📜
19. කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසො
පච්චයපරිග්ගහකථා
678. එතස්සෙව ¶ ¶ පන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහණෙන තීසු අද්ධාසු කඞ්ඛං විතරිත්වා ඨිතං ඤාණං කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධි නාම.
තං සම්පාදෙතුකාමො භික්ඛු යථා නාම කුසලො භිසක්කො රොගං දිස්වා තස්ස සමුට්ඨානං පරියෙසති. යථා වා පන අනුකම්පකො පුරිසො දහරං කුමාරං මන්දං උත්තානසෙය්යකං රථිකාය නිපන්නං දිස්වා ‘‘කස්ස නු ඛො අයං පුත්තකො’’ති තස්ස මාතාපිතරො ආවජ්ජති, එවමෙව තස්ස නාමරූපස්ස හෙතුපච්චයපරියෙසනං ආපජ්ජති.
සො ආදිතොව ඉති පටිසඤ්චික්ඛති ‘‘න තාවිධං නාමරූපං අහෙතුකං, සබ්බත්ථ සබ්බදා සබ්බෙසඤ්ච එකසදිසභාවාපත්තිතො, න ඉස්සරාදිහෙතුකං, නාමරූපතො උද්ධං ඉස්සරාදීනං අභාවතො. යෙපි නාමරූපමත්තමෙව ඉස්සරාදයොති වදන්ති, තෙසං ඉස්සරාදිසඞ්ඛාතනාමරූපස්ස අහෙතුකභාවප්පත්තිතො. තස්මා භවිතබ්බමස්ස හෙතුපච්චයෙහි, කෙ නු ඛො තෙ’’ති.
679. සො එවං නාමරූපස්ස හෙතුපච්චයෙ ආවජ්ජෙත්වා ඉමස්ස තාව රූපකායස්ස එවං හෙතුපච්චයෙ පරිග්ගණ්හාති – ‘‘අයං කායො නිබ්බත්තමානො නෙව උප්පලපදුමපුණ්ඩරීකසොගන්ධිකාදීනං අබ්භන්තරෙ නිබ්බත්තති, න මණිමුත්තාහාරාදීනං, අථ ඛො ආමාසයපක්කාසයානං අන්තරෙ උදරපටලං පච්ඡතො පිට්ඨිකණ්ටකං පුරතො කත්වා අන්තඅන්තගුණපරිවාරිතො සයම්පි දුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලො දුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලෙ පරමසම්බාධෙ ඔකාසෙ පූතිමච්ඡපූතිකුම්මාසඔළිගල්ලචන්දනිකාදීසු කිමිව නිබ්බත්තති. තස්සෙවං නිබ්බත්තමානස්ස ‘අවිජ්ජා තණ්හා උපාදානං කම්ම’න්ති ඉමෙ චත්තාරො ධම්මා නිබ්බත්තකත්තා හෙතු, ආහාරො උපත්ථම්භකත්තා පච්චයොති පඤ්ච ¶ ධම්මා හෙතුපච්චයා හොන්ති. තෙසුපි අවිජ්ජාදයො තයො ඉමස්ස කායස්ස මාතා විය දාරකස්ස උපනිස්සයා හොන්ති. කම්මං පිතා විය පුත්තස්ස ජනකං ¶ . ආහාරො ධාති විය දාරකස්ස සන්ධාරකො’’ති. එවං රූපකායස්ස පච්චයපරිග්ගහං කත්වා, පුන ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.43) නයෙන නාමකායස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොති.
සො එවං පච්චයතො නාමරූපස්ස පවත්තිං දිස්වා යථා ඉදං එතරහි, එවං අතීතෙපි අද්ධානෙ පච්චයතො පවත්තිත්ථ, අනාගතෙපි පච්චයතො පවත්තිස්සතීති සමනුපස්සති.
680. තස්සෙවං සමනුපස්සතො යා සා පුබ්බන්තං ආරබ්භ ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කිං නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කථං නු ඛො අහොසිං අතීතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) පඤ්චවිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා, යාපි අපරන්තං ආරබ්භ ‘‘භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධානං, න නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කිං නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කථං නු ඛො භවිස්සාමි අනාගතමද්ධානං, කිං හුත්වා කිං භවිස්සාමි නු ඛො අහං අනාගතමද්ධාන’’න්ති පඤ්චවිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා, යාපි පච්චුප්පන්නං ආරබ්භ ‘‘එතරහි වා පන පච්චුප්පන්නං අද්ධානං අජ්ඣත්තං කථංකථී හොති – අහං නු ඛොස්මි, නො නු ඛොස්මි, කිං නු ඛොස්මි, කථං නු ඛොස්මි, අයං නු ඛො සත්තො කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතී’’ති (ම. නි. 1.18) ඡබ්බිධා විචිකිච්ඡා වුත්තා, සා සබ්බාපි පහීයති.
681. අපරො සාධාරණාසාධාරණවසෙන දුවිධං නාමස්ස පච්චයං පස්සති, කම්මාදිවසෙන චතුබ්බිධං රූපස්ස. දුවිධො හි නාමස්ස පච්චයො සාධාරණො අසාධාරණො ච. තත්ථ චක්ඛාදීනි ඡ ද්වාරානි, රූපාදීනි ඡ ආරම්මණානි නාමස්ස සාධාරණො පච්චයො, කුසලාදිභෙදතො සබ්බප්පකාරස්සාපි තතො පවත්තිතො. මනසිකාරාදිකො අසාධාරණො. යොනිසො මනසිකාරසද්ධම්මස්සවනාදිකො හි කුසලස්සෙව හොති, විපරීතො අකුසලස්ස, කම්මාදිකො විපාකස්ස, භවඞ්ගාදිකො කිරියස්සාති.
රූපස්ස ¶ පන කම්මං චිත්තං උතු ආහාරොති අයං කම්මාදිකො චතුබ්බිධො පච්චයො. තත්ථ කම්මං අතීතමෙව කම්මසමුට්ඨානස්ස රූපස්ස පච්චයො හොති ¶ . චිත්තං චිත්තසමුට්ඨානස්ස උප්පජ්ජමානං. උතුආහාරා උතුආහාරසමුට්ඨානස්ස ඨිතික්ඛණෙ පච්චයා හොන්තීති. එවමෙවෙකො නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොති.
සො එවං පච්චයතො නාමරූපස්ස පවත්තිං දිස්වා යථා ඉදං එතරහි, එවං අතීතෙපි අද්ධානෙ පච්චයතො පවත්තිත්ථ, අනාගතෙපි පච්චයතො පවත්තිස්සතීති සමනුපස්සති. තස්සෙවං සමනුපස්සතො වුත්තනයෙනෙව තීසුපි අද්ධාසු විචිකිච්ඡා පහීයති.
682. අපරො තෙසංයෙව නාමරූපසඞ්ඛාතානං සඞ්ඛාරානං ජරාපත්තිං ජිණ්ණානඤ්ච භඞ්ගං දිස්වා ඉදං සඞ්ඛාරානං ජරාමරණං නාම ජාතියා සති හොති, ජාති භවෙ සති, භවො උපාදානෙ සති, උපාදානං තණ්හාය සති, තණ්හා වෙදනාය සති, වෙදනා ඵස්සෙ සති, ඵස්සො සළායතනෙ සති, සළායතනං නාමරූපෙ සති, නාමරූපං විඤ්ඤාණෙ සති, විඤ්ඤාණං සඞ්ඛාරෙසු සති, සඞ්ඛාරා අවිජ්ජාය සතීති එවං පටිලොමපටිච්චසමුප්පාදවසෙන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොති. අථස්ස වුත්තනයෙනෙව විචිකිච්ඡා පහීයති.
683. අපරො ‘‘ඉති ඛො අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති (සං. නි. 2.2) පුබ්බෙ විත්ථාරෙත්වා දස්සිතඅනුලොමපටිච්චසමුප්පාදවසෙනෙව නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොති. අථස්ස වුත්තනයෙනෙව කඞ්ඛා පහීයති.
684. අපරො ‘‘පුරිමකම්මභවස්මිං මොහො අවිජ්ජා, ආයූහනා සඞ්ඛාරා, නිකන්ති තණ්හා, උපගමනං උපාදානං, චෙතනා භවොති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා පුරිමකම්මභවස්මිං ඉධ පටිසන්ධියා පච්චයා, ඉධ පටිසන්ධි විඤ්ඤාණං, ඔක්කන්ති නාමරූපං, පසාදො ආයතනං, ඵුට්ඨො ඵස්සො, වෙදයිතං වෙදනාති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධූපපත්තිභවස්මිං පුරෙකතස්ස කම්මස්ස පච්චයා. ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනානං මොහො අවිජ්ජා…පෙ… චෙතනා භවොති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා ඉධ කම්මභවස්මිං ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයා’’ති (පටි. ම. 1.47) එවං කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොති.
685. තත්ථ ¶ චතුබ්බිධං කම්මං – දිට්ඨධම්මවෙදනීයං, උපපජ්ජවෙදනීයං, අපරාපරියවෙදනීයං, අහොසිකම්මන්ති. තෙසු එකජවනවීථියං සත්තසු චිත්තෙසු කුසලා ¶ වා අකුසලා වා පඨමජවනචෙතනා දිට්ඨිධම්මවෙදනීයකම්මං නාම. තං ඉමස්මිඤ්ඤෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තථා අසක්කොන්තං පන ‘‘අහොසිකම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො, න භවිස්සති කම්මවිපාකො, නත්ථි කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234) ඉමස්ස තිකස්ස වසෙන අහොසිකම්මං නාම හොති. අත්ථසාධිකා පන සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනන්තරෙ අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. තථා අසක්කොන්තං වුත්තනයෙනෙව අහොසිකම්මං නාම හොති. උභින්නං අන්තරෙ පඤ්ච ජවනචෙතනා අපරාපරියවෙදනීයකම්මං නාම. තං අනාගතෙ යදා ඔකාසං ලභති, තදා විපාකං දෙති. සති සංසාරප්පවත්තියා අහොසිකම්මං නාම න හොති.
686. අපරම්පි චතුබ්බිධං කම්මං – යං ගරුකං, යං බහුලං, යදාසන්නං, කටත්තා වා පන කම්මන්ති. තත්ථ කුසලං වා හොතු අකුසලං වා, ගරුකාගරුකෙසු යං ගරුකං මාතුඝාතාදිකම්මං වා මහග්ගතකම්මං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. තථා බහුලාබහුලෙසුපි යං බහුලං හොති සුසීල්යං වා දුස්සීල්යං වා, තදෙව පඨමං විපච්චති. යදාසන්නං නාම මරණකාලෙ අනුස්සරිතකම්මං. යඤ්හි ආසන්නමරණො අනුස්සරිතුං සක්කොති, තෙනෙව උපපජ්ජති. එතෙහි පන තීහි මුත්තං පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවනං කටත්තා වා පන කම්මං නාම හොති, තෙසං අභාවෙ තං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති.
687. අපරම්පි චතුබ්බිධං කම්මං – ජනකං, උපත්ථම්භකං, උපපීළකං, උපඝාතකන්ති. තත්ථ ජනකං නාම කුසලම්පි හොති අකුසලම්පි. තං පටිසන්ධියම්පි පවත්තෙපි රූපාරූපවිපාකක්ඛන්ධෙ ජනෙති. උපත්ථම්භකං පන විපාකං ජනෙතුං න සක්කොති, අඤ්ඤෙන කම්මෙන දින්නාය පටිසන්ධියා ජනිතෙ විපාකෙ උප්පජ්ජමානකසුඛදුක්ඛං උපත්ථම්භෙති, අද්ධානං පවත්තෙති. උපපීළකං අඤ්ඤෙන කම්මෙන දින්නාය පටිසන්ධියා ජනිතෙ විපාකෙ උප්පජ්ජමානකසුඛදුක්ඛං පීළෙති බාධති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙති. උපඝාතකං පන සයං කුසලම්පි අකුසලම්පි සමානං අඤ්ඤං දුබ්බලකම්මං ඝාතෙත්වා තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොති. එවං පන කම්මෙන කතෙ ඔකාසෙ තං විපාකං උප්පන්නං නාම වුච්චති.
ඉති ¶ ඉමෙසං ද්වාදසන්නං කම්මානං කම්මන්තරඤ්චෙව විපාකන්තරඤ්ච බුද්ධානං කම්මවිපාකඤාණස්සෙව ¶ යාථාවසරසතො පාකටං හොති, අසාධාරණං සාවකෙහි. විපස්සකෙන පන කම්මන්තරඤ්ච විපාකන්තරඤ්ච එකදෙසතො ජානිතබ්බං. තස්මා අයං මුඛමත්තදස්සනෙන කම්මවිසෙසො පකාසිතොති.
688. ඉති ඉමං ද්වාදසවිධං කම්මං කම්මවට්ටෙ පක්ඛිපිත්වා එවං එකො කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොති. සො එවං කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙන පච්චයතො නාමරූපස්ස පවත්තිං දිස්වා ‘‘යථා ඉදං එතරහි, එවං අතීතෙපි අද්ධානෙ කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙන පච්චයතො පවත්තිත්ථ, අනාගතෙපි කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙනෙව පච්චයතො පවත්තිස්සතී’’ති. ඉති කම්මඤ්චෙව කම්මවිපාකො ච, කම්මවට්ටඤ්ච විපාකවට්ටඤ්ච, කම්මපවත්තඤ්ච විපාකපවත්තඤ්ච, කම්මසන්තති ච විපාකසන්තති ච, කිරියා ච කිරියාඵලඤ්ච.
කම්මා විපාකා වත්තන්ති, විපාකො කම්මසම්භවො;
කම්මා පුනබ්භවො හොති, එවං ලොකො පවත්තතීති. –
සමනුපස්සති. තස්සෙවං සමනුපස්සතො යා සා පුබ්බන්තාදයො ආරබ්භ ‘‘අහොසිං නු ඛො අහ’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තා සොළසවිධා විචිකිච්ඡා, සා සබ්බා පහීයති. සබ්බභවයොනිගතිට්ඨිතිනිවාසෙසු හෙතුඵලසම්බන්ධවසෙන පවත්තමානං නාමරූපමත්තමෙව ඛායති. සො නෙව කාරණතො උද්ධං කාරකං පස්සති, න විපාකප්පවත්තිතො උද්ධං විපාකපටිසංවෙදකං. කාරණෙ පන සති ‘‘කාරකො’’ති, විපාකප්පවත්තියා සති ‘‘පටිසංවෙදකො’’ති සමඤ්ඤාමත්තෙන පණ්ඩිතා වොහරන්තිච්චෙවස්ස සම්මප්පඤ්ඤාය සුදිට්ඨං හොති.
‘‘කම්මස්ස කාරකො නත්ථි, විපාකස්ස ච වෙදකො;
සුද්ධධම්මා පවත්තන්ති, එවෙතං සම්මදස්සනං.
‘‘එවං කම්මෙ විපාකෙ ච, වත්තමානෙ සහෙතුකෙ;
බීජරුක්ඛාදිකානංව, පුබ්බා කොටි න නායති;
අනාගතෙපි සංසාරෙ, අප්පවත්තං න දිස්සති.
‘‘එතමත්ථං ¶ ¶ අනඤ්ඤාය, තිත්ථියා අසයංවසී;
සත්තසඤ්ඤං ගහෙත්වාන, සස්සතුච්ඡෙදදස්සිනො;
ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිං ගණ්හන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධිතා.
‘‘දිට්ඨිබන්ධනබද්ධා තෙ, තණ්හාසොතෙන වුය්හරෙ;
තණ්හාසොතෙන වුය්හන්තා, න තෙ දුක්ඛා පමුච්චරෙ.
‘‘එවමෙතං අභිඤ්ඤාය, භික්ඛු බුද්ධස්ස සාවකො;
ගම්භීරං නිපුණං සුඤ්ඤං, පච්චයං පටිවිජ්ඣති.
‘‘කම්මං නත්ථි විපාකම්හි, පාකො කම්මෙ න විජ්ජති;
අඤ්ඤමඤ්ඤං උභො සුඤ්ඤා, න ච කම්මං විනා ඵලං.
‘‘යථා න සූරියෙ අග්ගි, න මණිම්හි න ගොමයෙ;
න තෙසං බහි සො අත්ථි, සම්භාරෙහි ච ජායති.
‘‘තථා න අන්තො කම්මස්ස, විපාකො උපලබ්භති;
බහිද්ධාපි න කම්මස්ස, න කම්මං තත්ථ විජ්ජති.
‘‘ඵලෙන සුඤ්ඤං තං කම්මං, ඵලං කම්මෙ න විජ්ජති;
කම්මඤ්ච ඛො උපාදාය, තතො නිබ්බත්තතෙ ඵලං.
‘‘න හෙත්ථ දෙවො බ්රහ්මා වා, සංසාරස්සත්ථිකාරකො;
සුද්ධධම්මා පවත්තන්ති, හෙතුසම්භාරපච්චයා’’ති.
690. තස්සෙවං කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහං කත්වා තීසු අද්ධාසු පහීනවිචිකිච්ඡස්ස සබ්බෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නධම්මා චුතිපටිසන්ධිවසෙන විදිතා හොන්ති, සාස්ස හොති ඤාතපරිඤ්ඤා.
සො ¶ එවං පජානාති – යෙ අතීතෙ කම්මපච්චයා නිබ්බත්තා ඛන්ධා, තෙ තත්ථෙව නිරුද්ධා, අතීතකම්මපච්චයා පන ඉමස්මිං භවෙ අඤ්ඤෙ නිබ්බත්තා, අතීතභවතො ඉමං භවං ආගතො එකධම්මොපි නත්ථි, ඉමස්මිම්පි භවෙ කම්මපච්චයෙන නිබ්බත්තා ඛන්ධා නිරුජ්ඣිස්සන්ති, පුනබ්භවෙ අඤ්ඤෙ නිබ්බත්තිස්සන්ති, ඉමම්හා භවා පුනබ්භවං එකධම්මොපි න ගමිස්සති. අපිච ඛො යථා න ආචරියමුඛතො සජ්ඣායො අන්තෙවාසිකස්ස මුඛං පවිසති, න ච තප්පච්චයා තස්ස ¶ මුඛෙ සජ්ඣායො න වත්තති, න දූතෙන මන්තොදකං පීතං රොගිනො උදරං පවිසති, න ච තස්ස තප්පච්චයා රොගො න වූපසම්මති, න මුඛෙ මණ්ඩනවිධානං ආදාසතලාදීසු මුඛනිමිත්තං ගච්ඡති, න ච තත්ථ තප්පච්චයා මණ්ඩනවිධානං න පඤ්ඤායති, න එකිස්සා වට්ටියා දීපසිඛා අඤ්ඤං වට්ටිං සඞ්කමති, න ච තත්ථ තප්පච්චයා දීපසිඛා න නිබ්බත්තති, එවමෙව න අතීතභවතො ඉමං භවං, ඉතො වා පුනබ්භවං කොචි ධම්මො සඞ්කමති, න ච අතීතභවෙ ඛන්ධායතනධාතුපච්චයා ඉධ, ඉධ වා ඛන්ධායතනධාතුපච්චයා පුනබ්භවෙ ඛන්ධායතනධාතුයො න නිබ්බත්තන්තීති.
යථෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, මනොධාතුඅනන්තරං;
න චෙව ආගතං නාපි, න නිබ්බත්තං අනන්තරං.
තථෙව පටිසන්ධිම්හි, වත්තතෙ චිත්තසන්තති;
පුරිමං භිජ්ජතෙ චිත්තං, පච්ඡිමං ජායතෙ තතො.
තෙසං අන්තරිකා නත්ථි, වීචි තෙසං න විජ්ජති;
න චිතො ගච්ඡති කිඤ්චි, පටිසන්ධි ච ජායතීති.
691. එවං චුතිපටිසන්ධිවසෙන විදිතසබ්බධම්මස්ස සබ්බාකාරෙන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහඤාණං ථාමගතං හොති, සොළසවිධා කඞ්ඛා සුට්ඨුතරං පහීයති. න කෙවලඤ්ච සා එව, ‘‘සත්ථරි කඞ්ඛතී’’ති (ධ. ස. 1008) ආදිනයප්පවත්තා අට්ඨවිධාපි කඞ්ඛා පහීයතියෙව, ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි වික්ඛම්භන්ති. එවං නානානයෙහි නාමරූපපච්චයපරිග්ගහණෙන තීසු අද්ධාසු කඞ්ඛං විතරිත්වා ඨිතං ඤාණං කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධීති වෙදිතබ්බං. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්තිපි යථාභූතඤාණන්තිපි සම්මාදස්සනන්තිපි එතස්සෙවාධිවචනං. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘අවිජ්ජා ¶ පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නාති පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.46).
‘‘අනිච්චතො මනසිකරොන්තො කතමෙ ධම්මෙ යථාභූතං ජානාති පස්සති, කථං සම්මාදස්සනං හොති, කථං තදන්වයෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො සුදිට්ඨා හොන්ති, කත්ථ කඞ්ඛා පහීයති? දුක්ඛතො…පෙ… අනත්තතො මනසිකරොන්තො කතමෙ ධම්මෙ යථාභූතං ජානාති පස්සති…පෙ… කත්ථ කඞ්ඛා පහීයතීති?
‘‘අනිච්චතො ¶ මනසිකරොන්තො නිමිත්තං යථාභූතං ජානාති පස්සති, තෙන වුච්චති සම්මාදස්සනං. එවං තදන්වයෙන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චතො සුදිට්ඨා හොන්ති. එත්ථ කඞ්ඛා පහීයති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පවත්තං යථාභූතං ජානාති පස්සති…පෙ… අනත්තතො මනසිකරොන්තො නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච යථාභූතං ජානාති පස්සති, තෙන වුච්චති සම්මාදස්සනං. එවං තදන්වයෙන සබ්බෙ ධම්මා අනත්තතො සුදිට්ඨා හොන්ති. එත්ථ කඞ්ඛා පහීයති.
‘‘යඤ්ච යථාභූතඤාණං යඤ්ච සම්මාදස්සනං යා ච කඞ්ඛාවිතරණා, ඉමෙ ධම්මා නානත්ථා චෙව නානාබ්යඤ්ජනා ච, උදාහු එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නානන්ති? යඤ්ච යථාභූතඤාණං යඤ්ච සම්මාදස්සනං යා ච කඞ්ඛාවිතරණා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227).
ඉමිනා පන ඤාණෙන සමන්නාගතො විපස්සකො බුද්ධසාසනෙ ලද්ධස්සාසො ලද්ධපතිට්ඨො නියතගතිකො චූළසොතාපන්නො නාම හොති.
තස්මා භික්ඛු සදා සතො, නාමරූපස්ස සබ්බසො;
පච්චයෙ පරිග්ගණ්හෙය්ය, කඞ්ඛාවිතරණත්ථිකොති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසො නාම
එකූනවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.