො, තදධීනවුත්තිතාය අත්තනො ඵලෙන නිස්සිතො න පටික්ඛිත්තොති නිස්සයො. යථා පන භුසො ආයාසො උපායාසො, එවං භුසො නිස්සයො උපනිස්සයො, බලවකාරණස්සෙතං අධිවචනං. තස්මා බලවකාරණභාවෙන උපකාරකො ධම්මො උපනිස්සයපච්චයොති වෙදිතබ්බො.
සො ¶ ආරම්මණූපනිස්සයො අනන්තරූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොති තිවිධො හොති. තත්ථ ‘‘දානං දත්වා සීලං සමාදියිත්වා උපොසථකම්මං කත්වා තං ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛති, පුබ්බෙ සුචිණ්ණානි ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛති, ඣානා වුට්ඨහිත්වා ඣානං ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛති, සෙක්ඛා ගොත්රභුං ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛන්ති, වොදානං ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛන්ති. සෙක්ඛා මග්ගා වුට්ඨහිත්වා මග්ගං ගරුංකත්වා පච්චවෙක්ඛන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.423) එවමාදිනා නයෙන ආරම්මණූපනිස්සයො තාව ආරම්මණාධිපතිනා සද්ධිං නානත්තං අකත්වාව විභත්තො. තත්ථ යං ආරම්මණං ගරුංකත්වා චිත්තචෙතසිකා උප්පජ්ජන්ති, තං නියමතො තෙසු ආරම්මණෙසු බලවාරම්මණං හොති. ඉති ගරුකත්තබ්බමත්තට්ඨෙන ¶ ආරම්මණාධිපති, බලවකාරණට්ඨෙන ආරම්මණූපනිස්සයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.
අනන්තරූපනිස්සයොපි ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ඛන්ධා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ඛන්ධානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.9) නයෙන අනන්තරපච්චයෙන සද්ධිං නානත්තං අකත්වාව විභත්තො. මාතිකානික්ඛෙපෙ පන නෙසං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු තංසම්පයුත්තකා ච ධම්මා මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.4) නයෙන අනන්තරස්ස, ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.9) නයෙන උපනිස්සයස්ස ආගතත්තා නික්ඛෙපෙ විසෙසො අත්ථි. සොපි අත්ථතො එකීභාවමෙව ගච්ඡති. එවං සන්තෙපි අත්තනො අත්තනො අනන්තරා අනුරූපස්ස චිත්තුප්පාදස්ස පවත්තනසමත්ථතාය අනන්තරතා, පුරිමචිත්තස්ස පච්ඡිමචිත්තුප්පාදනෙ බලවතාය අනන්තරූපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා. යථා හි හෙතුපච්චයාදීසු කිඤ්චි ධම්මං විනාපි චිත්තං උප්පජ්ජති, න එවං අනන්තරචිත්තං විනා චිත්තස්ස උප්පත්ති නාම අත්ථි. තස්මා බලවපච්චයො හොති. ඉති අත්තනො අත්තනො අනන්තරා අනුරූපචිත්තුප්පාදනවසෙන අනන්තරපච්චයො, බලවකාරණවසෙන අනන්තරූපනිස්සයොති එවමෙතෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.
පකතූපනිස්සයො පන පකතො උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො. පකතො නාම අත්තනො සන්තානෙ නිප්ඵාදිතො වා සද්ධාසීලාදි උපසෙවිතො වා උතුභොජනාදි. පකතියා එව වා උපනිස්සයො පකතූපනිස්සයො, ආරම්මණානන්තරෙහි අසම්මිස්සොති අත්ථො. තස්ස පකතූපනිස්සයො ‘‘සද්ධං උපනිස්සාය දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, ඣානං උප්පාදෙති, විපස්සනං ¶ උප්පාදෙති, මග්ගං උප්පාදෙති, අභිඤ්ඤං උප්පාදෙති, සමාපත්තිං උප්පාදෙති. සීලං, සුතං, චාගං, පඤ්ඤං උපනිස්සාය දානං දෙති…පෙ… සමාපත්තිං උප්පාදෙති. සද්ධා, සීලං, සුතං, චාගො, පඤ්ඤා සද්ධාය, සීලස්ස, සුතස්ස, චාගස්ස, පඤ්ඤාය, උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.423) නයෙන අනෙකප්පකාරතො පභෙදො වෙදිතබ්බො. ඉති ඉමෙ සද්ධාදයො පකතා චෙව බලවකාරණට්ඨෙන උපනිස්සයා චාති පකතූපනිස්සයොති.
603. පඨමතරං ¶ උප්පජ්ජිත්වා වත්තමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො පුරෙජාතපච්චයො. සො පඤ්චද්වාරෙ වත්ථාරම්මණහදයවත්ථුවසෙන එකාදසවිධො හොති. යථාහ – ‘‘චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. සොත…පෙ… ඝාන, ජිව්හා, කායායතනං, රූප, සද්ද, ගන්ධ, රස, ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. රූප, සද්ද, ගන්ධ, රස, ඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා. යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං කිඤ්චිකාලෙ පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. කිඤ්චිකාලෙ න පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.10).
604. පුරෙජාතානං රූපධම්මානං උපත්ථම්භකත්තෙන උපකාරකො අරූපධම්මො පච්ඡාජාතපච්චයො ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ආහාරාසාචෙතනා විය. තෙන වුත්තං ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.11).
605. ආසෙවනට්ඨෙන අනන්තරානං පගුණබලවභාවාය උපකාරකො ධම්මො ආසෙවනපච්චයො ගන්ථාදීසු පුරිමපුරිමාභියොගො විය. සො කුසලාකුසලකිරියජවනවසෙන තිවිධො හොති. යථාහ – ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො. පුරිමා පුරිමා අකුසලා…පෙ… කිරියාබ්යාකතා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කිරියාබ්යාකතානං ධම්මානං ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.12).
606. චිත්තපයොගසඞ්ඛාතෙන කිරියභාවෙන උපකාරකො ධම්මො කම්මපච්චයො. සො නානක්ඛණිකාය චෙව කුසලාකුසලචෙතනාය සහජාතාය ච සබ්බායපි චෙතනාය වසෙන දුවිධො හොති ¶ . යථාහ – ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො. චෙතනා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.13).
607. නිරුස්සාහසන්තභාවෙන ¶ නිරුස්සාහසන්තභාවාය උපකාරකො විපාකධම්මො විපාකපච්චයො. සො පවත්තෙ තංසමුට්ඨානානං, පටිසන්ධියං කටත්තා ච රූපානං, සබ්බත්ථ ච සම්පයුත්තධම්මානං පච්චයො හොති. යථාහ –‘‘විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං චිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං විපාකපච්චයෙන පච්චයො…පෙ… පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතො එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං. තයො ඛන්ධා එකස්ස ඛන්ධස්ස. ද්වෙ ඛන්ධා ද්වින්නං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං විපාකපච්චයෙන පච්චයො. ඛන්ධා වත්ථුස්ස විපාකපච්චයෙන පච්චයො’’ති.
608. රූපාරූපානං උපත්ථම්භකට්ඨෙන උපකාරකා චත්තාරො ආහාරා ආහාරපච්චයො. යථාහ –‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො. අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.15). පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ආහාරා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි (පට්ඨා. 1.1.429) වුත්තං.
609. අධිපතියට්ඨෙන උපකාරකා ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියවජ්ජා වීසතින්ද්රියා ඉන්ද්රියපච්චයො. තත්ථ චක්ඛුන්ද්රියාදයො අරූපධම්මානංයෙව, සෙසා රූපාරූපානං පච්චයා හොන්ති. යථාහ – ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායින්ද්රියං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. රූපජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො. අරූපිනො ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.16). පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ඉන්ද්රියපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි (පට්ඨා. 1.1.430) වුත්තං.
610. උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන උපකාරකානි ඨපෙත්වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙ සුඛදුක්ඛවෙදනාද්වයං සබ්බානිපි ¶ කුසලාදිභෙදානි සත්ත ඣානඞ්ගානි ඣානපච්චයො. යථාහ –‘‘ඣානඞ්ගානි ඣානසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ඣානපච්චයෙන ¶ පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.17). පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි ඣානඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි (පට්ඨා. 1.1.431) වුත්තං.
611. යතො තතො වා නිය්යානට්ඨෙන උපකාරකානි කුසලාදිභෙදානි ද්වාදස මග්ගඞ්ගානි මග්ගපච්චයො. යථාහ – ‘‘මග්ගඞ්ගානි මග්ගසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.18). පඤ්හාවාරෙ පන ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතානි මග්ගඞ්ගානි සම්පයුත්තකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං මග්ගපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි (පට්ඨා. 1.1.432) වුත්තං. එතෙ පන ද්වෙපි ඣානමග්ගපච්චයා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණාහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්තීති වෙදිතබ්බා.
612. එකවත්ථුකඑකාරම්මණඑකුප්පාදෙකනිරොධසඞ්ඛාතෙන සම්පයුත්තභාවෙන උපකාරකා අරූපධම්මා සම්පයුත්තපච්චයො. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.19).
613. එකවත්ථුකාදිභාවානුපගමෙන උපකාරකා රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං, අරූපිනොපි රූපීනං විප්පයුත්තපච්චයො. සො සහජාතපච්ඡාජාතපුරෙජාතවසෙන තිවිධො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.434). අබ්යාකතපදස්ස පන සහජාතවිභඞ්ගෙ ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකාබ්යාකතා ඛන්ධා කටත්තාරූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. ඛන්ධා වත්ථුස්ස. වත්ථු ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි (පට්ඨා. 1.1.434) වුත්තං. පුරෙජාතං පන චක්ඛුන්ද්රියාදිවත්ථුවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථාහ – ‘‘පුරෙජාතං චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස…පෙ… කායායතනං කායවිඤ්ඤාණස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො. වත්ථු විපාකාබ්යාකතානං කිරියාබ්යාකතානං ඛන්ධානං…පෙ… වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං…පෙ… වත්ථු අකුසලානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.434).
614. පච්චුප්පන්නලක්ඛණෙන ¶ අත්ථිභාවෙන තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස උපත්ථම්භකත්තෙන උපකාරකො ධම්මො අත්ථිපච්චයො. තස්ස අරූපක්ඛන්ධමහාභූතනාමරූපචිත්තචෙතසිකමහාභූතආයතනවත්ථුවසෙන සත්තධා මාතිකා ¶ නික්ඛිත්තා. යථාහ –‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො, චත්තාරො මහාභූතා, ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං. චිත්තචෙතසිකා ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං. මහාභූතා උපාදාරූපානං. චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා…පෙ… කායායතනං…පෙ… රූපායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං කායවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. රූපායතනං…පෙ… ඵොට්ඨබ්බායතනං මනොධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං. යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච වත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.21).
පඤ්හාවාරෙ පන සහජාතං පුරෙජාතං පච්ඡාජාතං ආහාරං ඉන්ද්රියන්තිපි නික්ඛිපිත්වා සහජාතෙ තාව ‘‘එකො ඛන්ධො තිණ්ණන්නං ඛන්ධානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.435) නයෙන නිද්දෙසො කතො, පුරෙජාතෙ පුරෙජාතානං චක්ඛාදීනං වසෙන නිද්දෙසො කතො. පච්ඡාජාතෙ පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතානං චිත්තචෙතසිකානං පච්චයවසෙන නිද්දෙසො කතො. ආහාරින්ද්රියෙසු ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො. රූපජීවිතින්ද්රියං කටත්තාරූපානං අත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.435) එවං නිද්දෙසො කතොති.
615. අත්තනො අනන්තරා උප්පජ්ජමානානං අරූපධම්මානං පවත්තිඔකාසදානෙන උපකාරකා සමනන්තරනිරුද්ධා අරූපධම්මා නත්ථිපච්චයො. යථාහ –‘‘සමනන්තරනිරුද්ධා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පටුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං නත්ථිපච්චයෙන පච්චයො’’ති.
තෙ එව විගතභාවෙන උපකාරකත්තා විගතපච්චයො. යථාහ – ‘‘සමනන්තරවිගතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පටුප්පන්නානං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං විගතපච්චයෙන පච්චයො’’ති.
අත්ථි පච්චයධම්මා එව ච අවිගතභාවෙන උපකාරකත්තා අවිගතපච්චයොති වෙදිතබ්බා. දෙසනාවිලාසෙන ¶ පන තථා විනෙතබ්බවෙනෙය්යවසෙන වා අයං දුකො වුත්තො, අහෙතුකදුකං වත්වාපි හෙතුවිප්පයුත්තදුකො වියාති.
අවිජ්ජාපච්චයාසඞ්ඛාරපදවිත්ථාරකථා
616. එවමිමෙසු ¶ චතුවීසතියා පච්චයෙසු අයං අවිජ්ජා,
පච්චයො හොති පුඤ්ඤානං, දුවිධානෙකධා පන;
පරෙසං පච්ඡිමානං සා, එකධා පච්චයො මතාති.
තත්ථ පුඤ්ඤානං දුවිධාති ආරම්මණපච්චයෙන ච උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්වෙධා පච්චයො හොති. සා හි අවිජ්ජං ඛයතො වයතො සම්මසනකාලෙ කාමාවචරානං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති. අභිඤ්ඤාචිත්තෙන සමොහචිත්තං ජානනකාලෙ රූපාවචරානං. අවිජ්ජාසමතික්කමත්ථාය පන දානාදීනි චෙව කාමාවචරපුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි පූරෙන්තස්ස, රූපාවචරජ්ඣානානි ච උප්පාදෙන්තස්ස ද්වින්නම්පි තෙසං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොති. තථා අවිජ්ජාසම්මූළ්හත්තා කාමභවරූපභවසම්පත්තියො පත්ථෙත්වා තානෙව පුඤ්ඤානි කරොන්තස්ස.
අනෙකධා පන පරෙසන්ති අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං අනෙකධා පච්චයො හොති. කථං? එසා හි අවිජ්ජං ආරබ්භ රාගාදීනං උප්පජ්ජනකාලෙ ආරම්මණපච්චයෙන, ගරුංකත්වා අස්සාදනකාලෙ ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයෙහි, අවිජ්ජාසම්මූළ්හස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො පාණාතිපාතාදීනි කරොන්තස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන, දුතියජවනාදීනං අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයෙහි, යංකිඤ්චි අකුසලං කරොන්තස්ස හෙතු සහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤ නිස්සය සම්පයුත්ත අත්ථි අවිගතපච්චයෙහීති අනෙකධා පච්චයො හොති.
පච්ඡිමානං සා එකධා පච්චයො මතාති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං උපනිස්සයපච්චයෙනෙව එකධා පච්චයො මතා. සො පනස්සා උපනිස්සයභාවො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බොති.
617. එත්ථාහ – කිං පනායමෙකාව අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො, උදාහු අඤ්ඤෙපි පච්චයා ¶ සන්තීති? කිං පනෙත්ථ, යදි තාව එකාව, එකකාරණවාදො ආපජ්ජති. අථඤ්ඤෙපි සන්ති, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එකකාරණනිද්දෙසො නුපපජ්ජතීති? න නුපපජ්ජති. කස්මා? යස්මා –
එකං න එකතො ඉධ, නානෙකමනෙකතොපි නො එකං;
ඵලමත්ථි අත්ථි පන එක-හෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො.
එකතො ¶ හි කාරණතො න ඉධ කිඤ්චි එකං ඵලමත්ථි, න අනෙකං. නාපි අනෙකෙහි කාරණෙහි එකං. අනෙකෙහි පන කාරණෙහි අනෙකමෙව හොති. තථා හි අනෙකෙහි උතුපථවීබීජසලිලසඞ්ඛාතෙහි කාරණෙහි අනෙකමෙව රූපගන්ධරසාදිකං අඞ්කුරසඞ්ඛාතං ඵලං උප්පජ්ජමානං දිස්සති. යං පනෙතං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එකෙකහෙතුඵලදීපනං කතං, තත්ථ අත්ථො අත්ථි, පයොජනං විජ්ජති.
භගවා හි කත්ථචි පධානත්තා, කත්ථචි පාකටත්තා, කත්ථචි අසාධාරණත්තා දෙසනාවිලාසස්ස ච වෙනෙය්යානඤ්ච අනුරූපතො එකමෙව හෙතුං වා ඵලං වා දීපෙති. ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති හි පධානත්තා එකමෙව හෙතුඵලමාහ. ඵස්සො හි වෙදනාය පධානහෙතු යථාඵස්සං වෙදනා වවත්ථානතො. වෙදනා ච ඵස්සස්ස පධානඵලං යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානතො. ‘‘සෙම්හසමුට්ඨානා ආබාධා’’ති (අ. නි. 10.60) පාකටත්තා එකං හෙතුමාහ. පාකටො හි එත්ථ සෙම්හො, න කම්මාදයො. ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, අකුසලා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ අයොනිසොමනසිකාරමූලකා’’ති අසාධාරණත්තා එකං හෙතුමාහ. අසාධාරණො හි අයොනිසොමනසිකාරො අකුසලානං, සාධාරණානි වත්ථාරම්මණාදීනීති. තස්මා අයමිධ අවිජ්ජා විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු වත්ථාරම්මණසහජාතධම්මාදීසු සඞ්ඛාරකාරණෙසු ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52) ච ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.104) ච වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි තණ්හාදීනං සඞ්ඛාරහෙතූනං හෙතූති පධානත්තා, ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාගතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොතී’’ති පාකටත්තා, අසාධාරණත්තා ච සඞ්ඛාරානං හෙතුභාවෙන දීපිතාති වෙදිතබ්බා. එතෙනෙව ච එකෙකහෙතුඵලදීපනපරිහාරවචනෙන සබ්බත්ථ එකෙකහෙතුඵලදීපනෙ පයොජනං වෙදිතබ්බන්ති.
618. එත්ථාහ ¶ – එවං සන්තෙපි එකන්තානිට්ඨඵලාය සාවජ්ජාය අවිජ්ජාය කථං පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයත්තං යුජ්ජති? න හි නිම්බබීජතො උච්ඡු උප්පජ්ජතීති. කථං න යුජ්ජිස්සති? ලොකස්මිඤ්හි –
විරුද්ධො ¶ චාවිරුද්ධො ච, සදිසාසදිසො තථා;
ධම්මානං පච්චයො සිද්ධො, විපාකා එව තෙ ච න.
ධම්මානං හි ඨානසභාවකිච්චාදිවිරුද්ධො චාවිරුද්ධො ච පච්චයො ලොකෙ සිද්ධො. පුරිමචිත්තං හි අපරචිත්තස්ස ඨානවිරුද්ධො පච්චයො, පුරිමසිප්පාදිසික්ඛා ච පච්ඡා පවත්තමානානං සිප්පාදිකිරියානං. කම්මං රූපස්ස සභාවවිරුද්ධො පච්චයො, ඛීරාදීනි ච දධිආදීනං. ආලොකො චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස කිච්චවිරුද්ධො, ගුළාදයො ච ආසවාදීනං. චක්ඛුරූපාදයො පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ඨානාවිරුද්ධා පච්චයා. පුරිමජවනාදයො පච්ඡිමජවනාදීනං සභාවාවිරුද්ධා කිච්චාවිරුද්ධා ච.
යථා ච විරුද්ධාවිරුද්ධා පච්චයා සිද්ධා, එවං සදිසාසදිසාපි. සදිසමෙව හි උතුආහාරසඞ්ඛාතං රූපං රූපස්ස පච්චයො, සාලිබීජාදීනි ච සාලිඵලාදීනං. අසදිසම්පි රූපං අරූපස්ස, අරූපඤ්ච රූපස්ස පච්චයො හොති, ගොලොමාවිලොම-විසාණ-දධිතිලපිට්ඨාදීනි ච දුබ්බා-සරභූතිණකාදීනං. යෙසඤ්ච ධම්මානං තෙ විරුද්ධාවිරුද්ධසදිසාසදිසපච්චයා, න තෙ ධම්මා තෙසං ධම්මානං විපාකා එව.
ඉති අයං අවිජ්ජා විපාකවසෙන එකන්තානිට්ඨඵලා, සභාවවසෙන ච සාවජ්ජාපි සමානා සබ්බෙසම්පි එතෙසං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං යථානුරූපං ඨානකිච්චසභාවවිරුද්ධාවිරුද්ධපච්චයවසෙන, සදිසාසදිසපච්චයවසෙන ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා. සො චස්සා පච්චයභාවො ‘‘යස්ස හි දුක්ඛාදීසු අවිජ්ජාසඞ්ඛාතං අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොති, සො දුක්ඛෙ තාව පුබ්බන්තාදීසු ච අඤ්ඤාණෙන සංසාරදුක්ඛං සුඛසඤ්ඤාය ගහෙත්වා තස්ස හෙතුභූතෙ තිවිධෙපි සඞ්ඛාරෙ ආරභතී’’තිආදිනා නයෙන වුත්තො එව.
619. අපිච අයං අඤ්ඤොපි පරියායො –
චුතූපපාතෙ ¶ සංසාරෙ, සඞ්ඛාරානඤ්ච ලක්ඛණෙ;
යො පටිච්චසමුප්පන්න-ධම්මෙසු ච විමුය්හති.
අභිසඞ්ඛරොති සො එතෙ, සඞ්ඛාරෙ තිවිධෙ යතො;
අවිජ්ජා පච්චයො තෙසං, තිවිධානම්පයං තතොති.
කථං ¶ පන යො එතෙසු විමුය්හති, සො තිවිධෙපෙතෙ සඞ්ඛාරෙ කරොතීති චෙ. චුතියා තාව විමූළ්හො ‘‘සබ්බත්ථ ඛන්ධානං භෙදො මරණ’’න්ති චුතිං අගණ්හන්තො ‘‘සත්තො මරති, සත්තස්ස දෙහන්තරසඞ්කමන’’න්තිආදීනි විකප්පෙති.
උපපාතෙ විමූළ්හො ‘‘සබ්බත්ථ ඛන්ධානං පාතුභාවො ජාතී’’ති උපපාතං අගණ්හන්තො ‘‘සත්තො උපපජ්ජති, සත්තස්ස නවසරීරපාතුභාවො’’තිආදීනි විකප්පෙති.
සංසාරෙ විමූළ්හො යො එස,
‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;
අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතී’’ති. –
එවං වණ්ණිතො සංසාරො, තං එවං අගණ්හන්තො ‘‘අයං සත්තො අස්මා ලොකා පරං ලොකං ගච්ඡති, පරස්මා ලොකා ඉමං ලොකං ආගච්ඡතී’’තිආදීනි විකප්පෙති.
සඞ්ඛාරානං ලක්ඛණෙ විමූළ්හො සඞ්ඛාරානං සභාවලක්ඛණං සාමඤ්ඤලක්ඛණඤ්ච අගණ්හන්තො සඞ්ඛාරෙ අත්තතො අත්තනියතො ධුවතො සුඛතො සුභතො විකප්පෙති.
පටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු විමූළ්හො අවිජ්ජාදීහි සඞ්ඛාරාදීනං පවත්තිං අගණ්හන්තො ‘‘අත්තා ජානාති වා න ජානාති වා, සො එව කරොති ච කාරෙති ච. සො පටිසන්ධියං උපපජ්ජති, තස්ස අණුඉස්සරාදයො කලලාදිභාවෙන සරීරං සණ්ඨපෙන්තො ඉන්ද්රියානි සම්පාදෙන්ති. සො ඉන්ද්රියසම්පන්නො ඵුසති, වෙදියති, තණ්හීයති, උපාදියති, ඝටියති. සො පුන භවන්තරෙ භවතී’’ති ¶ වා, ‘‘සබ්බෙ සත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා’’ති (දී. නි. 1.168) වා විකප්පෙති.
සො අවිජ්ජාය අන්ධීකතො එවං විකප්පෙන්තො යථා නාම අන්ධො පථවියං විචරන්තො මග්ගම්පි අමග්ගම්පි ථලම්පි නින්නම්පි සමම්පි විසමම්පි පටිපජ්ජති, එවං පුඤ්ඤම්පි අපුඤ්ඤම්පි ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරම්පි අභිසඞ්ඛරොතීති.
තෙනෙතං වුච්චති –
‘‘යථාපි ¶ නාම ජච්චන්ධො, නරො අපරිණායකො;
එකදා යාති මග්ගෙන, උම්මග්ගෙනාපි එකදා.
‘‘සංසාරෙ සංසරං බාලො, තථා අපරිණායකො;
කරොති එකදා පුඤ්ඤං, අපුඤ්ඤමපි එකදා.
‘‘යදා ච ඤත්වා සො ධම්මං, සච්චානි අභිසමෙස්සති;
තදා අවිජ්ජූපසමා, උපසන්තො චරිස්සතී’’ති.
අයං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
සඞ්ඛාරපච්චයාවිඤ්ඤාණපදවිත්ථාරකථා
620. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණපදෙ – විඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදි ඡබ්බිධං. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං කුසලවිපාකං අකුසලවිපාකන්ති දුවිධං හොති. තථා සොතඝානජිව්හාකආයවිඤ්ඤාණානි. මනොවිඤ්ඤාණං කුසලාකුසලවිපාකා ද්වෙ මනොධාතුයො, තිස්සො අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ සහෙතුකානි කාමාවචරවිපාකචිත්තානි, පඤ්ච රූපාවචරානි, චත්තාරි අරූපාවචරානීති බාවීසතිවිධං හොති. ඉති ඉමෙහි ඡහි විඤ්ඤාණෙහි සබ්බානිපි බාත්තිංස ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානි ¶ සඞ්ගහිතානි හොන්ති. ලොකුත්තරානි පන වට්ටකථාය න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානි.
තත්ථ සියා ‘‘කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ඉදං වුත්තප්පකාරං විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරපච්චයා හොතී’’ති? උපචිතකම්මාභාවෙ විපාකාභාවතො. විපාකං හෙතං, විපාකඤ්ච න උපචිතකම්මාභාවෙ උප්පජ්ජති. යදි උප්පජ්ජෙය්ය සබ්බෙසං සබ්බවිපාකානි උප්පජ්ජෙය්යුං, න ච උප්පජ්ජන්තීති ජානිතබ්බමෙතං සඞ්ඛාරපච්චයා ඉදං විඤ්ඤාණං හොතීති.
කතරසඞ්ඛාරපච්චයා කතරං විඤ්ඤාණන්ති චෙ. කාමාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා තාව කුසලවිපාකානි පඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, මනොවිඤ්ඤාණෙ එකා මනොධාතු, ද්වෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, අට්ඨ කාමාවචරමහාවිපාකානීති සොළස. යථාහ –
‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කටත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති… සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායවිඤ්ඤාණං ¶ … විපාකා මනොධාතු උප්පන්නා හොති. සොමනස්සසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති. උපෙක්ඛාසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොති. සොමනස්සසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා. සොමනස්සසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන. සොමනස්සසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා. සොමනස්සසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන. උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා. උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණසම්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙන. උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා. උපෙක්ඛාසහගතා ඤාණවිප්පයුත්තා සසඞ්ඛාරෙනා’’ති (ධ. ස. 431, 498).
රූපාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන පඤ්ච රූපාවචරවිපාකානි. යථාහ –
‘‘තස්සෙව රූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කටත්තා උපචිතත්තා විපාකං විවිච්චෙව කාමෙහි පඨමං ඣානං…පෙ… පඤ්චමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 499). එවං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා එකවීසතිවිධං විඤ්ඤාණං හොති.
අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා ¶ පන අකුසලවිපාකානි පඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි, එකා මනොධාතු, එකා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති එවං සත්තවිධං විඤ්ඤාණං හොති. යථාහ –
‘‘අකුසලස්ස කම්මස්ස කටත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොති… සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායවිඤ්ඤාණං… විපාකා මනොධාතු විපාකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පන්නා හොතී’’ති (ධ. ස. 556).
ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරපච්චයා පන චත්තාරි අරූපවිපාකානීති එවං චතුබ්බිධං විඤ්ඤාණං හොති. යථාහ –
‘‘තස්සෙව අරූපාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කටත්තා උපචිතත්තා විපාකං සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං…පෙ… විඤ්ඤාණඤ්චා…පෙ… ආකිඤ්චඤ්ඤා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසහගතං සුඛස්ස ච දුක්ඛස්ස ච පහානා චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 501).
621. එවං ¶ යං සඞ්ඛාරපච්චයා යං විඤ්ඤාණං හොති, තං ඤත්වා ඉදානිස්ස එවං පවත්ති වෙදිතබ්බා – සබ්බමෙව හි ඉදං පවත්තිපටිසන්ධිවසෙන ද්වෙධා පවත්තති. තත්ථ ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි, ද්වෙ මනොධාතුයො, සොමනස්සසහගතා අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඉමානි තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියඤ්ඤෙව පවත්තන්ති. සෙසානි එකූනවීසති තීසු භවෙසු යථානුරූපං පවත්තියම්පි පටිසන්ධියම්පි පවත්තන්ති.
කථං? කුසලවිපාකානි තාව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච කුසලවිපාකෙන අකුසලවිපාකෙන වා නිබ්බත්තස්ස යථාක්කමං පරිපාකං උපගතින්ද්රියස්ස චක්ඛාදීනං ආපාථගතං ඉට්ඨං ඉට්ඨමජ්ඣත්තං වා රූපාදිආරම්මණං ආරබ්භ චක්ඛාදිපසාදං නිස්සාය දස්සනසවනඝායනසායනඵුසනකිච්චං සාධයමානානි පවත්තන්ති. තථා අකුසලවිපාකානි පඤ්ච. කෙවලඤ්හි තෙසං අනිට්ඨං අනිට්ඨමජ්ඣත්තං වා ආරම්මණං හොති. අයමෙව විසෙසො. දසපි චෙතානි නියතද්වාරාරම්මණවත්ථුට්ඨානානි නියතකිච්චානෙව ච භවන්ති.
තතො ¶ කුසලවිපාකානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරා කුසලවිපාකා මනොධාතු තෙසංයෙව ආරම්මණං ආරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සාය සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධයමානා පවත්තති. තථා අකුසලවිපාකානං අනන්තරා අකුසලවිපාකා. ඉදඤ්ච පන ද්වයං අනියතද්වාරාරම්මණං නියතවත්ථුට්ඨානං නියතකිච්චඤ්ච හොති.
සොමනස්සසහගතා පන අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු කුසලවිපාකමනොධාතුයා අනන්තරා තස්සා එව ආරම්මණං ආරබ්භ හදයවත්ථුං නිස්සාය සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ කාමාවචරසත්තානං යෙභුය්යෙන ලොභසම්පයුත්තජවනාවසානෙ භවඞ්ගවීථිං පච්ඡින්දිත්වා ජවනෙන ගහිතාරම්මණෙ තදාරම්මණවසෙන ච සකිං වා ද්වික්ඛත්තුං වා පවත්තතීති මජ්ඣිමට්ඨකථායං වුත්තං. අභිධම්මට්ඨකථායං පන තදාරම්මණෙ ද්වෙ චිත්තවාරා ආගතා. ඉදං පන චිත්තං තදාරම්මණන්ති ච පිට්ඨිභවඞ්ගන්ති චාති ද්වෙ නාමානි ලභති. අනියතද්වාරාරම්මණං නියතවත්ථුකං අනියතට්ඨානකිච්චඤ්ච හොතීති. එවං තාව තෙරස පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තියඤ්ඤෙව පවත්තන්තීති වෙදිතබ්බානි.
සෙසෙසු ¶ එකූනවීසතියා න කිඤ්චි අත්තනො අනුරූපාය පටිසන්ධියා න පවත්තති. පවත්තියං පන කුසලාකුසලවිපාකා තාව ද්වෙ අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයො පඤ්චද්වාරෙ කුසලාකුසලවිපාකමනොධාතූනං අනන්තරා සන්තීරණකිච්චං, ඡසු ද්වාරෙසු පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව තදාරම්මණකිච්චං, අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති චත්තාරි කිච්චානි සාධයමානා නියතවත්ථුකා අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චා හුත්වා පවත්තන්ති.
අට්ඨ කාමාවචරසහෙතුකචිත්තානි වුත්තනයෙනෙව ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණකිච්චං, අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති තීණි කිච්චානි සාධයමානානි නියතවත්ථුකානි අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චානි හුත්වා පවත්තන්ති.
පඤ්ච රූපාවචරානි චත්තාරි ච ආරුප්පානි අත්තනා දින්නපටිසන්ධිතො උද්ධං අසති භවඞ්ගුපච්ඡෙදකෙ චිත්තුප්පාදෙ භවඞ්ගකිච්චං, අන්තෙ චුතිකිච්චඤ්චාති කිච්චද්වයං සාධයමානානි පවත්තන්ති ¶ . තෙසු රූපාවචරානි නියතවත්ථාරම්මණානි අනියතට්ඨානකිච්චානි, ඉතරානි නියතවත්ථුකානි නියතාරම්මණානි අනියතට්ඨානකිච්චානි හුත්වා පවත්තන්තීති එවං තාව බාත්තිංසවිධම්පි විඤ්ඤාණං පවත්තියං සඞ්ඛාරපච්චයා පවත්තති. තත්රාස්ස තෙ තෙ සඞ්ඛාරා කම්මපච්චයෙන ච උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයා හොන්ති.
622. යං පන වුත්තං ‘‘සෙසෙසු එකූනවීසතියා න කිඤ්චි අත්තනො අනුරූපාය පටිසන්ධියා න පවත්තතී’’ති, තං අතිසංඛිත්තත්තා දුබ්බිජානං. තෙනස්ස විත්ථාරනයදස්සනත්ථං වුච්චති – කති පටිසන්ධියො, කති පටිසන්ධිචිත්තානි, කෙන කත්ථ පටිසන්ධි හොති, කිං පටිසන්ධියා ආරම්මණන්ති?
අසඤ්ඤපටිසන්ධියා සද්ධිං වීසති පටිසන්ධියො. වුත්තප්පකාරානෙව එකූනවීසති පටිසන්ධිචිත්තානි. තත්ථ අකුසලවිපාකාය අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අපායෙසු පටිසන්ධි හොති. කුසලවිපාකාය මනුස්සලොකෙ ජච්චන්ධජාතිබධිරජාතිඋම්මත්තකජාතිඑළමූගනපුංසකාදීනං. අට්ඨහි සහෙතුකකාමාවචරවිපාකෙහි කාමාවචරදෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච පුඤ්ඤවන්තානං පටිසන්ධි හොති. පඤ්චහි රූපාවචරවිපාකෙහි රූපීබ්රහ්මලොකෙ. චතූහි අරූපාවචරවිපාකෙහි අරූපලොකෙති. යෙන ච යත්ථ පටිසන්ධි හොති ¶ , සා එව තස්ස අනුරූපා පටිසන්ධි නාම. සඞ්ඛෙපතො පන පටිසන්ධියා තීණි ආරම්මණානි හොන්ති අතීතං පච්චුප්පන්නං නවත්තබ්බඤ්ච. අසඤ්ඤා පටිසන්ධි අනාරම්මණාති.
තත්ථ විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනපටිසන්ධීනං අතීතමෙව ආරම්මණං. දසන්නං කාමාවචරානං අතීතං වා පච්චුප්පන්නං වා. සෙසානං නවත්තබ්බමෙව. එවං තීසු ආරම්මණෙසු පවත්තමානා පන පටිසන්ධි යස්මා අතීතාරම්මණස්ස වා නවත්තබ්බාරම්මණස්ස වා චුතිචිත්තස්ස අනන්තරමෙව පවත්තති. පච්චුප්පන්නාරම්මණං පන චුතිචිත්තං නාම නත්ථි. තස්මා ද්වීසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා තීසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණාය පටිසන්ධියා සුගතිදුග්ගතිවසෙන පවත්තනාකාරො වෙදිතබ්බො.
623. සෙය්යථිදං – කාමාවචරසුගතියං තාව ඨිතස්ස පාපකම්මිනො පුග්ගලස්ස ‘‘තානිස්ස තස්මිං සමයෙ ඔලම්බන්තී’’තිආදිවචනතො (ම. නි. 3.248) මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස ¶ යථූපචිතං පාපකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය ජවනවීථියා අනන්තරං භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තදෙව ආපාථගතං කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිතං දුග්ගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා පටිසන්ධි.
අපරස්ස මරණසමයෙ වුත්තප්පකාරකම්මවසෙන නරකාදීසු අග්ගිජාලවණ්ණාදිකං දුග්ගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති, තස්ස ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ගෙ උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ තං ආරම්මණං ආරබ්භ එකං ආවජ්ජනං, මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානීති තීණි වීථිචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං. එත්තාවතා එකාදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති. අථස්ස අවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිඤ්ඤෙව ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.
අපරස්ස ¶ මරණසමයෙ පඤ්චන්නං ද්වාරානං අඤ්ඤතරස්මිං රාගාදිහෙතුභූතං හීනමාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. තස්ස යථාක්කමෙන උප්පන්නෙ වොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානි ච උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං. එත්තාවතා ච ද්වෙ භවඞ්ගානි, ආවජ්ජනං, දස්සනං, සම්පටිච්ඡනං, සන්තීරණං, වොට්ඨබ්බනං, පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානි, එකං චුතිචිත්තන්ති පඤ්චදස චිත්තක්ඛණා අතීතා හොන්ති. අථාවසෙසඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ තස්මිඤ්ඤෙව ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයම්පි අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි. එස තාව අතීතාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය දුග්ගතිපටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.
624. දුග්ගතියං ඨිතස්ස පන උපචිතානවජ්ජකම්මස්ස වුත්තනයෙනෙව තං අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡතීති කණ්හපක්ඛෙ සුක්කපක්ඛං ඨපෙත්වා සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං අතීතාරම්මණාය දුග්ගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය සුගතිපටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.
625. සුගතියං ¶ ඨිතස්ස පන උපචිතානවජ්ජකම්මස්ස ‘‘තානිස්ස තස්මිං සමයෙ ඔලම්බන්තී’’තිආදිවචනතො මරණමඤ්චෙ නිපන්නස්ස යථූපචිතං අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති. තඤ්ච ඛො උපචිතකාමාවචරානවජ්ජකම්මස්සෙව. උපචිතමහග්ගතකම්මස්ස පන කම්මනිමිත්තමෙව ආපාථමාගච්ඡති. තං ආරබ්භ උප්පන්නාය තදාරම්මණපරියොසානාය සුද්ධාය වා ජවනවීථියා අනන්තරං භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති. තස්මිං නිරුද්ධෙ තමෙව ආපාථගතං කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිතං සුගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා අතීතාරම්මණා වා නවත්තබ්බාරම්මණා වා පටිසන්ධි.
අපරස්ස මරණසමයෙ කාමාවචරඅනවජ්ජකම්මවසෙන මනුස්සලොකෙ මාතුකුච්ඡිවණ්ණසඞ්ඛාතං වා දෙවලොකෙ උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛාදිවණ්ණසඞ්ඛාතං වා සුගතිනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති, තස්ස දුග්ගතිනිමිත්තෙ ¶ දස්සිතානුක්කමෙනෙව චුතිචිත්තානන්තරං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.
අපරස්ස මරණසමයෙ ඤාතකා ‘‘අයං තාත තවත්ථාය බුද්ධපූජා කරීයති චිත්තං පසාදෙහී’’ති වත්වා පුප්ඵදාමපටාකාදිවසෙන රූපාරම්මණං වා, ධම්මස්සවනතූරියපූජාදිවසෙන සද්දාරම්මණං වා, ධූමවාසගන්ධාදිවසෙන ගන්ධාරම්මණං වා, ‘‘ඉදං තාත සායස්සු තවත්ථාය දාතබ්බදෙය්යධම්ම’’න්ති වත්වා මධුඵාණිතාදිවසෙන රසාරම්මණං වා, ‘‘ඉදං තාත ඵුසස්සු තවත්ථාය දාතබ්බදෙය්යධම්ම’’න්ති වත්වා චීනපට්ටසොමාරපට්ටාදිවසෙන ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං වා පඤ්චද්වාරෙ උපසංහරන්ති, තස්ස තස්මිං ආපාථගතෙ රූපාදිආරම්මණෙ යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානි ච උප්පජ්ජන්ති. තතො භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං, තදවසානෙ තස්මිඤ්ඤෙව එකචිත්තක්ඛණට්ඨිතිකෙ ආරම්මණෙ පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයම්පි අතීතාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි.
626. අපරස්ස පන පථවීකසිණජ්ඣානාදිවසෙන පටිලද්ධමහග්ගතස්ස සුගතියං ඨිතස්ස මරණසමයෙ කාමාවචරකුසලකම්ම-කම්මනිමිත්ත-ගතිනිමිත්තානං වා අඤ්ඤතරං, පථවීකසිණාදිකං වා නිමිත්තං, මහග්ගතචිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති, චක්ඛුසොතානං වා අඤ්ඤතරස්මිං කුසලුප්පත්තිහෙතුභූතං ¶ පණීතමාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති, තස්ස යථාක්කමෙන උප්පන්නවොට්ඨබ්බනාවසානෙ මරණස්ස ආසන්නභාවෙන මන්දීභූතවෙගත්තා පඤ්ච ජවනානි උප්පජ්ජන්ති. මහග්ගතගතිකානං පන තදාරම්මණං නත්ථි, තස්මා ජවනානන්තරංයෙව භවඞ්ගවිසයං ආරම්මණං කත්වා එකං චුතිචිත්තං උප්පජ්ජති. තස්සාවසානෙ කාමාවචරමහග්ගතසුගතීනං අඤ්ඤතරසුගතිපරියාපන්නං යථූපට්ඨිතෙසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං නවත්තබ්බාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බාරම්මණානං අඤ්ඤතරාරම්මණා පටිසන්ධි.
එතෙනානුසාරෙන ආරුප්පචුතියාපි අනන්තරා පටිසන්ධි වෙදිතබ්බා. අයං අතීතනවත්තබ්බාරම්මණාය සුගතිචුතියා අනන්තරා අතීතනවත්තබ්බපච්චුප්පන්නාරම්මණාය පටිසන්ධියා පවත්තනාකාරො.
627. දුග්ගතියං ¶ ඨිතස්ස පන පාපකම්මිනො වුත්තනයෙනෙව තං කම්මං කම්මනිමිත්තං ගතිනිමිත්තං වා මනොද්වාරෙ. පඤ්චද්වාරෙ වා පන අකුසලුප්පත්ති හෙතුභූතං ආරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති, අථස්ස යථාක්කමෙන චුතිචිත්තාවසානෙ දුග්ගතිපරියාපන්නං තෙසු ආරම්මණෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං උප්පජ්ජති. අයං අතීතාරම්මණාය දුග්ගතිචුතියා අනන්තරා අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණාය පටිසන්ධියා පවත්තනාකාරොති. එත්තාවතා එකූනවීසතිවිධස්සාපි විඤ්ඤාණස්ස පටිසන්ධිවසෙන පවත්ති දීපිතා හොති.
පවත්තමානං සන්ධිම්හි, ද්වෙධා කම්මෙන වත්තති;
මිස්සාදීහි ච භෙදෙහි, භෙදස්ස දුවිධාදිකො.
ඉදඤ්හි එකූනවීසතිවිධම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං පටිසන්ධිම්හි පවත්තමානා ද්වෙධා කම්මෙන වත්තති. යථාසකඤ්හි එකස්ස ජනකකම්මං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන ච පච්චයො හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කුසලාකුසලං කම්මං විපාකස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.423). එවං වත්තමානස්ස පනස්ස මිස්සාදීහි භෙදෙහි දුවිධාදිකොපි භෙදො වෙදිතබ්බො.
සෙය්යථිදං ¶ – ඉදඤ්හි පටිසන්ධිවසෙන එකධා පවත්තමානම්පි රූපෙන සහ මිස්සාමිස්සභෙදතො දුවිධං. කාමරූපාරූපභවභෙදතො තිවිධං. අණ්ඩජජලාබුජ-සංසෙදජ-ඔපපාතිකයොනිවසෙන චතුබ්බිධං. ගතිවසෙන පඤ්චවිධං. විඤ්ඤාණට්ඨිතිවසෙන සත්තවිධං. සත්තාවාසවසෙන අට්ඨවිධං හොති.
මිස්සං ද්විධා භාවභෙදා, සභාවං තත්ථ ච ද්විධා;
ද්වෙ වා තයො වා දසකා, ඔමතො ආදිනා සහ.
මිස්සං ද්විධා භාවභෙදාති යං හෙතං එත්ථ අඤ්ඤත්ර අරූපභවා රූපමිස්සං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං රූපභවෙ ඉත්ථින්ද්රියපුරිසින්ද්රියසඞ්ඛාතෙන භාවෙන විනා උප්පත්තිතො. කාමභවෙ අඤ්ඤත්ර ජාතිපණ්ඩකපටිසන්ධියා භාවෙන සහ උප්පත්තිතො ස-භාවං, අ-භාවන්ති දුවිධං හොති.
සභාවං ¶ තත්ථ ච ද්විධාති තත්ථාපි ච යං ස-භාවං, තං ඉත්ථිපුරිසභාවානං අඤ්ඤතරෙන සහ උප්පත්තිතො දුවිධමෙව හොති.
ද්වෙ වා තයො වා දසකා ඔමතො ආදිනා සහාති යං හෙතමෙත්ථ ‘‘මිස්සං අමිස්ස’’න්ති දුකෙ ආදිභූතං රූපමිස්සං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, තෙන සහ වත්ථුකායදසකවසෙන ද්වෙ වා, වත්ථුකායභාවදසකවසෙන තයො වා දසකා ඔමතො උප්පජ්ජන්ති, නත්ථි ඉතො පරං රූපපරිහානීති. තං පනෙතං එවං ඔමකපරිමාණං උප්පජ්ජමානං අණ්ඩජජලාබුජනාමිකාසු ද්වීසු යොනීසු ජාතිඋණ්ණාය එකෙන අංසුනා උද්ධටසප්පිමණ්ඩප්පමාණං කලලන්ති ලද්ධසඞ්ඛං හුත්වා උප්පජ්ජති. තත්ථ යොනීනං ගතිවසෙන සම්භවභෙදො වෙදිතබ්බො.
නිරයෙ භුම්මවජ්ජෙසු, දෙවෙසු ච න යොනියො;
තිස්සො පුරිමිකා හොන්ති, චතස්සොපි ගතිත්තයෙ.
තත්ථ ¶ දෙවෙසු චාති චසද්දෙන යථා නිරයෙ ච භුම්මවජ්ජෙසු ච දෙවෙසු, එවං නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු ච පුරිමිකා තිස්සො යොනියො න සන්තීති වෙදිතබ්බා. ඔපපාතිකා එව හි තෙ හොන්ති. සෙසෙ පන තිරච්ඡානපෙත්තිවිසයමනුස්සසඞ්ඛාතෙ ගතිත්තයෙ පුබ්බෙ වජ්ජිතභුම්මදෙවෙසු ච චතස්සොපි යොනියො හොන්ති. තත්ථ,
තිංස නව චෙව රූපීසු, සත්තති උක්කංසතොථ රූපානි;
සංසෙදුපපාතයොනිසු, අථ වා අවකංසතො තිංස.
රූපීබ්රහ්මෙසු තාව ඔපපාතිකයොනිකෙසු චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං ජීවිතනවකස්ස චාති චතුන්නං කලාපානං වසෙන තිංස ච නව ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සහ රූපානි උප්පජ්ජන්ති. රූපී බ්රහ්මෙ පන ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසු සංසෙදජඔපපාතිකයොනිකෙසු උක්කංසතො චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවත්ථුභාවදසකානං වසෙන සත්තති, තානි ච නිච්චං දෙවෙසු. තත්ථ වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා චතස්සො චාපි ධාතුයො චක්ඛුපසාදො ජීවිතන්ති අයං දසරූපපරිමාණො රූපපුඤ්ජො චක්ඛුදසකො නාම. එවං සෙසා වෙදිතබ්බා ¶ . අවකංසතො පන ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්ති. උක්කංසාවකංසානං පන අන්තරෙ අනුරූපතො විකප්පො වෙදිතබ්බො.
ඛන්ධාරම්මණගතිහෙතු-වෙදනාපීතිවිතක්කවිචාරෙහි;
භෙදාභෙදවිසෙසො, චුතිසන්ධීනං පරිඤ්ඤෙය්යො.
යා හෙසා මිස්සාමිස්සතො දුවිධා පටිසන්ධි, යා චස්සා අතීතානන්තරා චුති, තාසං ඉමෙහි ඛන්ධාදීහි භෙදාභෙදවිසෙසො ඤාතබ්බොති අත්ථො.
කථං? කදාචි හි චතුක්ඛන්ධාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා චතුක්ඛන්ධාව ආරම්මණතොපි අභින්නා පටිසන්ධි හොති. කදාචි අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණා. අයං තාව අරූපභූමීසුයෙව නයො. කදාචි පන චතුක්ඛන්ධාය අරූපචුතියා අනන්තරා පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරපටිසන්ධි ¶ . කදාචි පඤ්චක්ඛන්ධාය කාමාවචරචුතියා රූපාවචරචුතියා වා අනන්තරා චතුක්ඛන්ධා අරූපපටිසන්ධි. එවං අතීතාරම්මණාය චුතියා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි. එකච්චසුගතිචුතියා එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධි. අහෙතුකචුතියා සහෙතුකපටිසන්ධි. දුහෙතුකචුතියා තිහෙතුකපටිසන්ධි. උපෙක්ඛාසහගතචුතියා සොමනස්සසහගතපටිසන්ධි. අප්පීතිකචුතියා සප්පීතිකපටිසන්ධි. අවිතක්කචුතියා සවිතක්කපටිසන්ධි. අවිචාරචුතියා සවිචාරපටිසන්ධි. අවිතක්කාවිචාරචුතියා සවිතක්කසවිචාරපටිසන්ධීති තස්ස තස්ස විපරීතතො ච යථායොගං යොජෙතබ්බං.
ලද්ධපච්චයමිති ධම්මමත්තමෙතං භවන්තරමුපෙති;
නාස්ස තතො සඞ්කන්ති, න තතො හෙතුං විනා හොති.
ඉති හෙතං ලද්ධපච්චයං රූපාරූපධම්මමත්තං උප්පජ්ජමානං භවන්තරමුපෙතීති වුච්චති, න සත්තො, න ජීවො. තස්ස ච නාපි අතීතභවතො ඉධ සඞ්කන්ති අත්ථි. නාපි තතො හෙතුං විනා ඉධ පාතුභාවො. තයිදං පාකටෙන මනුස්සචුතිපටිසන්ධික්කමෙන පකාසයිස්සාම.
අතීතභවස්මිං ¶ හි සරසෙන උපක්කමෙන වා සමාසන්නමරණස්ස අසය්හානං සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධිබන්ධනච්ඡෙදකානං මාරණන්තිකවෙදනාසත්ථානං සන්නිපාතං අසහන්තස්ස ආතපෙ පක්ඛිත්තහරිතතාලපණ්ණමිව කමෙන උපසුස්සමානෙ සරීරෙ නිරුද්ධෙසු චක්ඛාදීසු ඉන්ද්රියෙසු හදයවත්ථුමත්තෙ පතිට්ඨිතෙසු කායින්ද්රියමනින්ද්රියජීවිතින්ද්රියෙසු තඞ්ඛණාවසෙසහදයවත්ථුසන්නිස්සිතං විඤ්ඤාණං ගරුකසමාසෙවිතාසන්නපුබ්බකතානං අඤ්ඤතරං ලද්ධාවසෙසපච්චයසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතං කම්මං, තදුපට්ඨාපිතං වා කම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තසඞ්ඛාතං විසයං ආරබ්භ පවත්තති. තදෙවං පවත්තමානං තණ්හාවිජ්ජානං අප්පහීනත්තා අවිජ්ජාපටිච්ඡාදිතාදීනවෙ තස්මිං විසයෙ තණ්හා නාමෙති, සහජාතසඞ්ඛාරා ඛිපන්ති. තං සන්තතිවසෙන තණ්හාය නාමියමානං සඞ්ඛාරෙහි ඛිප්පමානං ඔරිමතීරරුක්ඛවිනිබද්ධරජ්ජුමාලම්බිත්වා මාතිකාතික්කමකො විය පුරිමඤ්ච නිස්සයං ජහති, අපරඤ්ච කම්මසමුට්ඨාපිතං නිස්සයං අස්සාදයමානං වා අනස්සාදයමානං වා ආරම්මණාදීහියෙව පච්චයෙහි පවත්තතීති.
එත්ථ ච පුරිමං චවනතො චුති. පච්ඡිමං භවන්තරාදිපටිසන්ධානතො පටිසන්ධීති වුච්චති ¶ . තදෙතං නාපි පුරිමභවා ඉධාගතං, නාපි තතො කම්මසඞ්ඛාරනතිවිසයාදිහෙතුං විනා පාතුභූතන්ති වෙදිතබ්බං.
සියුං නිදස්සනානෙත්ථ, පටිඝොසාදිකා අථ;
සන්තානබන්ධතො නත්ථි, එකතා නාපි නානතා.
එත්ථ චෙතස්ස විඤ්ඤාණස්ස පුරිමභවතො ඉධ අනාගමනෙ, අතීතභවපරියාපන්නහෙතූති ච උප්පාදෙ පටිඝොස-පදීප-මුද්දා-පටිබිම්බප්පකාරා ධම්මා නිදස්සනානි සියුං. යථා හි පටිඝොස-පදීප-මුද්දා-ඡායා සද්දාදිහෙතුකා හොන්ති අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වා එවමෙවං ඉදං චිත්තං.
එත්ථ ච සන්තානබන්ධතො නත්ථි එකතා නාපි නානතා. යදි හි සන්තානබන්ධෙ සති එකන්තමෙකතා භවෙය්ය, න ඛීරතො දධි සම්භූතං සියා. අථාපි එකන්තනානතා භවෙය්ය, න ඛීරස්සාධීනො දධි සියා. එස නයො සබ්බහෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු. එවඤ්ච සති සබ්බලොකවොහාරලොපො ¶ සියා, සො ච අනිට්ඨො. තස්මා එත්ථ න එකන්තමෙකතා වා නානතා වා උපගන්තබ්බාති.
634. එත්ථාහ – නනු එවං අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ සති යෙ ඉමස්මිං මනුස්සත්තභාවෙ ඛන්ධා, තෙසං නිරුද්ධත්තා, ඵලපච්චයස්ස ච කම්මස්ස තත්ථ අගමනතො අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤතො ච තං ඵලං සියා, උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා, තස්මා න සුන්දරමිදං විධානන්ති. තත්රිදං වුච්චති –
සන්තානෙ යං ඵලං එතං, නාඤ්ඤස්ස න ච අඤ්ඤතො;
බීජානං අභිසඞ්ඛාරො, එතස්සත්ථස්ස සාධකො.
එකසන්තානස්මිං හි ඵලං උප්පජ්ජමානං තත්ථ එකන්තඑකත්තනානත්තානං පටිසිද්ධත්තා අඤ්ඤස්සාති වා අඤ්ඤතොති වා න හොති. එතස්ස ච පනත්ථස්ස බීජානං අභිසඞ්ඛාරො සාධකො. අම්බබීජාදීනං හි අභිසඞ්ඛාරෙසු කතෙසු තස්ස බීජස්ස සන්තානෙ ලද්ධපච්චයො කාලන්තරෙ ඵලවිසෙසො උප්පජ්ජමානො න අඤ්ඤබීජානං, නාපි අඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා උප්පජ්ජති ¶ , න ච තානි බීජානි, තෙ අභිසඞ්ඛාරා වා ඵලට්ඨානං පාපුණන්ති, එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. විජ්ජාසිප්පොසධාදීහි චාපි බාලසරීරෙ උපයුත්තෙහි කාලන්තරෙ වුඩ්ඪසරීරාදීසු ඵලදෙහි අයමත්ථො වෙදිතබ්බො.
යම්පි වුත්තං ‘‘උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියා’’ති, තත්ථ,
ඵලස්සුප්පත්තියා එව, සිද්ධා භුඤ්ජකසම්මුති;
ඵලුප්පාදෙන රුක්ඛස්ස, යථා ඵලති සම්මුති.
යථා හි රුක්ඛසඞ්ඛාතානං ධම්මානං එකදෙසභූතස්ස රුක්ඛඵලස්ස උප්පත්තියා එව රුක්ඛො ඵලතීති වා ඵලිතොති වා වුච්චති, තථා දෙවමනුස්සසඞ්ඛාතානං ඛන්ධානං එකදෙසභූතස්ස උපභොගසඞ්ඛාතස්ස සුඛදුක්ඛඵලස්ස උප්පාදෙනෙව දෙවො, මනුස්සො වා උපභුඤ්ජතීති වා, සුඛිතො, දුක්ඛිතොති වා වුච්චති. තස්මා න එත්ථ අඤ්ඤෙන උපභුඤ්ජකෙන නාම කොචි අත්ථො අත්ථීති.
635. යොපි ¶ වදෙය්ය ‘‘එවං සන්තෙපි එතෙ සඞ්ඛාරා විජ්ජමානා වා ඵලස්ස පච්චයා සියුං, අවිජ්ජමානා වා, යදි ච විජ්ජමානා පවත්තික්ඛණෙයෙව නෙසං විපාකෙන භවිතබ්බං, අථ අවිජ්ජමානා පවත්තිතො පුබ්බෙ පච්ඡා ච නිච්චං ඵලාවහා සියු’’න්ති, සො එවං වත්තබ්බො –
කතත්තා පච්චයා එතෙ, න ච නිච්චං ඵලාවහා;
පාටිභොගාදිකං තත්ථ, වෙදිතබ්බං නිදස්සනං.
කතත්තායෙව හි සඞ්ඛාරා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, න විජ්ජමානත්තා, අවිජ්ජමානත්තා වා. යථාහ – ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’තිආදි (ධ. ස. 431). යථාරහස්ස ච අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හුත්වා න පුන ඵලාවහා හොන්ති විපාකත්තා. එතස්ස චත්ථස්ස විභාවනෙ ඉදං පාටිභොගාදිකං නිදස්සනං වෙදිතබ්බං. යථා හි ලොකෙ යො කස්සචි අත්ථස්ස නිය්යාතනත්ථං පාටිභොගො හොති, භණ්ඩං වා කිණාති, ඉණං වා ගණ්හාති, තස්ස තං කිරියාකරණමත්තමෙව තදත්ථනිය්යාතනාදිම්හි ¶ පච්චයො හොති, න කිරියාය විජ්ජමානත්තං, අවිජ්ජමානත්තං වා, න ච තදත්ථනිය්යාතනාදිතො පරම්පි ධාරකොව හොති. කස්මා? නිය්යාතනාදීනං කතත්තා. එවං කතත්තාව සඞ්ඛාරාපි අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා හොන්ති, න ච යථාරහං ඵලදානතො පරම්පි ඵලාවහා හොන්තීති. එත්තාවතා මිස්සාමිස්සවසෙන ද්වෙධාපි වත්තමානස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස සඞ්ඛාරපච්චයා පවත්ති දීපිතා හොති.
636. ඉදානි සබ්බෙස්වෙව තෙසු බාත්තිංසවිපාකවිඤ්ඤාණෙසු සම්මොහවිඝාතත්ථං,
පටිසන්ධිපවත්තීනං, වසෙනෙතෙ භවාදිසු;
විජානිතබ්බා සඞ්ඛාරා, යථා යෙසඤ්ච පච්චයා.
තත්ථ තයො භවා, චතස්සො යොනියො, පඤ්ච ගතියො, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව සත්තාවාසාති එතෙ භවාදයො නාම. එතෙසු භවාදීසු පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච එතෙ යෙසං විපාකවිඤ්ඤාණානං පච්චයා, යථා ච පච්චයා හොන්ති, තථා විජානිතබ්බාති අත්ථො.
තත්ථ ¶ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ තාව කාමාවචරඅට්ඨචෙතනාභෙදො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අවිසෙසෙන කාමභවෙ සුගතියං නවන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධියං නානක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්වෙධා පච්චයො. රූපාවචරපඤ්චකුසලචෙතනාභෙදො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො රූපභවෙ පටිසන්ධියං එව පඤ්චන්නං.
වුත්තප්පභෙදකාමාවචරො පන කාමභවෙ සුගතියං උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුවජ්ජානං සත්තන්නං පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව ද්වෙධා පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ස්වෙව රූපභවෙ පඤ්චන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. කාමභවෙ පන දුග්ගතියං අට්ඨන්නම්පි පරිත්තවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. තත්ථ නිරයෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස නරකචාරිකාදීසු ඉට්ඨාරම්මණසමායොගෙ සො පච්චයො හොති, තිරච්ඡානෙසු පන පෙතමහිද්ධිකෙසු ච ඉට්ඨාරම්මණං ලබ්භතියෙව.
ස්වෙව කාමභවෙ සුගතියං සොළසන්නම්පි කුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච ¶ පටිසන්ධියඤ්ච. අවිසෙසෙන පන පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො රූපභවෙ දසන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.
ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො කාමභවෙ දුග්ගතියං එකස්ස විඤ්ඤාණස්ස තථෙව පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ. ඡන්නං පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. සත්තන්නම්පි අකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානං පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.
කාමභවෙ පන සුගතියං තෙසංයෙව සත්තන්නං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. රූපභවෙ චතුන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. සො ච ඛො කාමාවචරෙ අනිට්ඨරූපදස්සනසද්දසවනවසෙන, බ්රහ්මලොකෙ පන අනිට්ඨරූපාදයො නාම නත්ථි. තථා කාමාවචරදෙවලොකෙපි.
ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො අරූපභවෙ චතුන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං තථෙව පච්චයො පවත්තෙ ච පටිසන්ධියඤ්ච.
එවං ¶ තාව භවෙසු පටිසන්ධිපවත්තීනං වසෙන එතෙ සඞ්ඛාරා යෙසං පච්චයා, යථා ච පච්චයා හොන්ති, තථා විජානිතබ්බා. එතෙනෙව නයෙන යොනිආදීසුපි වෙදිතබ්බා.
637. තත්රිදං ආදිතො පට්ඨාය මුඛමත්තපකාසනං – ඉමෙසු හි සඞ්ඛාරෙසු යස්මා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො තාව ද්වීසු භවෙසු පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බමත්තනො විපාකං ජනෙති. තථා අණ්ඩජාදීසු චතූසු යොනීසු, දෙවමනුස්සසඞ්ඛාතාසු ද්වීසු ගතීසු, නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීනානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤී-එකත්තකායනානත්තසඤ්ඤී-එකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාසු චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු. අසඤ්ඤසත්තාවාසෙ පනෙස රූපමත්තමෙවාභිසඞ්ඛරොතීති චතූසුයෙව සත්තාවාසෙසු ච පටිසන්ධිං දත්වා සබ්බමත්තනො විපාකං ජනෙති. තස්මා එස එතෙසු ද්වීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, ද්වීසු ගතීසු, චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, චතූසු සත්තාවාසෙසු ච එකවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති යථාසම්භවං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.
අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකස්මිංයෙව කාමභවෙ චතූසු යොනීසු, අවසෙසාසු තීසු ගතීසු ¶ , නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතාය එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා, තාදිසෙයෙව ච එකස්මිං සත්තාවාසෙ පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, තස්මා එස එකස්මිං භවෙ, චතූසු යොනීසු, තීසු ගතීසු, එකිස්සා විඤ්ඤාණට්ඨිතියා, එකම්හි ච සත්තාවාසෙ සත්තන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච.
ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො පන යස්මා එකස්මිංයෙව අරූපභවෙ, එකිස්සා ඔපපාතිකයොනියා, එකිස්සා දෙවගතියා, ආකාසානඤ්චායතනාදිකාසු තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, ආකාසානඤ්චායතනාදිකෙසු ච චතූසු සත්තාවාසෙසු පටිසන්ධිවසෙන විපච්චති, තස්මා එස එකස්මිං භවෙ, එකිස්සා යොනියා, එකිස්සා ගතියා, තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, චතූසු සත්තාවාසෙසු චතුන්නං විඤ්ඤාණානං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති පටිසන්ධියං පවත්තෙ චාති. එවං,
පටිසන්ධිපවත්තීනං ¶ , වසෙනෙතෙ භවාදිසු;
විජානිතබ්බා සඞ්ඛාරා, යථා යෙසඤ්ච පච්චයාති.
අයං ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
විඤ්ඤාණපච්චයානාමරූපපදවිත්ථාරකථා
638. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපපදෙ –
විභාගා නාමරූපානං, භවාදීසු පවත්තිතො;
සඞ්ගහා පච්චයනයා, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
විභාගා නාමරූපානන්ති එත්ථ හි නාමන්ති ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා, රූපන්ති චත්තාරි මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපං. තෙසං විභාගො ඛන්ධනිද්දෙසෙ වුත්තොයෙවාති. එවං තාවෙත්ථ විභාගා නාමරූපානං විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
භවාදීසු පවත්තිතොති එත්ථ ච නාමං එකං සත්තාවාසං ඨපෙත්වා සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසෙසසත්තාවාසෙසු ¶ පවත්තති, රූපං ද්වීසු භවෙසු, චතූසු යොනීසු, පඤ්චසු ගතීසු, පුරිමාසු චතූසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, පඤ්චසු සත්තාවාසෙසු පවත්තති.
එවං පවත්තමානෙ ච එතස්මිං නාමරූපෙ යස්මා අභාවකගබ්භසෙය්යකානං අණ්ඩජානඤ්ච පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුකායදසකවසෙන රූපතො ද්වෙසන්තතිසීසානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො වීසති ධම්මා, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ තෙවීසති ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන එකසන්තතිසීසතො නව රූපධම්මෙ අපනෙත්වා චුද්දස. සභාවකානං භාවදසකං පක්ඛිපිත්වා තෙත්තිංස, තෙසම්පි අග්ගහිතග්ගහණෙන සන්තතිසීසද්වයතො අට්ඨාරස රූපධම්මෙ අපනෙත්වා පන්නරස.
යස්මා ච ඔපපාතිකසත්තෙසු බ්රහ්මකායිකාදීනං පටිසන්ධික්ඛණෙ චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං, ජීවිතින්ද්රියනවකස්ස ච වසෙන රූපතො චත්තාරි සන්තතිසීසානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො එකූනචත්තාලීස ධම්මා, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති ¶ එතෙ බාචත්තාලීස ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන සන්තතිසීසත්තයතො සත්තවීසති ධම්මෙ අපනෙත්වා පන්නරස.
කාමභවෙ පන යස්මා සෙසඔපපාතිකානං, සංසෙදජානං වා සභාවකපරිපුණ්ණායතනානං පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපතො සත්ත සන්තතිසීසානි, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තස්මා තෙසං විත්ථාරෙන රූපරූපතො සත්තති ධම්මා, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති එතෙ තෙසත්තති ධම්මා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බා. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන රූපසන්තතිසීසඡක්කතො චතුපඤ්ඤාස ධම්මෙ අපනෙත්වා එකූනවීසති. එස උක්කංසො. අවකංසෙන පන තංතංරූපසන්තතිසීසවිකලානං තස්ස තස්ස වසෙන හාපෙත්වා හාපෙත්වා සඞ්ඛෙපතො විත්ථාරතො ච පටිසන්ධියං විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපසඞ්ඛා වෙදිතබ්බා.
අරූපීනං පන තයොව අරූපිනො ඛන්ධා. අසඤ්ඤීනං රූපතො ජීවිතින්ද්රියනවකමෙවාති. එස තාව පටිසන්ධියං නයො.
පවත්තෙ පන සබ්බත්ථ රූපප්පවත්තිදෙසෙ පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ පවත්තඋතුතො ¶ උතුසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකං පාතුභවති. පටිසන්ධිචිත්තං පන රූපං න සමුට්ඨාපෙති. තඤ්හි යථා පපාතෙ පතිතපුරිසො පරස්ස පච්චයො හොතුං න සක්කොති, එවං වත්ථුදුබ්බලතාය දුබ්බලත්තා රූපං සමුට්ඨාපෙතුං න සක්කොති. පටිසන්ධිචිත්තතො පන උද්ධං පඨමභවඞ්ගතො පභුති චිත්තසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකං, සද්දපාතුභාවකාලෙ පටිසන්ධික්ඛණතො උද්ධං පවත්තඋතුතො චෙව චිත්තතො ච සද්දනවකං, යෙ පන කබළීකාරාහාරූපජීවිනො ගබ්භසෙය්යකසත්තා, තෙසං,
‘‘යඤ්චස්ස භුඤ්ජති මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං;
තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො නරො’’ති. –
වචනතො මාතරා අජ්ඣොහරිතාහාරෙන අනුගතෙ සරීරෙ, ඔපපාතිකානං සබ්බපඨමං අත්තනො මුඛගතං ඛෙළං අජ්ඣොහරණකාලෙ ආහාරසමුට්ඨානං සුද්ධට්ඨකන්ති ඉදං ආහාරසමුට්ඨානස්ස සුද්ධට්ඨකස්ස, උතුචිත්තසමුට්ඨානානඤ්ච උක්කංසතො ද්වින්නං නවකානං වසෙන ඡබ්බීසතිවිධං, පුබ්බෙ එකෙකචිත්තක්ඛණෙ ¶ තික්ඛත්තුං උප්පජ්ජමානං වුත්තං කම්මසමුට්ඨානඤ්ච සත්තතිවිධන්ති ඡන්නවුතිවිධං රූපං, තයො ච අරූපිනො ඛන්ධාති සමාසතො නවනවුති ධම්මා. යස්මා වා සද්දො අනියතො කදාචිදෙව පාතුභාවතො, තස්මා දුවිධම්පි තං අපනෙත්වා ඉමෙ සත්තනවුති ධම්මා යථාසම්භවං සබ්බසත්තානං විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බං. තෙසං හි සුත්තානම්පි පමත්තානම්පි ඛාදන්තානම්පි පිවන්තානම්පි දිවා ච රත්තිඤ්ච එතෙ විඤ්ඤාණපච්චයා පවත්තන්ති. තඤ්ච නෙසං විඤ්ඤාණපච්චයභාවං පරතො වණ්ණයිස්සාම.
යම්පනෙතමෙත්ථ කම්මජරූපං, තං භවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසෙසු සබ්බපඨමං පතිට්ඨහන්තම්පි තිසමුට්ඨානිකරූපෙන අනුපත්ථද්ධං න සක්කොති සණ්ඨාතුං, නාපි තිසමුට්ඨානිකං තෙන අනුපත්ථද්ධං. අථ ඛො වාතබ්භාහතාපි චතුද්දිසා වවත්ථාපිතා නළකලාපියො විය, ඌමිවෙගබ්භාහතාපි මහාසමුද්දෙ කත්ථචි ලද්ධපතිට්ඨා භින්නවාහනිකා විය ච අඤ්ඤමඤ්ඤුපත්ථද්ධානෙවෙතානි අපතමානානි සණ්ඨහිත්වා එකම්පි වස්සං ද්වෙපි වස්සානි…පෙ… වස්සසතම්පි යාව තෙසං සත්තානං ආයුක්ඛයො වා පුඤ්ඤක්ඛයො වා, තාව පවත්තන්තීති. එවං භවාදීසු පවත්තිතොපෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
639. සඞ්ගහාති එත්ථ ච යං ආරුප්පෙ පවත්තිපටිසන්ධීසු, පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියං විඤ්ඤාණපච්චයා ¶ නාමමෙව, යඤ්ච අසඤ්ඤෙසු සබ්බත්ථ, පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියං විඤ්ඤාණපච්චයා රූපමෙව, යඤ්ච පඤ්චවොකාරභවෙ සබ්බත්ථ විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, තං සබ්බං නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති එවං එකදෙසසරූපෙකසෙසනයෙන සඞ්ගහෙත්වා විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති වෙදිතබ්බං.
අසඤ්ඤෙසු විඤ්ඤාණාභාවා අයුත්තන්ති චෙ, නායුත්තං. ඉදම්පි,
නාමරූපස්ස යං හෙතු, විඤ්ඤාණං තං ද්විධා මතං;
විපාකමවිපාකඤ්ච, යුත්තමෙව යතො ඉදං.
යඤ්හි නාමරූපස්ස හෙතු විඤ්ඤාණං, තං විපාකාවිපාකභෙදතො ද්වෙධා මතං. ඉදඤ්ච අසඤ්ඤසත්තෙසු කම්මසමුට්ඨානත්තා පඤ්චවොකාරභවෙ පවත්තඅභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා රූපං. තථා පඤ්චවොකාරෙ පවත්තියං කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානන්ති යුත්තමෙව ඉදං. එවං සඞ්ගහතොපෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
640. පච්චයනයාති ¶ එත්ථ හි,
නාමස්ස පාකවිඤ්ඤාණං, නවධා හොති පච්චයො;
වත්ථුරූපස්ස නවධා, සෙසරූපස්ස අට්ඨධා.
අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං, හොති රූපස්ස එකධා;
තදඤ්ඤං පන විඤ්ඤාණං, තස්ස තස්ස යථාරහං.
යඤ්හෙතං පටිසන්ධියං පවත්තියං වා විපාකසඞ්ඛාතං නාමං, තස්ස රූපමිස්සස්ස වා අමිස්සස්ස වා පටිසන්ධිකං වා අඤ්ඤං වා විපාකවිඤ්ඤාණං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකාහාරින්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි නවධා පච්චයො හොති.
වත්ථුරූපස්ස පටිසන්ධියං සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකාහාරින්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ¶ නවධා පච්චයො හොති. ඨපෙත්වා පන වත්ථුරූපං සෙසරූපස්ස ඉමෙසු නවසු අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයං අපනෙත්වා සෙසෙහි අට්ඨහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති.
අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං පන අසඤ්ඤසත්තරූපස්ස වා පඤ්චවොකාරභවෙ වා කම්මජස්ස රූපස්ස සුත්තන්තිකපරියායතො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති. අවසෙසං පඨමභවඞ්ගතො පභුති සබ්බම්පි විඤ්ඤාණං තස්ස තස්ස නාමරූපස්ස යථාරහං පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. විත්ථාරතො පන තස්ස පච්චයනයෙ දස්සියමානෙ සබ්බාපි පට්ඨානකථා විත්ථාරෙතබ්බා හොතීති න නං ආරභාම.
තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘පටිසන්ධිනාමරූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතී’’ති? සුත්තතො යුත්තිතො ච. සුත්තෙ හි ‘‘චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. දුකමාතිකා 62) නයෙන බහුධා වෙදනාදීනං විඤ්ඤාණපච්චයතා සිද්ධා. යුත්තිතො පන,
චිත්තජෙන හි රූපෙන, ඉධ දිට්ඨෙන සිජ්ඣති;
අදිට්ඨස්සාපි රූපස්ස, විඤ්ඤාණං පච්චයො ඉති.
චිත්තෙ හි පසන්නෙ අප්පසන්නෙ වා තදනුරූපානි රූපානි උප්පජ්ජමානානි දිට්ඨානි. දිට්ඨෙන ච අදිට්ඨස්ස අනුමානං හොතීති ඉමිනා ඉධ දිට්ඨෙන චිත්තජරූපෙන අදිට්ඨස්සාපි පටිසන්ධිරූපස්ස විඤ්ඤාණං පච්චයො හොතීති ජානිතබ්බමෙතං. කම්මසමුට්ඨානස්සාපි ¶ හි තස්ස චිත්තසමුට්ඨානස්සෙව විඤ්ඤාණපච්චයතා පට්ඨානෙ ආගතාති. එවං පච්චයනයතොපෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.
අයං ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
නාමරූපපච්චයාසළායතනපදවිත්ථාරකථා
නාමං ඛන්ධත්තයං රූපං, භූතවත්ථාදිකං මතං;
කතෙකසෙසං තං තස්ස, තාදිසස්සෙව පච්චයො.
යඤ්හෙතං ¶ සළායතනස්සෙව පච්චයභූතං නාමරූපං, තත්ථ නාමන්ති වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයං, රූපං පන සසන්තතිපරියාපන්නං නියමතො චත්තාරි භූතානි ඡ වත්ථූනි ජීවිතින්ද්රියන්ති එවං භූතවත්ථාදිකං මතන්ති වෙදිතබ්බං. තං පන නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්ච නාමරූපන්ති එවං කතෙකසෙසං ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එවං කතෙකසෙසස්සෙව සළායතනස්ස පච්චයොති වෙදිතබ්බං. කස්මා? යස්මා ආරුප්පෙ නාමමෙව පච්චයො, තඤ්ච ඡට්ඨායතනස්සෙව න අඤ්ඤස්ස. ‘‘නාමපච්චයා ඡට්ඨායතන’’න්ති (විභ. 322) හි විභඞ්ගෙ වුත්තං.
තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං ‘‘නාමරූපං සළායතනස්ස පච්චයො’’ති? නාමරූපභාවෙ භාවතො. තස්ස තස්ස හි නාමස්ස රූපස්ස ච භාවෙ තං තං ආයතනං හොති, න අඤ්ඤථා. සා පනස්ස තබ්භාවභාවිතා පච්චයනයස්මිං යෙව ආවිභවිස්සති. තස්මා,
පටිසන්ධියා පවත්තෙ වා, හොති යං යස්ස පච්චයො;
යථා ච පච්චයො හොති, තථා නෙය්යං විභාවිනා.
තත්රායමත්ථදීපනා –
නාමමෙව හි ආරුප්පෙ, පටිසන්ධිපවත්තිසු;
පච්චයො සත්තධා ඡධා, හොති තං අවකංසතො.
කථං? පටිසන්ධියං තාව අවකංසතො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තවිපාකඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි සත්තධා නාමං ඡට්ඨායතනස්ස පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං ¶ අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති, තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.
පවත්තෙපි විපාකං වුත්තනයෙනෙව පච්චයො හොති, ඉතරං පන අවකංසතො වුත්තප්පකාරෙසු පච්චයෙසු විපාකපච්චයවජ්ජෙහි ඡහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති, තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.
අඤ්ඤස්මිම්පි ¶ භවෙ නාමං, තථෙව පටිසන්ධියං;
ඡට්ඨස්ස ඉතරෙසං තං, ඡහාකාරෙහි පච්චයො.
ආරුප්පතො හි අඤ්ඤස්මිම්පි පඤ්චවොකාරභවෙ තං විපාකනාමං හදයවත්ථුනො සහායං හුත්වා ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස යථා ආරුප්පෙ වුත්තං, තථෙව අවකංසතො සත්තධා පච්චයො හොති. ඉතරෙසං පන තං පඤ්චන්නං චක්ඛායතනාදීනං චතුමහාභූතසහායං හුත්වා සහජාතනිස්සයවිපාකවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡහාකාරෙහි පච්චයො හොති. කිඤ්චි පනෙත්ථ හෙතුපච්චයෙන, කිඤ්චි ආහාරපච්චයෙනාති එවං අඤ්ඤථාපි පච්චයො හොති, තස්ස වසෙන උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.
පවත්තෙපි තථා හොති, පාකං පාකස්ස පච්චයො;
අපාකං අවිපාකස්ස, ඡධා ඡට්ඨස්ස පච්චයො.
පවත්තෙපි හි පඤ්චවොකාරභවෙ යථා පටිසන්ධියං, තථෙව විපාකනාමං විපාකස්ස ඡට්ඨායතනස්ස අවකංසතො සත්තධා පච්චයො හොති. අවිපාකං පන අවිපාකස්ස ඡට්ඨස්ස අවකංසතොව තතො විපාකපච්චයං අපනෙත්වා ඡධා පච්චයො හොති. වුත්තනයෙනෙව පනෙත්ථ උක්කංසාවකංසො වෙදිතබ්බො.
තත්ථෙව සෙසපඤ්චන්නං, විපාකං පච්චයො භවෙ;
චතුධා අවිපාකම්පි, එවමෙව පකාසිතං.
තත්ථෙව හි පවත්තෙ සෙසානං චක්ඛායතනාදීනං පඤ්චන්නං චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකං ඉතරම්පි විපාකනාමං පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි චතුධා පච්චයො හොති. යථා ච විපාකං, අවිපාකම්පි එවමෙව පකාසිතං. තස්මා කුසලාදිභෙදම්පි තෙසං චතුධා පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බං. එවං ¶ තාව නාමමෙව පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා යස්ස යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති, යථා ච පච්චයො හොති, තථා වෙදිතබ්බං.
රූපං පනෙත්ථ ආරුප්පෙ, භවෙ භවති පච්චයො;
න එකායතනස්සාපි, පඤ්චක්ඛන්ධභවෙ පන.
රූපතො ¶ සන්ධියං වත්ථු, ඡධා ඡට්ඨස්ස පච්චයො;
භූතානි චතුධා හොන්ති, පඤ්චන්නං අවිසෙසතො.
රූපතො හි පටිසන්ධියං වත්ථුරූපං ඡට්ඨස්ස මනායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි ඡධා පච්චයො හොති. චත්තාරි පන භූතානි අවිසෙසතො පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච යං යං ආයතනං උප්පජ්ජති, තස්ස තස්ස වසෙන පඤ්චන්නම්පි චක්ඛායතනාදීනං සහජාතනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි චතුධා පච්චයා හොන්ති.
තිධා ජීවිතමෙතෙසං, ආහාරො ච පවත්තියං;
තානෙව ඡධා ඡට්ඨස්ස, වත්ථු තස්සෙව පඤ්චධා.
එතෙසං පන චක්ඛාදීනං පඤ්චන්නං පටිසන්ධියං පවත්තෙ ච අත්ථි අවිගතඉන්ද්රියවසෙන රූපජීවිතං තිධා පච්චයො හොති. ආහාරො ච අත්ථිඅවිගතාහාරවසෙන තිවිධා පච්චයො හොති, සො ච ඛො යෙ සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තෙසං ආහාරානුගතෙ කායෙ පවත්තියංයෙව, නො පටිසන්ධියං. තානි පන පඤ්ච චක්ඛායතනාදීනි ඡට්ඨස්ස චක්ඛු සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතස්ස මනායතනස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡහාකාරෙහි පච්චයා හොන්ති පවත්තෙ, නො පටිසන්ධියං. ඨපෙත්වා පන පඤ්චවිඤ්ඤාණානි තස්සෙව අවසෙසමනායතනස්ස වත්ථුරූපං නිස්සයපුරෙජාතවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන පඤ්චධා පච්චයො හොති පවත්තෙයෙව, නො පටිසන්ධියං. එවං රූපමෙව පටිසන්ධියං පවත්තෙ වා යස්ස යස්ස ආයතනස්ස පච්චයො හොති, යථා ච පච්චයො හොති, තථා වෙදිතබ්බං.
නාමරූපං පනුභයං, හොති යං යස්ස පච්චයො;
යථා ච තම්පි සබ්බත්ථ, විඤ්ඤාතබ්බං විභාවිනා.
සෙය්යථිදං ¶ . පටිසන්ධියං තාව පඤ්චවොකාරභවෙ ඛන්ධත්තයවත්ථුරූපසඞ්ඛාතං නාමරූපං ඡට්ඨායතනස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකසම්පයුත්තවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතපච්චයාදීහි පච්චයො හොතීති. ඉදමෙත්ථ මුඛමත්තං. වුත්තනයානුසාරෙන පන සක්කා සබ්බං යොජෙතුන්ති න එත්ථ විත්ථාරො දස්සිතොති.
අයං ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
සළායතනපච්චයාඵස්සපදවිත්ථාරකථා
642. සළායතනපච්චයා ¶ ඵස්සපදෙ –
සළෙව ඵස්සා සඞ්ඛෙපා, චක්ඛුසම්ඵස්සආදයො;
විඤ්ඤාණමිව බාත්තිංස, විත්ථාරෙන භවන්ති තෙ.
සඞ්ඛෙපෙන හි සළායතනපච්චයා ඵස්සොති චක්ඛුසම්ඵස්සො, සොතසම්ඵස්සො, ඝානසම්ඵස්සො, ජිව්හාසම්ඵස්සො, කායසම්ඵස්සො, මනොසම්ඵස්සොති ඉමෙ චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො ඡ එව ඵස්සා භවන්ති. විත්ථාරෙන පන චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො පඤ්ච කුසලවිපාකා, පඤ්ච අකුසලවිපාකාති දස, සෙසා බාවීසති-ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා ච බාවීසතීති එවං සබ්බෙපි සඞ්ඛාරපච්චයා වුත්තවිඤ්ඤාණමිව බාත්තිංස හොන්ති.
යං පනෙතස්ස බාත්තිංසවිධස්සාපි ඵස්සස්ස පච්චයො සළායතනං, තත්ථ,
ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං, චක්ඛාදිං බාහිරෙහිපි;
සළායතනමිච්ඡන්ති, ඡහි සද්ධිං විචක්ඛණා.
තත්ථ යෙ තාව ‘‘උපාදිණ්ණකපවත්තිකථා අය’’න්ති සකසන්තතිපරියාපන්නමෙව පච්චයං පච්චයුප්පන්නඤ්ච දීපෙන්ති, තෙ ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති (විභ. 322) පාළිඅනුසාරතො ආරුප්පෙ ඡට්ඨායතනඤ්ච, අඤ්ඤත්ථ සබ්බසඞ්ගහතො සළායතනඤ්ච ඵස්සස්ස පච්චයොති එකදෙසසරූපෙකසෙසං කත්වා ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං චක්ඛාදිං සළායතනන්ති ඉච්ඡන්ති. තඤ්හි ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
යෙ පන පච්චයුප්පන්නමෙව එකසන්තතිපරියාපන්නං දීපෙන්ති, පච්චයං පන භින්නසන්තානම්පි, තෙ යං යං ආයතනං ඵස්සස්ස පච්චයො හොති, තං සබ්බම්පි ¶ දීපෙන්තා බාහිරම්පි පරිග්ගහෙත්වා තදෙව ඡට්ඨෙන සහ අජ්ඣත්තං බාහිරෙහිපි රූපායතනාදීහි සද්ධිං සළායතනන්ති ඉච්ඡන්ති. තම්පි හි ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එතෙසං එකසෙසෙ කතෙ සළායතනන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති.
එත්ථාහ ¶ – න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොති, නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා, අයඤ්ච සළායතනපච්චයා ඵස්සොති එකොව වුත්තො, සො කස්මාති. තත්රිදං විස්සජ්ජනං – සච්චමෙතං, සබ්බෙහි එකො, එකම්හා වා සබ්බෙ න සම්භොන්ති, සම්භොති පන අනෙකෙහි එකො. යථා චක්ඛුසම්ඵස්සො චක්ඛායතනා රූපායතනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා මනායතනා අවසෙසසම්පයුත්තධම්මායතනා චාති එවං සබ්බත්ථ යථානුරූපං යොජෙතබ්බං. තස්මා එව හි,
එකොපනෙකායතනප්පභවො ඉති දීපිතො;
ඵස්සොයං එකවචනනිද්දෙසෙනීධ තාදිනා.
එකවචනනිද්දෙසෙනාති සළායතනපච්චයා ඵස්සොති ඉමිනා එකවචනනිද්දෙසෙන අනෙකෙහි ආයතනෙහි එකො ඵස්සො හොතීති තාදිනා දීපිතොති අත්ථො. ආයතනෙසු පන,
ඡධා පඤ්ච තතො එකං, නවධා බාහිරානි ඡ;
යථාසම්භවමෙතස්ස, පච්චයත්තෙ විභාවයෙ.
තත්රායං විභාවනා – චක්ඛායතනාදීනි තාව පඤ්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදිභෙදතො පඤ්චවිධස්ස ඵස්සස්ස නිස්සයපුරෙජාතින්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන ඡධා පච්චයා හොන්ති. තතො පරං එකං විපාකමනායතනං අනෙකභෙදස්ස විපාකමනොසම්ඵස්සස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකාහාරඉන්ද්රියසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන නවධා පච්චයො හොති. බාහිරෙසු පන රූපායතනං චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන චතුධා පච්චයො හොති. තථා සද්දායතනාදීනි සොතසම්ඵස්සාදීනං. මනොසම්ඵස්සස්ස පන තානි ච ධම්මායතනඤ්ච තථා ච ¶ ආරම්මණපච්චයමත්තෙනෙව චාති එවං බාහිරානි ඡ යථාසම්භවමෙතස්ස පච්චයත්තෙ විභාවයෙති.
අයං ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
ඵස්සපච්චයාවෙදනාපදවිත්ථාරකථා
ද්වාරතො ¶ වෙදනා වුත්තා, චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිකා;
සළෙව තා පභෙදෙන, එකූනනවුතී මතා.
එතස්සපි පදස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා. සොත… ඝාන… ජිව්හා… කාය… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා’’ති (විභ. 231) එවං ද්වාරතො සළෙව වෙදනා වුත්තා, තා පන පභෙදෙන එකූනනවුතියා චිත්තෙහි සම්පයුත්තත්තා එකූනනවුති මතා.
වෙදනාසු පනෙතාසු, ඉධ බාත්තිංස වෙදනා;
විපාකචිත්තයුත්තාව, අධිප්පෙතාති භාසිතා.
අට්ඨධා තත්ථ පඤ්චන්නං, පඤ්චද්වාරම්හි පච්චයො;
සෙසානං එකධා ඵස්සො, මනොද්වාරෙපි සො තථා.
තත්ථ හි පඤ්චද්වාරෙ චක්ඛුපසාදාදිවත්ථුකානං පඤ්චන්නං වෙදනානං චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයවිපාකආහාරසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන අට්ඨධා පච්චයො හොති. සෙසානං පන එකෙකස්මිං ද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනසන්තීරණතදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං සො චක්ඛුසම්ඵස්සාදිකො ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති.
මනොද්වාරෙපි සො තථාති මනොද්වාරෙපි හි තදාරම්මණවසෙන පවත්තානං කාමාවචරවිපාකවෙදනානං සො සහජාතමනොසම්ඵස්සසඞ්ඛාතො ඵස්සො තථෙව අට්ඨධා පච්චයො හොති, පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තානං තෙභූමකවිපාකවෙදනානම්පි. යා පන තා මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන ¶ පවත්තා කාමාවචරවෙදනා, තාසං මනොද්වාරාවජ්ජනසම්පයුත්තො මනොසම්ඵස්සො උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොතීති.
අයං ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
වෙදනාපච්චයාතණ්හාපදවිත්ථාරකථා
644. වෙදනාපච්චයා ¶ තණ්හාපදෙ –
රූපතණ්හාදිභෙදෙන, ඡ තණ්හා ඉධ දීපිතා;
එකෙකා තිවිධා තත්ථ, පවත්තාකාරතො මතා.
ඉමස්මිං හි පදෙ සෙට්ඨිපුත්තො බ්රාහ්මණපුත්තොති පිතිතො නාමවසෙන පුත්තො විය ‘‘රූපතණ්හා. සද්ද… ගන්ධ… රස… ඵොට්ඨබ්බ… ධම්මතණ්හා’’ති (විභ. 232) ආරම්මණතො නාමවසෙන විභඞ්ගෙ ඡ තණ්හා දීපිතා.
තාසු පන තණ්හාසු එකෙකා තණ්හා පවත්තිආකාරතො කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හාති එවං තිවිධා මතා. රූපතණ්හායෙව හි යදා චක්ඛුස්ස ආපාථමාගතං රූපාරම්මණං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයමානා පවත්තති, තදා කාමතණ්හා නාම හොති. යදා තදෙවාරම්මණං ‘‘ධුවං සස්සත’’න්ති පවත්තාය සස්සතදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා භවතණ්හා නාම හොති. සස්සතදිට්ඨිසහගතො හි රාගො භවතණ්හාති වුච්චති. යදා පන තදෙවාරම්මණං ‘‘උච්ඡිජ්ජති විනස්සතී’’ති පවත්තාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා විභවතණ්හා නාම හොති. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො හි රාගො විභවතණ්හාති වුච්චති. එස නයො සද්දතණ්හාදීසුපීති. එතා අට්ඨාරස තණ්හා හොන්ති.
තා අජ්ඣත්තරූපාදීසු අට්ඨාරස, බහිද්ධා අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස. ඉති අතීතා ඡත්තිංස, අනාගතා ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නා ඡත්තිංසාති අට්ඨසතං තණ්හා හොන්ති. තා පුන සඞ්ඛෙප්පමාණා රූපාදිආරම්මණවසෙන ඡ, කාමතණ්හාදිවසෙන වා තිස්සොව තණ්හා හොන්තීති වෙදිතබ්බා.
යස්මා පනිමෙ සත්තා පුත්තං අස්සාදෙත්වා පුත්තෙ මමත්තෙන ධාතියා විය රූපාදිආරම්මණවසෙන උප්පජ්ජමානං වෙදනං අස්සාදෙත්වා වෙදනාය මමත්තෙන ¶ රූපාදිආරම්මණදායකානං චිත්තකාර-ගන්ධබ්බ-ගන්ධික-සූද-තන්තවායරසායනවිධායකවෙජ්ජාදීනං මහාසක්කාරං කරොන්ති. තස්මා සබ්බාපෙසා වෙදනාපච්චයා තණ්හා හොතීති වෙදිතබ්බා.
යස්මා ¶ චෙත්ථ අධිප්පෙතා, විපාකසුඛවෙදනා;
එකාව එකධාවෙසා, තස්මා තණ්හාය පච්චයො.
එකධාති උපනිස්සයපච්චයෙනෙව පච්චයො හොති. යස්මා වා,
දුක්ඛී සුඛං පත්ථයති, සුඛී භිය්යොපි ඉච්ඡති;
උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතා.
තණ්හාය පච්චයා තස්මා, හොන්ති තිස්සොපි වෙදනා;
වෙදනාපච්චයා තණ්හා, ඉති වුත්තා මහෙසිනා.
වෙදනාපච්චයා චාපි, යස්මා නානුසයං විනා;
හොති තස්මා න සා හොති, බ්රාහ්මණස්ස වුසීමතොති.
අයං ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
තණ්හාපච්චයාඋපාදානපදවිත්ථාරකථා
උපාදානානි චත්තාරි, තානි අත්ථවිභාගතො;
ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා, කමතො ච විභාවයෙ.
තත්රායං විභාවනා – කාමුපාදානං, දිට්ඨුපාදානං, සීලබ්බතුපාදානං, අත්තවාදුපාදානන්ති ඉමානි තාවෙත්ථ චත්තාරි උපාදානානි. තෙසං අයං අත්ථවිභාගො – වත්ථුසඞ්ඛාතං කාමං උපාදියතීති කාමුපාදානං, කාමො ච සො උපාදානඤ්චාතිපි කාමුපාදානං. උපාදානන්ති දළ්හග්ගහණං. දළ්හත්ථො හෙත්ථ උපසද්දො උපායාසඋපකට්ඨාදීසු විය. තථා දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං. දිට්ඨිං උපාදියතීති වා දිට්ඨුපාදානං. ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදීසු ¶ (දී. නි. 1.31) හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියති. තථා සීලබ්බතං උපාදියතීති සීලබ්බතුපාදානං. සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චාතිපි සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි හි ‘‘එවං සුද්ධී’’ති අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානි. තථා වදන්ති එතෙනාති වාදො. උපාදියන්ති ¶ එතෙනාති උපාදානං. කිං වදන්ති, උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං. අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තාති උපාදියන්ති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං. අයං තාව තෙසං අත්ථවිභාගො.
ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙ පන කාමුපාදානං තාව ‘‘තත්ථ කතමං කාමුපාදානං? යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො කාමනන්දී කාමතණ්හා කාමස්නෙහො කාමපරිළාහො කාමමුච්ඡා කාමජ්ඣොසානං, ඉදං වුච්චති කාමුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1220; විභ. 938) ආගතත්තා සඞ්ඛෙපතො තණ්හාදළ්හත්තං වුච්චති. තණ්හාදළ්හත්තං නාම පුරිමතණ්හාඋපනිස්සයපච්චයෙන දළ්හසම්භූතා උත්තරතණ්හාව. කෙචි පනාහු ‘‘අප්පත්තවිසයපත්ථනා තණ්හා අන්ධකාරෙ චොරස්ස හත්ථප්පසාරණං විය, සම්පත්තවිසයග්ගහණං උපාදානං තස්සෙව භණ්ඩග්ගහණං විය. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතාපටිපක්ඛා ච තෙ ධම්මා. තථා පරියෙසනාරක්ඛදුක්ඛමූලා’’ති. සෙසුපාදානත්තයං පන සඞ්ඛෙපතො දිට්ඨිමත්තමෙව.
විත්ථාරතො පන පුබ්බෙ රූපාදීසු වුත්තඅට්ඨසතප්පභෙදායපි තණ්හාය දළ්හභාවො කාමුපාදානං. දසවත්ථුකා මිච්ඡාදිට්ඨි දිට්ඨුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං දිට්ඨුපාදානං? නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨං…පෙ… සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති යා එවරූපා දිට්ඨි…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො. ඉදං වුච්චති දිට්ඨුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1221; විභ. 938). සීලබ්බතෙහි සුද්ධීති පරාමසනං පන සීලබ්බතුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං සීලබ්බතුපාදානං? සීලෙන සුද්ධි, වතෙන සුද්ධි, සීලබ්බතෙන සුද්ධීති යා එවරූපා දිට්ඨි…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො. ඉදං වුච්චති සීලබ්බතුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1222; විභ. 938). වීසතිවත්ථුකා සක්කායදිට්ඨි අත්තවාදුපාදානං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමං අත්තවාදුපාදානං? ඉධ අස්සුතවා පුථුජ්ජනො…පෙ… සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති…පෙ… විපරියෙසග්ගාහො, ඉදං වුච්චති අත්තවාදුපාදාන’’න්ති (ධ. ස. 1223; විභ. 938). අයමෙත්ථ ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරො.
කමතොති එත්ථ පන තිවිධො කමො උප්පත්තික්කමො පහානක්කමො දෙසනාක්කමො ච. තත්ථ අනමතග්ගෙ ¶ සංසාරෙ ඉමස්ස පඨමං උප්පත්තීති අභාවතො කිලෙසානං නිප්පරියායෙන උප්පත්තික්කමො න වුච්චති. පරියායෙන පන යෙභුය්යෙන එකස්මිං භවෙ අත්තග්ගාහපුබ්බඞ්ගමො සස්සතුච්ඡෙදාභිනිවෙසො, තතො ‘‘සස්සතො අයං අත්තා’’ති ගණ්හතො අත්තවිසුද්ධත්ථං සීලබ්බතුපාදානං, ‘‘උච්ඡිජ්ජතී’’ති ගණ්හතො පරලොකනිරපෙක්ඛස්ස කාමුපාදානන්ති ¶ එවං පඨමං අත්තවාදුපාදානං, තතො දිට්ඨිසීලබ්බතකාමුපාදානානීති අයමෙතෙසං එකස්මිං භවෙ උප්පත්තික්කමො.
දිට්ඨුපාදානාදීනි චෙත්ථ පඨමං පහීයන්ති සොතාපත්තිමග්ගවජ්ඣත්තා. කාමුපාදානං පච්ඡා, අරහත්තමග්ගවජ්ඣත්තාති අයමෙතෙසං පහානක්කමො.
මහාවිසයත්තා පන පාකටත්තා ච එතෙසු කාමුපාදානං පඨමං දෙසිතං. මහාවිසයං හි තං අට්ඨචිත්තසම්පයොගා, අප්පවිසයානි ඉතරානි චතුචිත්තසම්පයොගා, යෙභුය්යෙන ච ආලයරාමත්තා පජාය පාකටං කාමුපාදානං, න ඉතරානි. කාමුපාදාන වා කාමානං සමධිගමත්ථං කොතූහලමඞ්ගලාදිබහුලො හොති, සාස්ස දිට්ඨීති තදනන්තරං දිට්ඨුපාදානං, තං පභිජ්ජමානං සීලබ්බතඅත්තවාදුපාදානවසෙන දුවිධං හොති. තස්මිං ද්වයෙ ගොකිරියං කුක්කුරකිරියං වා දිස්වාපි වෙදිතබ්බතො ඔළාරිකන්ති සීලබ්බතුපාදානං පඨමං දෙසිතං. සුඛුමත්තා අන්තෙ අත්තවාදුපාදානන්ති අයමෙතෙසං දෙසනාක්කමො.
තණ්හා ච පුරිමස්සෙත්ථ, එකධා හොති පච්චයො;
සත්තධා අට්ඨධා වාපි, හොති සෙසත්තයස්ස සා.
එත්ථ ච එවං දෙසිතෙ උපාදානචතුක්කෙ පුරිමස්ස කාමුපාදානස්ස කාමතණ්හා උපනිස්සයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති, තණ්හාභිනන්දිතෙසු විසයෙසු උප්පත්තිතො. සෙසත්තයස්ස පන සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුවසෙන සත්තධා වා, උපනිස්සයෙන සහ අට්ඨධා වාපි පච්චයො හොති. යදා ච සා උපනිස්සයවසෙන පච්චයො හොති, තදා අසහජාතාව හොතීති.
අයං ‘‘තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
උපාදානපච්චයාභවපදවිත්ථාරකථා
646. උපාදානපච්චයා ¶ භවපදෙ –
අත්ථතො ධම්මතො චෙව, සාත්ථතො භෙදසඞ්ගහා;
යං යස්ස පච්චයො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
තත්ථ ¶ භවතීති භවො. සො කම්මභවො උපපත්තිභවො චාති දුවිධො හොති. යථාහ – ‘‘භවො දුවිධෙන අත්ථි කම්මභවො, අත්ථි උපපත්තිභවො’’ති (විභ. 234). තත්ථ කම්මමෙව භවො කම්මභවො, තථා උපපත්තියෙව භවො උපපත්තිභවො. එත්ථ ච උපපත්ති භවතීති භවො. කම්මං පන යථා සුඛකාරණත්තා ‘‘සුඛො බුද්ධානං උප්පාදො’’ති (ධ. ප. 194) වුත්තො, එවං භවකාරණත්තා ඵලවොහාරෙන භවොති වෙදිතබ්බන්ති. එවං තාවෙත්ථ අත්ථතො විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
647. ධම්මතො පන කම්මභවො තාව සඞ්ඛෙපතො චෙතනා චෙව චෙතනාසම්පයුත්තා ච අභිජ්ඣාදයො කම්මසඞ්ඛාතා ධම්මා. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමො කම්මභවො? පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො (විභ. 234) පරිත්තභූමකො වා මහාභූමකො වා, අයං වුච්චති කම්මභවො. සබ්බම්පි භවගාමිකම්මං කම්මභවො’’ති (විභ. 234). එත්ථ හි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොති තෙරස චෙතනා. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොති ද්වාදස. ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරොති චතස්සො චෙතනා. එවං පරිත්තභූමකො වා මහාභූමකො වාති එතෙන තාසංයෙව චෙතනානං මන්දබහුවිපාකතා වුත්තා. සබ්බම්පි භවගාමිකම්මන්ති ඉමිනා පන චෙතනාසම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො වුත්තා.
උපපත්තිභවො පන සඞ්ඛෙපතො කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා, පභෙදතො නවවිධො හොති. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමො උපපත්තිභවො? කාමභවො රූපභවො අරූපභවො සඤ්ඤාභවො අසඤ්ඤාභවො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො, එකවොකාරභවො චතුවොකාරභවො පඤ්චවොකාරභවො, අයං වුච්චති උපපත්තිභවො’’ති (විභ. 234). තත්ථ කාමසඞ්ඛාතො භවො කාමභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. සඤ්ඤාවතං භවො, සඤ්ඤා වා එත්ථ භවෙ අත්ථීති සඤ්ඤාභවො. විපරියායෙන අසඤ්ඤාභවො. ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවා සුඛුමාය ච භාවා නෙවසඤ්ඤා, නාසඤ්ඤා අස්මිං ¶ භවෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො. එකෙන රූපක්ඛන්ධෙන වොකිණ්ණො භවො එකවොකාරභවො. එකො වා වොකාරො අස්ස භවස්සාති එකවොකාරභවො. එස නයො චතුවොකාරපඤ්චවොකාරභවෙසු. තත්ථ කාමභවො පඤ්ච උපාදිණ්ණක්ඛන්ධා. තථා රූපභවො. අරූපභවො චත්තාරො ¶ , සඤ්ඤාභවො පඤ්ච. අසඤ්ඤාභවො එකො උපාදිණ්ණක්ඛන්ධො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො චත්තාරො. එකවොකාරභවාදයො එකචතුපඤ්චක්ඛන්ධා උපාදිණ්ණක්ඛන්ධෙහීති එවමෙත්ථ ධම්මතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
648. සාත්ථතොති යථා ච භවනිද්දෙසෙ, තථෙව කාමං සඞ්ඛාරනිද්දෙසෙපි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොව වුත්තා, එවං සන්තෙපි පුරිමෙ අතීතකම්මවසෙන ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයත්තා, ඉමෙ පච්චුප්පන්නකම්මවසෙන ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයත්තාති පුනවචනං සාත්ථකමෙව, පුබ්බෙ වා ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’ති (විභ. 226) එවමාදිනා නයෙන චෙතනාව සඞ්ඛාරාති වුත්තා. ඉධ පන ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්ම’’න්ති (විභ. 234) වචනතො චෙතනාසම්පයුත්තාපි. පුබ්බෙ ච විඤ්ඤාණපච්චයමෙව කම්මං ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තං. ඉදානි අසඤ්ඤාභවනිබ්බත්තකම්පි. කිං වා බහුනා, ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොව කුසලාකුසලා ධම්මා වුත්තා. ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති ඉධ පන උපපත්තිභවස්සාපි සඞ්ගහිතත්තා කුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා වුත්තා. තස්මා සබ්බථාපි සාත්ථකමෙවිදං පුනවචනන්ති එවමෙත්ථ සාත්ථතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
649. භෙදසඞ්ගහාති උපාදානපච්චයා භවස්ස භෙදතො චෙව සඞ්ගහතො ච. යඤ්හි කාමුපාදානපච්චයා කාමභවනිබ්බත්තකං කම්මං කරීයති, සො කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. එවං කාමුපාදානපච්චයා ද්වෙ කාමභවා, තදන්තොගධා ච සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා, ද්වෙ රූපභවා, තදන්තොගධා ච සඤ්ඤාභවඅසඤ්ඤාභවඑකවොකාරභවපඤ්චවොකාරභවා, ද්වෙ අරූපභවා, තදන්තොගධා ච සඤ්ඤාභවනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවචතුවොකාරභවාති සද්ධිං අන්තොගධෙහි ඡ භවා. යථා ච කාමුපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ඡ භවා. තථා සෙසුපාදානපච්චයාපීති එවං උපාදානපච්චයා භෙදතො සද්ධිං අන්තොගධෙහි චතුවීසති භවා.
සඞ්ගහතො පන කම්මභවං උපපත්තිභවඤ්ච එකතො කත්වා කාමුපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ¶ එකො කාමභවො. තථා රූපාරූපභවාති තයො භවා. තථා සෙසුපාදානපච්චයා පීති. එවං උපාදානපච්චයා සඞ්ගහතො සද්ධිං අන්තොගධෙහි ද්වාදස භවා. අපිච ¶ අවිසෙසෙන උපාදානපච්චයා කාමභවූපගං කම්මං කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. එස නයො රූපාරූපභවෙසු. එවං උපාදානපච්චයා සද්ධිං අන්තොගධෙහි ද්වෙ කාමභවා, ද්වෙ රූපභවා, ද්වෙ අරූපභවාති අපරෙන පරියායෙන සඞ්ගහතො ඡ භවා. කම්මභවඋපපත්තිභවභෙදං වා අනුපගම්ම සද්ධිං අන්තොගධෙහි කාමභවාදිවසෙන තයො භවා හොන්ති. කාමභවාදිභෙදම්පි අනුපගම්ම කම්මභවඋපපත්තිභවවසෙන ද්වෙ භවා හොන්ති. කම්මුපපත්තිභෙදඤ්චාපි අනුපගම්ම උපාදානපච්චයා භවොති භවවසෙන එකොව භවො හොතීති එවමෙත්ථ උපාදානපච්චයස්ස භවස්ස භෙදසඞ්ගහාපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
650. යං යස්ස පච්චයො චෙවාති යඤ්චෙත්ථ උපාදානං යස්ස පච්චයො හොති, තතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති අත්ථො. කිං පනෙත්ථ කස්ස පච්චයො හොති? යංකිඤ්චි යස්ස කස්සචි පච්චයො හොතියෙව. උම්මත්තකො විය හි පුථුජ්ජනො. සො ඉදං යුත්තං ඉදං අයුත්තන්ති අවිචාරෙත්වා යස්ස කස්සචි උපාදානස්ස වසෙන යංකිඤ්චි භවං පත්ථෙත්වා යංකිඤ්චි කම්මං කරොතියෙව. තස්මා යදෙකච්චෙ සීලබ්බතුපාදානෙන රූපාරූපභවා න හොන්තීති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. සබ්බෙන පන සබ්බො හොතීති ගහෙතබ්බං.
සෙය්යථිදං – ඉධෙකච්චො අනුස්සවවසෙන වා දිට්ඨානුසාරෙන වා ‘‘කාමා නාමෙතෙ මනුස්සලොකෙ චෙව ඛත්තියමහාසාලකුලාදීසු, ඡ කාමාවචරදෙවලොකෙ ච සමිද්ධා’’ති චින්තෙත්වා තෙසං අධිගමත්ථං අසද්ධම්මස්සවනාදීහි වඤ්චිතො ‘‘ඉමිනා කම්මෙන කාමා සම්පජ්ජන්තී’’ති මඤ්ඤමානො කාමුපාදානවසෙන කායදුච්චරිතාදීනිපි කරොති, සො දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උපපජ්ජති. සන්දිට්ඨිකෙ වා පන කාමෙ පත්ථයමානො පටිලද්ධෙ ච ගොපයමානො කාමුපාදානවසෙන කායදුච්චරිතාදීනි කරොති, සො දුච්චරිතපාරිපූරියා අපායෙ උපපජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො. කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව.
අපරො ¶ පන සද්ධම්මස්සවනාදීහි උපබ්රූහිතඤාණො ‘‘ඉමිනා කම්මෙන කාමා සම්පජ්ජන්තී’’ති මඤ්ඤමානො කාමුපාදානවසෙන කායසුචරිතාදීනි කරොති. සො සුචරිතපාරිපූරියා ¶ දෙවෙසු වා මනුස්සෙසු වා උපපජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො. කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව. ඉති කාමුපාදානං සප්පභෙදස්ස සාන්තොගධස්ස කාමභවස්ස පච්චයො හොති.
අපරො ‘‘රූපාරූපභවෙසු තතො සමිද්ධතරා කාමා’’ති සුත්වා පරිකප්පෙත්වා වා කාමුපාදානවසෙනෙව රූපාරූපසමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා සමාපත්තිබලෙන රූපාරූපබ්රහ්මලොකෙ උපපජ්ජති. තත්රාස්ස උපපත්තිහෙතුභූතං කම්මං කම්මභවො. කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤා-අසඤ්ඤා-නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා-එක-චතු-පඤ්චවොකාරභවා පන තදන්තොගධා එව. ඉති කාමුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං රූපාරූපභවානම්පි පච්චයො හොති.
අපරො ‘‘අයං අත්තා නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං උච්ඡින්නෙ සුඋච්ඡින්නො හොතී’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදාය තදුපගං කම්මං කරොති, තස්ස තං කම්මං කම්මභවො. කම්මාභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති දිට්ඨුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණම්පි කාමරූපාරූපභවානං පච්චයො හොති.
අපරො ‘‘අයං අත්තා නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං සුඛී හොති විගතපරිළාහො’’ති අත්තවාදුපාදානෙන තදුපගං කම්මං කරොති, තස්ස තං කම්මං කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති අත්තවාදුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණං භවානං පච්චයො හොති.
අපරො ‘‘ඉදං සීලබ්බතං නාම කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ වා රූපාරූපභවානං වා අඤ්ඤතරස්මිං පරිපූරෙන්තස්ස සුඛං පාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති සීලබ්බතුපාදානවසෙන තදුපගං කම්මං කරොති, තස්ස තං කම්මං කම්මභවො. තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවො. සඤ්ඤාභවාදයො පන තදන්තොගධා එව. ඉති සීලබ්බතුපාදානං සප්පභෙදානං සාන්තොගධානං තිණ්ණං භවානං පච්චයො හොති. එවමෙත්ථ යං යස්ස පච්චයො හොති, තතොපි විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.
කිං පනෙත්ථ ¶ කස්ස භවස්ස කථං පච්චයො හොතීති චෙ?
රූපාරූපභවානං ¶ , උපනිස්සයපච්චයො උපාදානං;
සහජාතාදීහිපි තං, කාමභවස්සාති විඤ්ඤෙය්යං.
රූපාරූපභවානං හි, කාමභවපරියාපන්නස්ස ච කම්මභවෙ කුසලකම්මස්සෙව, උපපත්තිභවස්ස චෙතං චතුබ්බිධම්පි උපාදානං උපනිස්සයපච්චයවසෙන එකධාව පච්චයො හොති. කාමභවෙ අත්තනා සම්පයුත්තාකුසලකම්මභවස්ස සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයසම්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතහෙතුපච්චයප්පභෙදෙහි සහජාතාදීහි පච්චයො හොති. විප්පයුත්තස්ස පන උපනිස්සයපච්චයෙනෙවාති.
අයං ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති පදස්මිං විත්ථාරකථා.
භවපච්චයාජාතිආදිවිත්ථාරකථා
651. භවපච්චයා ජාතීතිආදීසු ජාතිආදීනං විනිච්ඡයො සච්චනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. භවොති පනෙත්ථ කම්මභවොව අධිප්පෙතො. සො හි ජාතියා පච්චයො, න උපපත්තිභවො. සො ච පන කම්මපච්චයඋපනිස්සයපච්චයවසෙන ද්වෙධා පච්චයො හොතීති.
තත්ථ සියා – කථං පනෙතං ජානිතබ්බං භවො ජාතියා පච්චයොති චෙ? බාහිරපච්චයසමත්තෙපි හීනපණීතතාදිවිසෙසදස්සනතො. බාහිරානං හි ජනකජනනීසුක්කසොණිතාහාරාදීනං පච්චයානං සමත්තෙපි සත්තානං යමකානම්පි සතං හීනපණීතතාදිවිසෙසො දිස්සති. සො ච න අහෙතුකො සබ්බදා ච සබ්බෙසඤ්ච අභාවතො, න කම්මභවතො අඤ්ඤහෙතුකො තදභිනිබ්බත්තකසත්තානං අජ්ඣත්තසන්තානෙ අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස අභාවතොති කම්මභවහෙතුකොව. කම්මං හි සත්තානං හීනපණීතතාදිවිසෙසස්ස හෙතු. තෙනාහ භගවා ‘‘කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනප්පණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289). තස්මා ජානිතබ්බමෙතං ‘‘භවො ජාතියා පච්චයො’’ති.
යස්මා ච අසති ජාතියා ජරාමරණං නාම, සොකාදයො වා ධම්මා න හොන්ති. ජාතියා පන සති ජරාමරණඤ්චෙව, ජරාමරණසඞ්ඛාතදුක්ඛධම්මඵුට්ඨස්ස ච බාලජනස්ස ජරාමරණාභිසම්බන්ධා ¶ වා තෙන තෙන දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස ¶ අනභිසම්බන්ධා වා සොකාදයො ච ධම්මා හොන්ති. තස්මා අයම්පි ජාති ජරාමරණස්ස චෙව සොකාදීනඤ්ච පච්චයො හොතීති වෙදිතබ්බා. සා පන උපනිස්සයකොටියා එකධාව පච්චයො හොතීති.
අයං ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’තිආදීසු විත්ථාරකථා.
භවචක්කකථා
652. යස්මා පනෙත්ථ සොකාදයො අවසානෙ වුත්තා, තස්මා යා සා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති එවමෙතස්ස භවචක්කස්ස ආදිම්හි වුත්තා, සා,
සොකාදීහි අවිජ්ජා, සිද්ධා භවචක්කමවිදිතාදිමිදං;
කාරකවෙදකරහිතං, ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤං.
සතතං සමිතං පවත්තතීති වෙදිතබ්බං.
කථං පනෙත්ථ සොකාදීහි අවිජ්ජා සිද්ධා, කථමිදං භවචක්කං අවිදිතාදි, කථං කාරකවෙදකරහිතං, කථං ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤන්ති චෙ? එත්ථ හි සොකදොමනස්සුපායාසා අවිජ්ජාය අවියොගිනො, පරිදෙවො ච නාම මූළ්හස්සාති තෙසු තාව සිද්ධෙසු සිද්ධා හොති අවිජ්ජා. අපිච ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වුත්තං. ආසවසමුදයා චෙතෙ සොකාදයො හොන්ති.
කථං? වත්ථුකාමවියොගෙ තාව සොකො කාමාසවසමුදයා හොති. යථාහ –
‘‘තස්ස චෙ කාමයානස්ස, ඡන්දජාතස්ස ජන්තුනො;
තෙ කාමා පරිහායන්ති, සල්ලවිද්ධොව රුප්පතී’’ති. (සු. නි. 773);
යථා චාහ – ‘‘කාමතො ජායති සොකො’’ති. (ධ. ප. 215).
සබ්බෙපි ¶ චෙතෙ දිට්ඨාසවසමුදයා හොන්ති. යථාහ –
‘‘තස්ස ‘අහං රූපං මම රූප’න්ති පරියුට්ඨට්ඨායිනො රූපවිපරිණාමඤ්ඤථාභාවා උප්පජ්ජන්ති සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා’’ති (සං. නි. 3.1).
යථා ච දිට්ඨාසවසමුදයා, එවං භවාසවසමුදයාපි. යථාහ –
‘‘යෙපි ¶ තෙ දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා උච්චෙසු විමානෙසු චිරට්ඨිතිකා, තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා භයං සන්තාසං සංවෙගමාපජ්ජන්තී’’ති (සං. නි. 3.78). පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානි දිස්වා මරණභයෙන සන්තජ්ජිතානං දෙවානං විය.
යථා ච භවාසවසමුදයා, එවං අවිජ්ජාසවසමුදයාපි. යථාහ –
‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, බාලො තිවිධං දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙතී’’ති (ම. නි. 3.246).
ඉති යස්මා ආසවසමුදයා එතෙ ධම්මා හොන්ති, තස්මා එතෙ සිජ්ඣමානා අවිජ්ජාය හෙතුභූතෙ ආසවෙ සාධෙන්ති. ආසවෙසු ච සිද්ධෙසු පච්චයභාවෙ භාවතො අවිජ්ජාපි සිද්ධාව හොතීති. එවං තාවෙත්ථ සොකාදීහි අවිජ්ජා සිද්ධා හොතීති වෙදිතබ්බා.
යස්මා පන එවං පච්චයභාවෙ භාවතො අවිජ්ජාය සිද්ධාය පුන අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති එවං හෙතුඵලපරම්පරාය පරියොසානං නත්ථි. තස්මා තං හෙතුඵලසම්බන්ධවසෙන පවත්තං ද්වාදසඞ්ගං භවචක්කං අවිදිතාදීති සිද්ධං හොති.
එවං සති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඉදං ආදිමත්තකථනං විරුජ්ඣතීති චෙ. නයිදං ආදිමත්තකථනං. පධානධම්මකථනං පනෙතං. තිණ්ණන්නං හි වට්ටානං අවිජ්ජා පධානා. අවිජ්ජාග්ගහණෙන හි අවසෙසකිලෙසවට්ටඤ්ච කම්මාදීනි ච බාලං පලිබොධෙන්ති. සප්පසිරග්ගහණෙන සෙසසප්පසරීරං විය බාහං. අවිජ්ජාසමුච්ඡෙදෙ පන කතෙ තෙහි විමොක්ඛො හොති ¶ . සප්පසිරච්ඡෙදෙ කතෙ පලිබොධිතබාහාවිමොක්ඛො විය. යථාහ – ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදි (සං. නි. 2.1; මහාව. 1). ඉති යං ගණ්හතො බන්ධො, මුච්චතො ච මොක්ඛො හොති, තස්ස පධානධම්මස්ස කථනමිදං, න ආදිමත්තකථනන්ති. එවමිදං භවචක්කං අවිදිතාදීති වෙදිතබ්බං.
තයිදං ¶ යස්මා අවිජ්ජාදීහි කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනං පවත්ති, තස්මා තතො අඤ්ඤෙන ‘‘බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා සෙට්ඨො සජිතා’’ති (දී. නි. 1.42) එවං පරිකප්පිතෙන බ්රහ්මාදිනා වා සංසාරස්ස කාරකෙන, ‘‘සො ඛො පන මෙ අයං අත්තා වදො වෙදෙය්යො’’ති එවං පරිකප්පිතෙන අත්තනා වා සුඛදුක්ඛානං වෙදකෙන රහිතං. ඉති කාරකවෙදකරහිතන්ති වෙදිතබ්බං.
යස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා උදයබ්බයධම්මකත්තා ධුවභාවෙන, සංකිලිට්ඨත්තා සංකිලෙසිකත්තා ච සුභභාවෙන, උදයබ්බයපටිපීළිතත්තා සුඛභාවෙන, පච්චයායත්තවුත්තිත්තා වසවත්තනභූතෙන අත්තභාවෙන ච සුඤ්ඤා. තථා සඞ්ඛාරාදීනිපි අඞ්ගානි. යස්මා වා අවිජ්ජා න අත්තා, න අත්තනො, න අත්තනි, න අත්තවතී. තථා සඞ්ඛාරාදීනිපි අඞ්ගානි. තස්මා ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤමෙතං භවචක්කන්ති වෙදිතබ්බං.
තස්සාවිජ්ජාතණ්හා, මූලමතීතාදයො තයො කාලා;
ද්වෙ අට්ඨ ද්වෙ එව ච, සරූපතො තෙසු අඞ්ගානි.
තස්ස ඛො පනෙතස්ස භවචක්කස්ස අවිජ්ජා තණ්හා චාති ද්වෙ ධම්මා මූලන්ති වෙදිතබ්බා. තදෙතං පුබ්බන්තාහරණතො අවිජ්ජාමූලං වෙදනාවසානං, අපරන්තසන්තානතො තණ්හාමූලං ජරාමරණාවසානන්ති දුවිධං හොති. තත්ථ පුරිමං දිට්ඨිචරිතවසෙන වුත්තං, පච්ඡිමං තණ්හාචරිතවසෙන. දිට්ඨිචරිතානං හි අවිජ්ජා, තණ්හාචරිතානඤ්ච තණ්හා සංසාරනායිකා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසමුග්ඝාතාය වා පඨමං, ඵලුප්පත්තියා හෙතූනං අනුපච්ඡෙදප්පකාසනතො, සස්සතදිට්ඨිසමුග්ඝාතාය දුතියං, උප්පන්නානං ජරාමරණප්පකාසනතො. ගබ්භසෙය්යකවසෙන වා පුරිමං, අනුපුබ්බපවත්තිදීපනතො, ඔපපාතිකවසෙන පච්ඡිමං, සහුප්පත්තිදීපනතො.
අතීතපච්චුප්පන්නානාගතා ¶ චස්ස තයො කාලා. තෙසු පාළියං සරූපතො ආගතවසෙන ‘‘අවිජ්ජා, සඞ්ඛාරා චා’’ති ද්වෙ අඞ්ගානි අතීතකාලානි. විඤ්ඤාණාදීනි භවාවසානානි අට්ඨ පච්චුප්පන්නකාලානි. ජාති චෙව ජරාමරණඤ්ච ද්වෙ අනාගතකාලානීති වෙදිතබ්බානි.
654. පුන ¶ ,
‘‘හෙතුඵලහෙතුපුබ්බක-තිසන්ධිචතුභෙදසඞ්ගහඤ්චෙතං;
වීසති ආකාරාරං, තිවට්ටමනවට්ඨිතං භමති’’.
ඉතිපි වෙදිතබ්බං.
තත්ථ සඞ්ඛාරානඤ්ච පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධි නාම. වෙදනාය ච තණ්හාය ච අන්තරා එකො ඵලහෙතුසන්ධි නාම. භවස්ස ච ජාතියා ච අන්තරා එකො හෙතුඵලසන්ධීති එවමිදං හෙතුඵලහෙතුපුබ්බකතිසන්ධීති වෙදිතබ්බං.
සන්ධීනං ආදිපරියොසානවවත්ථිතා පනස්ස චත්තාරො සඞ්ගහා හොන්ති. සෙය්යථිදං – අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා එකො සඞ්ගහො. විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා දුතියො. තණ්හුපාදානභවා තතියො. ජාතිජරාමරණං චතුත්ථොති. එවමිදං චතුභෙදසඞ්ගහන්ති වෙදිතබ්බං.
අතීතෙ හෙතවො පඤ්ච, ඉදානි ඵලපඤ්චකං;
ඉදානි හෙතවො පඤ්ච, ආයතිං ඵලපඤ්චකන්ති.
එතෙහි පන වීසතියා ආකාරසඞ්ඛාතෙහි අරෙහි වීසතිආකාරාරන්ති වෙදිතබ්බං. තත්ථ අතීතෙ හෙතවො පඤ්චාති අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා චාති ඉමෙ තාව ද්වෙ වුත්තා එව. යස්මා පන අවිද්වා පරිතස්සති, පරිතස්සිතො උපාදියති, තස්සුපාදානපච්චයා භවො. තස්මා තණ්හුපාදානභවාපි ගහිතා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවොති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47).
තත්ථ ¶ පුරිමකම්මභවස්මින්ති පුරිමෙ කම්මභවෙ, අතීතජාතියං කම්මභවෙ කරියමානෙති අත්ථො. මොහො අවිජ්ජාති යො තදා දුක්ඛාදීසු මොහො, යෙන මූළ්හො කම්මං කරොති, සා අවිජ්ජා. ආයූහනා සඞ්ඛාරාති තං කම්මං කරොතො යා පුරිමචෙතනායො, යථා ‘‘දානං දස්සාමී’’ති චිත්තං උප්පාදෙත්වා මාසම්පි සංවච්ඡරම්පි දානුපකරණානි සජ්ජෙන්තස්ස උප්පන්නා පුරිමචෙතනායො. පටිග්ගාහකානං පන හත්ථෙ දක්ඛිණං පතිට්ඨාපයතො චෙතනා භවොති වුච්චති. එකාවජ්ජනෙසු වා ඡසු ජවනෙසු චෙතනා ආයූහනා සඞ්ඛාරා නාම ¶ . සත්තමෙ භවො. යා කාචි වා පන චෙතනා භවො. සම්පයුත්තා ආයූහනා සඞ්ඛාරා නාම. නිකන්ති තණ්හාති යා කම්මං කරොන්තස්ස ඵලෙ උපපත්තිභවෙ නිකාමනා පත්ථනා, සා තණ්හා නාම. උපගමනං උපාදානන්ති යං කම්මභවස්ස පච්චයභූතං ‘‘ඉදං කත්වා අසුකස්මිං නාම ඨානෙ කාමෙ සෙවිස්සාමි උච්ඡිජ්ජිස්සාමී’’තිආදිනා නයෙන පවත්තං උපගමනං ගහණං පරාමසනං, ඉදං උපාදානං නාම. චෙතනා භවොති ආයූහනාවසානෙ වුත්තා චෙතනා භවොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.
ඉදානි ඵලපඤ්චකන්ති විඤ්ඤාණාදිවෙදනාවසානං පාළියං ආගතමෙව. යථාහ – ‘‘ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා, ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධූපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති (පටි. 1.47). තත්ථ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණන්ති යං භවන්තරපටිසන්ධානවසෙන උප්පන්නත්තා පටිසන්ධීති වුච්චති, තං විඤ්ඤාණං. ඔක්කන්ති නාමරූපන්ති යා ගබ්භෙ රූපාරූපධම්මානං ඔක්කන්ති ආගන්ත්වා පවිසනං විය, ඉදං නාමරූපං. පසාදො ආයතනන්ති ඉදං චක්ඛාදිපඤ්චායතනවසෙන වුත්තං. ඵුට්ඨො ඵස්සොති යො ආරම්මණං ඵුට්ඨො ඵුසන්තො උප්පන්නො, අයං ඵස්සො. වෙදයිතං වෙදනාති යං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන වා සළායතනපච්චයෙන වා ඵස්සෙන සහ උප්පන්නං විපාකවෙදයිතං, සා වෙදනාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.
ඉදානි හෙතවො පඤ්චාති තණ්හාදයො පාළියං ආගතා තණ්හුපාදානභවා. භවෙ පන ගහිතෙ තස්ස පුබ්බභාගා තංසම්පයුත්තා වා සඞ්ඛාරා ගහිතාව හොන්ති. තණ්හුපාදානග්ගහණෙන ච තංසම්පයුත්තා, යාය වා මූළ්හො කම්මං කරොති, සා අවිජ්ජා ගහිතාව හොතීති. එවං පඤ්ච. තෙනාහ ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවොති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති ¶ (පටි. ම. 1.47). තත්ථ ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානන්ති පරිපක්කායතනස්ස කම්මකරණකාලෙ සම්මොහො දස්සිතො. සෙසං උත්තානත්ථමෙව.
ආයතිං ඵලපඤ්චකන්ති විඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච. තානි ජාතිග්ගහණෙන වුත්තානි. ජරාමරණං පන තෙසංයෙව ජරාමරණං. තෙනාහ – ‘‘ආයතිං පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං ¶ , ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනා, ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ආයතිං උපපත්තිභවස්මිං ඉධ කතස්ස කම්මස්ස පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47). එවමිදං වීසති ආකාරාරං හොති.
තිවට්ටමනවට්ඨිතං භමතීති එත්ථ පන සඞ්ඛාරභවා කම්මවට්ටං, අවිජ්ජාතණ්හුපාදානානි කිලෙසවට්ටං, විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනා විපාකවට්ටන්ති ඉමෙහි තීහි වට්ටෙහි තිවට්ටමිදං භවචක්කං යාව කිලෙසවට්ටං න උපච්ඡිජ්ජති, තාව අනුපච්ඡින්නපච්චයත්තා අනවට්ඨිතං පුනප්පුනං පරිවත්තනතො භමතියෙවාති වෙදිතබ්බං.
සච්චප්පභවතො කිච්චා, වාරණා උපමාහි ච;
ගම්භීරනයභෙදා ච, විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
තත්ථ යස්මා කුසලාකුසලං කම්මං අවිසෙසෙන සමුදයසච්චන්ති සච්චවිභඞ්ගෙ වුත්තං, තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරා දුතියසච්චප්පභවං දුතියසච්චං. සඞ්ඛාරෙහි විඤ්ඤාණං දුතියසච්චප්පභවං පඨමසච්චං. විඤ්ඤාණාදීහි ¶ නාමරූපාදීනි විපාකවෙදනාපරියොසානානි පඨමසච්චප්පභවං පඨමසච්චං. වෙදනාය තණ්හා පඨමසච්චප්පභවං දුතියසච්චං. තණ්හාය උපාදානං දුතියසච්චප්පභවං දුතියසච්චං. උපාදානතො භවො දුතියසච්චප්පභවං පඨමදුතියසච්චද්වයං. භවතො ජාති දුතියසච්චප්පභවං පඨමසච්චං. ජාතියා ජරාමරණං පඨමසච්චප්පභවං පඨමසච්චන්ති එවං තාවිදං සච්චප්පභවතො විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
656. යස්මා පනෙත්ථ අවිජ්ජා වත්ථූසු ච සත්තෙ සම්මොහෙති, පච්චයො ච හොති සඞ්ඛාරානං ¶ පාතුභාවාය. තථා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛතඤ්ච අභිසඞ්ඛරොන්ති, පච්චයා ච හොන්ති විඤ්ඤාණස්ස. විඤ්ඤාණම්පි වත්ථුඤ්ච පටිවිජානාති, පච්චයො ච හොති නාමරූපස්ස. නාමරූපම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච උපත්ථම්භෙති, පච්චයො ච හොති සළායතනස්ස. සළායතනම්පි සවිසයෙ ච පවත්තති, පච්චයො ච හොති ඵස්සස්ස. ඵස්සොපි ආරම්මණඤ්ච ඵුසති, පච්චයො ච හොති වෙදනාය. වෙදනාපි ආරම්මණරසඤ්ච අනුභවති, පච්චයො ච හොති තණ්හාය. තණ්හාපි රජ්ජනීයෙ ච ධම්මෙ රජ්ජති, පච්චයො ච හොති උපාදානස්ස. උපාදානම්පි උපාදානියෙ ච ධම්මෙ උපාදියති, පච්චයො ච හොති භවස්ස. භවොපි නානාගතීසු ච වික්ඛිපති, පච්චයො ච හොති ජාතියා. ජාතිපි ඛන්ධෙ ච ජනෙති තෙසං අභිනිබ්බත්තිභාවෙන පවත්තත්තා, පච්චයො ච හොති ජරාමරණස්ස. ජරාමරණම්පි ඛන්ධානං පාකභෙදභාවඤ්ච අධිතිට්ඨති, පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවාය සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තා. තස්මා සබ්බපදෙසු ද්වෙධා පවත්තිකිච්චතොපි ඉදං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
657. යස්මා චෙත්ථ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති ඉදං කාරකදස්සනනිවාරණං. සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති අත්තසඞ්කන්තිදස්සනනිවාරණං. විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති ‘‘අත්තා’’තිපරිකප්පිතවත්ථුභෙදදස්සනතො ඝනසඤ්ඤානිවාරණං. නාමරූපපච්චයා සළායතනන්තිආදි අත්තා පස්සති…පෙ… විජානාති, ඵුසති, වෙදයති, තණ්හියති, උපාදියති, භවති, ජායති, ජීයති, මීයතීතිඑවමාදිදස්සනනිවාරණං. තස්මා මිච්ඡාදස්සනනිවාරණතොපෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
658. යස්මා ¶ පනෙත්ථ සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙන ධම්මානං අදස්සනතො අන්ධො විය අවිජ්ජා. අන්ධස්ස උපක්ඛලනං විය අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා. උපක්ඛලිතස්ස පතනං විය සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං. පතිතස්ස ගණ්ඩපාතුභාවො විය විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං. ගණ්ඩභෙදපීළකා විය නාමරූපපච්චයා සළායතනං. ගණ්ඩපීළකාඝට්ටනං විය සළායතනපච්චයා ඵස්සො. ඝට්ටනදුක්ඛං විය ඵස්සපච්චයා වෙදනා, දුක්ඛස්ස පටිකාරාභිලාසො විය වෙදනාපච්චයා තණ්හා. පටිකාරාභිලාසෙන අසප්පායග්ගහණං විය තණ්හාපච්චයා උපාදානං. උපාදිණ්ණඅසප්පායාලෙපනං විය උපාදානපච්චයා භවො. අසප්පායාලෙපනෙන ගණ්ඩවිකාරපාතුභාවො විය භවපච්චයා ජාති. ගණ්ඩවිකාරතො ගණ්ඩභෙදො විය ජාතිපච්චයා ජරාමරණං. යස්මා වා පනෙත්ථ අවිජ්ජා අප්පටිපත්තිමිච්ඡාපටිපත්තිභාවෙන සත්තෙ අභිභවති පටලං විය අක්ඛීනි ¶ . තදභිභූතො ච බාලො පුනබ්භවිකෙහි සඞ්ඛාරෙහි අත්තානං වෙඨෙති කොසකාරකිමි විය කොසප්පදෙසෙහි. සඞ්ඛාරපරිග්ගහිතං විඤ්ඤාණං ගතීසු පතිට්ඨං ලභති පරිණායකපරිග්ගහිතො විය රාජකුමාරො රජ්ජෙ. උපපත්තිනිමිත්තපරිකප්පනතො විඤ්ඤාණං පටිසන්ධියං අනෙකප්පකාරං නාමරූපං අභිනිබ්බත්තෙති මායාකාරො විය මායං. නාමරූපෙ පතිට්ඨිතං සළායතනං වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති සුභූමියං පතිට්ඨිතො වනප්පගුම්බො විය. ආයතනඝට්ටනතො ඵස්සො ජායති අරණිසහිතාභිමන්ථනතො අග්ගි විය. ඵස්සෙන ඵුට්ඨස්ස වෙදනා පාතුභවති අග්ගිනා ඵුට්ඨස්ස දාහො විය. වෙදයමානස්ස තණ්හා පවඩ්ඪති ලොණූදකං පිවතො පිපාසා විය. තසිතො භවෙසු අභිලාසං කරොති පිපාසිතො විය පානීයෙ. තදස්සුපාදානං, උපාදානෙන භවං උපාදියති ආමිසලොභෙන මච්ඡො බළිසං විය. භවෙ සති ජාති හොති බීජෙ සති අඞ්කුරො විය. ජාතස්ස අවස්සං ජරාමරණං උප්පන්නස්ස රුක්ඛස්ස පතනං විය. තස්මා එවං උපමාහිපෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
659. යස්මා ච භගවතා අත්ථතොපි ධම්මතොපි දෙසනතොපි පටිවෙධතොපි ගම්භීරභාවං සන්ධාය ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො චා’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60) වුත්තං, තස්මා ගම්භීරභෙදතොපෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
තත්ථ ¶ යස්මා න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොති, ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති එවං ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨස්ස දුරවබොධනීයතො ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො. තථා ජාතියා භවපච්චය…පෙ… සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨො ගම්භීරො. තස්මා ඉදං භවචක්කං අත්ථගම්භීරන්ති අයං තාවෙත්ථ අත්ථගම්භීරතා. හෙතුඵලඤ්හි අත්ථොති වුච්චති. යථාහ – ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720).
යස්මා පන යෙනාකාරෙන යදවත්ථා ච අවිජ්ජා තෙසං තෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොති, තස්ස දුරවබොධනීයතො අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරානං පච්චයට්ඨො ගම්භීරො. තථා සඞ්ඛාරානං…පෙ… ජාතියා ජරාමරණස්ස පච්චයට්ඨො ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං ධම්මගම්භීරන්ති අයමෙත්ථ ධම්මගම්භීරතා. හෙතුනො හි ධම්මොති නාමං. යථාහ – ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720).
යස්මා ¶ චස්ස තෙන තෙන කාරණෙන තථා තථා පවත්තෙතබ්බත්තා දෙසනාපි ගම්භීරා, න තත්ථ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො අඤ්ඤං ඤාණං පතිට්ඨං ලභති. තථාහෙතං කත්ථචි සුත්තෙ අනුලොමතො, කත්ථචි පටිලොමතො, කත්ථචි අනුලොමපටිලොමතො, කත්ථචි වෙමජ්ඣතො පට්ඨාය අනුලොමතො වා පටිලොමතො වා, කත්ථචි තිසන්ධිචතුසඞ්ඛෙපං, කත්ථචි ද්විසන්ධිතිසඞ්ඛෙපං, කත්ථචි එකසන්ධිද්විසඞ්ඛෙපං දෙසිතං, තස්මා ඉදං භවචක්කං දෙසනාගම්භීරන්ති අයං දෙසනාගම්භීරතා.
යස්මා චෙත්ථ යො සො අවිජ්ජාදීනං සභාවො, යෙන පටිවිද්ධෙන අවිජ්ජාදයො සම්මා සලක්ඛණතො පටිවිද්ධා හොන්ති, සො දුප්පරියොගාහත්තා ගම්භීරො, තස්මා ඉදං භවචක්කං පටිවෙධගම්භීරං. තථා හෙත්ථ අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණාදස්සනසච්චාසම්පටිවෙධට්ඨො ගම්භීරො, සඞ්ඛාරානං අභිසඞ්ඛරණායූහනසරාගවිරාගට්ඨො, විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතඅබ්යාපාරඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨො, නාමරූපස්ස එකුප්පාදවිනිබ්භොගාවිනිබ්භොගනමනරුප්පනට්ඨො, සළායතනස්ස අධිපතිලොකද්වාරඛෙත්තවිසයිභාවට්ඨො, ඵස්සස්ස ඵුසනසඞ්ඝට්ටනසඞ්ගතිසන්නිපාතට්ඨො ¶ , වෙදනාය ආරම්මණරසානුභවනසුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවනිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො. තණ්හාය අභිනන්දිතජ්ඣොසානසරිතාලතානදීතණ්හාසමුද්දදුප්පූරට්ඨො, උපාදානස්ස ආදානග්ගහණාභිනිවෙසපරාමාසදුරතික්කමට්ඨො, භවස්ස ආයූහනාභිසඞ්ඛරණයොනිගතිඨිතිනිවාසෙසුඛිපනට්ඨො, ජාතියා ජාති සඤ්ජාති ඔක්කන්ති නිබ්බත්ති පාතුභාවට්ඨො, ජරාමරණස්ස ඛයවයභෙදවිපරිණාමට්ඨො ගම්භීරොති අයමෙත්ථ පටිවෙධගම්භීරතා.
660. යස්මා පනෙත්ථ එකත්තනයො, නානත්තනයො, අබ්යාපාරනයො, එවංධම්මතානයොති චත්තාරො අත්ථනයා හොන්ති, තස්මා නයභෙදතොපෙතං භවචක්කං විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
තත්ථ අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණන්ති එවං බීජස්ස අඞ්කුරාදිභාවෙන රුක්ඛභාවප්පත්ති විය සන්තානානුපච්ඡෙදො එකත්තනයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන සන්තානස්ස අනුපච්ඡෙදාවබොධතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං පජහති. මිච්ඡා පස්සන්තො හෙතුඵලසම්බන්ධෙන පවත්තමානස්ස සන්තානානුපච්ඡෙදස්ස එකත්තගහණතො සස්සතදිට්ඨිං උපාදියති.
අවිජ්ජාදීනං පන යථාසකංලක්ඛණවවත්ථානං නානත්තනයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො නවනවානං ¶ උප්පාදදස්සනතො සස්සතදිට්ඨිං පජහති. මිච්ඡා පස්සන්තො එකසන්තානපතිතස්ස භින්නසන්තානස්සෙව නානත්තග්ගහණතො උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදියති.
අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරා මයා උප්පාදෙතබ්බා, සඞ්ඛාරානං වා විඤ්ඤාණං අම්හෙහීති එවමාදිබ්යාපාරාභාවො අබ්යාපාරනයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො කාරකස්ස අභාවාවබොධතො අත්තදිට්ඨිං පජහති. මිච්ඡා පස්සන්තො යො අසතිපි බ්යාපාරෙ අවිජ්ජාදීනං සභාවනියමසිද්ධො හෙතුභාවො, තස්ස අග්ගහණතො අකිරියදිට්ඨිං උපාදියති.
අවිජ්ජාදීහි පන කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදීනංයෙව සම්භවො ඛීරාදීහි දධිආදීනං විය, න අඤ්ඤෙසන්ති අයං එවංධම්මතානයො නාම. යං සම්මා පස්සන්තො පච්චයානුරූපතො ඵලාවබොධා අහෙතුකදිට්ඨිං අකිරියදිට්ඨිඤ්ච පජහති. මිච්ඡා පස්සන්තො පච්චයානුරූපං ඵලප්පවත්තිං අග්ගහෙත්වා යතො කුතොචි ¶ යස්ස කස්සචි අසම්භවග්ගහණතො අහෙතුකදිට්ඨිඤ්චෙව නියතවාදඤ්ච උපාදියතීති එවමිදං භවචක්කං,
සච්චප්පභවතො කිච්චා, වාරණාඋපමාහි ච;
ගම්භීරනයභෙදා ච, විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.
661. ඉදඤ්හි අතිගම්භීරතො අගාධං. නානානයගහනතො දුරතියානං. ඤාණාසිනා සමාධිපවරසිලායං සුනිසිතෙන,
භවචක්කමපදාලෙත්වා, අසනිවිචක්කමිව නිච්චනිම්මථනං;
සංසාරභයමතීතො, න කොචි සුපිනන්තරෙප්යත්ථි.
වුත්තම්පි හෙතං භගවතා – ‘‘ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො ගම්භීරාවභාසො ච. එතස්ස චානන්ද, ධම්මස්ස අනනුබොධා අප්පටිවෙධා එවමයං පජා තන්තාකුලකජාතා කුලාගණ්ඨිකජාතා මුඤ්ජපබ්බජභූතා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති (මහාව. 95; සං. නි. 2.60). තස්මා අත්තනො වා පරෙසං වා හිතාය ච සුඛාය ච පටිපන්නො අවසෙසකිච්චානි පහාය,
ගම්භීරෙ ¶ පච්චයාකාරප්පභෙදෙ ඉධ පණ්ඩිතො;
යථා ගාධං ලභෙථෙවමනුයුඤ්ජෙ සදා සතොති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
පඤ්ඤාභූමිනිද්දෙසො නාම
සත්තරසමො පරිච්ඡෙදො.