📜
20. මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසො
සම්මසනඤාණකථා
692. අයං ¶ ¶ මග්ගො, අයං න මග්ගොති එවං මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච ඤත්වා ඨිතං ඤාණං පන මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම.
තං සම්පාදෙතුකාමෙන කලාපසම්මසනසඞ්ඛාතාය නයවිපස්සනාය තාව යොගො කරණීයො. කස්මා? ආරද්ධවිපස්සකස්ස ඔභාසාදිසම්භවෙ මග්ගාමග්ගඤාණසම්භවතො. ආරද්ධවිපස්සකස්ස හි ඔභාසාදීසු සම්භූතෙසු මග්ගාමග්ගඤාණං හොති, විපස්සනාය ච කලාපසම්මසනං ආදි. තස්මා එතං කඞ්ඛාවිතරණානන්තරං උද්දිට්ඨං. අපිච යස්මා තීරණපරිඤ්ඤාය වත්තමානාය මග්ගාමග්ගඤාණං උප්පජ්ජති, තීරණපරිඤ්ඤා ච ඤාතපරිඤ්ඤානන්තරා, තස්මාපි තං මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිං සම්පාදෙතුකාමෙන කලාපසම්මසනෙ තාව යොගො කාතබ්බො.
693. තත්රායං විනිච්ඡයො – තිස්සො හි ලොකියපරිඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤා ච. යා සන්ධාය වුත්තං ‘‘අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා ඤාතට්ඨෙ ඤාණං. පරිඤ්ඤාපඤ්ඤා තීරණට්ඨෙ ඤාණං. පහානපඤ්ඤා පරිච්චාගට්ඨෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.75). තත්ථ ‘‘රුප්පනලක්ඛණං රූපං, වෙදයිතලක්ඛණා වෙදනා’’ති එවං තෙසං තෙසං ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා ඤාතපරිඤ්ඤා නාම. ‘‘රූපං අනිච්චං, වෙදනා අනිච්චා’’තිආදිනා නයෙන තෙසංයෙව ධම්මානං සාමඤ්ඤලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනා පඤ්ඤා තීරණපරිඤ්ඤා නාම. තෙසුයෙව පන ධම්මෙසු නිච්චසඤ්ඤාදිපජහනවසෙන පවත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනා පඤ්ඤා පහානපරිඤ්ඤා නාම.
තත්ථ සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදතො පට්ඨාය යාව පච්චයපරිග්ගහා ඤාතපරිඤ්ඤාය භූමි. එතස්මිං හි අන්තරෙ ¶ ධම්මානං පච්චත්තලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්චං හොති. කලාපසම්මසනතො පන පට්ඨාය යාව උදයබ්බයානුපස්සනා තීරණපරිඤ්ඤාය භූමි. එතස්මිං හි අන්තරෙ සාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්චං හොති. භඞ්ගානුපස්සනං ආදිං කත්වා උපරි පහානපරිඤ්ඤාය භූමි ¶ . තතො පට්ඨාය හි අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං, නිබ්බින්දන්තො නන්දිං, විරජ්ජන්තො රාගං, නිරොධෙන්තො සමුදයං, පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහතීති (පටි. ම. 1.52) එවං නිච්චසඤ්ඤාදිපහානසාධිකානං සත්තන්නං අනුපස්සනානං ආධිපච්චං. ඉති ඉමාසු තීසු පරිඤ්ඤාසු සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදස්ස චෙව පච්චයපරිග්ගහස්ස ච සාධිතත්තා ඉමිනා යොගිනා ඤාතපරිඤ්ඤාව අධිගතා හොති, ඉතරා ච අධිගන්තබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘යස්මා තීරණපරිඤ්ඤාය වත්තමානාය මග්ගාමග්ගඤාණං උප්පජ්ජති, තීරණපරිඤ්ඤා ච ඤාතපරිඤ්ඤානන්තරා, තස්මාපි තං මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිං සම්පාදෙතුකාමෙන කලාපසම්මසනෙ තාව යොගො කාතබ්බො’’ති.
‘‘කථං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං? යංකිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වා…පෙ… යං දූරෙ සන්තිකෙ වා, සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. දුක්ඛතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. අනත්තතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. යා කාචි වෙදනා…පෙ… යංකිඤ්චි විඤ්ඤාණං…පෙ… අනත්තතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං.
‘‘චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. දුක්ඛතො අනත්තතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං.
‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙන, අනත්තා අසාරකට්ඨෙනාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනං… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණං…පෙ… සම්මසනෙ ඤාණං.
‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං ¶ නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. වෙදනං… විඤ්ඤාණං… චක්ඛුං… ජරාමරණං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං…පෙ… නිරොධධම්මන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.
‘‘ජාතිපච්චයා ¶ ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං, අනාගතම්පි අද්ධානං ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණන්ති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. භවපච්චයා ජාති…පෙ… අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං. අතීතම්පි අද්ධානං, අනාගතම්පි අද්ධානං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, අසති අවිජ්ජාය නත්ථි සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණං.
‘‘තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං. පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤා සම්මසනෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.48).
එත්ථ ච චක්ඛුං…පෙ… ජරාමරණන්ති ඉමිනා පෙය්යාලෙන ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තා ධම්මා, පඤ්චක්ඛන්ධා, ඡ ද්වාරානි, ඡ ආරම්මණානි, ඡ විඤ්ඤාණානි, ඡ ඵස්සා, ඡ වෙදනා, ඡ සඤ්ඤා, ඡ චෙතනා, ඡ තණ්හා, ඡ විතක්කා, ඡ විචාරා, ඡ ධාතුයො, දස කසිණානි, ද්වත්තිංසකොට්ඨාසා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, බාවීසති ඉන්ද්රියානි, තිස්සො ධාතුයො, නව භවා, චත්තාරි ඣානානි, චතස්සො අප්පමඤ්ඤා, චතස්සො සමාපත්තියො, ද්වාදස පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානීති ඉමෙ ධම්මරාසයො සංඛිත්තාති වෙදිතබ්බා.
වුත්තං හෙතං අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ –
‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්යං. කිඤ්ච, භික්ඛවෙ, සබ්බං අභිඤ්ඤෙය්යං? චක්ඛු, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්යං. රූපා… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං… චක්ඛුසම්ඵස්සො… යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි ¶ අභිඤ්ඤෙය්යං. සොතං…පෙ… යම්පිදං මනොසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති වෙදයිතං සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, තම්පි අභිඤ්ඤෙය්යං.
‘‘රූපං…පෙ… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… මනො… රූපා…පෙ… ධම්මා… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං… චක්ඛුසම්ඵස්සො…පෙ… මනොසම්ඵස්සො….
‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා ¶ වෙදනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා… රූපසඤ්ඤා…පෙ… ධම්මසඤ්ඤා… රූපසඤ්චෙතනා…පෙ… ධම්මසඤ්චෙතනා… රූපතණ්හා…පෙ… ධම්මතණ්හා… රූපවිතක්කො…පෙ… ධම්මවිතක්කො… රූපවිචාරො…පෙ… ධම්මවිචාරො….
‘‘පථවීධාතු…පෙ… විඤ්ඤාණධාතු… පථවීකසිණං…පෙ… විඤ්ඤාණකසිණං… කෙසා…පෙ… මුත්තං… මත්ථලුඞ්ගං….
‘‘චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මායතනං… චක්ඛුධාතු…පෙ… මනොධාතු… මනොවිඤ්ඤාණධාතු… චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ… අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං….
‘‘කාමධාතු… රූපධාතු… අරූපධාතු… කාමභවො… රූපභවො… අරූපභවො… සඤ්ඤාභවො… අසඤ්ඤාභවො… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභවො… එකවොකාරභවො… චතුවොකාරභවො… පඤ්චවොකාරභවො….
‘‘පඨමං ඣානං…පෙ… චතුත්ථං ඣානං… මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති…පෙ… උපෙක්ඛාචෙතොවිමුත්ති… ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්ති…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති… අවිජ්ජා අභිඤ්ඤෙය්යා…පෙ… ජරාමරණං අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (පටි. ම. 1.3; සං. නි. 4.46).
තං තත්ථ එවං විත්ථාරෙන වුත්තත්තා ඉධ සබ්බං පෙය්යාලෙන සංඛිත්තං. එවං සංඛිත්තෙ පනෙත්ථ යෙ ලොකුත්තරා ධම්මා ආගතා, තෙ අසම්මසනුපගත්තා ඉමස්මිං අධිකාරෙ න ගහෙතබ්බා. යෙපි ච සම්මසනුපගා ¶ , තෙසු යෙ යස්ස පාකටා හොන්ති සුඛෙන පරිග්ගහං ගච්ඡන්ති, තෙසු තෙන සම්මසනං ආරභිතබ්බං.
695. තත්රායං ඛන්ධවසෙන ආරබ්භවිධානයොජනා – යංකිඤ්චි රූපං…පෙ… සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනං. දුක්ඛතො අනත්තතො වවත්ථපෙති, එකං සම්මසනන්ති. එත්තාවතා අයං භික්ඛු ‘‘යංකිඤ්චි රූප’’න්ති එවං අනියමනිද්දිට්ඨං සබ්බම්පි රූපං අතීතත්තිකෙන චෙව චතූහි ච අජ්ඣත්තාදිදුකෙහීති එකාදසහි ඔකාසෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථපෙති, අනිච්චන්ති සම්මසති.
කථං ¶ ? පරතො වුත්තනයෙන. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙනා’’ති (පටි. ම. 1.48).
තස්මා එස යං අතීතං රූපං, තං යස්මා අතීතෙයෙව ඛීණං, නයිමං භවං සම්පත්තන්ති අනිච්චං ඛයට්ඨෙන.
යං අනාගතං අනන්තරභවෙ නිබ්බත්තිස්සති, තම්පි තත්ථෙව ඛීයිස්සති, න තතො පරං භවං ගමිස්සතීති අනිච්චං ඛයට්ඨෙන.
යං පච්චුප්පන්නං රූපං, තම්පි ඉධෙව ඛීයති, න ඉතො ගච්ඡතීති අනිච්චං ඛයට්ඨෙන.
යං අජ්ඣත්තං, තම්පි අජ්ඣත්තමෙව ඛීයති, න බහිද්ධාභාවං ගච්ඡතීති අනිච්චං ඛයට්ඨෙන.
යං බහිද්ධා…පෙ… ඔළාරිකං…පෙ… සුඛුමං…පෙ… හීනං…පෙ… පණීතං…පෙ… දූරෙ…පෙ… සන්තිකෙ, තම්පි තත්ථෙව ඛීයති, න දූරභාවං ගච්ඡතීති අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති සම්මසති.
ඉදං සබ්බම්පි ‘‘අනිච්චං ඛයට්ඨෙනා’’ති එතස්ස වසෙන එකං සම්මසනං. භෙදතො පන එකාදසවිධං හොති.
සබ්බමෙව ච තං දුක්ඛං භයට්ඨෙන. භයට්ඨෙනාති සප්පටිභයතාය. යඤ්හි අනිච්චං, තං භයාවහං හොති සීහොපමසුත්තෙ (සං. නි. 3.78; අ. නි. 4.33) දෙවානං විය. ඉති ¶ ඉදම්පි ‘‘දුක්ඛං භයට්ඨෙනා’’ති එතස්ස වසෙන එකං සම්මසනං. භෙදතො පන එකාදසවිධං හොති.
යථා ච දුක්ඛං, එවං සබ්බම්පි තං අනත්තා අසාරකට්ඨෙන. අසාරකට්ඨෙනාති ‘‘අත්තා නිවාසී කාරකො වෙදකො සයංවසී’’ති එවං පරිකප්පිතස්ස අත්තසාරස්ස අභාවෙන. යඤ්හි අනිච්චං, දුක්ඛං, තං අත්තනොපි අනිච්චතං වා උදයබ්බයපීළනං වා වාරෙතුං න සක්කොති, කුතො තස්ස කාරකාදිභාවො. තෙනාහ – ‘‘රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ, අත්තා අභවිස්ස. නයිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්යා’’තිආදි (සං. නි. 3.59). ඉති ඉදම්පි ‘‘අනත්තා අසාරකට්ඨෙනා’’ති ¶ එතස්ස වසෙන එකං සම්මසනං. භෙදතො පන එකාදසවිධං හොති. එස නයො වෙදනාදීසු.
696. යං පන අනිච්චං, තං යස්මා නියමතො සඞ්ඛතාදිභෙදං හොති. තෙනස්ස පරියායදස්සනත්ථං, නානාකාරෙහි වා මනසිකාරප්පවත්තිදස්සනත්ථං ‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්නං ඛයධම්මං වයධම්මං විරාගධම්මං නිරොධධම්ම’’න්ති පුන පාළි වුත්තා. එස නයො වෙදනාදීසූති.
චත්තාරීසාකාරඅනුපස්සනාකථා
697. සො තස්සෙව පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අනිච්චදුක්ඛානත්තසම්මසනස්ස ථිරභාවත්ථාය, යං තං භගවතා ‘‘කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති, කතමෙහි චත්තාරීසාය ආකාරෙහි සම්මත්තනියාමං ඔක්කමතී’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ –
‘‘පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො, දුක්ඛතො, රොගතො, ගණ්ඩතො, සල්ලතො, අඝතො, ආබාධතො, පරතො, පලොකතො, ඊතිතො, උපද්දවතො, භයතො, උපසග්ගතො, චලතො, පභඞ්ගුතො, අද්ධුවතො, අතාණතො, අලෙණතො, අසරණතො, රිත්තතො, තුච්ඡතො, සුඤ්ඤතො, අනත්තතො, ආදීනවතො, විපරිණාමධම්මතො, අසාරකතො, අඝමූලතො, වධකතො, විභවතො, සාසවතො, සඞ්ඛතතො, මාරාමිසතො, ජාතිධම්මතො, ජරාධම්මතො, බ්යාධිධම්මතො, මරණධම්මතො ¶ , සොකධම්මතො, පරිදෙවධම්මතො, උපායාසධම්මතො, සංකිලෙසිකධම්මතො’’ති (පටි. ම. 3.37) –
චත්තාරීසාය ආකාරෙහි,
‘‘පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං නිරොධො නිච්චං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.38) නයෙන,
අනුලොමඤාණං විභජන්තෙන පභෙදතො අනිච්චාදිසම්මසනං වුත්තං. තස්සාපි වසෙන ඉමෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ සම්මසති.
698. කථං ¶ ? සො හි එකෙකං ඛන්ධං අනච්චන්තිකතාය, ආදිඅන්තවන්තතාය ච අනිච්චතො. උප්පාදවයපටිපීළනතාය, දුක්ඛවත්ථුතාය ච දුක්ඛතො. පච්චයයාපනීයතාය, රොගමූලතාය ච රොගතො. දුක්ඛතාසූලයොගිතාය, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතාය, උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතපරිපක්කපභින්නතාය ච ගණ්ඩතො. පීළාජනකතාය, අන්තොතුදනතාය, දුන්නීහරණීයතාය ච සල්ලතො. විගරහණීයතාය, අවඩ්ඪිආවහනතාය, අඝවත්ථුතාය ච අඝතො. අසෙරිභාවජනකතාය, ආබාධපදට්ඨානතාය ච ආබාධතො. අවසතාය, අවිධෙය්යතාය ච පරතො. බ්යාධිජරාමරණෙහි පලුජ්ජනතාය පලොකතො. අනෙකබ්යසනාවහනතාය ඊතිතො. අවිදිතානංයෙව විපුලානං අනත්ථානං ආවහනතො, සබ්බුපද්දවවත්ථුතාය ච උපද්දවතො. සබ්බභයානං ආකරතාය, දුක්ඛවූපසමසඞ්ඛාතස්ස පරමස්සාසස්ස පටිපක්ඛභූතතාය ච භයතො. අනෙකෙහි අනත්ථෙහි අනුබද්ධතාය, දොසූපසට්ඨතාය, උපසග්ගො විය අනධිවාසනාරහතාය ච උපසග්ගතො. බ්යාධිජරාමරණෙහි චෙව ලාභාලාභාදීහි ච ලොකධම්මෙහි පචලිතතාය චලතො. උපක්කමෙන චෙව සරසෙන ච පභඞ්ගුපගමනසීලතාය පභඞ්ගුතො. සබ්බාවත්ථනිපාතිතාය, ථිරභාවස්ස ච අභාවතාය අද්ධුවතො. අතායනතාය චෙව, අලබ්භනෙය්යඛෙමතාය ච අතාණතො. අල්ලීයිතුං අනරහතාය, අල්ලීනානම්පි ච ලෙණකිච්චාකාරිතාය අලෙණතො. නිස්සිතානං භයසාරකත්තාභාවෙන අසරණතො. යථාපරිකප්පිතෙහි ධුවසුභසුඛත්තභාවෙහි රිත්තතාය රිත්තතො. රිත්තතායෙව තුච්ඡතො අප්පකත්තා වා, අප්පකම්පි හි ලොකෙ තුච්ඡන්ති වුච්චති. සාමි-නිවාසි-කාරක-වෙදකාධිට්ඨායකවිරහිතතාය ¶ සුඤ්ඤතො. සයඤ්ච අස්සාමිකභාවාදිතාය අනත්තතො. පවත්තිදුක්ඛතාය, දුක්ඛස්ස ච ආදීනවතාය ආදීනවතො, අථ වා ආදීනං වාති ගච්ඡති පවත්තතීති ආදීනවො, කපණමනුස්සස්සෙතං අධිවචනං, ඛන්ධාපි ච කපණායෙවාති ආදීනවසදිසතාය ආදීනවතො. ජරාය චෙව මරණෙන චාති ද්වෙධා පරිණාමපකතිතාය විපරිණාමධම්මතො. දුබ්බලතාය, ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයතාය ච අසාරකතො. අඝහෙතුතාය අඝමූලතො. මිත්තමුඛසපත්තො ¶ විය විස්සාසඝාතිතාය වධකතො. විගතභවතාය, විභවසම්භූතතාය ච විභවතො. ආසවපදට්ඨානතාය සාසවතො. හෙතුපච්චයෙහි අභිසඞ්ඛතතාය සඞ්ඛතතො. මච්චුමාරකිලෙසමාරානං ආමිසභූතතාය මාරාමිසතො. ජාති-ජරා-බ්යාධිමරණපකතිතාය ජාති-ජරා-බ්යාධි-මරණධම්මතො. සොක-පරිදෙව-උපායාසහෙතුතාය සොක-පරිදෙවඋපායාසධම්මතො. තණ්හාදිට්ඨිදුච්චරිතසංකිලෙසානං විසයධම්මතාය සංකිලෙසිකධම්මතොති එවං පභෙදතො වුත්තස්ස අනිච්චාදිසම්මසනස්ස වසෙන සම්මසති.
එත්ථ හි අනිච්චතො, පලොකතො, චලතො, පභඞ්ගුතො, අද්ධුවතො, විපරිණාමධම්මතො, අසාරකතො, විභවතො, සඞ්ඛතතො, මරණධම්මතොති එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ දස දස කත්වා පඤ්ඤාස අනිච්චානුපස්සනානි. පරතො, රිත්තතො, තුච්ඡතො, සුඤ්ඤතො, අනත්තතොති එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ පඤ්ච පඤ්ච කත්වා පඤ්චවීසති අනත්තානුපස්සනානි. සෙසානි දුක්ඛතො, රොගතොතිආදීනි එකෙකස්මිං ඛන්ධෙ පඤ්චවීසති පඤ්චවීසති කත්වා පඤ්චවීසතිසතං දුක්ඛානුපස්සනානීති.
ඉච්චස්ස ඉමිනා ද්විසතභෙදෙන අනිච්චාදිසම්මසනෙන පඤ්චක්ඛන්ධෙ සම්මසතො තං නයවිපස්සනාසඞ්ඛාතං අනිච්චදුක්ඛානත්තසම්මසනං ථිරං හොති. ඉදං තාවෙත්ථ පාළිනයානුසාරෙන සම්මසනාරම්භවිධානං.
ඉන්ද්රියතික්ඛකාරණනවකකථා
699. යස්ස පන එවං නයවිපස්සනාය යොගං කරොතොපි නයවිපස්සනා න සම්පජ්ජති, තෙන ‘‘නවහාකාරෙහි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි භවන්ති – උප්පන්නුප්පන්නානං සඞ්ඛාරානං ඛයමෙව පස්සති, තත්ථ ච සක්කච්චකිරියාය සම්පාදෙති, සාතච්චකිරියාය සම්පාදෙති, සප්පායකිරියාය සම්පාදෙති, සමාධිස්ස ච නිමිත්තග්ගාහෙන, බොජ්ඣඞ්ගානඤ්ච අනුපවත්තනතාය, කායෙ ච ජීවිතෙ ච ¶ අනපෙක්ඛතං උපට්ඨාපෙති, තත්ථ ච අභිභුය්ය නෙක්ඛම්මෙන, අන්තරා ච අබ්යොසානෙනා’’ති එවං වුත්තානං නවන්නං ආකාරානං වසෙන ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි කත්වා පථවීකසිණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන සත්ත අසප්පායානි වජ්ජෙත්වා සත්ත සප්පායානි සෙවමානෙන කාලෙන රූපං සම්මසිතබ්බං, කාලෙන අරූපං. රූපං සම්මසන්තෙන රූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා.
රූපනිබ්බත්තිපස්සනාකාරකථා
700. සෙය්යථිදං ¶ – ඉදං රූපං නාම කම්මාදිවසෙන චතූහි කාරණෙහි නිබ්බත්තති. තත්ථ සබ්බෙසං සත්තානං රූපං නිබ්බත්තමානං පඨමං කම්මතො නිබ්බත්තති. පටිසන්ධික්ඛණෙයෙව හි ගබ්භසෙය්යකානං තාව තිසන්තතිවසෙන වත්ථු-කාය-භාවදසකසඞ්ඛාතානි තිංස රූපානි නිබ්බත්තන්ති, තානි ච ඛො පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව. යථා ච උප්පාදක්ඛණෙ, තථා ඨිතික්ඛණෙපි භඞ්ගක්ඛණෙපි.
තත්ථ රූපං දන්ධනිරොධං ගරුපරිවත්ති, චිත්තං ඛිප්පනිරොධං ලහුපරිවත්ති. තෙනාහ – ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං ලහුපරිවත්තං යථයිදං, භික්ඛවෙ, චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48). රූපෙ ධරන්තෙයෙව හි සොළසවාරෙ භවඞ්ගචිත්තං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණොපි ඨිතික්ඛණොපි භඞ්ගක්ඛණොපි එකසදිසා. රූපස්ස පන උප්පාදභඞ්ගක්ඛණායෙව ලහුකා, තෙහි සදිසා. ඨිතික්ඛණො පන මහා, යාව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣන්ති, තාව වත්තති. පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං ඨානප්පත්තං පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය දුතියං භවඞ්ගං උප්පජ්ජති. තෙන සද්ධිං උප්පන්නං ඨානප්පත්තං පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය තතියං භවඞ්ගං උප්පජ්ජති. ඉමිනා නයෙන යාවතායුකං චිත්තප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. ආසන්නමරණස්ස පන එකමෙව ඨානප්පත්තං පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති.
පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ උප්පන්නං රූපං පටිසන්ධිචිත්තතො උද්ධං සොළසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති. ඨානක්ඛණෙ උප්පන්නං සත්තරසමස්ස උප්පාදක්ඛණෙන සද්ධිං නිරුජ්ඣති. භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පන්නං සත්තරසමස්ස ඨානක්ඛණං පත්වා නිරුජ්ඣති. යාව පවත්ති නාම අත්ථි, එවමෙව පවත්තති. ඔපපාතිකානම්පි සත්තසන්තතිවසෙන සත්තති රූපානි එවමෙව පවත්තන්ති.
701. තත්ථ ¶ කම්මං, කම්මසමුට්ඨානං, කම්මපච්චයං, කම්මපච්චයචිත්තසමුට්ඨානං, කම්මපච්චයආහාරසමුට්ඨානං, කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානන්ති එස විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ කම්මං නාම කුසලාකුසලචෙතනා. කම්මසමුට්ඨානං නාම විපාකක්ඛන්ධා ච, චක්ඛුදසකාදි සමසත්තතිරූපඤ්ච. කම්මපච්චයං නාම තදෙව, කම්මං හි කම්මසමුට්ඨානස්ස උපත්ථම්භකපච්චයොපි හොති. කම්මපච්චයචිත්තසමුට්ඨානං නාම විපාකචිත්තසමුට්ඨානං රූපං. කම්මපච්චයආහාරසමුට්ඨානං නාම කම්මසමුට්ඨානරූපෙසු ¶ ඨානප්පත්තා ඔජා අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, තත්රාපි ඔජා ඨානං පත්වා අඤ්ඤන්ති එවං චතස්සො වා පඤ්ච වා පවත්තියො ඝටෙති. කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම කම්මජතෙජොධාතු ඨානප්පත්තා උතුසමුට්ඨානං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, තත්රාපි උතු අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකන්ති එවං චතස්සො වා පඤ්ච වා පවත්තියො ඝටෙති. එවං තාව කම්මජරූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා.
702. චිත්තජෙසුපි චිත්තං, චිත්තසමුට්ඨානං, චිත්තපච්චයං, චිත්තපච්චයආහාරසමුට්ඨානං, චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානන්ති එස විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ චිත්තං නාම එකූනනවුතිචිත්තානි.
තෙසු ද්වත්තිංස චිත්තානි, ඡබ්බීසෙකූනවීසති;
සොළස රූපිරියාපථවිඤ්ඤත්තිජනකා මතා.
කාමාවචරතො හි අට්ඨ කුසලානි, ද්වාදසාකුසලානි, මනොධාතුවජ්ජා දස කිරියා, කුසලකිරියතො ද්වෙ අභිඤ්ඤාචිත්තානීති ද්වත්තිංස චිත්තානි රූපං, ඉරියාපථං, විඤ්ඤත්තිඤ්ච ජනෙන්ති. විපාකවජ්ජානි සෙසදසරූපාවචරානි, අට්ඨ අරූපාවචරානි, අට්ඨ ලොකුත්තරචිත්තානීති ඡබ්බීසති චිත්තානි රූපං, ඉරියාපථඤ්ච ජනයන්ති, න විඤ්ඤත්තිං. කාමාවචරෙ දස භවඞ්ගචිත්තානි, රූපාවචරෙ පඤ්ච, තිස්සො මනොධාතුයො, එකා විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුසොමනස්සසහගතාති එකූනවීසති චිත්තානි රූපමෙව ජනයන්ති, න ඉරියාපථං, න විඤ්ඤත්තිං. ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානි, සබ්බසත්තානං පටිසන්ධිචිත්තං, ඛීණාසවානං චුතිචිත්තං, චත්තාරි ආරුප්පවිපාකානීති සොළස චිත්තානි නෙව රූපං ජනයන්ති, න ඉරියාපථං, න විඤ්ඤත්තිං. යානි චෙත්ථ රූපං ජනෙන්ති, තානි න ඨිතික්ඛණෙ, භඞ්ගක්ඛණෙ වා, තදා හි චිත්තං දුබ්බලං හොති. උප්පාදක්ඛණෙ පන බලවං, තස්මා තං තදා පුරෙජාතං වත්ථුං නිස්සාය රූපං සමුට්ඨාපෙති.
චිත්තසමුට්ඨානං ¶ නාම තයො අරූපිනො ඛන්ධා, ‘‘සද්දනවකං, කායවිඤ්ඤත්ති, වචීවිඤ්ඤත්ති, ආකාසධාතු, ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචයො, සන්තතී’’ති සත්තරසවිධං රූපඤ්ච. චිත්තපච්චයං නාම ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්සා’’ති (පට්ඨා. 1.1.11) එවං වුත්තං චතුසමුට්ඨානරූපං. චිත්තපච්චයආහාරසමුට්ඨානං නාම චිත්තසමුට්ඨානරූපෙසු ඨානප්පත්තා ¶ ඔජා අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, එවං ද්වෙ තිස්සො පවත්තියො ඝටෙති. චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම චිත්තසමුට්ඨානො උතු ඨානප්පත්තො අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, එවං ද්වෙ තිස්සො පවත්තියො ඝටෙති. එවං චිත්තජරූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා.
703. ආහාරජෙසුපි ආහාරො, ආහාරසමුට්ඨානං, ආහාරපච්චයං, ආහාරපච්චයආහාරසමුට්ඨානං, ආහාරපච්චයඋතුසමුට්ඨානන්ති එස විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ආහාරො නාම කබළීකාරො ආහාරො. ආහාරසමුට්ඨානං නාම උපාදිණ්ණං කම්මජරූපං පච්චයං ලභිත්වා තත්ථ පතිට්ඨාය ඨානප්පත්තාය ඔජාය සමුට්ඨාපිතං ඔජට්ඨමකං, ආකාසධාතු, ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචයො, සන්තතීති චුද්දසවිධං රූපං. ආහාරපච්චයං නාම ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.15) එවං වුත්තං චතුසමුට්ඨානරූපං. ආහාරපච්චයආහාරසමුට්ඨානං නාම ආහාරසමුට්ඨානෙසු රූපෙසු ඨානප්පත්තා ඔජා අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, තත්රාපි ඔජා අඤ්ඤන්ති එවං දසද්වාදසවාරෙ පවත්තිං ඝටෙති. එකදිවසං පරිභුත්තාහාරො සත්තාහම්පි උපත්ථම්භෙති. දිබ්බා පන ඔජා එකමාසං ද්වෙමාසම්පි උපත්ථම්භෙති. මාතරා පරිභුත්තාහාරොපි දාරකස්ස සරීරං ඵරිත්වා රූපං සමුට්ඨාපෙති. සරීරෙ මක්ඛිතාහාරොපි රූපං සමුට්ඨාපෙති. කම්මජාහාරො උපාදිණ්ණකාහාරො නාම. සොපි ඨානප්පත්තො රූපං සමුට්ඨාපෙති, තත්රාපි ඔජා අඤ්ඤං සමුට්ඨාපෙතීති එවං චතස්සො වා පඤ්ච වා පවත්තියො ඝටෙති. ආහාරපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම ආහාරසමුට්ඨානා තෙජොධාතු ඨානප්පත්තා උතුසමුට්ඨානං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති. තත්රායං ආහාරො ආහාරසමුට්ඨානානං ජනකො හුත්වා පච්චයො හොති, සෙසානං නිස්සයාහාරඅත්ථිඅවිගතවසෙනාති එවං ආහාරජරූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා.
704. උතුජෙසුපි උතු, උතුසමුට්ඨානං, උතුපච්චයං, උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, උතුපච්චයආහාරසමුට්ඨානන්ති එස විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ උතු නාම චතුසමුට්ඨානා තෙජොධාතු, උණ්හඋතු සීතඋතූති එවං පනෙස දුවිධො හොති. උතුසමුට්ඨානං නාම චතුසමුට්ඨානො උතු උපාදිණ්ණකං පච්චයං ලභිත්වා ඨානප්පත්තො සරීරෙ රූපං සමුට්ඨාපෙති. තං සද්දනවකං, ආකාසධාතු ¶ ¶ , ලහුතා, මුදුතා, කම්මඤ්ඤතා, උපචයො, සන්තතීති පන්නරසවිධං හොති. උතුපච්චයං නාම උතු චතුසමුට්ඨානිකරූපානං පවත්තියා ච විනාසස්ස ච පච්චයො හොති. උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම උතුසමුට්ඨානා තෙජොධාතු ඨානප්පත්තා අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, තත්රාපි උතු අඤ්ඤන්ති එවං දීඝම්පි අද්ධානං අනුපාදිණ්ණපක්ඛෙ ඨත්වාපි උතුසමුට්ඨානං පවත්තතියෙව. උතුපච්චයආහාරසමුට්ඨානං නාම උතුසමුට්ඨානා ඨානප්පත්තා ඔජා අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති, තත්රාපි ඔජා අඤ්ඤන්ති එවං දසද්වාදසවාරෙ පවත්තිං ඝටෙති. තත්රායං උතු උතුසමුට්ඨානානං ජනකො හුත්වා පච්චයො හොති, සෙසානං නිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙනාති එවං උතුජරූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා. එවඤ්හි රූපස්ස නිබ්බත්තිං පස්සන්තො කාලෙන රූපං සම්මසති නාම.
අරූපනිබ්බත්තිපස්සනාකාරකථා
705. යථා ච රූපං සම්මසන්තෙන රූපස්ස, එවං අරූපං සම්මසන්තෙනපි අරූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා. සා ච ඛො එකාසීති ලොකියචිත්තුප්පාදවසෙනෙව.
සෙය්යථිදං – ඉදඤ්හි අරූපං නාම පුරිමභවෙ ආයූහිතකම්මවසෙන පටිසන්ධියං තාව එකූනවීසතිචිත්තුප්පාදප්පභෙදං නිබ්බත්තති. නිබ්බත්තනාකාරො පනස්ස පටිච්චසමුප්පාදනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තදෙව පටිසන්ධිචිත්තස්ස අනන්තරචිත්තතො පට්ඨාය භවඞ්ගවසෙන, ආයුපරියොසානෙ චුතිවසෙන. යං තත්ථ කාමාවචරං, තං ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ තදාරම්මණවසෙන.
පවත්තෙ පන අසම්භින්නත්තා චක්ඛුස්ස ආපාථගතත්තා රූපානං ආලොකසන්නිස්සිතං මනසිකාරහෙතුකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නිබ්බත්තති සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. චක්ඛුපසාදස්ස හි ඨිතික්ඛණෙ ඨිතිප්පත්තමෙව රූපං චක්ඛුං ඝට්ටෙති. තස්මිං ඝට්ටිතෙ ද්වික්ඛත්තුං භවඞ්ගං උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. තතො තස්මිංයෙව ආරම්මණෙ කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජති. තදනන්තරං තදෙව රූපං පස්සමානං කුසලවිපාකං අකුසලවිපාකං වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තතො තදෙව රූපං සම්පටිච්ඡමානා විපාකමනොධාතු. තතො තදෙව රූපං සන්තීරයමානා විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු. තතො තදෙව රූපං වවත්ථාපයමානා කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු ¶ උපෙක්ඛාසහගතා ¶ . තතො පරං කාමාවචරකුසලාකුසලකිරියචිත්තෙසු එකං වා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකං චිත්තං පඤ්ච සත්ත වා ජවනානි. තතො කාමාවචරසත්තානං එකාදසසු තදාරම්මණචිත්තෙසු ජවනානුරූපං යංකිඤ්චි තදාරම්මණන්ති. එස නයො සෙසද්වාරෙසුපි. මනොද්වාරෙ පන මහග්ගතචිත්තානිපි උප්පජ්ජන්තීති. එවං ඡසු ද්වාරෙසු අරූපස්ස නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බා. එවඤ්හි අරූපස්ස නිබ්බත්තිං පස්සන්තො කාලෙන අරූපං සම්මසති නාම.
එවං කාලෙන රූපං කාලෙන අරූපං සම්මසිත්වාපි තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා අනුක්කමෙන පටිපජ්ජමානො එකො පඤ්ඤාභාවනං සම්පාදෙති.
රූපසත්තකසම්මසනකථා
706. අපරො රූපසත්තකඅරූපසත්තකවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. තත්ථ ආදානනික්ඛෙපනතො, වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො, ආහාරමයතො, උතුමයතො, කම්මජතො, චිත්තසමුට්ඨානතො, ධම්මතාරූපතොති ඉමෙහි ආකාරෙහි ආරොපෙත්වා සම්මසන්තො රූපසත්තකවසෙන ආරොපෙත්වා සම්මසති නාම. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘ආදානනික්ඛෙපනතො, වයොවුඩ්ඪත්ථගාමිතො;
ආහාරතො ච උතුතො, කම්මතො චාපි චිත්තතො;
ධම්මතාරූපතො සත්ත, විත්ථාරෙන විපස්සතී’’ති.
තත්ථ ආදානන්ති පටිසන්ධි. නික්ඛෙපනන්ති චුති. ඉති යොගාවචරො ඉමෙහි ආදානනික්ඛෙපෙහි එකං වස්සසතං පරිච්ඡින්දිත්වා සඞ්ඛාරෙසු තිලක්ඛණං ආරොපෙති. කථං? එත්ථන්තරෙ සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා. කස්මා? උප්පාදවයවත්තිතො, විපරිණාමතො, තාවකාලිකතො, නිච්චපටික්ඛෙපතො ච. යස්මා පන උප්පන්නා සඞ්ඛාරා ඨිතිං පාපුණන්ති, ඨිතියං ජරාය කිලමන්ති, ජරං පත්වා අවස්සං භිජ්ජන්ති, තස්මා අභිණ්හසම්පටිපීළනතො, දුක්ඛමතො දුක්ඛවත්ථුතො, සුඛපටික්ඛෙපතො ච දුක්ඛා. යස්මා ච ‘‘උප්පන්නා සඞ්ඛාරා ඨිතිං මා පාපුණන්තු, ඨානප්පත්තා මා ජීරන්තු, ජරප්පත්තා මා භිජ්ජන්තූ’’ති ඉමෙසු තීසු ¶ ඨානෙසු කස්සචි වසවත්තිභාවො ¶ නත්ථි, සුඤ්ඤා තෙන වසවත්තනාකාරෙන, තස්මා සුඤ්ඤතො, අස්සාමිකතො, අවසවත්තිතො, අත්තපටික්ඛෙපතො ච අනත්තාති.
707. එවං ආදානනික්ඛෙපනවසෙන වස්සසතපරිච්ඡින්නෙ රූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා තතො පරං වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො ආරොපෙති. තත්ථ වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමො නාම වයවසෙන වුඩ්ඪස්ස වඩ්ඪිතස්ස රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො. තස්ස වසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙතීති අත්ථො.
කථං? සො තමෙව වස්සසතං පඨමවයෙන මජ්ඣිමවයෙන පච්ඡිමවයෙනාති තීහි වයෙහි පරිච්ඡින්දති. තත්ථ ආදිතො තෙත්තිංස වස්සානි පඨමවයො නාම. තතො චතුත්තිංස මජ්ඣිමවයො නාම. තතො තෙත්තිංස පච්ඡිමවයො නාමාති. ඉති ඉමෙහි තීහි වයෙහි පරිච්ඡින්දිත්වා, ‘‘පඨමවයෙ පවත්තං රූපං මජ්ඣිමවයං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං. යදනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තා. මජ්ඣිමවයෙ පවත්තරූපම්පි පච්ඡිමවයං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා. පච්ඡිමවයෙ තෙත්තිංස වස්සානි පවත්තරූපම්පි මරණතො පරං ගමනසමත්ථං නාම නත්ථි, තස්මා තම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
708. එවං පඨමවයාදිවසෙන වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පුන ‘‘මන්දදසකං, ඛිඩ්ඩාදසකං, වණ්ණදසකං, බලදසකං, පඤ්ඤාදසකං, හානිදසකං, පබ්භාරදසකං, වඞ්කදසකං, මොමූහදසකං, සයනදසක’’න්ති ඉමෙසං දසන්නං දසකානං වසෙන වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
තත්ථ දසකෙසු තාව වස්සසතජීවිනො පුග්ගලස්ස පඨමානි දස වස්සානි මන්දදසකං නාම, තදා හි සො මන්දො හොති චපලො කුමාරකො. තතො පරානි දස ඛිඩ්ඩාදසකං නාම, තදා හි සො ඛිඩ්ඩාරතිබහුලො හොති. තතො පරානි දස වණ්ණදසකං නාම, තදා හිස්ස වණ්ණායතනං වෙපුල්ලං පාපුණාති. තතො පරානි දස බලදසකං නාම, තදා හිස්ස බලඤ්ච ථාමො ච වෙපුල්ලං පාපුණාති. තතො පරානි දස පඤ්ඤාදසකං නාම, තදා හිස්ස පඤ්ඤා සුප්පතිට්ඨිතා හොති, පකතියා කිර දුබ්බලපඤ්ඤස්සාපි ¶ තස්මිං කාලෙ අප්පමත්තකා පඤ්ඤා උප්පජ්ජතියෙව. තතො පරානි දස හානිදසකං නාම, තදා හිස්ස ඛිඩ්ඩාරතිවණ්ණබලපඤ්ඤා පරිහායන්ති. තතො පරානි ¶ දස පබ්භාරදසකං නාම, තදා හිස්ස අත්තභාවො පුරතො පබ්භාරො හොති. තතො පරානි දස වඞ්කදසකං නාම, තදා හිස්ස අත්තභාවො නඞ්ගලකොටි විය වඞ්කො හොති. තතො පරානි දස මොමූහදසකං නාම. තදා හි සො මොමූහො හොති, කතං කතං පමුස්සති. තතො පරානි දස සයනදසකං නාම, වස්සසතිකො හි සයනබහුලොව හොති.
තත්රායං යොගී එතෙසං දසකානං වසෙන වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො තිලක්ඛණං ආරොපෙතුං ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘පඨමදසකෙ පවත්තරූපං දුතියදසකං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා. දුතියදසකෙ…පෙ… නවමදසකෙ පවත්තරූපං දසමදසකං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති. දසමදසකෙ පවත්තරූපං පුනබ්භවං අප්පත්වා ඉධෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
709. එවං දසකවසෙන වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පුන තදෙව වස්සසතං පඤ්චපඤ්චවස්සවසෙන වීසතිකොට්ඨාසෙ කත්වා වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො තිලක්ඛණං ආරොපෙති. කථං? සො හි ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘පඨමෙ වස්සපඤ්චකෙ පවත්තරූපං දුතියං වස්සපඤ්චකං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා. දුතියෙ වස්සපඤ්චකෙ පවත්තරූපං තතියං…පෙ… එකූනවීසතිමෙ වස්සපඤ්චකෙ පවත්තරූපං වීසතිමං වස්සපඤ්චකං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති. වීසතිමෙ වස්සපඤ්චකෙ පවත්තරූපං මරණතො පරං ගමනසමත්ථං නාම නත්ථි, තස්මා තම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති.
එවං වීසතිකොට්ඨාසවසෙන වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පුන පඤ්චවීසති කොට්ඨාසෙ කත්වා චතුන්නං චතුන්නං වස්සානං වසෙන ආරොපෙති. තතො තෙත්තිංස කොට්ඨාසෙ කත්වා තිණ්ණං තිණ්ණං වස්සානං වසෙන, පඤ්ඤාස කොට්ඨාසෙ කත්වා ද්වින්නං ද්වින්නං වස්සානං වසෙන, සතං කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙකවස්සවසෙන. තතො එකං වස්සං තයො ¶ කොට්ඨාසෙ කත්වා වස්සානහෙමන්තගිම්හෙසු තීසු උතූසු එකෙකඋතුවසෙන තස්මිං වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
කථං? ‘‘වස්සානෙ චතුමාසං පවත්තරූපං හෙමන්තං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං. හෙමන්තෙ පවත්තරූපං ගිම්හං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං. ගිම්හෙ පවත්තරූපං පුන වස්සානං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති. එවං ආරොපෙත්වා පුන එකං වස්සං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා – ‘‘වස්සානෙ ¶ ද්වෙමාසං පවත්තරූපං සරදං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං. සරදෙ පවත්තරූපං හෙමන්තං. හෙමන්තෙ පවත්තරූපං සිසිරං. සිසිරෙ පවත්තරූපං වසන්තං. වසන්තෙ පවත්තරූපං ගිම්හං. ගිම්හෙ පවත්තරූපං පුන වස්සානං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති එවං තස්මිං වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
එවං ආරොපෙත්වා තතො කාළජුණ්හවසෙන – ‘‘කාළෙ පවත්තරූපං ජුණ්හං අප්පත්වා. ජුණ්හෙ පවත්තරූපං කාළං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති. තතො රත්තින්දිවවසෙන – ‘‘රත්තිං පවත්තරූපං දිවසං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං. දිවසං පවත්තරූපම්පි රත්තිං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති. තතො තදෙව රත්තින්දිවං පුබ්බණ්හාදිවසෙන ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා – ‘‘පුබ්බණ්හෙ පවත්තරූපං මජ්ඣන්හං අප්පත්වා. මජ්ඣන්හෙ පවත්තරූපං සායන්හං. සායන්හෙ පවත්තරූපං පඨමයාමං. පඨමයාමෙ පවත්තරූපං මජ්ඣිමයාමං. මජ්ඣිමයාමෙ පවත්තරූපං පච්ඡිමයාමං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං. පච්ඡිමයාමෙ පවත්තරූපං පුන පුබ්බණ්හං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුද්ධං, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
710. එවං ආරොපෙත්වා පුන තස්මිංයෙව රූපෙ අභික්කමපටික්කමආලොකනවිලොකනසමිඤ්ජනපසාරණවසෙන – ‘‘අභික්කමෙ පවත්තරූපං පටික්කමං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති. පටික්කමෙ පවත්තරූපං ආලොකනං. ආලොකනෙ පවත්තරූපං විලොකනං. විලොකනෙ පවත්තරූපං සමිඤ්ජනං. සමිඤ්ජනෙ පවත්තරූපං පසාරණං අප්පත්වා තත්ථෙව නිරුජ්ඣති. තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
තතො එකපදවාරං උද්ධරණ අතිහරණවීතිහරණවොස්සජ්ජනසන්නික්ඛෙපනසන්නිරුම්භනවසෙන ඡ කොට්ඨාසෙ කරොති.
තත්ථ ¶ උද්ධරණං නාම පාදස්ස භූමිතො උක්ඛිපනං. අතිහරණං නාම පුරතො හරණං. වීතිහරණං නාම ඛාණුකණ්ටකදීඝජාතිආදීසු කිඤ්චිදෙව දිස්වා ඉතො චිතො ච පාදසඤ්චාරණං. වොස්සජ්ජනං නාම පාදස්ස හෙට්ඨා ඔරොපනං. සන්නික්ඛෙපනං නාම පථවීතලෙ ඨපනං. සන්නිරුම්භනං නාම පුන පාදුද්ධරණකාලෙ පාදස්ස පථවියා සද්ධිං අභිනිප්පීළනං. තත්ථ උද්ධරණෙ පථවීධාතු ¶ ආපොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො. තථා අතිහරණවීතිහරණෙසු. වොස්සජ්ජනෙ තෙජොධාතු වායොධාතූති ද්වෙ ධාතුයො ඔමත්තා හොන්ති මන්දා, ඉතරා ද්වෙ අධිමත්තා හොන්ති බලවතියො. තථා සන්නික්ඛෙපනසන්නිරුම්භනෙසු. එවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා තෙසං වසෙන තස්මිං වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
කථං? සො ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘යා උද්ධරණෙ පවත්තා ධාතුයො, යානි ච තදුපාදායරූපානි, සබ්බෙ තෙ ධම්මා අතිහරණං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣන්ති, තස්මා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා. තථා අතිහරණෙ පවත්තා වීතිහරණං. වීතිහරණෙ පවත්තා වොස්සජ්ජනං. වොස්සජ්ජනෙ පවත්තා සන්නික්ඛෙපනං. සන්නික්ඛෙපනෙ පවත්තා සන්නිරුම්භනං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣන්ති. ඉති තත්ථ තත්ථ උප්පන්නා ඉතරං ඉතරං කොට්ඨාසං අප්පත්වා තත්ථ තත්ථෙව පබ්බං පබ්බං සන්ධි සන්ධි ඔධි ඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලා විය තටතටායන්තා සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්ති. තස්මා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති. තස්සෙවං පබ්බපබ්බගතෙ සඞ්ඛාරෙ විපස්සතො රූපසම්මසනං සුඛුමං හොති.
711. සුඛුමත්තෙ ච පනස්ස ඉදං ඔපම්මං. එකො කිර දාරුතිණුක්කාදීසු කතපරිචයො අදිට්ඨපුබ්බපදීපො පච්චන්තවාසිකො නගරමාගම්ම අන්තරාපණෙ ජලමානං පදීපං දිස්වා එකං පුරිසං පුච්ඡි අම්භො ‘‘කිං නාමෙතං එවං මනාප’’න්ති? තමෙනං සො ආහ ‘‘කිමෙත්ථ මනාපං, පදීපො නාමෙස තෙලක්ඛයෙන වට්ටික්ඛයෙන ච ගතමග්ගොපිස්ස න පඤ්ඤායිස්සතී’’ති. තමඤ්ඤො එවමාහ ‘‘ඉදං ඔළාරිකං, ඉමිස්සා හි වට්ටියා අනුපුබ්බෙන ඩය්හමානාය තතියභාගෙ තතියභාගෙ ජාලා ඉතරීතරං පදෙසං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති. තමඤ්ඤො එවමාහ ‘‘ඉදම්පි ඔළාරිකං, ඉමිස්සා හි අඞ්ගුලඞ්ගුලන්තරෙ අඩ්ඪඞ්ගුලඩ්ඪඞ්ගුලන්තරෙ ¶ තන්තුම්හි තන්තුම්හි අංසුම්හි අංසුම්හි ජාලා ඉතරීතරං අංසුං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සති. අංසුං පන මුඤ්චිත්වා න සක්කා ජාලං පඤ්ඤාපෙතු’’න්ති.
තත්ථ ‘‘තෙලක්ඛයෙන වට්ටික්ඛයෙන ච පදීපස්ස ගතමග්ගොපි න පඤ්ඤායිස්සතී’’ති පුරිසස්ස ඤාණං විය යොගිනො ආදානනික්ඛෙපනතො වස්සසතෙන පරිච්ඡින්නරූපෙ තිලක්ඛණාරොපනං. ‘‘වට්ටියා තතියභාගෙ තතියභාගෙ ජාලා ඉතරීතරං පදෙසං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති ¶ පුරිසස්ස ඤාණං විය යොගිනො වස්සසතස්ස තතියකොට්ඨාසපරිච්ඡින්නෙ වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපෙ තිලක්ඛණාරොපනං. ‘‘අඞ්ගුලඞ්ගුලන්තරෙ ජාලා ඉතරීතරං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති පුරිසස්ස ඤාණං විය යොගිනො දසවස්ස පඤ්චවස්ස චතුවස්ස තිවස්ස ද්විවස්ස එකවස්ස පරිච්ඡින්නෙ රූපෙ තිලක්ඛණාරොපනං. ‘‘අඩ්ඪඞ්ගුලඩ්ඪඞ්ගුලන්තරෙ ජාලා ඉතරීතරං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති පුරිසස්ස ඤාණං විය යොගිනො එකෙකඋතුවසෙන එකං වස්සං තිධා, ඡධා ච විභජිත්වා චතුමාස-ද්විමාසපරිච්ඡින්නෙ රූපෙ තිලක්ඛණාරොපනං. ‘‘තන්තුම්හි තන්තුම්හි ජාලා ඉතරීතරං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති පුරිසස්ස ඤාණං විය යොගිනො කාළජුණ්හවසෙන, රත්තින්දිවවසෙන, එකරත්තින්දිවං ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා පුබ්බණ්හාදිවසෙන ච පරිච්ඡින්නෙ රූපෙ තිලක්ඛණාරොපනං. ‘‘අංසුම්හි අංසුම්හි ජාලා ඉතරීතරං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති පුරිසස්ස ඤාණං විය යොගිනො අභික්කමාදිවසෙන චෙව උද්ධරණාදීසු ච එකෙකකොට්ඨාසවසෙන පරිච්ඡින්නෙ රූපෙ තිලක්ඛණාරොපනන්ති.
712. සො එවං නානාකාරෙහි වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පුන තදෙව රූපං විසඞ්ඛරිත්වා ආහාරමයාදිවසෙන චත්තාරො කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙකකොට්ඨාසෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙති. තත්රාස්ස ආහාරමයං රූපං ඡාතසුහිතවසෙන පාකටං හොති. ඡාතකාලෙ සමුට්ඨිතං රූපං හි ඣත්තං හොති කිලන්තං, ඣාමඛාණුකො විය, අඞ්ගාරපච්ඡියං නිලීනකාකො විය ච දුබ්බණ්ණං දුස්සණ්ඨිතං. සුහිතකාලෙ සමුට්ඨිතං ධාතං පීණිතං මුදු සිනිද්ධං ඵස්සවන්තං හොති. සො තං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘ඡාතකාලෙ ¶ පවත්තරූපං සුහිතකාලං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති. සුහිතකාලෙ සමුට්ඨිතම්පි ඡාතකාලං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති එවං තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
713. උතුමයං සීතුණ්හවසෙන පාකටං හොති. උණ්හකාලෙ සමුට්ඨිතං රූපං හි ඣත්තං හොති කිලන්තං දුබ්බණ්ණං. සීතඋතුනා සමුට්ඨිතං රූපං ධාතං පීණිතං සිනිද්ධං හොති. සො තං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘උණ්හකාලෙ පවත්තරූපං සීතකාලං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති. සීතකාලෙ පවත්තරූපං උණ්හකාලං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති එවං තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
714. කම්මජං ආයතනද්වාරවසෙන පාකටං හොති. චක්ඛුද්වාරස්මිං හි චක්ඛුකායභාවදසකවසෙන ¶ තිංස කම්මජරූපානි, උපත්ථම්භකානි පන තෙසං උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානානි චතුවීසතීති චතුපණ්ණාස හොන්ති. තථා සොතඝානජිව්හාද්වාරෙසු. කායද්වාරෙ කායභාවදසකවසෙන චෙව උතුසමුට්ඨානාදිවසෙන ච චතුචත්තාලීස. මනොද්වාරෙ හදයවත්ථුකායභාවදසකවසෙන චෙව උතුසමුට්ඨානාදිවසෙන ච චතුපණ්ණාසමෙව.
සො සබ්බම්පි තං රූපං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘චක්ඛුද්වාරෙ පවත්තරූපං සොතද්වාරං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති. සොතද්වාරෙ පවත්තරූපං ඝානද්වාරං. ඝානද්වාරෙ පවත්තරූපං ජිව්හාද්වාරං. ජිව්හාද්වාරෙ පවත්තරූපං කායද්වාරං. කායද්වාරෙ පවත්තරූපං මනොද්වාරං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති එවං තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
715. චිත්තසමුට්ඨානං සොමනස්සිතදොමනස්සිතවසෙන පාකටං හොති, සොමනස්සිතකාලෙ උප්පන්නං හි රූපං සිනිද්ධං මුදු පීණිතං ඵස්සවන්තං හොති. දොමනස්සිතකාලෙ උප්පන්නං ඣත්තං කිලන්තං දුබ්බණ්ණං හොති. සො තං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘සොමනස්සිතකාලෙ පවත්තරූපං දොමනස්සිතකාලං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති. දොමනස්සිතකාලෙ පවත්තරූපං සොමනස්සිතකාලං අප්පත්වා එත්ථෙව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති එවං තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙති.
තස්සෙවං ¶ චිත්තසමුට්ඨානරූපං පරිග්ගහෙත්වා තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපයතො අයමත්ථො පාකටො හොති –
ජීවිතං අත්තභාවො ච, සුඛදුක්ඛා ච කෙවලා;
එකචිත්තසමායුත්තා, ලහුසො වත්තතෙ ඛණො.
චුල්ලාසීති සහස්සානි, කප්පං තිට්ඨන්ති යෙ මරූ;
න ත්වෙව තෙපි තිට්ඨන්ති, ද්වීහි චිත්තෙහි සමොහිතා.
යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්ස, තිට්ඨමානස්ස වා ඉධ;
සබ්බෙව සදිසා ඛන්ධා, ගතා අප්පටිසන්ධිකා.
අනන්තරා ¶ ච යෙ භග්ගා, යෙ ච භග්ගා අනාගතෙ;
තදන්තරා නිරුද්ධානං, වෙසමං නත්ථි ලක්ඛණෙ.
අනිබ්බත්තෙන න ජාතො, පච්චුප්පන්නෙන ජීවති;
චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකො, පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා.
අනිධානගතා භග්ගා, පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙ;
නිබ්බත්තා යෙපි තිට්ඨන්ති, ආරග්ගෙ සාසපූපමා.
නිබ්බත්තානඤ්ච ධම්මානං, භඞ්ගො නෙසං පුරක්ඛතො;
පලොකධම්මා තිට්ඨන්ති, පුරාණෙහි අමිස්සිතා.
අදස්සනතො ආයන්ති, භග්ගා ගච්ඡන්තුදස්සනං;
විජ්ජුප්පාදොව ආකාසෙ, උප්පජ්ජන්ති වයන්ති චාති. (මහානි. 10);
716. එවං ආහාරමයාදීසු තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පුන ධම්මතාරූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙති. ධම්මතාරූපං නාම බහිද්ධා අනින්ද්රියබද්ධං අයලොහතිපුසීසසුවණ්ණරජතමුත්තාමණිවෙළුරියසඞ්ඛසිලාපවාළලොහිතඞ්ගමසාරගල්ලභූමිපාසාණපබ්බතතිණරුක්ඛලතාදිභෙදං විවට්ටකප්පතො පට්ඨාය උප්පජ්ජනකරූපං. තදස්ස අසොකඞ්කුරාදිවසෙන පාකටං හොති.
අසොකඞ්කුරං හි ආදිතොව තනුරත්තං හොති, තතො ද්වීහතීහච්චයෙන ඝනරත්තං, පුන ද්වීහතීහච්චයෙන මන්දරත්තං, තතො තරුණපල්ලවවණ්ණං, තතො ¶ පරිණතපල්ලවවණ්ණං, තතො හරිතපණ්ණවණ්ණං. තතො නීලපණ්ණවණ්ණං. තතො නීලපණ්ණවණ්ණකාලතො පට්ඨාය සභාගරූපසන්තතිමනුප්පබන්ධාපයමානං සංවච්ඡරමත්තෙන පණ්ඩුපලාසං හුත්වා වණ්ටතො ඡිජ්ජිත්වා පතති.
සො තං පරිග්ගහෙත්වා ‘‘තනුරත්තකාලෙ පවත්තරූපං ඝනරත්තකාලං අප්පත්වා නිරුජ්ඣති. ඝනරත්තකාලෙ පවත්තරූපං මන්දරත්තකාලං. මන්දරත්තකාලෙ පවත්තරූපං තරුණපල්ලවවණ්ණකාලං. තරුණපල්ලවවණ්ණකාලෙ පවත්තං පරිණතපල්ලවවණ්ණකාලං. පරිණතපල්ලවවණ්ණකාලෙ පවත්තං හරිතපණ්ණවණ්ණකාලං ¶ . හරිතපණ්ණකාලෙ පවත්තං නීලපණ්ණවණ්ණකාලං. නීලපණ්ණවණ්ණකාලෙ පවත්තං පණ්ඩුපලාසකාලං. පණ්ඩුපලාසකාලෙ පවත්තං වණ්ටතො ඡිජ්ජිත්වා පතනකාලං අප්පත්වාව නිරුජ්ඣති, තස්මා තං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති තිලක්ඛණං ආරොපෙති, එවං තත්ථ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා ඉමිනා නයෙන සබ්බම්පි ධම්මතාරූපං සම්මසති.
එවං තාව රූපසත්තකවසෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති.
අරූපසත්තකසම්මසනකථා
717. යං පන වුත්තං ‘‘අරූපසත්තකවසෙනා’’ති, තත්ථ අයං මාතිකා – කලාපතො, යමකතො, ඛණිකතො, පටිපාටිතො, දිට්ඨිඋග්ඝාටනතො, මානසමුග්ඝාටනතො, නිකන්තිපරියාදානතොති.
තත්ථ කලාපතොති ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා. කථං කලාපතො සම්මසතීති? ඉධ භික්ඛු ඉති පටිසඤ්චික්ඛති – ‘‘යෙ ඉමෙ ‘කෙසා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’ති සම්මසනෙ උප්පන්නා ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා, යෙ ච ‘ලොමා…පෙ… මත්ථලුඞ්ගං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’ති සම්මසනෙ උප්පන්නා ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ ඉතරීතරං අප්පත්වා පබ්බංපබ්බං ඔධිඔධි හුත්වා තත්තකපාලෙ පක්ඛිත්තතිලා විය තටතටායන්තා විනට්ඨා, තස්මා අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති. අයං තාව විසුද්ධිකථායං නයො.
අරියවංසකථායං පන ‘‘හෙට්ඨා රූපසත්තකෙ සත්තසු ඨානෙසු ‘රූපං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’ති පවත්තං චිත්තං අපරෙන චිත්තෙන ‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’ති සම්මසන්තො ‘කලාපතො ¶ සම්මසතී’ති’’ වුත්තං, තං යුත්තතරං. තස්මා සෙසානිපි තෙනෙව නයෙන විභජිස්සාම.
718. යමකතොති ඉධ භික්ඛු ආදානනික්ඛෙපරූපං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසිත්වා තම්පි චිත්තං අපරෙන චිත්තෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසති. වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපං, ආහාරමයං, උතුමයං, කම්මජං, චිත්තසමුට්ඨානං, ධම්මතාරූපං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති ¶ සම්මසිත්වා තම්පි චිත්තං අපරෙන චිත්තෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසති. එවං යමකතො සම්මසති නාම.
719. ඛණිකතොති ඉධ භික්ඛු ආදානනික්ඛෙපරූපං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසිත්වා තං පඨමචිත්තං දුතියචිත්තෙන, දුතියං තතියෙන, තතියං චතුත්ථෙන, චතුත්ථං පඤ්චමෙන ‘‘එතම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසති. වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපං, ආහාරමයං, උතුමයං, කම්මජං, චිත්තසමුට්ඨානං, ධම්මතාරූපං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසිත්වා තං පඨමචිත්තං දුතියචිත්තෙන, දුතියං තතියෙන, තතියං චතුත්ථෙන, චතුත්ථං පඤ්චමෙන ‘‘එතම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසති. එවං රූපපරිග්ගාහකචිත්තතො පට්ඨාය චත්තාරි චත්තාරි චිත්තානි සම්මසන්තො ඛණිකතො සම්මසති නාම.
720. පටිපාටිතොති ආදානනික්ඛෙපරූපං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසිත්වා තං පඨමචිත්තං දුතියචිත්තෙන, දුතියං තතියෙන, තතියං චතුත්ථෙන…පෙ… දසමං එකාදසමෙන ‘‘එතම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසති. වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමරූපං, ආහාරමයං, උතුමයං, කම්මජං, චිත්තසමුට්ඨානං, ධම්මතාරූපං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සම්මසිත්වා තං පඨමචිත්තං දුතියචිත්තෙන, දුතියං තතියෙන, තතියං චතුත්ථෙන…පෙ… දසමං එකාදසමෙන ‘‘එතම්පි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති එවං විපස්සනා පටිපාටියා සකලම්පි දිවසභාගං සම්මසිතුං වට්ටෙය්ය. යාව දසමචිත්තසම්මසනා පන රූපකම්මට්ඨානම්පි අරූපකම්මට්ඨානම්පි පගුණං හොති. තස්මා දසමෙයෙව ඨපෙතබ්බන්ති වුත්තං. එවං සම්මසන්තො පටිපාටිතො සම්මසති නාම.
721. දිට්ඨිඋග්ඝාටනතො මානඋග්ඝාටනතො නිකන්තිපරියාදානතොති ඉමෙසු තීසු විසුං සම්මසනනයො නාම නත්ථි. යං පනෙතං හෙට්ඨා ¶ රූපං, ඉධ ච අරූපං පරිග්ගහිතං, තං පස්සන්තො රූපාරූපතො උද්ධං අඤ්ඤං සත්තං නාම න පස්සති. සත්තස්ස අදස්සනතො පට්ඨාය සත්තසඤ්ඤා උග්ඝාටිතා හොති. සත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටිතචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හතො දිට්ඨි නුප්පජ්ජති. දිට්ඨියා අනුප්පජ්ජමානාය දිට්ඨි උග්ඝාටිතා නාම හොති. දිට්ඨිඋග්ඝාටිතචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හතො මානො නුප්පජ්ජති. මානෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ මානො සමුග්ඝාටිතො නාම හොති. මානසමුග්ඝාටිතචිත්තෙන සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හතො තණ්හා නුප්පජ්ජති. තණ්හාය අනුප්පජ්ජන්තියා නිකන්ති පරියාදිණ්ණා නාම හොතීති ඉදං තාව විසුද්ධිකථායං වුත්තං.
අරියවංසකථායං ¶ පන ‘‘දිට්ඨිඋග්ඝාටනතො මානසමුග්ඝාටනතො නිකන්තිපරියාදානතො’’ති මාතිකං ඨපෙත්වා අයං නයො දස්සිතො.
‘‘අහං විපස්සාමි, මම විපස්සනා’’ති ගණ්හතො හි දිට්ඨිසමුග්ඝාටනං නාම න හොති. ‘‘සඞ්ඛාරාව සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්ති සම්මසන්ති වවත්ථපෙන්ති පරිග්ගණ්හන්ති පරිච්ඡින්දන්තී’’ති ගණ්හතො පන දිට්ඨිඋග්ඝාටනං නාම හොති.
‘‘සුට්ඨු විපස්සාමි, මනාපං විපස්සාමී’’ති ගණ්හතො මානසමුග්ඝාටො නාම න හොති. ‘‘සඞ්ඛාරාව සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්ති සම්මසන්ති වවත්ථපෙන්ති පරිග්ගණ්හන්ති පරිච්ඡින්දන්තී’’ති ගණ්හතො පන මානසමුග්ඝාටො නාම හොති.
‘‘විපස්සිතුං සක්කොමී’’ති විපස්සනං අස්සාදෙන්තස්ස නිකන්තිපරියාදානං නාම න හොති. ‘‘සඞ්ඛාරාව සඞ්ඛාරෙ විපස්සන්ති සම්මසන්ති වවත්ථපෙන්ති පරිග්ගණ්හන්ති පරිච්ඡින්දන්තී’’ති ගණ්හතො පන නිකන්තිපරියාදානං නාම හොති.
සචෙ සඞ්ඛාරා අත්තා භවෙය්යුං, අත්තාති ගහෙතුං වට්ටෙය්යුං, අනත්තා ච පන අත්තාති ගහිතා, තස්මා තෙ අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා, උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛාති පස්සතො දිට්ඨිඋග්ඝාටනං නාම හොති.
සචෙ සඞ්ඛාරා නිච්චා භවෙය්යුං, නිච්චාති ගහෙතුං වට්ටෙය්යුං, අනිච්චා ච පන නිච්චාති ගහිතා, තස්මා තෙ හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා, උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛා, අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තාති පස්සතො මානසමුග්ඝාටො නාම හොති.
සචෙ ¶ සඞ්ඛාරා සුඛා භවෙය්යුං, සුඛාති ගහෙතුං වට්ටෙය්යුං, දුක්ඛා ච පන සුඛාති ගහිතා, තස්මා තෙ උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චා, අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තාති පස්සතො නිකන්තිපරියාදානං නාම හොති.
එවං සඞ්ඛාරෙ අනත්තතො පස්සන්තස්ස දිට්ඨිසමුග්ඝාටනං නාම හොති. අනිච්චතො පස්සන්තස්ස මානසමුග්ඝාටනං ¶ නාම හොති. දුක්ඛතො පස්සන්තස්ස නිකන්තිපරියාදානං නාම හොති. ඉති අයං විපස්සනා අත්තනො අත්තනො ඨානෙයෙව තිට්ඨතීති.
එවං අරූපසත්තකවසෙනාපි තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. එත්තාවතා පනස්ස රූපකම්මට්ඨානම්පි අරූපකම්මට්ඨානම්පි පගුණං හොති.
722. සො එවං පගුණරූපාරූපකම්මට්ඨානො යා උපරි භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය පහානපරිඤ්ඤාවසෙන සබ්බාකාරතො පත්තබ්බා අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා, තාසං ඉධෙව තාව එකදෙසං පටිවිජ්ඣන්තො තප්පටිපක්ඛෙ ධම්මෙ පජහති.
අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා නාම අනිච්චානුපස්සනාදිකා පඤ්ඤා. යාසු අනිච්චානුපස්සනං භාවෙන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති, දුක්ඛානුපස්සනං භාවෙන්තො සුඛසඤ්ඤං පජහති, අනත්තානුපස්සනං භාවෙන්තො අත්තසඤ්ඤං පජහති, නිබ්බිදානුපස්සනං භාවෙන්තො නන්දිං පජහති, විරාගානුපස්සනං භාවෙන්තො රාගං පජහති, නිරොධානුපස්සනං භාවෙන්තො සමුදයං පජහති, පටිනිස්සග්ගානුපස්සනං භාවෙන්තො ආදානං පජහති, ඛයානුපස්සනං භාවෙන්තො ඝනසඤ්ඤං පජහති, වයානුපස්සනං භාවෙන්තො ආයූහනං පජහති, විපරිණාමානුපස්සනං භාවෙන්තො ධුවසඤ්ඤං පජහති, අනිමිත්තානුපස්සනං භාවෙන්තො නිමිත්තං පජහති, අප්පණිහිතානුපස්සනං භාවෙන්තො පණිධිං පජහති, සුඤ්ඤතානුපස්සනං භාවෙන්තො අභිනිවෙසං පජහති, අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනං භාවෙන්තො සාරාදානාභිනිවෙසං පජහති, යථාභූතඤාණදස්සනං භාවෙන්තො සම්මොහාභිනිවෙසං පජහති, ආදීනවානුපස්සනං භාවෙන්තො ආලයාභිනිවෙසං පජහති, පටිසඞ්ඛානුපස්සනං භාවෙන්තො අප්පටිසඞ්ඛං පජහති, විවට්ටානුපස්සනං භාවෙන්තො සංයොගාභිනිවෙසං පජහති.
තාසු ¶ යස්මා ඉමිනා අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයවසෙන සඞ්ඛාරා දිට්ඨා, තස්මා අනිච්ච-දුක්ඛ-අනත්තානුපස්සනා පටිවිද්ධා හොන්ති. යස්මා ච ‘‘යා ච අනිච්චානුපස්සනා යා ච අනිමිත්තානුපස්සනා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං’’. තථා ‘‘යා ච දුක්ඛානුපස්සනා යා ච අප්පණිහිතානුපස්සනා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නානං’’. ‘‘යා ච අනත්තානුපස්සනා යා ච සුඤ්ඤතානුපස්සනා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227) වුත්තං. තස්මා තාපි පටිවිද්ධා හොන්ති.
අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා ¶ පන සබ්බාපි විපස්සනා. යථාභූතඤාණදස්සනං කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියා එව සඞ්ගහිතං. ඉති ඉදම්පි ද්වයං පටිවිද්ධමෙව හොති. සෙසෙසු විපස්සනාඤාණෙසු කිඤ්චි පටිවිද්ධං, කිඤ්චි අප්පටිවිද්ධං, තෙසං විභාගං පරතො ආවිකරිස්සාම.
යදෙව හි පටිවිද්ධං, තං සන්ධාය ඉදං වුත්තං ‘‘එවං පගුණරූපාරූපකම්මට්ඨානො යා උපරි භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය පහානපරිඤ්ඤාවසෙන සබ්බාකාරතො පත්තබ්බා අට්ඨාරස මහාවිපස්සනා. තාසං ඉධෙව තාව එකදෙසං පටිවිජ්ඣන්තො තප්පටිපක්ඛෙ ධම්මෙ පජහතී’’ති.
උදයබ්බයඤාණකථා
723. සො එවං අනිච්චානුපස්සනාදිපටිපක්ඛානං නිච්චසඤ්ඤාදීනං පහානෙන විසුද්ධඤාණො සම්මසනඤාණස්ස පාරං ගන්ත්වා, යං තං සම්මසනඤාණානන්තරං ‘‘පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. මාතිකා 1.6) උදයබ්බයානුපස්සනං වුත්තං, තස්ස අධිගමාය යොගං ආරභති. ආරභමානො ච සඞ්ඛෙපතො තාව ආරභති. තත්රායං පාළි –
‘‘කථං පච්චුප්පන්නානං ධම්මානං විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණං? ජාතං රූපං පච්චුප්පන්නං, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණං. ජාතා වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… ජාතං චක්ඛු…පෙ… ජාතො භවො පච්චුප්පන්නො, තස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො, අනුපස්සනා ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.49).
සො ¶ ඉමිනා පාළිනයෙන ජාතස්ස නාමරූපස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණං ජාතිං උප්පාදං අභිනවාකාරං ‘‘උදයො’’ති, විපරිණාමලක්ඛණං ඛයං භඞ්ගං ‘‘වයො’’ති සමනුපස්සති. සො එවං පජානාති ‘‘ඉමස්ස නාමරූපස්ස උප්පත්තිතො පුබ්බෙ අනුප්පන්නස්ස රාසි වා නිචයො වා නත්ථි, උප්පජ්ජමානස්සාපි රාසිතො වා නිචයතො වා ආගමනං නාම නත්ථි, නිරුජ්ඣමානස්සාපි දිසාවිදිසාගමනං නාම නත්ථි, නිරුද්ධස්සාපි එකස්මිං ඨානෙ රාසිතො නිචයතො නිධානතො අවට්ඨානං ¶ නාම නත්ථි. යථා පන වීණාය වාදියමානාය උප්පන්නසද්දස්ස නෙව උප්පත්තිතො පුබ්බෙ සන්නිචයො අත්ථි, න උප්පජ්ජමානො සන්නිචයතො ආගතො, න නිරුජ්ඣමානස්ස දිසාවිදිසාගමනං අත්ථි, න නිරුද්ධො කත්ථචි සන්නිචිතො තිට්ඨති, අථ ඛො වීණඤ්ච උපවීණඤ්ච පුරිසස්ස ච තජ්ජං වායාමං පටිච්ච අහුත්වා සම්භොති, හුත්වා පටිවෙති. එවං සබ්බෙපි රූපාරූපිනො ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති.
724. එවං සඞ්ඛෙපතො උදයබ්බයමනසිකාරං කත්වා පුන යානි එතස්සෙව උදයබ්බයඤාණස්ස විභඞ්ගෙ –
‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා… කම්මසමුදයා… ආහාරසමුදයා රූපසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති.
‘‘අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. තණ්හානිරොධා… කම්මනිරොධා… ආහාරනිරොධා රූපනිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. රූපක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තොපි ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති’’ (පටි. ම. 1.50).
තථා ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා වෙදනාසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. තණ්හාසමුදයා… කම්මසමුදයා… ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයොති පච්චයසමුදයට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සති. නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස ¶ උදයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස උදයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති. අවිජ්ජානිරොධා… තණ්හානිරොධා… කම්මනිරොධා… ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධොති පච්චයනිරොධට්ඨෙන වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තොපි වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සති. වෙදනාක්ඛන්ධස්ස වයං පස්සන්තො ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි පස්සති’’ (පටි. ම. 1.50).
වෙදනාක්ඛන්ධස්ස ¶ විය ච සඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණක්ඛන්ධානං. අයං පන විසෙසො, විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ඵස්සට්ඨානෙ ‘‘නාමරූපසමුදයා, නාමරූපනිරොධා’’ති –
එවං එකෙකස්ස ඛන්ධස්ස උදයබ්බයදස්සනෙ දස දස කත්වා පඤ්ඤාස ලක්ඛණානි වුත්තානි. තෙසං වසෙන එවම්පි රූපස්ස උදයො එවම්පි රූපස්ස වයො, එවම්පි රූපං උදෙති, එවම්පි රූපං වෙතීති පච්චයතො චෙව ඛණතො ච විත්ථාරෙන මනසිකාරං කරොති.
725. තස්සෙවං මනසිකරොතො ‘‘ඉති කිරිමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති ඤාණං විසදතරං හොති. තස්සෙවං පච්චයතො චෙව ඛණතො ච ද්වෙධා උදයබ්බයං පස්සතො සච්චපටිච්චසමුප්පාදනයලක්ඛණභෙදා පාකටා හොන්ති.
726. යඤ්හි සො අවිජ්ජාදිසමුදයා ඛන්ධානං සමුදයං, අවිජ්ජාදිනිරොධා ච ඛන්ධානං නිරොධං පස්සති, ඉදමස්ස පච්චයතො උදයබ්බයදස්සනං. යං පන නිබ්බත්තිලක්ඛණවිපරිණාමලක්ඛණානි පස්සන්තො ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සති, ඉදමස්ස ඛණතො උදයබ්බයදස්සනං, උප්පත්තික්ඛණෙයෙව හි නිබ්බත්තිලක්ඛණං. භඞ්ගක්ඛණෙ ච විපරිණාමලක්ඛණං.
727. ඉච්චස්සෙවං පච්චයතො චෙව ඛණතො ච ද්වෙධා උදයබ්බයං පස්සතො පච්චයතො උදයදස්සනෙන සමුදයසච්චං පාකටං හොති ජනකාවබොධතො. ඛණතො උදයදස්සනෙන දුක්ඛසච්චං පාකටං හොති ජාතිදුක්ඛාවබොධතො. පච්චයතො වයදස්සනෙන නිරොධසච්චං පාකටං හොති පච්චයානුප්පාදෙන පච්චයවතං අනුප්පාදාවබොධතො. ඛණතො වයදස්සනෙන දුක්ඛසච්චමෙව පාකටං හොති මරණදුක්ඛාවබොධතො. යඤ්චස්ස ¶ උදයබ්බයදස්සනං, මග්ගොවායං ලොකිකොති මග්ගසච්චං පාකටං හොති තත්ර සම්මොහවිඝාතතො.
728. පච්චයතො චස්ස උදයදස්සනෙන අනුලොමො පටිච්චසමුප්පාදො පාකටො හොති, ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොතී’’ති (ම. නි. 1.404; සං. නි. 2.21; උදා. 1) අවබොධතො. පච්චයතො වයදස්සනෙන පටිලොමො පටිච්චසමුප්පාදො පාකටො හොති, ‘‘ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති (ම. නි. 1.406; සං. නි. 2.21; උදා. 2) අවබොධතො ¶ . ඛණතො පන උදයබ්බයදස්සනෙන පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මා පාකටා හොන්ති සඞ්ඛතලක්ඛණාවබොධතො. උදයබ්බයවන්තො හි සඞ්ඛතා, තෙ ච පටිච්චසමුප්පන්නාති.
729. පච්චයතො චස්ස උදයදස්සනෙන එකත්තනයො පාකටො හොති හෙතුඵලසම්බන්ධෙන සන්තානස්ස අනුපච්ඡෙදාවබොධතො. අථ සුට්ඨුතරං උච්ඡෙදදිට්ඨිං පජහති. ඛණතො උදයදස්සනෙන නානත්තනයො පාකටො හොති නවනවානං උප්පාදාවබොධතො. අථ සුට්ඨුතරං සස්සතදිට්ඨිං පජහති. පච්චයතො චස්ස උදයබ්බයදස්සනෙන අබ්යාපාරනයො පාකටො හොති ධම්මානං අවසවත්තිභාවාවබොධතො. අථ සුට්ඨුතරං අත්තදිට්ඨිං පජහති. පච්චයතො පන උදයදස්සනෙන එවංධම්මතානයො පාකටො හොති පච්චයානුරූපෙන ඵලස්ස උප්පාදාවබොධතො. අථ සුට්ඨුතරං අකිරියදිට්ඨිං පජහති.
730. පච්චයතො චස්ස උදයදස්සනෙන අනත්තලක්ඛණං පාකටං හොති ධම්මානං නිරීහකත්තපච්චයපටිබද්ධවුත්තිතාවබොධතො. ඛණතො උදයබ්බයදස්සනෙන අනිච්චලක්ඛණං පාකටං හොති හුත්වා අභාවාවබොධතො, පුබ්බන්තාපරන්තවිවෙකාවබොධතො ච. දුක්ඛලක්ඛණම්පි පාකටං හොති උදයබ්බයෙහි පටිපීළනාවබොධතො. සභාවලක්ඛණම්පි පාකටං හොති උදයබ්බයපරිච්ඡින්නාවබොධතො. සභාවලක්ඛණෙ සඞ්ඛතලක්ඛණස්ස තාවකාලිකත්තම්පි පාකටං හොති උදයක්ඛණෙ වයස්ස, වයක්ඛණෙ ච උදයස්ස අභාවාවබොධතොති.
731. තස්සෙවං පාකටීභූතසච්චපටිච්චසමුප්පාදනයලක්ඛණභෙදස්ස ‘‘එවං කිර නාමිමෙ ධම්මා අනුප්පන්නපුබ්බා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා නිරුජ්ඣන්තී’’ති නිච්චනවාව හුත්වා සඞ්ඛාරා ¶ උපට්ඨහන්ති. න කෙවලඤ්ච නිච්චනවා, සූරියුග්ගමනෙ උස්සාවබින්දු විය උදකබුබ්බුළො විය උදකෙ දණ්ඩරාජි විය ආරග්ගෙ සාසපො විය විජ්ජුප්පාදො විය ච පරිත්තට්ඨායිනො. මායාමරීචිසුපිනන්තඅලාතචක්කගන්ධබ්බනගරඵෙණකදලිආදයො විය අස්සාරා නිස්සාරාති චාපි උපට්ඨහන්ති.
එත්තාවතානෙන ‘‘වයධම්මමෙව උප්පජ්ජති, උප්පන්නඤ්ච වයං උපෙතී’’ති ඉමිනා ආකාරෙන සමපඤ්ඤාස ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතං උදයබ්බයානුපස්සනං නාම තරුණවිපස්සනාඤාණං අධිගතං හොති, යස්සාධිගමා ආරද්ධවිපස්සකොති සඞ්ඛං ගච්ඡති.
විපස්සනුපක්කිලෙසකථා
732. අථස්ස ¶ ඉමාය තරුණවිපස්සනාය ආරද්ධවිපස්සකස්ස දස විපස්සනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති. විපස්සනුපක්කිලෙසා හි පටිවෙධප්පත්තස්ස අරියසාවකස්ස චෙව විප්පටිපන්නකස්ස ච නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානස්ස කුසීතපුග්ගලස්ස නුප්පජ්ජන්ති. සම්මාපටිපන්නකස්ස පන යුත්තපයුත්තස්ස ආරද්ධවිපස්සකස්ස කුලපුත්තස්ස උප්පජ්ජන්තියෙව.
කතමෙ පන තෙ දස උපක්කිලෙසාති? ඔභාසො, ඤාණං, පීති, පස්සද්ධි, සුඛං, අධිමොක්ඛො, පග්ගහො, උපට්ඨානං, උපෙක්ඛා, නිකන්තීති. වුත්තඤ්හෙතං –
‘‘කථං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසං හොති? අනිච්චතො මනසිකරොතො ඔභාසො උප්පජ්ජති, ‘ඔභාසො ධම්මො’ති ඔභාසං ආවජ්ජති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. දුක්ඛතො… අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති’’.
තථා ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො ඤාණං උප්පජ්ජති…පෙ… පීති… පස්සද්ධි… සුඛං… අධිමොක්ඛො… පග්ගහො… උපට්ඨානං… උපෙක්ඛා… නිකන්ති උප්පජ්ජති, ‘නිකන්ති ධම්මො’ති නිකන්තිං ආවජ්ජති, තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චං. තෙන උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො අනිච්චතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාති. දුක්ඛතො… අනත්තතො උපට්ඨානං යථාභූතං නප්පජානාතී’’ති (පටි. ම. 2.6).
733. තත්ථ ¶ ඔභාසොති විපස්සනොභාසො. තස්මිං උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපො ඔභාසො උප්පන්නපුබ්බො, අද්ධා මග්ගප්පත්තොස්මි ඵලපත්තොස්මී’’ති අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති, අඵලමෙව ච ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති අඵලං ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා නාම හොති. සො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා ඔභාසමෙව අස්සාදෙන්තො නිසීදති.
සො ඛො පනායං ඔභාසො කස්සචි භික්ඛුනො පල්ලඞ්කට්ඨානමත්තමෙව ඔභාසෙන්තො උප්පජ්ජති. කස්සචි ¶ අන්තොගබ්භං. කස්සචි බහිගබ්භම්පි. කස්සචි සකලවිහාරං, ගාවුතං, අඩ්ඪයොජනං, යොජනං, ද්වියොජනං, තියොජනං…පෙ… කස්සචි පථවීතලතො යාව අකනිට්ඨබ්රහ්මලොකා එකාලොකං කුරුමානො. භගවතො පන දසසහස්සිලොකධාතුං ඔභාසෙන්තො උදපාදි.
එවං වෙමත්තතාය චස්ස ඉදං වත්ථු – චිත්තලපබ්බතෙ කිර ද්විකුට්ටගෙහස්ස අන්තො ද්වෙ ථෙරා නිසීදිංසු. තංදිවසඤ්ච කාළපක්ඛුපොසථො හොති, මෙඝපටලච්ඡන්නා දිසා, රත්තිභාගෙ චතුරඞ්ගසමන්නාගතං තමං පවත්තති. අථෙකො ථෙරො ආහ – ‘‘භන්තෙ, මය්හං ඉදානි චෙතියඞ්ගණම්හි සීහාසනෙ පඤ්චවණ්ණානි කුසුමානි පඤ්ඤායන්තී’’ති. තං ඉතරො ආහ – ‘‘අනච්ඡරියං, ආවුසො, කථෙසි, මය්හං පනෙතරහි මහාසමුද්දම්හි යොජනට්ඨානෙ මච්ඡකච්ඡපා පඤ්ඤායන්තී’’ති.
අයං පන විපස්සනුපක්කිලෙසො යෙභුය්යෙන සමථවිපස්සනාලාභිනො උප්පජ්ජති. සො සමාපත්තිවික්ඛම්භිතානං කිලෙසානං අසමුදාචාරතො ‘‘අරහා අහ’’න්ති චිත්තං උප්පාදෙති උච්චවාලිකවාසී මහානාගත්ථෙරො විය හංකනකවාසී මහාදත්තත්ථෙරො විය චිත්තලපබ්බතෙ නිඞ්කපෙණ්ණකපධානඝරවාසී චූළසුමනත්ථෙරො විය ච.
තත්රිදං එකවත්ථුපරිදීපනං – තලඞ්ගරවාසී ධම්මදින්නත්ථෙරො කිර නාම එකො පභින්නපටිසම්භිදො මහාඛීණාසවො මහතො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ඔවාදදායකො ¶ අහොසි. සො එකදිවසං අත්තනො දිවාට්ඨානෙ නිසීදිත්වා ‘‘කින්නු ඛො අම්හාකං ආචරියස්ස උච්චවාලිකවාසීමහානාගත්ථෙරස්ස සමණභාවකිච්චං මත්ථකං පත්තං, නො’’ති ආවජ්ජන්තො පුථුජ්ජනභාවමෙවස්ස දිස්වා ‘‘මයි අගච්ඡන්තෙ පුථුජ්ජනකාලකිරියමෙව කරිස්සතී’’ති ච ඤත්වා ඉද්ධියා වෙහාසං උප්පතිත්වා දිවාට්ඨානෙ නිසින්නස්ස ථෙරස්ස සමීපෙ ඔරොහිත්වා වන්දිත්වා වත්තං දස්සෙත්වා එකමන්තං නිසීදි. ‘‘කිං, ආවුසො ධම්මදින්න, අකාලෙ ආගතොසී’’ති ච වුත්තෙ ‘‘පඤ්හං, භන්තෙ, පුච්ඡිතුං ආගතොම්හී’’ති ආහ. තතො ‘‘පුච්ඡාවුසො, ජානමානා කථයිස්සාමා’’ති වුත්තෙ පඤ්හසහස්සං පුච්ඡි.
ථෙරො පුච්ඡිතපුච්ඡිතං අසජ්ජමානොව කථෙසි. තතො ‘‘අතිතික්ඛං වො, භන්තෙ, ඤාණං, කදා තුම්හෙහි අයං ධම්මො අධිගතො’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉතො සට්ඨිවස්සකාලෙ, ආවුසො’’ති ආහ. සමාධිම්පි, භන්තෙ, වළඤ්ජෙථාති, න යිදං, ආවුසො, භාරියන්ති. තෙන හි, භන්තෙ, එකං හත්ථිං මාපෙථාති ¶ . ථෙරො සබ්බසෙතං හත්ථිං මාපෙසි. ඉදානි, භන්තෙ, යථා අයං හත්ථී අඤ්චිතකණ්ණො පසාරිතනඞ්ගුට්ඨො සොණ්ඩං මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා භෙරවං කොඤ්චනාදං කරොන්තො තුම්හාකං අභිමුඛො ආගච්ඡති, තථා නං කරොථාති. ථෙරො තථා කත්වා වෙගෙන ආගච්ඡතො හත්ථිස්ස භෙරවං ආකාරං දිස්වා උට්ඨාය පලායිතුං ආරද්ධො. තමෙනං ඛීණාසවත්ථෙරො හත්ථං පසාරෙත්වා චීවරකණ්ණෙ ගහෙත්වා ‘‘භන්තෙ, ඛීණාසවස්ස සාරජ්ජං නාම හොතී’’ති ආහ.
සො තම්හි කාලෙ අත්තනො පුථුජ්ජනභාවං ඤත්වා ‘‘අවස්සයො මෙ, ආවුසො, ධම්මදින්න හොහී’’ති වත්වා පාදමූලෙ උක්කුටිකං නිසීදි. ‘‘භන්තෙ, තුම්හාකං අවස්සයො භවිස්සාමිච්චෙවාහං ආගතො, මා චින්තයිත්ථා’’ති කම්මට්ඨානං කථෙසි. ථෙරො කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා චඞ්කමං ආරුය්හ තතියෙ පදවාරෙ අග්ගඵලං අරහත්තං පාපුණි. ථෙරො කිර දොසචරිතො අහොසි. එවරූපා භික්ඛූ ඔභාසෙ කම්පන්ති.
734. ඤාණන්ති විපස්සනාඤාණං. තස්ස කිර රූපාරූපධම්මෙ තුලයන්තස්ස තීරෙන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව අවිහතවෙගං තිඛිණං සූරං අතිවිසදං ඤාණං උප්පජ්ජති.
පීතීති ¶ විපස්සනාපීති. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ ඛුද්දකාපීති, ඛණිකාපීති, ඔක්කන්තිකාපීති, උබ්බෙගාපීති, ඵරණාපීතීති අයං පඤ්චවිධා පීති සකලසරීරං පූරයමානා උප්පජ්ජති.
පස්සද්ධීති විපස්සනාපස්සද්ධි. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ රත්තිට්ඨානෙ වා දිවාට්ඨානෙ වා නිසින්නස්ස කායචිත්තානං නෙව දරථො, න ගාරවං, න කක්ඛළතා, න අකම්මඤ්ඤතා, න ගෙලඤ්ඤං, න වඞ්කතා හොති, අථ ඛො පනස්ස කායචිත්තානි පස්සද්ධානි ලහූනි මුදූනි කම්මඤ්ඤානි සුවිසදානි උජුකානියෙව හොන්ති. සො ඉමෙහි පස්සද්ධාදීහි අනුග්ගහිතකායචිත්තො තස්මිං සමයෙ අමානුසිං නාම රතිං අනුභවති. යං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘සුඤ්ඤාගාරං පවිට්ඨස්ස, සන්තචිත්තස්ස භික්ඛුනො;
අමානුසී රති හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො.
‘‘යතො ¶ යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;
ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානත’’න්ති. (ධ. ප. 373-374);
එවමස්ස ඉමං අමානුසිං රතිං සාධයමානා ලහුතාදිසම්පයුත්තා පස්සද්ධි උප්පජ්ජති.
සුඛන්ති විපස්සනාසුඛං. තස්ස කිර තස්මිං සමයෙ සකලසරීරං අභිසන්දයමානං අතිපණීතං සුඛං උප්පජ්ජති.
අධිමොක්ඛොති සද්ධා. විපස්සනාසම්පයුත්තායෙව හිස්ස චිත්තචෙතසිකානං අතිසයපසාදභූතා බලවතී සද්ධා උප්පජ්ජති.
පග්ගහොති වීරියං. විපස්සනාසම්පයුත්තමෙව හිස්ස අසිථිලං අනච්චාරද්ධං සුපග්ගහිතං වීරියං උප්පජ්ජති.
උපට්ඨානන්ති සති. විපස්සනාසම්පයුත්තායෙව හිස්ස සුපට්ඨිතා සුපතිට්ඨිතා නිඛාතා අචලා පබ්බතරාජසදිසා සති උප්පජ්ජති. සො යං යං ඨානං ආවජ්ජති සමන්නාහරති මනසිකරොති පච්චවෙක්ඛති, තං තං ඨානමස්ස ඔක්ඛන්දිත්වා පක්ඛන්දිත්වා දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකො විය සතියා උපට්ඨාති.
උපෙක්ඛාති ¶ විපස්සනුපෙක්ඛා චෙව ආවජ්ජනුපෙක්ඛා ච. තස්මිං හිස්ස සමයෙ සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තභූතා විපස්සනුපෙක්ඛාපි බලවතී උප්පජ්ජති. මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනුපෙක්ඛාපි. සා හිස්ස තං තං ඨානං ආවජ්ජන්තස්ස විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිව පත්තපුටෙ පක්ඛිත්ත තත්තනාරාචො විය ච සූරා තිඛිණා හුත්වා වහති.
නිකන්තීති විපස්සනානිකන්ති. එවං ඔභාසාදිපටිමණ්ඩිතාය හිස්ස විපස්සනාය ආලයං කුරුමානා සුඛුමා සන්තාකාරා නිකන්ති උප්පජ්ජති. යා නිකන්ති කිලෙසොති පරිග්ගහෙතුම්පි න සක්කා හොති.
යථා ¶ ච ඔභාසෙ, එවං එතෙසුපි අඤ්ඤතරස්මිං උප්පන්නෙ යොගාවචරො ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං ඤාණං උප්පන්නපුබ්බං, එවරූපා පීති, පස්සද්ධි, සුඛං, අධිමොක්ඛො, පග්ගහො, උපට්ඨානං, උපෙක්ඛා, නිකන්ති උප්පන්නපුබ්බා, අද්ධා මග්ගප්පත්තොස්මි ඵලප්පත්තොස්මී’’ති අමග්ගමෙව ‘‘මග්ගො’’ති අඵලමෙව ච ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හාති. තස්ස අමග්ගං ‘‘මග්ගො’’ති අඵලං ‘‘ඵල’’න්ති ගණ්හතො විපස්සනාවීථි උක්කන්තා නාම හොති. සො අත්තනො මූලකම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා නිකන්තිමෙව අස්සාදෙන්තො නිසීදතීති.
735. එත්ථ ච ඔභාසාදයො උපක්කිලෙසවත්ථුතාය උපක්කිලෙසාති වුත්තා, න අකුසලත්තා. නිකන්ති පන උපක්කිලෙසො චෙව උපක්කිලෙසවත්ථු ච. වත්ථුවසෙනෙව චෙතෙ දස. ගාහවසෙන පන සමතිංස හොන්ති. කථං? ‘‘මම ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො හි දිට්ඨිගාහො හොති, ‘‘මනාපො වත ඔභාසො උප්පන්නො’’ති ගණ්හතො මානගාහො, ඔභාසං අස්සාදයතො තණ්හාගාහො, ඉති ඔභාසෙ දිට්ඨිමානතණ්හාවසෙන තයො ගාහා. තථා සෙසෙසුපීති එවං ගාහවසෙන සමතිංස උපක්කිලෙසා හොන්ති. තෙසං වසෙන අකුසලො අබ්යත්තො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු කම්පති වික්ඛිපති. ඔභාසාදීසු එකෙකං ‘‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති (ම. නි. 1.241) සමනුපස්සති. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘ඔභාසෙ චෙව ඤාණෙ ච, පීතියා ච විකම්පති;
පස්සද්ධියා සුඛෙ චෙව, යෙහි චිත්තං පවෙධති.
‘‘අධිමොක්ඛෙ ¶ ච පග්ගාහෙ, උපට්ඨානෙ ච කම්පති;
උපෙක්ඛාවජ්ජනායඤ්ච, උපෙක්ඛාය නිකන්තියා’’ති. (පටි. ම. 2.7);
මග්ගාමග්ගවවත්ථානකථා
736. කුසලො පන පණ්ඩිතො බ්යත්තො බුද්ධිසම්පන්නො යොගාවචරො ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු ‘‘අයං ඛො මෙ ඔභාසො උප්පන්නො, සො ඛො පනායං අනිච්චො සඞ්ඛතො පටිච්චසමුප්පන්නො ඛයධම්මො වයධම්මො විරාගධම්මො නිරොධධම්මො’’ති ඉති වා තං පඤ්ඤාය පරිච්ඡින්දති උපපරික්ඛති. අථ වා පනස්ස එවං හොති, ‘‘සචෙ ඔභාසො අත්තා භවෙය්ය, ‘අත්තා’ති ගහෙතුං ¶ වට්ටෙය්ය. අනත්තා ච පනායං ‘අත්තා’ති ගහිතො. තස්මා සො අවසවත්තනට්ඨෙන අනත්තා, හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චො, උප්පාදවයපටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛො’’ති සබ්බං අරූපසත්තකෙ වුත්තනයෙන විත්ථාරෙතබ්බං. යථා ච ඔභාසෙ, එවං සෙසෙසුපි.
සො එවං උපපරික්ඛිත්වා ඔභාසං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති (ම. නි. 1.241) සමනුපස්සති. ඤාණං…පෙ… නිකන්තිං ‘‘නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’ති (ම. නි. 1.241) සමනුපස්සති. එවං සමනුපස්සන්තො ඔභාසාදීසු න කම්පති න වෙධති. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘ඉමානි දස ඨානානි, පඤ්ඤායස්ස පරිච්චිතා;
ධම්මුද්ධච්චකුසලො හොති, න ච වික්ඛෙපං ගච්ඡතී’’ති. (පටි. ම. 2.7);
සො එවං වික්ඛෙපං අගච්ඡන්තො තං සමතිංසවිධං උපක්කිලෙසජටං විජටෙත්වා ඔභාසාදයො ධම්මා න මග්ගො. උපක්කිලෙසවිමුත්තං පන වීථිපටිපන්නං විපස්සනාඤාණං මග්ගොති මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච වවත්ථපෙති. තස්සෙවං ‘‘අයං මග්ගො, අයං න මග්ගො’’ති මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච ඤත්වා ඨිතං ඤාණං මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වෙදිතබ්බං.
එත්තාවතා ච පන තෙන තිණ්ණං සච්චානං වවත්ථානං කතං හොති. කථං? දිට්ඨිවිසුද්ධියං තාව නාමරූපස්ස වවත්ථාපනෙන දුක්ඛසච්චස්ස වවත්ථානං කතං. කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියං පච්චයපරිග්ගහණෙන සමුදයසච්චස්ස වවත්ථානං. ඉමිස්සං මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධියං සම්මාමග්ගස්ස අවධාරණෙන මග්ගසච්චස්ස වවත්ථානං ¶ කතන්ති, එවං ලොකියෙනෙව තාව ඤාණෙන තිණ්ණං සච්චානං වවත්ථානං කතං හොති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසො නාම
වීසතිමො පරිච්ඡෙදො.