📜

18. දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසො

නාමරූපපරිග්ගහකථා

662. ඉදානි යා ‘‘ඉමෙසු භූමිභූතෙසු ධම්මෙසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන ඤාණපරිචයං කත්වා ‘සීලවිසුද්ධි චෙව චිත්තවිසුද්ධි චා’ති ද්වෙ මූලභූතා විසුද්ධියො සම්පාදෙතබ්බා’’ති වුත්තා. තත්ථ සීලවිසුද්ධි නාම සුපරිසුද්ධං පාතිමොක්ඛසංවරාදිචතුබ්බිධං සීලං, තඤ්ච සීලනිද්දෙසෙ විත්ථාරිතමෙව. චිත්තවිසුද්ධි නාම සඋපචාරා අට්ඨ සමාපත්තියො, තාපි චිත්තසීසෙන වුත්තසමාධිනිද්දෙසෙ සබ්බාකාරෙන විත්ථාරිතා එව. තස්මා තා තත්ථ විත්ථාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

යං පන වුත්තං ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධි, කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි, මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි, පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි, ඤාණදස්සනවිසුද්ධීති ඉමා පන පඤ්ච විසුද්ධියො සරීර’’න්ති, තත්ථ නාමරූපානං යාථාවදස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධි නාම.

663. තං සම්පාදෙතුකාමෙන සමථයානිකෙන තාව ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං අවසෙසරූපාරූපාවචරජ්ඣානානං අඤ්ඤතරතො වුට්ඨාය විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි, තංසම්පයුත්තා ච ධම්මා ලක්ඛණරසාදිවසෙන පරිග්ගහෙතබ්බා. පරිග්ගහෙත්වා සබ්බම්පෙතං ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො නමනට්ඨෙන නාමන්ති වවත්ථපෙතබ්බං.

තතො යථා නාම පුරිසො අන්තොගෙහෙ සප්පං දිස්වා තං අනුබන්ධමානො තස්ස ආසයං පස්සති, එවමෙව අයම්පි යොගාවචරො තං නාමං උපපරික්ඛන්තො ‘‘ඉදං නාමං කිං නිස්සාය පවත්තතී’’ති පරියෙසමානො තස්ස නිස්සයං හදයරූපං පස්සති. තතො හදයරූපස්ස නිස්සයභූතානි, භූතනිස්සිතානි ච සෙසුපාදායරූපානීති රූපං පරිග්ගණ්හාති. සො සබ්බම්පෙතං රුප්පනතො රූපන්ති වවත්ථපෙති. තතො නමනලක්ඛණං නාමං, රුප්පනලක්ඛණං රූපන්ති සඞ්ඛෙපතො නාමරූපං වවත්ථපෙති.

664. සුද්ධවිපස්සනායානිකො පන අයමෙව වා සමථයානිකො චතුධාතුවවත්ථානෙ වුත්තානං තෙසං තෙසං ධාතුපරිග්ගහමුඛානං අඤ්ඤතරමුඛවසෙන සඞ්ඛෙපතො වා විත්ථාරතො වා චතස්සො ධාතුයො පරිග්ගණ්හාති. අථස්ස යාථාවසරසලක්ඛණතො ආවිභූතාසු ධාතූසු කම්මසමුට්ඨානම්හි තාව කෙසෙ ‘‘චතස්සො ධාතුයො, වණ්ණො, ගන්ධො, රසො, ඔජා, ජීවිතං, කායප්පසාදො’’ති එවං කායදසකවසෙන දස රූපානි, තත්ථෙව භාවස්ස අත්ථිතාය භාවදසකවසෙන දස, තත්ථෙව ආහාරසමුට්ඨානං ඔජට්ඨමකං, උතුසමුට්ඨානං, චිත්තසමුට්ඨානන්ති අපරානිපි චතුවීසතීති එවං චතුසමුට්ඨානෙසු චතුවීසතිකොට්ඨාසෙසු චතුචත්තාලීස චතුචත්තාලීස රූපානි, සෙදො, අස්සු, ඛෙළො, සිඞ්ඝාණිකාති ඉමෙසු පන චතූසු උතුචිත්තසමුට්ඨානෙසු ද්වින්නං ඔජට්ඨමකානං වසෙන සොළස සොළස රූපානි, උදරියං, කරීසං, පුබ්බො, මුත්තන්ති ඉමෙසු චතූසු උතුසමුට්ඨානෙසු උතුසමුට්ඨානස්සෙව ඔජට්ඨමකස්ස වසෙන අට්ඨ අට්ඨ රූපානි පාකටානි හොන්තීති. එස තාව ද්වත්තිංසාකාරෙ නයො.

යෙ පන ඉමස්මිං ද්වත්තිංසාකාරෙ ආවිභූතෙ අපරෙ දස ආකාරා ආවිභවන්ති. තත්ථ අසිතාදිපරිපාචකෙ තාව කම්මජෙ තෙජොකොට්ඨාසම්හි ඔජට්ඨමකඤ්චෙව ජීවිතඤ්චාති නව රූපානි, තථා චිත්තජෙ අස්සාසපස්සාසකොට්ඨාසෙපි ඔජට්ඨමකඤ්චෙව සද්දො චාති නව, සෙසෙසු චතුසමුට්ඨානෙසු අට්ඨසු ජීවිතනවකඤ්චෙව තීණි ච ඔජට්ඨමකානීති තෙත්තිංස රූපානි පාකටානි හොන්ති.

තස්සෙවං විත්ථාරතො ද්වාචත්තාලීසාකාරවසෙන ඉමෙසු භූතුපාදායරූපෙසු පාකටෙසු ජාතෙසු වත්ථුද්වාරවසෙන පඤ්ච චක්ඛුදසකාදයො, හදයවත්ථුදසකඤ්චාති අපරානිපි සට්ඨිරූපානි පාකටානි හොන්ති. සො සබ්බානිපි තානි රුප්පනලක්ඛණෙන එකතො කත්වා ‘‘එතං රූප’’න්ති පස්සති.

තස්සෙවං පරිග්ගහිතරූපස්ස ද්වාරවසෙන අරූපධම්මා පාකටා හොන්ති. සෙය්යථිදං – ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානි, තිස්සො මනොධාතුයො, අට්ඨසට්ඨි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයොති එකාසීති ලොකියචිත්තානි, අවිසෙසෙන ච තෙහි චිත්තෙහි සහජාතො ඵස්සො, වෙදනා, සඤ්ඤා, චෙතනා, ජීවිතං, චිත්තට්ඨිති, මනසිකාරොති ඉමෙ සත්ත සත්ත චෙතසිකාති. ලොකුත්තරචිත්තානි පන නෙව සුද්ධවිපස්සකස්ස , න සමථයානිකස්ස පරිග්ගහං ගච්ඡන්ති අනධිගතත්තාති. සො සබ්බෙපි තෙ අරූපධම්මෙ නමනලක්ඛණෙන එකතො කත්වා ‘‘එතං නාම’’න්ති පස්සති. එවමෙකො චතුධාතුවවත්ථානමුඛෙන විත්ථාරතො නාමරූපං වවත්ථපෙති.

665. අපරො අට්ඨාරසධාතුවසෙන. කථං? ඉධ භික්ඛු අත්ථි ඉමස්මිං අත්තභාවෙ චක්ඛුධාතු…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතූති ධාතුයො ආවජ්ජිත්වා යං ලොකො සෙතකණ්හමණ්ඩලවිචිත්තං ආයතවිත්ථතං අක්ඛිකූපකෙ න්හාරුසුත්තකෙන ආබද්ධං මංසපිණ්ඩං ‘‘චක්ඛූ’’ති සඤ්ජානාති, තං අග්ගහෙත්වා ඛන්ධනිද්දෙසෙ උපාදාරූපෙසු වුත්තප්පකාරං චක්ඛුපසාදං ‘‘චක්ඛුධාතූ’’ති වවත්ථපෙති.

යානි පනස්ස නිස්සයභූතා චතස්සො ධාතුයො, පරිවාරකානි චත්තාරි වණ්ණ-ගන්ධ-රස-ඔජා-රූපානි, අනුපාලකං ජීවිතින්ද්රියන්ති නව සහජාතරූපානි, තත්ථෙව ඨිතානි කායදසකභාවදසකවසෙන වීසති කම්මජරූපානි, ආහාරසමුට්ඨානාදීනං තිණ්ණං ඔජට්ඨමකානං වසෙන චතුවීසති අනුපාදින්නරූපානීති එවං සෙසානි තෙපණ්ණාස රූපානි හොන්ති, න තානි ච ‘‘චක්ඛුධාතූ’’ති වවත්ථපෙති. එස නයො සොතධාතුආදීසුපි. කායධාතුයං පන අවසෙසානි තෙචත්තාලීස රූපානි හොන්ති. කෙචි පන උතුචිත්තසමුට්ඨානානි සද්දෙන සහ නව නව කත්වා පඤ්චචත්තාලීසාති වදන්ති.

ඉති ඉමෙ පඤ්ච පසාදා, තෙසඤ්ච විසයා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා පඤ්චාති දස රූපානි දස ධාතුයො හොන්ති. අවසෙසරූපානි ධම්මධාතුයෙව හොන්ති. චක්ඛුං පන නිස්සාය රූපං ආරබ්භ පවත්තං චිත්තං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතු නාමාති එවං ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානි පඤ්ච විඤ්ඤාණධාතුයො හොන්ති. තීණි මනොධාතුචිත්තානි එකා මනොධාතු, අට්ඨසට්ඨි මනොවිඤ්ඤාණධාතුචිත්තානි මනොවිඤ්ඤාණධාතූති සබ්බානිපි එකාසීති ලොකියචිත්තානි සත්ත විඤ්ඤාණධාතුයො. තංසම්පයුත්තා ඵස්සාදයො ධම්මධාතූති එවමෙත්ථ අඩ්ඪෙකාදස ධාතුයො රූපං, අඩ්ඪට්ඨමා ධාතුයො නාමන්ති එවමෙකො අට්ඨාරසධාතුවසෙන නාමරූපං වවත්ථපෙති.

666. අපරො ද්වාදසායතනවසෙන. කථං? චක්ඛුධාතුයං වුත්තනයෙනෙව ඨපෙත්වා තෙපණ්ණාස රූපානි චක්ඛුපසාදමත්තං ‘‘චක්ඛායතන’’න්ති වවත්ථපෙති. තත්ථ වුත්තනයෙනෙව ච සොතඝානජිව්හාකායධාතුයො ‘‘සොතඝානජිව්හාකායායතනානී’’ති, තෙසං විසයභූතෙ පඤ්චධම්මෙ ‘‘රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බායතනානී’’ති , ලොකියසත්තවිඤ්ඤාණධාතුයො ‘‘මනායතන’’න්ති, තංසම්පයුත්තා ඵස්සාදයො සෙසරූපඤ්ච ‘‘ධම්මායතන’’න්ති එවමෙත්ථ අඩ්ඪෙකාදස ආයතනානි රූපං, දියඩ්ඪආයතනානි නාමන්ති එවමෙකො ද්වාදසායතනවසෙන නාමරූපං වවත්ථපෙති.

667. අපරො තතො සංඛිත්තතරං ඛන්ධවසෙන වවත්ථපෙති. කථං? ඉධ භික්ඛු ඉමස්මිං සරීරෙ චතුසමුට්ඨානා චතස්සො ධාතුයො, තංනිස්සිතො වණ්ණො, ගන්ධො, රසො, ඔජා, චක්ඛුපසාදාදයො පඤ්ච පසාදා, වත්ථුරූපං, භාවො, ජීවිතින්ද්රියං, ද්විසමුට්ඨානො සද්දොති ඉමානි සත්තරස රූපානි සම්මසනුපගානි නිප්ඵන්නානි රූපරූපානි. කායවිඤ්ඤත්ති, වචීවිඤ්ඤත්ති, ආකාසධාතු, රූපස්ස ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචයො, සන්තති, ජරතා, අනිච්චතාති ඉමානි පන දස රූපානි න සම්මසනුපගානි, ආකාරවිකාරඅන්තරපරිච්ඡෙදමත්තකානි, න නිප්ඵන්නරූපානි, න රූපරූපානි. අපිච ඛො රූපානං ආකාරවිකාරඅන්තරපරිච්ඡෙදමත්තතො රූපන්ති සඞ්ඛං ගතානි. ඉති සබ්බානි පෙතානි සත්තවීසති රූපානි රූපක්ඛන්ධො, එකාසීතියා ලොකියචිත්තෙහි සද්ධිං උප්පන්නා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති. ඉති රූපක්ඛන්ධො රූපං, චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා නාමන්ති එවමෙකො පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන නාමරූපං වවත්ථපෙති.

668. අපරො ‘‘යංකිඤ්චි රූපං සබ්බං රූපං චත්තාරි මහාභූතානි චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති (ම. නි. 1.347; අ. නි. 11.17) එවං සංඛිත්තෙනෙව ඉමස්මිං අත්තභාවෙ රූපං පරිග්ගහෙත්වා, තථා මනායතනඤ්චෙව ධම්මායතනෙකදෙසඤ්ච නාමන්ති පරිග්ගහෙත්වා ‘‘ඉති ඉදඤ්ච නාමං ඉදඤ්ච රූපං, ඉදං වුච්චති නාමරූප’’න්ති සඞ්ඛෙපතො නාමරූපං වවත්ථපෙති.

669. සචෙ පනස්ස තෙන තෙන මුඛෙන රූපං පරිග්ගහෙත්වා අරූපං පරිග්ගණ්හතො සුඛුමත්තා අරූපං න උපට්ඨාති, තෙන ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා රූපමෙව පුනප්පුනං සම්මසිතබ්බං මනසිකාතබ්බං පරිග්ගහෙතබ්බං වවත්ථපෙතබ්බං. යථා යථා හිස්ස රූපං සුවික්ඛාලිතං හොති නිජ්ජටං සුපරිසුද්ධං, තථා තථා තදාරම්මණා අරූපධම්මා සයමෙව පාකටා හොන්ති.

යථා හි චක්ඛුමතො පුරිසස්ස අපරිසුද්ධෙ ආදාසෙ මුඛනිමිත්තං ඔලොකෙන්තස්ස නිමිත්තං න පඤ්ඤායති, සො ‘‘නිමිත්තං න පඤ්ඤායතී’’ති න ආදාසං ඡඩ්ඩෙති, අථ ඛො නං පුනප්පුනං පරිමජ්ජති . තස්ස පරිසුද්ධෙ ආදාසෙ නිමිත්තං සයමෙව පාකටං හොති. යථා ච තෙලත්ථිකො තිලපිට්ඨං දොණියං ආකිරිත්වා උදකෙන පරිප්ඵොසෙත්වා එකවාරං ද්වෙවාරං පීළනමත්තෙන තෙලෙ අනික්ඛමන්තෙ න තිලපිට්ඨං ඡඩ්ඩෙති, අථ ඛො නං පුනප්පුනං උණ්හොදකෙන පරිප්ඵොසෙත්වා මද්දිත්වා පීළෙති. තස්සෙවං කරොතො විප්පසන්නං තිලතෙලං නික්ඛමති. යථා වා පන උදකං පසාදෙතුකාමො කතකට්ඨිං ගහෙත්වා අන්තොඝටෙ හත්ථං ඔතාරෙත්වා එකද්වෙවාරෙ ඝංසනමත්තෙන උදකෙ අවිප්පසීදන්තෙ න කතකට්ඨිං ඡඩ්ඩෙති, අථ ඛො නං පුනප්පුනං ඝංසති. තස්සෙවං කරොන්තස්ස කලලකද්දමං සන්නිසීදති. උදකං අච්ඡං හොති විප්පසන්නං, එවමෙවං තෙන භික්ඛුනා ධුරනික්ඛෙපං අකත්වා රූපමෙව පුනප්පුනං සම්මසිතබ්බං මනසිකාතබ්බං පරිග්ගහෙතබ්බං වවත්ථපෙතබ්බං.

යථා යථා හිස්ස රූපං සුවික්ඛාලිතං හොති නිජ්ජටං සුපරිසුද්ධං, තථා තථා තප්පච්චනීකකිලෙසා සන්නිසීදන්ති, කද්දමුපරි උදකං විය චිත්තං පසන්නං හොති. තදාරම්මණා අරූපධම්මා සයමෙව පාකටා හොන්ති. එවං අඤ්ඤාහිපි උච්ඡුචොරගොණදධිමච්ඡාදීහි උපමාහි අයමත්ථො පකාසෙතබ්බො.

අරූපධම්මානං උපට්ඨානාකාරකථා

670. එවං සුවිසුද්ධරූපපරිග්ගහස්ස පනස්ස අරූපධම්මා තීහි ආකාරෙහි උපට්ඨහන්ති ඵස්සවසෙන වා වෙදනාවසෙන වා විඤ්ඤාණවසෙන වා. කථං? එකස්ස තාව ‘‘පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’තිආදිනා නයෙන ධාතුයො පරිග්ගණ්හන්තස්ස පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, සද්ධිං ඵස්සෙන චෙතනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. තථා ‘‘කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා…පෙ… අස්සාසපස්සාසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති (විසුද්ධි. 1.307) පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. එවං අරූපධම්මා ඵස්සවසෙන උපට්ඨහන්ති.

එකස්ස ‘‘පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති තදාරම්මණරසානුභවනකවෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තො ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තං චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. තථා ‘‘කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා …පෙ… අස්සාසපස්සාසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති තදාරම්මණරසානුභවනකවෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… තංසම්පයුත්තං චිත්තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. එවං වෙදනාවසෙන අරූපධම්මා උපට්ඨහන්ති.

අපරස්ස ‘‘පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති ආරම්මණපටිවිජානනං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. තථා ‘‘කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා…පෙ… අස්සාසපස්සාසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති ආරම්මණපටිවිජානනං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා සඤ්ඤාක්ඛන්ධො, ඵස්සො ච චෙතනා ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති උපට්ඨාති. එවං විඤ්ඤාණවසෙන අරූපධම්මා උපට්ඨහන්ති.

එතෙනෙව උපායෙන ‘‘කම්මසමුට්ඨානෙ කෙසෙ පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’තිආදිනා නයෙන ද්වාචත්තාලීසාය ධාතුකොට්ඨාසෙසු චතුන්නං චතුන්නං ධාතූනං වසෙන, සෙසෙසු ච චක්ඛුධාතුආදීසු රූපපරිග්ගහමුඛෙසු සබ්බං නයභෙදං අනුගන්ත්වා යොජනා කාතබ්බා.

671. යස්මා ච එවං සුවිසුද්ධරූපපරිග්ගහස්සෙව තස්ස අරූපධම්මා තීහාකාරෙහි පාකටා හොන්ති. තස්මා සුවිසුද්ධරූපපරිග්ගහෙනෙව අරූපපරිග්ගහාය යොගො කාතබ්බො, න ඉතරෙන. සචෙ හි එකස්මිං වා රූපධම්මෙ උපට්ඨිතෙ ද්වීසු වා රූපං පහාය අරූපපරිග්ගහං ආරභති කම්මට්ඨානතො පරිහායති, පථවීකසිණභාවනාය වුත්තප්පකාරා පබ්බතෙය්යා ගාවී විය. සුවිසුද්ධරූපපරිග්ගහස්ස පන අරූපපරිග්ගහාය යොගං කරොතො කම්මට්ඨානං වුද්ධිං විරූළ්හිං වෙපුල්ලං පාපුණාති.

සො එවං ඵස්සාදීනං වසෙන උපට්ඨිතෙ චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධෙ නාමන්ති, තෙසං ආරම්මණභූතානි චත්තාරි මහාභූතානි, චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදායරූපං රූපන්ති වවත්ථපෙති. ඉති අට්ඨාරස ධාතුයො ද්වාදසායතනානි පඤ්චක්ඛන්ධාති සබ්බෙපි තෙභූමකෙ ධම්මෙ ඛග්ගෙන සමුග්ගං විවරමානො විය යමකතාලකන්දං ඵාලයමානො විය ච නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙධා වවත්ථපෙති. නාමරූපමත්තතො උද්ධං අඤ්ඤො සත්තො වා පුග්ගලො වා දෙවො වා බ්රහ්මා වා නත්ථීති නිට්ඨං ගච්ඡති.

සම්බහුලසුත්තන්තසංසන්දනා

672. සො එවං යාථාවසරසතො නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා සුට්ඨුතරං ‘‘සත්තො පුග්ගලො’’ති ඉමිස්සා ලොකසමඤ්ඤාය පහානත්ථාය සත්තසම්මොහස්ස සමතික්කමත්ථාය අසම්මොහභූමියං චිත්තං ඨපනත්ථාය සම්බහුලසුත්තන්තවසෙන ‘‘නාමරූපමත්තමෙවිදං, න සත්තො, න පුග්ගලො අත්ථී’’ති එතමත්ථං සංසන්දෙත්වා වවත්ථපෙති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘යථාපි අඞ්ගසම්භාරා, හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු, හොති සත්තොති සම්මුතී’’ති. (සං. නි. 1.171);

අපරම්පි වුත්තං, ‘‘සෙය්යථාපි, ආවුසො, කට්ඨඤ්ච පටිච්ච වල්ලිඤ්ච පටිච්ච මත්තිකඤ්ච පටිච්ච තිණඤ්ච පටිච්ච ආකාසො පරිවාරිතො අගාරන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, එවමෙව ඛො, ආවුසො, අට්ඨිඤ්ච පටිච්ච න්හාරුඤ්ච පටිච්ච මංසඤ්ච පටිච්ච චම්මඤ්ච පටිච්ච ආකාසො පරිවාරිතො රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.306).

අපරම්පි වුත්තං –

‘‘දුක්ඛමෙව හි සම්භොති, දුක්ඛං තිට්ඨති වෙති ච;

නාඤ්ඤත්ර දුක්ඛා සම්භොති, නාඤ්ඤං දුක්ඛා නිරුජ්ඣතී’’ති. (සං. නි. 1.171);

උපමාහි නාමරූපවිභාවනා

673. එවං අනෙකසතෙහි සුත්තන්තෙහි නාමරූපමෙව දීපිතං, න සත්තො න පුග්ගලො. තස්මා යථා අක්ඛචක්කපඤ්ජරඊසාදීසු අඞ්ගසම්භාරෙසු එකෙනාකාරෙන සණ්ඨිතෙසු රථොති වොහාරමත්තං හොති, පරමත්ථතො එකෙකස්මිං අඞ්ගෙ උපපරික්ඛියමානෙ රථො නාම නත්ථි. යථා ච කට්ඨාදීසු ගෙහසම්භාරෙසු එකෙනාකාරෙන ආකාසං පරිවාරෙත්වා ඨිතෙසු ගෙහන්ති වොහාරමත්තං හොති, පරමත්ථතො ගෙහං නාම නත්ථි. යථා ච අඞ්ගුලිඅඞ්ගුට්ඨාදීසු එකෙනාකාරෙන ඨිතෙසු මුට්ඨීති වොහාරමත්තං හොති. දොණිතන්තිආදීසු වීණාති. හත්ථිඅස්සාදීසු සෙනාති. පාකාරගෙහගොපුරාදීසු නගරන්ති. ඛන්ධසාඛාපලාසාදීසු එකෙනාකාරෙන ඨිතෙසු රුක්ඛොති වොහාරමත්තං හොති, පරමත්ථතො එකෙකස්මිං අවයවෙ උපපරික්ඛියමානෙ රුක්ඛො නාම නත්ථි. එවමෙවං පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු සති ‘‘සත්තො, පුග්ගලො’’ති වොහාරමත්තං හොති, පරමත්ථතො එකෙකස්මිං ධම්මෙ උපපරික්ඛියමානෙ ‘‘අස්මීති වා අහන්ති වා’’ති ගාහස්ස වත්ථුභූතො සත්තො නාම නත්ථි. පරමත්ථතො පන නාමරූපමත්තමෙව අත්ථීති. එවං පස්සතො හි දස්සනං යථාභූතදස්සනං නාම හොති.

674. යො පනෙතං යථාභූතදස්සනං පහාය ‘‘සත්තො අත්ථී’’ති ගණ්හාති. සො තස්ස විනාසං අනුජානෙය්ය අවිනාසං වා. අවිනාසං අනුජානන්තො සස්සතෙ පතති. විනාසං අනුජානන්තො උච්ඡෙදෙ පතති. කස්මා? ඛීරන්වයස්ස දධිනො විය තදන්වයස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවතො. සො ‘‘සස්සතො සත්තො’’ති ගණ්හන්තො ඔලීයති නාම. ‘‘උච්ඡිජ්ජතී’’ති ගණ්හන්තො අතිධාවති නාම. තෙනාහ භගවා –

‘‘ද්වීහි, භික්ඛවෙ, දිට්ඨිගතෙහි පරියුට්ඨිතා දෙවමනුස්සා ඔලීයන්ති එකෙ, අතිධාවන්ති එකෙ, චක්ඛුමන්තො ච පස්සන්ති.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, ඔලීයන්ති එකෙ? භවාරාමා, භික්ඛවෙ, දෙවමනුස්සා භවරතා භවසමුදිතා. තෙසං භවනිරොධාය ධම්මෙ දෙසියමානෙ චිත්තං න පක්ඛන්දති නප්පසීදති න සන්තිට්ඨති නාධිමුච්චති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, ඔලීයන්ති එකෙ.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, අතිධාවන්ති එකෙ? භවෙනෙව ඛො පනෙකෙ අට්ටීයමානා හරායමානා ජිගුච්ඡමානා විභවං අභිනන්දන්ති, යතො කිර භො අයං අත්තා කායස්ස භෙදා උච්ඡිජ්ජති විනස්සති, න හොති පරංමරණා, එතං සන්තං, එතං පණීතං, එතං යාථාවන්ති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, අතිධාවන්ති එකෙ.

‘‘කථඤ්ච, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො පස්සන්ති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු භූතං භූතතො පස්සති, භූතං භූතතො දිස්වා භූතස්ස නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධාය පටිපන්නො හොති. එවං ඛො, භික්ඛවෙ, චක්ඛුමන්තො පස්සන්තී’’ති (ඉතිවු. 49).

675. තස්මා යථා දාරුයන්තං සුඤ්ඤං නිජ්ජීවං නිරීහකං, අථ ච පන දාරුරජ්ජුකසමායොගවසෙන ගච්ඡතිපි තිට්ඨතිපි. සඊහකං සබ්යාපාරං විය ඛායති, එවමිදං නාමරූපම්පි සුඤ්ඤං නිජ්ජීවං නිරීහකං, අථ ච පන අඤ්ඤමඤ්ඤසමායොගවසෙන ගච්ඡතිපි තිට්ඨතිපි. සඊහකං සබ්යාපාරං විය ඛායතීති දට්ඨබ්බං. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්ච ඉධත්ථි සච්චතො,

න හෙත්ථ සත්තො මනුජො ච විජ්ජති;

සුඤ්ඤං ඉදං යන්තමිවාභිසඞ්ඛතං,

දුක්ඛස්ස පුඤ්ජො තිණකට්ඨසාදිසො’’ති.

න කෙවලඤ්චෙතං දාරුයන්තුපමාය, අඤ්ඤාහිපි නළකලාපීආදීහි උපමාහි විභාවෙතබ්බං – යථා හි ද්වීසු නළකලාපීසු අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය ඨපිතාසු එකා එකිස්සා උපත්ථම්භො හොති, එකිස්සා පතමානාය ඉතරාපි පතති, එවමෙවං පඤ්චවොකාරභවෙ නාමරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය පවත්තති, එකං එකස්ස උපත්ථම්භො හොති. මරණවසෙන එකස්මිං පතමානෙ ඉතරම්පි පතති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘යමකං නාමරූපඤ්ච, උභො අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතා;

එකස්මිං භිජ්ජමානස්මිං, උභො භිජ්ජන්ති පච්චයා’’ති.

676. යථා ච දණ්ඩාභිහතං භෙරිං නිස්සාය සද්දෙ පවත්තමානෙ අඤ්ඤා භෙරී, අඤ්ඤො සද්දො, භෙරිසද්දා අසම්මිස්සා, භෙරී සද්දෙන සුඤ්ඤා, සද්දො භෙරියා සුඤ්ඤො, එවමෙවං වත්ථුද්වාරාරම්මණසඞ්ඛාතං රූපං නිස්සාය නාමෙ පවත්තමානෙ අඤ්ඤං රූපං, අඤ්ඤං නාමං, නාමරූපා අසම්මිස්සා, නාමං රූපෙන සුඤ්ඤං, රූපං නාමෙන සුඤ්ඤං, අපිච ඛො භෙරිං පටිච්ච සද්දො විය රූපං පටිච්ච නාමං පවත්තති. තෙනාහු පොරාණා –

‘‘න චක්ඛුතො ජායරෙ ඵස්සපඤ්චමා,

න රූපතො නො ච උභින්නමන්තරා;

හෙතුං පටිච්චප්පභවන්ති සඞ්ඛතා,

යථාපි සද්දො පහටාය භෙරියා.

‘‘න සොතතො ජායරෙ ඵස්සපඤ්චමා,

න සද්දතො නො ච උභින්නමන්තරා…පෙ….

‘‘න ඝානතො ජායරෙ ඵස්සපඤ්චමා,

න ගන්ධතො නො ච උභින්නමන්තරා…පෙ….

‘‘න ජිව්හාතො ජායරෙ ඵස්සපඤ්චමා,

න රසතො නො ච උභින්නමන්තරා…පෙ….

‘‘න කායතො ජායරෙ ඵස්සපඤ්චමා,

න ඵස්සතො නො ච උභින්නමන්තරා…පෙ….

‘‘න වත්ථුරූපා පභවන්ති සඞ්ඛතා,

න චාපි ධම්මායතනෙහි නිග්ගතා;

හෙතුං පටිච්චප්පභවන්ති සඞ්ඛතා,

යථාපි සද්දො පහටාය භෙරියා’’ති.

677. අපිචෙත්ථ නාමං නිත්තෙජං න සකෙන තෙජෙන පවත්තිතුං සක්කොති, න ඛාදති, න පිවති, න බ්යාහරති, න ඉරියාපථං කප්පෙති. රූපම්පි නිත්තෙජං න සකෙන තෙජෙන පවත්තිතුං සක්කොති. න හි තස්සා ඛාදිතුකාමතා, නාපි පිවිතුකාමතා, න බ්යාහරිතුකාමතා, න ඉරියාපථං කප්පෙතුකාමතා, අථ ඛො නාමං නිස්සාය රූපං පවත්තති, රූපං නිස්සාය නාමං පවත්තති, නාමස්ස ඛාදිතුකාමතාය පිවිතුකාමතාය බ්යාහරිතුකාමතාය ඉරියාපථං කප්පෙතුකාමතාය සති රූපං ඛාදති, පිවති, බ්යාහරති, ඉරියාපථං කප්පෙති.

ඉමස්ස පනත්ථස්ස විභාවනත්ථාය ඉමං උපමං උදාහරන්ති – යථා ජච්චන්ධො ච පීඨසප්පී ච දිසාපක්කමිතුකාමා අස්සු, ජච්චන්ධො පීඨසප්පිං එවමාහ ‘‘අහං ඛො භණෙ, සක්කොමි පාදෙහි පාදකරණීයං කාතුං, නත්ථි ච මෙ චක්ඛූනි යෙහි සමවිසමං පස්සෙය්ය’’න්ති. පීඨසප්පීපි ජච්චන්ධං එවමාහ ‘‘අහං ඛො භණෙ, සක්කොමි චක්ඛුනා චක්ඛුකරණීයං කාතුං, නත්ථි ච මෙ පාදානි යෙහි අභික්කමෙය්යං වා පටික්කමෙය්යං වා’’ති. සො තුට්ඨහට්ඨො ජච්චන්ධො පීඨසප්පිං අංසකූටං ආරොපෙසි. පීඨසප්පී ජච්චන්ධස්ස අංසකූටෙ නිසීදිත්වා එවමාහ ‘‘වාමං මුඤ්ච දක්ඛිණං ගණ්හ, දක්ඛිණං මුඤ්ච වාමං ගණ්හා’’ති. තත්ථ ජච්චන්ධොපි නිත්තෙජො දුබ්බලො න සකෙන තෙජෙන සකෙන බලෙන ගච්ඡති, පීඨසප්පීපි නිත්තෙජො දුබ්බලො න සකෙන තෙජෙන සකෙන බලෙන ගච්ඡති, න ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය ගමනං නප්පවත්තති, එවමෙවං නාමම්පි නිත්තෙජං න සකෙන තෙජෙන උප්පජ්ජති, න තාසු තාසු කිරියාසු පවත්තති. රූපම්පි නිත්තෙජං න සකෙන තෙජෙන උප්පජ්ජති, න තාසු තාසු කිරියාසු පවත්තති, න ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය උප්පත්ති වා පවත්ති වා න හොති. තෙනෙතං වුච්චති –

‘‘න සකෙන බලෙන ජායරෙ,

නොපි සකෙන බලෙන තිට්ඨරෙ;

පරධම්මවසානුවත්තිනො,

ජායරෙ සඞ්ඛතා අත්තදුබ්බලා.

‘‘පරපච්චයතො ච ජායරෙ,

පරආරම්මණතො සමුට්ඨිතා;

ආරම්මණපච්චයෙහි ච,

පරධම්මෙහි චිමෙ පභාවිතා.

‘‘යථාපි නාවං නිස්සාය, මනුස්සා යන්ති අණ්ණවෙ;

එවමෙව රූපං නිස්සාය, නාමකායො පවත්තති.

‘‘යථා ච මනුස්සෙ නිස්සාය, නාවා ගච්ඡති අණ්ණවෙ;

එවමෙව නාමං නිස්සාය, රූපකායො පවත්තති.

‘‘උභො නිස්සාය ගච්ඡන්ති, මනුස්සා නාවා ච අණ්ණවෙ;

එවං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, උභො අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතා’’ති.

එවං නානානයෙහි නාමරූපං වවත්ථාපයතො සත්තසඤ්ඤං අභිභවිත්වා අසම්මොහභූමියං ඨිතං නාමරූපානං යාථාවදස්සනං දිට්ඨිවිසුද්ධීති වෙදිතබ්බං. නාමරූපවවත්ථානන්තිපි සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදොතිපි එතස්සෙව අධිවචනං.

ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ

පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ

දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසො නාම

අට්ඨාරසමො පරිච්ඡෙදො.