📜
21. පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසො
උපක්කිලෙසවිමුත්තඋදයබ්බයඤාණකථා
737. අට්ඨන්නං ¶ ¶ පන ඤාණානං වසෙන සිඛාප්පත්තා විපස්සනා, නවමඤ්ච සච්චානුලොමිකඤාණන්ති අයං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම. අට්ඨන්නන්ති චෙත්ථ උපක්කිලෙසවිමුත්තං වීථිපටිපන්නවිපස්සනාසඞ්ඛාතං උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණං, භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං, භයතුපට්ඨානඤාණං, ආදීනවානුපස්සනාඤාණං, නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං, මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං, පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං, සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණන්ති ඉමානි අට්ඨ ඤාණානි වෙදිතබ්බානි. නවමං සච්චානුලොමිකඤාණන්ති අනුලොමස්සෙතං අධිවචනං. තස්මා තං සම්පාදෙතුකාමෙන උපක්කිලෙසවිමුත්තං උදයබ්බයඤාණං ආදිං කත්වා එතෙසු ඤාණෙසු යොගො කරණීයො.
738. පුන උදයබ්බයඤාණෙ යොගො කිමත්ථියොති චෙ? ලක්ඛණසල්ලක්ඛණත්ථො. උදයබ්බයඤාණං හි හෙට්ඨා දසහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං හුත්වා යාථාවසරසතො තිලක්ඛණං සල්ලක්ඛෙතුං නාසක්ඛි. උපක්කිලෙසවිමුත්තං පන සක්කොති. තස්මා ලක්ඛණසල්ලක්ඛණත්ථමෙත්ථ පුන යොගො කරණීයො.
739. ලක්ඛණානි පන කිස්ස අමනසිකාරා කෙන පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨහන්ති? අනිච්චලක්ඛණං තාව උදයබ්බයානං අමනසිකාරා සන්තතියා පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨාති. දුක්ඛලක්ඛණං අභිණ්හසම්පටිපීළනස්ස අමනසිකාරා ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨාති. අනත්තලක්ඛණං නානාධාතුවිනිබ්භොගස්ස අමනසිකාරා ඝනෙන පටිච්ඡන්නත්තා න උපට්ඨාති. උදයබ්බයම්පන පරිග්ගහෙත්වා සන්තතියා විකොපිතාය අනිච්චලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. අභිණ්හසම්පටිපීළනං මනසිකත්වා ඉරියාපථෙ උග්ඝාටිතෙ දුක්ඛලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. නානාධාතුයො විනිබ්භුජිත්වා ඝනවිනිබ්භොගෙ කතෙ අනත්තලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති.
740. එත්ථ ¶ ච අනිච්චං, අනිච්චලක්ඛණං, දුක්ඛං, දුක්ඛලක්ඛණං, අනත්තා, අනත්තලක්ඛණන්ති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා ¶ , හුත්වා අභාවතො වා. උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං අනිච්චලක්ඛණං හුත්වා අභාවසඞ්ඛාතො වා ආකාරවිකාරො.
‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15) වචනතො පන තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං. කස්මා? අභිණ්හපටිපීළනා, අභිණ්හපටිපීළනාකාරො දුක්ඛලක්ඛණං.
‘‘යං දුක්ඛං තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15) පන වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අනත්තා. කස්මා? අවසවත්තනතො, අවසවත්තනාකාරො අනත්තලක්ඛණං.
තයිදං සබ්බම්පි අයං යොගාවචරො උපක්කිලෙසවිමුත්තෙන වීථිපටිපන්නවිපස්සනාසඞ්ඛාතෙන උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණෙන යාථාවසරසතො සල්ලක්ඛෙති.
උපක්කිලෙසවිමුත්තඋදයබ්බයඤාණං නිට්ඨිතං.
භඞ්ගානුපස්සනාඤාණකථා
741. තස්සෙවං සල්ලක්ඛෙත්වා පුනප්පුනං ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති රූපාරූපධම්මෙ තුලයතො තීරයතො තං ඤාණං තික්ඛං හුත්වා වහති, සඞ්ඛාරා ලහුං උපට්ඨහන්ති, ඤාණෙ තික්ඛෙ වහන්තෙ සඞ්ඛාරෙසු ලහුං උපට්ඨහන්තෙසු උප්පාදං වා ඨිතිං වා පවත්තං වා නිමිත්තං වා න සම්පාපුණාති. ඛයවයභෙදනිරොධෙයෙව සති සන්තිට්ඨති. තස්ස ‘‘එවං උප්පජ්ජිත්වා එවං නාම සඞ්ඛාරගතං නිරුජ්ඣතී’’ති පස්සතො එතස්මිං ඨානෙ භඞ්ගානුපස්සනං නාම විපස්සනාඤාණං උප්පජ්ජති. යං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘කථං ආරම්මණපටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණං? රූපාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති, තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති ¶ . අනුපස්සතීති කථං අනුපස්සති? අනිච්චතො අනුපස්සති නො නිච්චතො, දුක්ඛතො අනුපස්සති නො සුඛතො, අනත්තතො අනුපස්සති නො අත්තතො, නිබ්බින්දති නො නන්දති, විරජ්ජති නො රජ්ජති, නිරොධෙති නො සමුදෙති, පටිනිස්සජ්ජති නො ආදියති.
‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහති. දුක්ඛතො අනුපස්සන්තො සුඛසඤ්ඤං, අනත්තතො අනුපස්සන්තො අත්තසඤ්ඤං, නිබ්බින්දන්තො ¶ නන්දිං, විරජ්ජන්තො රාගං, නිරොධෙන්තො සමුදයං පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති.
‘‘වෙදනාරම්මණතා…පෙ… සඤ්ඤාරම්මණතා… සඞ්ඛාරාරම්මණතා… විඤ්ඤාණාරම්මණතා… චක්ඛාරම්මණතා…පෙ… ජරාමරණාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති…පෙ… පටිනිස්සජ්ජන්තො ආදානං පජහති.
‘‘වත්ථුසඞ්කමනා චෙව, පඤ්ඤාය ච විවට්ටනා;
ආවජ්ජනාබලඤ්චෙව, පටිසඞ්ඛාවිපස්සනා.
‘‘ආරම්මණඅන්වයෙන, උභො එකවවත්ථනා;
නිරොධෙ අධිමුත්තතා, වයලක්ඛණවිපස්සනා.
‘‘ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛා, භඞ්ගඤ්ච අනුපස්සති;
සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨානං, අධිපඤ්ඤාවිපස්සනා.
‘‘කුසලො තීසු අනුපස්සනාසු, චතස්සො ච විපස්සනාසු;
තයො උපට්ඨානෙ කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතී’’ති.
‘‘තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං, පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, තෙන වුච්චති ‘ආරම්මණපටිසඞ්ඛා භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණ’’’න්ති (පටි. ම. 1.51-52).
742. තත්ථ ¶ ආරම්මණපටිසඞ්ඛාති යංකිඤ්චි ආරම්මණං පටිසඞ්ඛාය ජානිත්වා, ඛයතො වයතො දිස්වාති අත්ථො. භඞ්ගානුපස්සනෙ පඤ්ඤාති තස්ස, ආරම්මණං ඛයතො වයතො පටිසඞ්ඛාය උප්පන්නස්ස ඤාණස්ස භඞ්ගං අනුපස්සනෙ යා පඤ්ඤා, ඉදං විපස්සනෙ ඤාණන්ති වුත්තං. තං කථං හොතීති අයං තාව කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාය අත්ථො. තතො යථා තං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘රූපාරම්මණතා’’තිආදි වුත්තං.
තත්ථ රූපාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජතීති රූපාරම්මණං චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති. අථ වා රූපාරම්මණභාවෙ චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජතීති අත්ථො. තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛාති තං රූපාරම්මණං පටිසඞ්ඛාය ජානිත්වා, ඛයතො වයතො දිස්වාති අත්ථො. තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සතීති යෙන චිත්තෙන තං රූපාරම්මණං ඛයතො වයතො දිට්ඨං, තස්ස චිත්තස්ස අපරෙන චිත්තෙන භඞ්ගං අනුපස්සතීති අත්ථො. තෙනාහු පොරාණා ‘‘ඤාතඤ්ච ඤාණඤ්ච උභොපි විපස්සතී’’ති.
එත්ථ ¶ ච අනුපස්සතීති අනු අනු පස්සති, අනෙකෙහි ආකාරෙහි පුනප්පුනං පස්සතීති අත්ථො. තෙනාහ – ‘‘අනුපස්සතීති කථං අනුපස්සති. අනිච්චතො අනුපස්සතී’’තිආදි.
තත්ථ යස්මා භඞ්ගො නාම අනිච්චතාය පරමා කොටි, තස්මා සො භඞ්ගානුපස්සකො යොගාවචරො සබ්බං සඞ්ඛාරගතං අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතො. තතො අනිච්චස්ස දුක්ඛත්තා, දුක්ඛස්ස ච අනත්තත්තා තදෙව දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති නො අත්තතො.
යස්මා පන යං අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා, න තං අභිනන්දිතබ්බං. යඤ්ච අනභිනන්දිතබ්බං, න තත්ථ රජ්ජිතබ්බං. තස්මා එතස්මිං භඞ්ගානුපස්සනානුසාරෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරගතෙ නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. සො එවං අරජ්ජන්තො ලොකිකෙනෙව තාව ඤාණෙන රාගං නිරොධෙති, නො සමුදෙති. සමුදයං න කරොතීති අත්ථො.
අථ වා සො එවං විරත්තො යථා දිට්ඨං සඞ්ඛාරගතං, තථා අදිට්ඨම්පි අන්වයඤාණවසෙන නිරොධෙති ¶ , නො සමුදෙති. නිරොධතොව මනසිකරොති. නිරොධමෙවස්ස පස්සති, නො සමුදයන්ති අත්ථො.
සො එවං පටිපන්නො පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. කිං වුත්තං හොති? අයම්පි අනිච්චාදිඅනුපස්සනා තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසානං පරිච්චජනතො, සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන ච තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දනතො පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො චෙව පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චාති වුච්චති. තස්මා තාය සමන්නාගතො භික්ඛු යථාවුත්තෙන නයෙන කිලෙසෙ පරිච්චජති, නිබ්බානෙ ච පක්ඛන්දති. නාපි නිබ්බත්තනවසෙන කිලෙසෙ ආදියති, න අදොසදස්සිතාවසෙන සඞ්ඛතාරම්මණං. තෙන වුච්චති ‘‘පටිනිස්සජ්ජති නො ආදියතී’’ති.
743. ඉදානිස්ස තෙහි ඤාණෙහි යෙසං ධම්මානං පහානං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සන්තො නිච්චසඤ්ඤං පජහතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නන්දින්ති සප්පීතිකං තණ්හං. සෙසං වුත්තනයමෙව.
744. ගාථාසු ¶ පන වත්ථුසඞ්කමනාති රූපස්ස භඞ්ගං දිස්වා පුන යෙන චිත්තෙන භඞ්ගො දිට්ඨො, තස්සාපි භඞ්ගදස්සනවසෙන පුරිමවත්ථුතො අඤ්ඤවත්ථුසඞ්කමනා. පඤ්ඤාය ච විවට්ටනාති උදයං පහාය වයෙ සන්තිට්ඨනා. ආවජ්ජනාබලඤ්චෙවාති රූපස්ස භඞ්ගං දිස්වා පුන භඞ්ගාරම්මණස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගදස්සනත්ථං අනන්තරමෙව ආවජ්ජනසමත්ථතා. පටිසඞ්ඛාවිපස්සනාති එසා ආරම්මණපටිසඞ්ඛාභඞ්ගානුපස්සනා නාම.
745. ආරම්මණඅන්වයෙන උභො එකවවත්ථනාති පච්චක්ඛතො දිට්ඨස්ස ආරම්මණස්ස අන්වයෙන අනුගමනෙන යථා ඉදං, තථා අතීතෙපි සඞ්ඛාරගතං භිජ්ජිත්ථ, අනාගතෙපි භිජ්ජිස්සතීති එවං උභින්නං එකසභාවෙනෙව වවත්ථාපනන්ති අත්ථො.
වුත්තම්පි චෙතං පොරාණෙහි –
‘‘සංවිජ්ජමානම්හි විසුද්ධදස්සනො,
තදන්වයං නෙති අතීතනාගතෙ;
සබ්බෙපි ¶ සඞ්ඛාරගතා පලොකිනො,
උස්සාවබින්දූ සූරියෙව උග්ගතෙ’’ති.
නිරොධෙ අධිමුත්තතාති එවං උභින්නං භඞ්ගවසෙන එකවවත්ථානං කත්වා තස්මිඤ්ඤෙව භඞ්ගසඞ්ඛාතෙ නිරොධෙ අධිමුත්තතා තග්ගරුතා තන්නින්නතා තප්පොණතා තප්පබ්භාරතාති අත්ථො. වයලක්ඛණවිපස්සනාති එසා වයලක්ඛණවිපස්සනා නාමාති වුත්තං හොති.
746. ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛාති පුරිමඤ්ච රූපාදිආරම්මණං ජානිත්වා. භඞ්ගඤ්ච අනුපස්සතීති තස්සාරම්මණස්ස භඞ්ගං දිස්වා තදාරම්මණස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සති. සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨානන්ති තස්සෙවං භඞ්ගං අනුපස්සතො ‘‘සඞ්ඛාරාව භිජ්ජන්ති, තෙසං භෙදො මරණං, න අඤ්ඤො කොචි අත්ථී’’ති සුඤ්ඤතො උපට්ඨානං ඉජ්ඣති.
තෙනාහු ¶ පොරාණා –
‘‘ඛන්ධා නිරුජ්ඣන්ති න චත්ථි අඤ්ඤො,
ඛන්ධාන භෙදො මරණන්ති වුච්චති;
තෙසං ඛයං පස්සති අප්පමත්තො,
මණිංව විජ්ඣං වජිරෙන යොනිසො’’ති.
අධිපඤ්ඤාවිපස්සනාති යා ච ආරම්මණපටිසඞ්ඛා යා ච භඞ්ගානුපස්සනා යඤ්ච සුඤ්ඤතො උපට්ඨානං, අයං අධිපඤ්ඤාවිපස්සනා නාමාති වුත්තං හොති.
747. කුසලො තීසු අනුපස්සනාසූති අනිච්චානුපස්සනාදීසු තීසු ඡෙකො භික්ඛු. චතස්සො ච විපස්සනාසූති නිබ්බිදාදීසු ච චතූසු විපස්සනාසු. තයො උපට්ඨානෙ කුසලතාති ඛයතො වයතො සුඤ්ඤතොති ඉමස්මිඤ්ච තිවිධෙ උපට්ඨානෙ කුසලතාය. නානාදිට්ඨීසු න කම්පතීති සස්සතදිට්ඨිආදීසු නානප්පකාරාසු දිට්ඨීසු න වෙධති.
748. සො එවං අවෙධමානො ‘‘අනිරුද්ධමෙව නිරුජ්ඣති, අභින්නමෙව භිජ්ජතී’’ති පවත්තමනසිකාරො ¶ දුබ්බලභාජනස්ස විය භිජ්ජමානස්ස, සුඛුමරජස්සෙව විප්පකිරියමානස්ස, තිලානං විය භජ්ජියමානානං සබ්බසඞ්ඛාරානං උප්පාදට්ඨිතිපවත්තනිමිත්තං විස්සජ්ජෙත්වා භෙදමෙව පස්සති. සො යථා නාම චක්ඛුමා පුරිසො පොක්ඛරණීතීරෙ වා නදීතීරෙ වා ඨිතො ථූලඵුසිතකෙ දෙවෙ වස්සන්තෙ උදකපිට්ඨෙ මහන්තමහන්තානි උදකබුබ්බුළකානි උප්පජ්ජිත්වා උප්පජ්ජිත්වා සීඝං සීඝං භිජ්ජමානානි පස්සෙය්ය, එවමෙව සබ්බෙ සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්ති භිජ්ජන්තීති පස්සති. එවරූපං හි යොගාවචරං සන්ධාය වුත්තං භගවතා –
‘‘යථා බුබ්බුළකං පස්සෙ, යථා පස්සෙ මරීචිකං;
එවං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති. (ධ. ප. 170);
749. තස්සෙවං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා භිජ්ජන්ති භිජ්ජන්තී’’ති අභිණ්හං පස්සතො අට්ඨානිසංසපරිවාරං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං බලප්පත්තං හොති. තත්රිමෙ අට්ඨානිසංසා – භවදිට්ඨිප්පහානං, ජීවිතනිකන්තිපරිච්චාගො, සදායුත්තපයුත්තතා, විසුද්ධාජීවිතා, උස්සුක්කප්පහානං, විගතභයතා, ඛන්තිසොරච්චපටිලාභො, අරතිරතිසහනතාති.
තෙනාහු ¶ පොරාණා –
‘‘ඉමානි අට්ඨග්ගුණමුත්තමානි,
දිස්වා තහිං සම්මසතෙ පුනප්පුනං;
ආදිත්තචෙලස්සිරසූපමො මුනි,
භඞ්ගානුපස්සී අමතස්ස පත්තියා’’ති.
භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.
භයතුපට්ඨානඤාණකථා
750. තස්සෙවං සබ්බසඞ්ඛාරානං ඛයවයභෙදනිරොධාරම්මණං භඞ්ගානුපස්සනං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස ¶ බහුලීකරොන්තස්ස සබ්බභවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසෙසු පභෙදකා සඞ්ඛාරා සුඛෙන ජීවිතුකාමස්ස භීරුකපුරිසස්ස සීහබ්යග්ඝදීපිඅච්ඡතරච්ඡයක්ඛරක්ඛසචණ්ඩගොණචණ්ඩකුක්කුරපභින්නමදචණ්ඩහත්ථිඝොරආසීවිසඅසනිවිචක්කසුසානරණභූමිජලිතඅඞ්ගාරකාසුආදයො විය මහාභයං හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තස්ස ‘‘අතීතා සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා, පච්චුප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති, අනාගතෙ නිබ්බත්තනකසඞ්ඛාරාපි එවමෙව නිරුජ්ඣිස්සන්තී’’ති පස්සතො එතස්මිං ඨානෙ භයතුපට්ඨානඤාණං නාම උප්පජ්ජති.
තත්රායං උපමා – එකිස්සා කිර ඉත්ථියා තයො පුත්තා රාජපරාධිකා, තෙසං රාජා සීසච්ඡෙදං ආණාපෙසි. සා පුත්තෙහි සද්ධිං ආඝාතනං අගමාසි. අථස්සා ජෙට්ඨපුත්තස්ස සීසං ඡින්දිත්වා මජ්ඣිමස්ස ඡින්දිතුං ආරභිංසු. සා ජෙට්ඨස්ස සීසං ඡින්නං මජ්ඣිමස්ස ච ඡිජ්ජමානං දිස්වා කනිට්ඨම්හි ආලයං විස්සජ්ජි ‘‘අයම්පි එතෙසඤ්ඤෙව සදිසො භවිස්සතී’’ති. තත්ථ තස්සා ඉත්ථියා ජෙට්ඨපුත්තස්ස ඡින්නසීසදස්සනං විය යොගිනො අතීතසඞ්ඛාරානං නිරොධදස්සනං, මජ්ඣිමස්ස ඡිජ්ජමානසීසදස්සනං විය පච්චුප්පන්නානං නිරොධදස්සනං, ‘‘අයම්පි එතෙසඤ්ඤෙව සදිසො භවිස්සතී’’ති කනිට්ඨපුත්තම්හි ආලයවිස්සජ්ජනං විය ‘‘අනාගතෙපි නිබ්බත්තනකසඞ්ඛාරා භිජ්ජිස්සන්තී’’ති අනාගතානං නිරොධදස්සනං. තස්සෙවං පස්සතො එතස්මිං ඨානෙ උප්පජ්ජති භයතුපට්ඨානඤාණං.
අපරාපි උපමා – එකා කිර පූතිපජා ඉත්ථී දස දාරකෙ විජායි. තෙසු නව මතා, එකො හත්ථගතො මරති, අපරො කුච්ඡියං. සා නව දාරකෙ ¶ මතෙ දසමඤ්ච මීයමානං දිස්වා කුච්ඡිගතෙ ආලයං විස්සජ්ජි ‘‘අයම්පි එතෙසඤ්ඤෙව සදිසො භවිස්සතී’’ති. තත්ථ තස්සා ඉත්ථියා නවන්නං දාරකානං මරණානුස්සරණං විය යොගිනො අතීතසඞ්ඛාරානං නිරොධදස්සනං, හත්ථගතස්ස මීයමානභාවදස්සනං විය යොගිනො පච්චුප්පන්නානං නිරොධදස්සනං, කුච්ඡිගතෙ ආලයවිස්සජ්ජනං විය අනාගතානං නිරොධදස්සනං. තස්සෙවං පස්සතො එතස්මිං ඛණෙ උප්පජ්ජති භයතුපට්ඨානඤාණං.
751. භයතුපට්ඨානඤාණං පන භායති න භායතීති? න භායති. තඤ්හි අතීතා සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා, පච්චුප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති, අනාගතා නිරුජ්ඣිස්සන්තීති තීරණමත්තමෙව හොති. තස්මා යථා නාම චක්ඛුමා පුරිසො නගරද්වාරෙ තිස්සො අඞ්ගාරකාසුයො ඔලොකයමානො සයං න භායති, කෙවලං හිස්ස ‘‘යෙ යෙ එත්ථ නිපතිස්සන්ති, සබ්බෙ අනප්පකං දුක්ඛමනුභවිස්සන්තී’’ති තීරණමත්තමෙව හොති. යථා වා පන චක්ඛුමා පුරිසො ඛදිරසූලං අයොසූලං සුවණ්ණසූලන්ති පටිපාටියා ¶ ඨපිතං සූලත්තයං ඔලොකයමානො සයං න භායති, කෙවලං හිස්ස ‘‘යෙ යෙ ඉමෙසු සූලෙසු නිපතිස්සන්ති, සබ්බෙ අනප්පකං දුක්ඛමනුභවිස්සන්තී’’ති තීරණමත්තමෙව හොති, එවමෙව භයතුපට්ඨානඤාණං සයං න භායති, කෙවලං හිස්ස අඞ්ගාරකාසුත්තයසදිසෙසු, සූලත්තයසදිසෙසු ච තීසු භවෙසු ‘‘අතීතා සඞ්ඛාරා නිරුද්ධා, පච්චුප්පන්නා නිරුජ්ඣන්ති, අනාගතා නිරුජ්ඣිස්සන්තී’’ති තීරණමත්තමෙව හොති. යස්මා පනස්ස කෙවලං සබ්බභවයොනිගතිඨිතිනිවාසගතා සඞ්ඛාරා බ්යසනාපන්නා සප්පටිභයා හුත්වා භයතො උපට්ඨහන්ති, තස්මා භයතුපට්ඨානන්ති වුච්චති.
එවං භයතො උපට්ඨානෙ පනස්ස අයං පාළි –
‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො කිං භයතො උපට්ඨාති? දුක්ඛතො. අනත්තතො මනසිකරොතො කිං භයතො උපට්ඨාතීති? අනිච්චතො මනසිකරොතො නිමිත්තං භයතො උපට්ඨාති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පවත්තං භයතො උපට්ඨාති. අනත්තතො මනසිකරොතො නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච භයතො උපට්ඨාතී’’ති (පටි. ම. 1.227).
තත්ථ ¶ නිමිත්තන්ති සඞ්ඛාරනිමිත්තං. අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං සඞ්ඛාරානමෙවෙතං අධිවචනං. අනිච්චතො මනසිකරොන්තො හි සඞ්ඛාරානං මරණමෙව පස්සති, තෙනස්ස නිමිත්තං භයතො උපට්ඨාති. පවත්තන්ති රූපාරූපභවපවත්ති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො හි සුඛසම්මතායපි පවත්තියා අභිණ්හපටිපීළනභාවමෙව පස්සති, තෙනස්ස පවත්තං භයතො උපට්ඨාති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො පන උභයම්පෙතං සුඤ්ඤගාමං විය මරීචිගන්ධබ්බනගරාදීනි විය ච රිත්තං තුච්ඡං සුඤ්ඤං අස්සාමිකං අපරිණායකං පස්සති. තෙනස්ස නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච උභයං භයතො උපට්ඨාතීති.
භයතුපට්ඨානඤාණං නිට්ඨිතං.
ආදීනවානුපස්සනාඤාණකථා
752. තස්ස තං භයතුපට්ඨානඤාණං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස සබ්බභවයොනිගතිඨිතිසත්තාවාසෙසු ¶ නෙව තාණං, න ලෙණං, න ගති, නප්පටිසරණං පඤ්ඤායති. සබ්බභවයොනිගතිඨිතිනිවාසගතෙසු සඞ්ඛාරෙසු එකසඞ්ඛාරෙපි පත්ථනා වා පරාමාසො වා න හොති. තයො භවා වීතච්චිකඞ්ගාරපුණ්ණඅඞ්ගාරකාසුයො විය, චත්තාරො මහාභූතා ඝොරවිසආසීවිසා විය, පඤ්චක්ඛන්ධා උක්ඛිත්තාසිකවධකා විය, ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි සුඤ්ඤගාමො විය, ඡ බාහිරායතනානි ගාමඝාතකචොරා විය, සත්ත විඤ්ඤාණට්ඨිතියො, නව ච සත්තාවාසා එකාදසහි අග්ගීහි ආදිත්තා සම්පජ්ජලිතා සජොතිභූතා විය ච, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා ගණ්ඩභූතා රොගභූතා සල්ලභූතා අඝභූතා ආබාධභූතා විය ච නිරස්සාදා නිරසා මහාආදීනවරාසිභූතා හුත්වා උපට්ඨහන්ති.
කථං? සුඛෙන ජීවිතුකාමස්ස භීරුකපුරිසස්ස රමණීයාකාරසණ්ඨිතම්පි සවාළකමිව වනගහනං, සසද්දූලා විය ගුහා, සගාහරක්ඛසං විය උදකං, සමුස්සිතඛග්ගා විය පච්චත්ථිකා, සවිසං විය භොජනං, සචොරො විය මග්ගො, ආදිත්තමිව අගාරං, උය්යුත්තසෙනා විය රණභූමි. යථා හි සො පුරිසො එතානි සවාළකවනගහනාදීනි ආගම්ම භීතො සංවිග්ගො ලොමහට්ඨජාතො සමන්තතො ආදීනවමෙව පස්සති, එවමෙවායං යොගාවචරො ¶ භඞ්ගානුපස්සනාවසෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු භයතො උපට්ඨිතෙසු සමන්තතො නිරසං නිරස්සාදං ආදීනවමෙව පස්සති. තස්සෙවං පස්සතො ආදීනවඤාණං නාම උප්පන්නං හොති. යං සන්ධාය ඉදං වුත්තං –
‘‘කථං භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං? උප්පාදො භයන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං භයන්ති… නිමිත්තං භයන්ති… ආයූහනා භයන්ති… පටිසන්ධි භයන්ති… ගති භයන්ති… නිබ්බත්ති භයන්ති… උපපත්ති භයන්ති… ජාති භයන්ති… ජරා භයන්ති… බ්යාධි භයන්ති… මරණං භයන්ති… සොකො භයන්ති… පරිදෙවො භයන්ති… උපායාසො භයන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං…පෙ… අනුපායාසො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො භයං, අනුපායාසො ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං.
‘‘උප්පාදො දුක්ඛන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො දුක්ඛන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො සුඛන්ති සන්තිපදෙ ¶ ඤාණං. අප්පවත්තං…පෙ… අනුපායාසො සුඛන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛං, අනුප්පාදො සුඛන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො දුක්ඛං, අනුපායාසො සුඛන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං.
‘‘උප්පාදො සාමිසන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො සාමිසන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං…පෙ… අනුපායාසො නිරාමිසන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සාමිසං, අනුප්පාදො නිරාමිසන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො සාමිසං, අනුපායාසො නිරාමිසන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං.
උප්පාදො ¶ ‘‘සඞ්ඛාරාති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරාති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණං. අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. අප්පවත්තං…පෙ… අනුපායාසො නිබ්බානන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. උප්පාදො සඞ්ඛාරා, අනුප්පාදො නිබ්බානන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං. පවත්තං…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරා, අනුපායාසො නිබ්බානන්ති සන්තිපදෙ ඤාණං.
‘‘උප්පාදඤ්ච පවත්තඤ්ච, නිමිත්තං දුක්ඛන්ති පස්සති;
ආයූහනං පටිසන්ධිං, ඤාණං ආදීනවෙ ඉදං.
‘‘අනුප්පාදං අප්පවත්තං, අනිමිත්තං සුඛන්ති ච;
අනායූහනා අප්පටිසන්ධි, ඤාණං සන්තිපදෙ ඉදං.
‘‘ඉදං ආදීනවෙ ඤාණං, පඤ්චඨානෙසු ජායති;
පඤ්චඨානෙ සන්තිපදෙ, දස ඤාණෙ පජානාති;
ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතා, නානාදිට්ඨීසු න කම්පතී’’ති.
‘‘තං ඤාතට්ඨෙන ඤාණං. පජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන වුච්චති ‘‘භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.53).
753. තත්ථ ¶ උප්පාදොති පුරිමකම්මපච්චයා ඉධ උප්පත්ති. පවත්තන්ති තථා උප්පන්නස්ස පවත්ති. නිමිත්තන්ති සබ්බම්පි සඞ්ඛාරනිමිත්තං. ආයූහනාති ආයතිං පටිසන්ධිහෙතුභූතං කම්මං. පටිසන්ධීති ආයතිං උප්පත්ති. ගතීති යාය ගතියා සා පටිසන්ධි හොති. නිබ්බත්තීති ඛන්ධානං නිබ්බත්තනං. උපපත්තීති ‘‘සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා’’ති (ධ. ස. 1289, 1291) එවං වුත්තා විපාකප්පවත්ති. ජාතීති ජරාදීනං පච්චයභූතා භවපච්චයා ජාති. ජරාමරණාදයො පාකටා එව. එත්ථ ච උප්පාදාදයො පඤ්චෙව ආදීනවඤාණස්ස වත්ථුවසෙන වුත්තා. සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙන. නිබ්බත්ති ජාතීති ඉදඤ්හි ද්වයං උප්පාදස්ස චෙව පටිසන්ධියා ච වෙවචනං. ගති උපපත්තීති ඉදං ද්වයං පවත්තස්ස. ජරාදයො නිමිත්තස්සාති. තෙනාහ –
‘‘උප්පාදඤ්ච පවත්තඤ්ච, නිමිත්තං දුක්ඛන්ති පස්සති;
ආයූහනං පටිසන්ධිං, ඤාණං ආදීනවෙ ඉද’’න්ති ච.
‘‘ඉදං ආදීනවෙ ඤාණං, පඤ්චඨානෙසු ජායතී’’ති ච.
අනුප්පාදො ¶ ඛෙමන්ති සන්තිපදෙ ඤාණන්තිආදි පන ආදීනවඤාණස්ස පටිපක්ඛඤාණදස්සනත්ථං වුත්තං. භයතුපට්ඨානෙන වා ආදීනවං දිස්වා උබ්බිග්ගහදයානං අභයම්පි අත්ථි ඛෙමං නිරාදීනවන්ති අස්සාසජනනත්ථම්පි එතං වුත්තං. යස්මා වා පනස්ස උප්පාදාදයො භයතො සූපට්ඨිතා හොන්ති, තස්ස තප්පටිපක්ඛනින්නං චිත්තං හොති, තස්මා භයතුපට්ඨානවසෙන සිද්ධස්ස ආදීනවඤාණස්ස ආනිසංසදස්සනත්ථම්පෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.
එත්ථ ච යං භයං, තං යස්මා නියමතො දුක්ඛං. තං වට්ටාමිසලොකාමිසකිලෙසාමිසෙහි අවිප්පමුත්තත්තා සාමිසමෙව. යඤ්ච සාමිසං, තං සඞ්ඛාරමත්තමෙව. තස්මා ‘‘උප්පාදො දුක්ඛන්ති භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා ආදීනවෙ ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. එවං සන්තෙපි භයාකාරෙන දුක්ඛාකාරෙන සාමිසාකාරෙනාති එවං ආකාරනානත්තතො පවත්තිවසෙනෙවෙත්ථ නානත්තං වෙදිතබ්බං.
දසඤාණෙ පජානාතීති ආදීනවඤාණං පජානන්තො උප්පාදාදිවත්ථුකානි පඤ්ච, අනුප්පාදාදිවත්ථුකානි පඤ්චාති දස ඤාණානි පජානාති පටිවිජ්ඣති සච්ඡිකරොති. ද්වින්නං ඤාණානං කුසලතාති ආදීනවඤාණස්ස චෙව සන්තිපදඤාණස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං කුසලතාය. නානාදිට්ඨීසු ¶ න කම්පතීති පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානාදිවසෙන පවත්තාසු දිට්ඨීසු න වෙධති. සෙසමෙත්ථ උත්තානමෙවාති.
ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.
නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණකථා
754. සො එවං සබ්බසඞ්ඛාරෙ ආදීනවතො පස්සන්තො සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසගතෙ සභෙදකෙ සඞ්ඛාරගතෙ නිබ්බින්දති උක්කණ්ඨති නාභිරමති.
සෙය්යථාපි නාම, චිත්තකූටපබ්බතපාදාභිරතො සුවණ්ණරාජහංසො අසුචිම්හි චණ්ඩාලගාමද්වාරආවාටෙ නාභිරමති, සත්තසු මහාසරෙසුයෙව අභිරමති, එවමෙව අයම්පි යොගීරාජහංසො සුපරිදිට්ඨාදීනවෙ සභෙදකෙ සඞ්ඛාරගතෙ නාභිරමති. භාවනාරාමතාය පන භාවනාරතියා සමන්නාගතත්තා සත්තසු අනුපස්සනාසුයෙව රමති.
යථා ¶ ච සුවණ්ණපඤ්ජරෙ පක්ඛිත්තො සීහො මිගරාජා නාභිරමති, තියොජනසහස්සවිත්ථතෙ පන හිමවන්තෙයෙව රමති, එවමයං යොගීසීහො තිවිධෙ සුගතිභවෙපි නාභිරමති, තීසු පන අනුපස්සනාසුයෙව රමති.
යථා ච සබ්බසෙතො සත්තපතිට්ඨො ඉද්ධිමා වෙහාසඞ්ගමො ඡද්දන්තො නාගරාජා නගරමජ්ඣෙ නාභිරමති, හිමවති ඡද්දන්තදහගහනෙයෙව අභිරමති, එවමයං යොගීවරවාරණො සබ්බස්මිම්පි සඞ්ඛාරගතෙ නාභිරමති, අනුප්පාදො ඛෙමන්තිආදිනා නයෙන දිට්ඨෙ සන්තිපදෙයෙව අභිරමති, තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරමානසො හොතීති.
නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.
755. තං පනෙතං පුරිමෙන ඤාණද්වයෙන අත්ථතො එකං. තෙනාහු පොරාණා –
‘‘භයතුපට්ඨානං ¶ එකමෙව තීණි නාමානි ලභති, සබ්බසඞ්ඛාරෙ භයතො අද්දසාති භයතුපට්ඨානං නාම ජාතං. තෙසුයෙව සඞ්ඛාරෙසු ආදීනවං උප්පාදෙතීති ආදීනවානුපස්සනා නාම ජාතං. තෙසුයෙව සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දමානං උප්පන්නන්ති නිබ්බිදානුපස්සනා නාම ජාත’’න්ති.
පාළියම්පි වුත්තං – ‘‘යා ච භයතුපට්ඨානෙ පඤ්ඤා, යඤ්ච ආදීනවෙ ඤාණං, යා ච නිබ්බිදා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227).
මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණකථා
756. ඉමිනා පන නිබ්බිදාඤාණෙන ඉමස්ස කුලපුත්තස්ස නිබ්බින්දන්තස්ස උක්කණ්ඨන්තස්ස අනභිරමන්තස්ස සබ්බභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසගතෙසු සභෙදකෙසු සඞ්ඛාරෙසු එකසඞ්ඛාරෙපි චිත්තං න සජ්ජති, න ලග්ගති, න බජ්ඣති, සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා මුච්චිතුකාමං නිස්සරිතුකාමං හොති. යථා කිං? යථා නාම ජාලබ්භන්තරගතො මච්ඡො, සප්පමුඛගතො මණ්ඩූකො, පඤ්ජරපක්ඛිත්තො වනකුක්කුටො, දළ්හපාසවසගතො මිගො, අහිතුණ්ඩිකහත්ථගතො සප්පො, මහාපඞ්කපක්ඛන්දො කුඤ්ජරො, සුපණ්ණමුඛගතො ¶ නාගරාජා, රාහුමුඛප්පවිට්ඨො චන්දො, සපත්තපරිවාරිතො පුරිසොති එවමාදයො තතො තතො මුච්චිතුකාමා නිස්සරිතුකාමාව හොන්ති, එවං තස්ස යොගිනො චිත්තං සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා මුච්චිතුකාමං නිස්සරිතුකාමං හොති. අථස්ස එවං සබ්බසඞ්ඛාරෙසු විගතාලයස්ස සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා මුච්චිතුකාමස්ස උප්පජ්ජති මුඤ්චිතුකම්යතා ඤාණන්ති.
මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං නිට්ඨිතං.
පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණකථා
757. සො එවං සබ්බභවයොනිගතිට්ඨිතිනිවාසගතෙහි සභෙදකෙහි සඞ්ඛාරෙහි මුච්චිතුකාමො සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතා මුච්චිතුං පුන තෙ එවං සඞ්ඛාරෙ පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා පරිග්ගණ්හාති.
සො ¶ සබ්බසඞ්ඛාරෙ අනච්චන්තිකතො, තාවකාලිකතො, උප්පාදවයපරිච්ඡින්නතො, පලොකතො, චලතො, පභඞ්ගුතො, අද්ධුවතො, විපරිණාමධම්මතො, අස්සාරකතො, විභවතො, සඞ්ඛතතො, මරණධම්මතොතිආදීහි කාරණෙහි අනිච්චාති පස්සති.
අභිණ්හපටිපීළනතො, දුක්ඛමතො, දුක්ඛවත්ථුතො, රොගතො, ගණ්ඩතො, සල්ලතො, අඝතො, ආබාධතො, ඊතිතො, උපද්දවතො, භයතො, උපසග්ගතො, අතාණතො, අලෙණතො, අසරණතො, ආදීනවතො, අඝමූලතො, වධකතො, සාසවතො, මාරාමිසතො, ජාතිධම්මතො, ජරාධම්මතො, බ්යාධිධම්මතො, සොකධම්මතො, පරිදෙවධම්මතො, උපායාසධම්මතො, සංකිලෙසිකධම්මතොතිආදීහි කාරණෙහි දුක්ඛාති පස්සති.
අජඤ්ඤතො, දුග්ගන්ධතො, ජෙගුච්ඡතො, පටික්කූලතො, අමණ්ඩනාරහතො, විරූපතො, බීභච්ඡතොතිආදීහි කාරණෙහි දුක්ඛලක්ඛණස්ස පරිවාරභූතතො අසුභතො පස්සති.
පරතො, රිත්තතො, තුච්ඡතො, සුඤ්ඤතො, අස්සාමිකතො, අනිස්සරතො, අවසවත්තිතොතිආදීහි කාරණෙහි අනත්තතො පස්සති.
758. එවඤ්හි ¶ පස්සතානෙන තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරා පරිග්ගහිතා නාම හොන්ති. කස්මා පනායමෙතෙ එවං පරිග්ගණ්හාතීති? මුඤ්චනස්ස උපායසම්පාදනත්ථං.
තත්රායං උපමා – එකො කිර පුරිසො ‘‘මච්ඡෙ ගහෙස්සාමී’’ති මච්ඡඛිප්පං ගහෙත්වා උදකෙ ඔඩ්ඩාපෙසි සො ඛිප්පමුඛෙන හත්ථං ඔතාරෙත්වා අන්තොඋදකෙ සප්පං ගීවාය ගහෙත්වා ‘‘මච්ඡො මෙ ගහිතො’’ති අත්තමනො අහොසි. සො ‘‘මහා වත මයා මච්ඡො ලද්ධො’’ති උක්ඛිපිත්වා පස්සන්තො සොවත්ථිකත්තයදස්සනෙන සප්පොති සඤ්ජානිත්වා භීතො ආදීනවං දිස්වා ගහණෙ නිබ්බින්නො මුඤ්චිතුකාමො හුත්වා මුඤ්චනස්ස උපායං කරොන්තො අග්ගනඞ්ගුට්ඨතො පට්ඨාය හත්ථං නිබ්බෙඨෙත්වා බාහුං උක්ඛිපිත්වා උපරිසීසෙ ද්වෙ තයො වාරෙ ආවිජ්ඣිත්වා සප්පං දුබ්බලං කත්වා ‘‘ගච්ඡ දුට්ඨ සප්පා’’ති නිස්සජ්ජිත්වා වෙගෙන තළාකපාළිං ආරුය්හ ‘‘මහන්තස්ස වත භො සප්පස්ස මුඛතො මුත්තොම්හී’’ති ආගතමග්ගං ඔලොකයමානො අට්ඨාසි.
තත්ථ ¶ තස්ස පුරිසස්ස ‘‘මච්ඡො’’ති සප්පං ගීවාය ගහෙත්වා තුට්ඨකාලො විය ඉමස්සාපි යොගිනො ආදිතොව අත්තභාවං පටිලභිත්වා තුට්ඨකාලො, තස්ස ඛිප්පමුඛතො සීසං නීහරිත්වා සොවත්ථිකත්තයදස්සනං විය ඉමස්ස ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා සඞ්ඛාරෙසු තිලක්ඛණදස්සනං, තස්ස භීතකාලො විය ඉමස්ස භයතුපට්ඨානඤාණං. තතො ආදීනවදස්සනං විය ආදීනවානුපස්සනාඤාණං, ගහණෙ නිබ්බින්දනං විය නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං. සප්පං මුඤ්චිතුකාමතා විය මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං, මුඤ්චනස්ස උපායකරණං විය පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන සඞ්ඛාරෙසු තිලක්ඛණාරොපනං. යථා හි සො පුරිසො සප්පං ආවිජ්ඣිත්වා දුබ්බලං කත්වා නිවත්තෙත්වා ඩංසිතුං අසමත්ථභාවං පාපෙත්වා සුමුත්තං මුඤ්චති, එවමයං යොගාවචරො තිලක්ඛණාරොපනෙන සඞ්ඛාරෙ ආවිජ්ඣිත්වා දුබ්බලෙ කත්වා පුන නිච්චසුඛසුභඅත්තාකාරෙන උපට්ඨාතුං අසමත්ථතං පාපෙත්වා සුමුත්තං මුඤ්චති. තෙන වුත්තං ‘‘මුඤ්චනස්ස උපායසම්පාදනත්ථං එවං පරිග්ගණ්හාතී’’ති.
759. එත්තාවතා තස්ස උප්පන්නං හොති පටිසඞ්ඛාඤාණං. යං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘අනිච්චතො ¶ මනසිකරොතො කිං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති? දුක්ඛතො. අනත්තතො මනසිකරොතො කිං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති? අනිච්චතො මනසිකරොතො නිමිත්තං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො පවත්තං පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජති. අනත්තතො මනසිකරොතො නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච පටිසඞ්ඛා ඤාණං උප්පජ්ජතී’’ති (පටි. ම. 1.227).
එත්ථ ච නිමිත්තං පටිසඞ්ඛාති සඞ්ඛාරනිමිත්තං ‘‘අද්ධුවං තාවකාලික’’න්ති අනිච්චලක්ඛණවසෙන ජානිත්වා. කාමඤ්ච න පඨමං ජානිත්වා පච්ඡා ඤාණං උප්පජ්ජති, වොහාරවසෙන පන ‘‘මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීනි (ම. නි. 3.421) විය එවං වුච්චති. එකත්තනයෙන වා පුරිමඤ්ච පච්ඡිමඤ්ච එකං කත්වා එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉමිනා නයෙන ඉතරස්මිම්පි පදද්වයෙ අත්ථො වෙදිතබ්බොති.
පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.
සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණකථා
760. සො ¶ එවං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණෙන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සුඤ්ඤා’’ති පරිග්ගහෙත්වා පුන ‘‘සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති (ම. නි. 3.69) ද්විකොටිකං සුඤ්ඤතං පරිග්ගණ්හාති. සො එවං නෙව අත්තානං, න පරං කිඤ්චි අත්තනො පරික්ඛාරභාවෙ ඨිතං දිස්වා පුන ‘‘නාහං ක්වචනි, කස්සචි කිඤ්චනතස්මිං, න ච මම ක්වචනි, කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනතත්ථී’’ති යා එත්ථ චතුකොටිකා සුඤ්ඤතා කථිතා, තං පරිග්ගණ්හාති.
කථං? අයඤ්හි නාහං ක්වචනීති ක්වචි අත්තානං න පස්සති. කස්සචි කිඤ්චනතස්මින්ති අත්තනො අත්තානං කස්සචි පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං න පස්සති. භාතිට්ඨානෙවා භාතරං, සහායට්ඨානෙ වා සහායං, පරික්ඛාරට්ඨානෙ වා පරික්ඛාරං මඤ්ඤිත්වා උපනෙතබ්බං න පස්සතීති අත්ථො. න ච මම ක්වචනීති එත්ථ මම-සද්දං තාව ඨපෙත්වා න ච ක්වචනීති පරස්ස ච අත්තානං ක්වචි නපස්සතීති ¶ අයමත්ථො. ඉදානි මම-සද්දං ආහරිත්වා මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනතත්ථීති සො පරස්ස අත්තා මම කිස්මිඤ්චි කිඤ්චනභාවෙ අත්ථීති න පස්සතීති. අත්තනො භාතිට්ඨානෙ වා භාතරං, සහායට්ඨානෙ වා සහායං පරික්ඛාරට්ඨානෙ වා පරික්ඛාරන්ති කිස්මිඤ්චි ඨානෙ පරස්ස අත්තානං ඉමිනා කිඤ්චනභාවෙන උපනෙතබ්බං න පස්සතීති අත්ථො. එවමයං යස්මා නෙව කත්ථචි අත්තානං පස්සති, න තං පරස්ස කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති, න පරස්ස අත්තානං පස්සති, න පරස්ස අත්තානං අත්තනො කිඤ්චනභාවෙ උපනෙතබ්බං පස්සති. තස්මානෙන චතුකොටිකා සුඤ්ඤතා පරිග්ගහිතා හොතීති.
761. එවං චතුකොටිකං සුඤ්ඤතං පරිග්ගහෙත්වා පුන ඡහාකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගණ්හාති. කථං? චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා…පෙ… මනො සුඤ්ඤො. රූපා සුඤ්ඤා…පෙ… ධම්මා සුඤ්ඤා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං. චක්ඛුසම්ඵස්සොති එවං යාව ජරාමරණා නයො නෙතබ්බො.
762. එවං ඡහාකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගහෙත්වා පුන අට්ඨහාකාරෙහි පරිග්ගණ්හාති. සෙය්යථිදං – රූපං අසාරං නිස්සාරං සාරාපගතං නිච්චසාරසාරෙන වා ධුවසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන ¶ වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං… චක්ඛු…පෙ… ජරාමරණං අසාරං නිස්සාරං සාරාපගතං නිච්චසාරසාරෙන වා ධුවසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා නිච්චෙන වා ධුවෙන වා සස්සතෙන වා අවිපරිණාමධම්මෙන වා. යථා නළො අසාරො නිස්සාරො සාරාපගතො. යථා එරණ්ඩො… යථා උදුම්බරො… යථා සෙතවච්ඡො… යථා පාළිභද්දකො… යථා ඵෙණපිණ්ඩො… යථා උදකබුබ්බුළං… යථා මරීචි… යථා කදලික්ඛන්ධො… යථා මායා අසාරා නිස්සාරා සාරාපගතා, එවමෙව රූපං…පෙ… ජරාමරණං අසාරං නිස්සාරං සාරාපගතං නිච්චසාරසාරෙන වා…පෙ… අවිපරිණාමධම්මෙන වාති (චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 88).
763. සො ¶ එවං අට්ඨහාකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගහෙත්වා පුන දසහාකාරෙහි පරිග්ගණ්හාති, රූපං රිත්තතො පස්සති. තුච්ඡතො… සුඤ්ඤතො… අනත්තතො… අනිස්සරියතො… අකාමකාරියතො… අලබ්භනීයතො… අවසවත්තකතො… පරතො… විවිත්තතො පස්සති. වෙදනං…පෙ… විඤ්ඤාණං රිත්තතො…පෙ… විවිත්තතො පස්සතීති.
764. එවං දසහාකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගහෙත්වා පුන ද්වාදසහාකාරෙහි පරිග්ගණ්හාති. සෙය්යථිදං – රූපං න සත්තො, න ජීවො, න නරො, න මාණවො, න ඉත්ථී, න පුරිසො, න අත්තා, න අත්තනියං. නාහං, න මම, න අඤ්ඤස්ස, න කස්සචි. වෙදනා…පෙ… විඤ්ඤාණං න කස්සචීති (චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 88).
765. එවං ද්වාදසහාකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගණ්හිත්වා පුන තීරණපරිඤ්ඤාවසෙන ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගණ්හාති, රූපං අනිච්චතො… දුක්ඛතො… රොගතො… ගණ්ඩතො… සල්ලතො… අඝතො… ආබාධතො… පරතො… පලොකතො… ඊතිතො… උපද්දවතො… භයතො… උපසග්ගතො… චලතො… පභඞ්ගුතො… අද්ධුවතො… අතාණතො… අලෙණතො… අසරණතො… අසරණීභූතතො… රිත්තතො… තුච්ඡතො… සුඤ්ඤතො… අනත්තතො… අනස්සාදතො… ආදීනවතො… විපරිණාමධම්මතො… අස්සාරකතො… අඝමූලතො… වධකතො… විභවතො… සාසවතො… සඞ්ඛතතො… මාරාමිසතො… ජාතිධම්මතො… ජරාධම්මතො… බ්යාධිධම්මතො… මරණධම්මතො… සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සඋපායාසධම්මතො… සමුදයතො… අත්ථඞ්ගමතො… අනස්සාදතො ¶ … ආදීනවතො… නිස්සරණතො පස්සති. වෙදනං…පෙ… විඤ්ඤාණං අනිච්චතො…පෙ… නිස්සරණතො පස්සති.
වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘රූපං අනිච්චතො…පෙ… නිස්සරණතො පස්සන්තො සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛති. වෙදනං…පෙ… විඤ්ඤාණං අනිච්චතො…පෙ… නිස්සරණතො පස්සන්තො සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛති’’.
‘‘සුඤ්ඤතො ලොකං අවෙක්ඛස්සු, මොඝරාජ සදා සතො;
අත්තානුදිට්ඨිං ඌහච්ච, එවං මච්චුතරො සියා;
එවං ලොකං අවෙක්ඛන්තං, මච්චුරාජා න පස්සතී’’ති. (සු. නි. 1125; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 88);
766. එවං ¶ සුඤ්ඤතො දිස්වා තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො භයඤ්ච නන්දිඤ්ච විප්පහාය සඞ්ඛාරෙසු උදාසීනො අහොසි මජ්ඣත්තො, අහන්ති වා මමන්ති වා න ගණ්හාති විස්සට්ඨභරියො විය පුරිසො.
යථා නාම පුරිසස්ස භරියා භවෙය්ය ඉට්ඨා කන්තා මනාපා, සො තාය විනා මුහුත්තම්පි අධිවාසෙතුං න සක්කුණෙය්ය, අතිවිය නං මමායෙය්ය, සො තං ඉත්ථිං අඤ්ඤෙන පුරිසෙන සද්ධිං ඨිතං වා නිසින්නං වා කථෙන්තිං වා හසන්තිං වා දිස්වා කුපිතො අස්ස අනත්තමනො, අධිමත්තං දොමනස්සං පටිසංවෙදෙය්ය. සො අපරෙන සමයෙන තස්සා ඉත්ථියා දොසං දිස්වා මුඤ්චිතුකාමො හුත්වා තං විස්සජ්ජෙය්ය, න නං මමාති ගණ්හෙය්ය. තතො පට්ඨාය තං යෙනකෙනචි සද්ධිං යංකිඤ්චි කුරුමානං දිස්වාපි නෙව කුප්පෙය්ය, න දොමනස්සං ආපජ්ජෙය්ය, අඤ්ඤදත්ථු උදාසීනොව භවෙය්ය මජ්ඣත්තො. එවමෙවායං සබ්බසඞ්ඛාරෙහි මුඤ්චිතුකාමො හුත්වා පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො අහං මමාති ගහෙතබ්බං අදිස්වා භයඤ්ච නන්දිඤ්ච විප්පහාය සබ්බසඞ්ඛාරෙසු උදාසීනො හොති මජ්ඣත්තො.
තස්ස එවං ජානතො එවං පස්සතො තීසු භවෙසු චතූසු යොනීසු පඤ්චසු ගතීසු සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු ¶ නවසු සත්තාවාසෙසු චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති, උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාති.
සෙය්යථාපි නාම පදුමපලාසෙ ඊසකපොණෙ උදකඵුසිතානි පතිලීයන්ති පතිකුටන්ති පතිවත්තන්ති න සම්පසාරියන්ති, එවමෙව…පෙ… සෙය්යථාපි නාම කුක්කුටපත්තං වා නහාරුදද්දුලං වා අග්ගිම්හි පක්ඛිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති (අ. නි. 7.49), එවමෙව තස්ස තීසු භවෙසු චිත්තං…පෙ… උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාති. ඉච්චස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නාම උප්පන්නං හොති.
767. තං පනෙතං සචෙ සන්තිපදං නිබ්බානං සන්තතො පස්සති, සබ්බං සඞ්ඛාරප්පවත්තං විස්සජ්ජෙත්වා නිබ්බානමෙව පක්ඛන්දති. නො චෙ නිබ්බානං සන්තතො ¶ පස්සති, පුනප්පුනං සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව හුත්වා පවත්තති සාමුද්දිකානං දිසාකාකො විය. සාමුද්දිකා කිර වාණිජකා නාවං ආරොහන්තා දිසාකාකං නාම ගණ්හන්ති, තෙ යදා නාවා වාතක්ඛිත්තා විදෙසං පක්ඛන්දති, තීරං න පඤ්ඤායති, තදා දිසාකාකං විස්සජ්ජෙන්ති. සො කූපකයට්ඨිතො ආකාසං ලඞ්ඝිත්වා සබ්බා දිසා ච විදිසා ච අනුගන්ත්වා සචෙ තීරං පස්සති, තදභිමුඛොව ගච්ඡති. නො චෙ පස්සති, පුනප්පුනං ආගන්ත්වා කූපකයට්ඨිංයෙව අල්ලීයති. එවමෙව සචෙ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං සන්තිපදං නිබ්බානං සන්තතො පස්සති, සබ්බං සඞ්ඛාරප්පවත්තං විස්සජ්ජෙත්වා නිබ්බානමෙව පක්ඛන්දති. නො චෙ පස්සති, පුනප්පුනං සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව හුත්වා පවත්තති.
තදිදං සුප්පග්ගෙ පිට්ඨං වට්ටයමානං විය. නිබ්බට්ටිතකප්පාසං විහනමානං විය නානප්පකාරතො සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගහෙත්වා භයඤ්ච නන්දිඤ්ච පහාය සඞ්ඛාරවිචිනනෙ මජ්ඣත්තං හුත්වා තිවිධානුපස්සනාවසෙන තිට්ඨති. එවං තිට්ඨමානං තිවිධවිමොක්ඛමුඛභාවං ආපජ්ජිත්වා සත්තඅරියපුග්ගලවිභාගාය පච්චයො හොති.
768. තත්රිදං තිවිධානුපස්සනාවසෙන පවත්තනතො තිණ්ණං ඉන්ද්රියානං ආධිපතෙය්යවසෙන තිවිධවිමොක්ඛමුඛභාවං ආපජ්ජති නාම. තිස්සො හි අනුපස්සනා තීණි විමොක්ඛමුඛානීති වුච්චන්ති. යථාහ –
‘‘තීණි ¶ ඛො පනිමානි විමොක්ඛමුඛානි ලොකනිය්යානාය සංවත්තන්ති, සබ්බසඞ්ඛාරෙ පරිච්ඡෙදපරිවටුමතො සමනුපස්සනතාය, අනිමිත්තාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මනොසමුත්තෙජනතාය, අප්පණිහිතාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, සබ්බධම්මෙ පරතො සමනුපස්සනතාය, සුඤ්ඤතාය ච ධාතුයා චිත්තසම්පක්ඛන්දනතාය, ඉමානි තීණි විමොක්ඛමුඛානි ලොකනිය්යානාය සංවත්තන්තී’’ති (පටි. ම. 1.219).
තත්ථ පරිච්ඡෙදපරිවටුමතොති උදයබ්බයවසෙන පරිච්ඡෙදතො චෙව පරිවටුමතො ච. අනිච්චානුපස්සනං හි ‘‘උදයතො පුබ්බෙ සඞ්ඛාරා නත්ථී’’ති පරිච්ඡින්දිත්වා තෙසං ගතිං සමන්නෙසමානං ‘‘වයතො පරං න ගච්ඡන්ති, එත්ථෙව අන්තරධායන්තී’’ති පරිවටුමතො සමනුපස්සති. මනොසමුත්තෙජනතායාති චිත්තසංවෙජනතාය ¶ . දුක්ඛානුපස්සනෙන හි සඞ්ඛාරෙසු චිත්තං සංවෙජෙති. පරතො සමනුපස්සනතායාති ‘‘නාහං, න මමා’’ති එවං අනත්තතො සමනුපස්සනතාය. ඉති ඉමානි තීණි පදානි අනිච්චානුපස්සනාදීනං වසෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙව තදනන්තරෙ පඤ්හවිස්සජ්ජනෙ වුත්තං – ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො ඛයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති. දුක්ඛතො මනසිකරොතො භයතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්ති. අනත්තතො මනසිකරොතො සුඤ්ඤතො සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්තී’’ති (පටි. ම. 1.219).
769. කතමෙ පන තෙ විමොක්ඛා, යෙසං ඉමානි අනුපස්සනානි මුඛානීති? අනිමිත්තො, අප්පණිහිතො, සුඤ්ඤතොති එතෙ තයො. වුත්තං හෙතං ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො අනිමිත්තං විමොක්ඛං පටිලභති. දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො අප්පණිහිතං විමොක්ඛං පටිලභති. අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛං පටිලභතී’’ති (පටි. ම. 1.223).
එත්ථ ච අනිමිත්තො විමොක්ඛොති අනිමිත්තාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අරියමග්ගො. සො හි අනිමිත්තාය ධාතුයා උප්පන්නත්තා අනිමිත්තො. කිලෙසෙහි ච විමුත්තත්තා විමොක්ඛො. එතෙනෙව නයෙන අප්පණිහිතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අප්පණිහිතො. සුඤ්ඤතාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො සුඤ්ඤතොති වෙදිතබ්බො.
770. යං පන අභිධම්මෙ ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානිකං අපචයගාමිං ¶ දිට්ඨිගතානං පහානාය පඨමාය භූමියා පත්තියා විවිච්චෙව කාමෙහි පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති අප්පණිහිතං සුඤ්ඤත’’න්ති (ධ. ස. 343 ආදයො) එවං විමොක්ඛද්වයමෙව වුත්තං, තං නිප්පරියායතො විපස්සනාගමනං සන්ධාය. විපස්සනාඤාණං හි කිඤ්චාපි පටිසම්භිදාමග්ගෙ –
‘‘අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො අභිනිවෙසං මුඤ්චතීති සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො අභිනිවෙසං. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො අභිනිවෙසං මුඤ්චතීති ¶ සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.229) එවං අභිනිවෙසං මුඤ්චනවසෙන සුඤ්ඤතො විමොක්ඛොති ච,
‘‘අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො නිමිත්තං මුඤ්චතීති අනිමිත්තො විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො නිමිත්තං, අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො නිමිත්තං මුඤ්චතීති අනිමිත්තො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.229) එවං නිමිත්තං මුඤ්චනවසෙන අනිමිත්තො විමොක්ඛොති ච,
‘‘අනිච්චානුපස්සනාඤාණං නිච්චතො පණිධිං මුඤ්චතීති අප්පණිහිතො විමොක්ඛො. දුක්ඛානුපස්සනාඤාණං සුඛතො පණිධිං. අනත්තානුපස්සනාඤාණං අත්තතො පණිධිං මුඤ්චතීති අප්පණිහිතො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.229) එවං පණිධිං මුඤ්චනවසෙන අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති ච –
වුත්තං. තථාපි තං සඞ්ඛාරනිමිත්තස්ස අවිජහනතො න නිප්පරියායෙන අනිමිත්තං. නිප්පරියායෙන පන සුඤ්ඤතඤ්චෙව අප්පණිහිතඤ්ච. තස්ස ච ආගමනවසෙන අරියමග්ගක්ඛණෙ විමොක්ඛො උද්ධටො. තස්මා අප්පණිහිතං සුඤ්ඤතන්ති විමොක්ඛද්වයමෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අයං තාවෙත්ථ විමොක්ඛකථා.
771. යං පන වුත්තං ‘‘සත්තඅරියපුග්ගලවිභාගාය පච්චයො හොතී’’ති, තත්ථ සද්ධානුසාරී, සද්ධාවිමුත්තො, කායසක්ඛි, උභතොභාගවිමුත්තො, ධම්මානුසාරී, දිට්ඨිප්පත්තො, පඤ්ඤාවිමුත්තොති ¶ ඉමෙ තාව සත්ත අරියපුග්ගලා, තෙසං විභාගාය ඉදං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං පච්චයො හොති.
772. යො හි අනිච්චතො මනසිකරොන්තො අධිමොක්ඛබහුලො සද්ධින්ද්රියං පටිලභති, සො සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී හොති. සෙසෙසු සත්තසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො.
773. යො පන දුක්ඛතො මනසිකරොන්තො පස්සද්ධිබහුලො සමාධින්ද්රියං පටිලභති, සො සබ්බත්ථ කායසක්ඛි නාම හොති. අරූපජ්ඣානං පන පත්වා අග්ගඵලප්පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො නාම හොති.
774. යො ¶ පන අනත්තතො මනසිකරොන්තො වෙදබහුලො පඤ්ඤින්ද්රියං පටිලභති, සො සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී හොති. ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තො අග්ගඵලෙ පඤ්ඤාවිමුත්තොති.
‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිමග්ගං පටිලභති, තෙන වුච්චති සද්ධානුසාරී’’ති.
තථා ‘‘අනිච්චතො මනසිකරොතො සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා සොතාපත්තිඵලං සච්ඡිකතං හොති, තෙන වුච්චති සද්ධාවිමුත්තො’’තිආදි (පටි. ම. 1.221).
‘‘සද්දහන්තො විමුත්තොති සද්ධාවිමුත්තො. ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකතොති කායසක්ඛි. දිට්ඨන්තං පත්තොති දිට්ඨිප්පත්තො. සද්දහන්තො විමුච්චතීති සද්ධාවිමුත්තො. ඣානඵස්සං පඨමං ඵුසති පච්ඡා නිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති කායසක්ඛි. ‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, සුඛො නිරොධො’ති ඤාතං හොති දිට්ඨං විදිතං සච්ඡිකතං ඵුසිතං පඤ්ඤායාති දිට්ඨිප්පත්තො’’ති (පටි. ම. 1.221).
777. ඉතරෙසු ¶ පන චතූසු සද්ධං අනුසරති, සද්ධාය වා අනුසරති ගච්ඡතීති සද්ධානුසාරී. තථා පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ධම්මං අනුසරති, ධම්මෙන වා අනුසරතීති ධම්මානුසාරී. අරූපජ්ඣානෙන චෙව අරියමග්ගෙන චාති උභතොභාගෙන විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො. පජානන්තො විමුත්තොති පඤ්ඤාවිමුත්තොති එවං වචනත්ථො වෙදිතබ්බොති.
සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං.
778. තං පනෙතං පුරිමෙන ඤාණද්වයෙන අත්ථතො එකං. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘ඉදං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං එකමෙව තීණි නාමානි ලභති, හෙට්ඨා ¶ මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං නාම ජාතං, මජ්ඣෙ පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං නාම, අන්තෙ ච සිඛාප්පත්තං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නාම’’.
‘‘කථං මුඤ්චිතුකම්යතා-පටිසඞ්ඛා-සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං? උප්පාදං මුඤ්චිතුකම්යතා-පටිසඞ්ඛා-සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. පවත්තං…පෙ… නිමිත්තං…පෙ… උපායාසං මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛා-සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණං. උප්පාදො දුක්ඛන්ති…පෙ… භයන්ති…පෙ… සාමිසන්ති…පෙ… උප්පාදො සඞ්ඛාරාති…පෙ… උපායාසො සඞ්ඛාරාති මුඤ්චිතුකම්යතා-පටිසඞ්ඛා-සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.54).
780. තත්ථ මුඤ්චිතුකම්යතා ච සා පටිසඞ්ඛා ච සන්තිට්ඨනා චාති මුඤ්චිතුකම්යතා-පටිසඞ්ඛා-සන්තිට්ඨනා. ඉති පුබ්බභාගෙ නිබ්බිදාඤාණෙන නිබ්බින්නස්ස උප්පාදාදීනි පරිච්චජිතුකාමතා මුඤ්චිතුකාමතා. මුඤ්චනස්ස උපායකරණත්ථං මජ්ඣෙ පටිසඞ්ඛානං පටිසඞ්ඛා. මුඤ්චිත්වා අවසානෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනං සන්තිට්ඨනා. යං සන්ධාය ‘‘උප්පාදො සඞ්ඛාරා, තෙ සඞ්ඛාරෙ අජ්ඣුපෙක්ඛතීති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා’’තිආදි (පටි. ම. 1.54) වුත්තං. එවං එකමෙවිදං ඤාණං.
781. අපිච ඉමායපි පාළියා ඉදං එකමෙවාති වෙදිතබ්බං. වුත්තං හෙතං – ‘‘යා ච මුඤ්චිතුකම්යතා, යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා, යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා, බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227).
782. එවං ¶ අධිගතසඞ්ඛාරුපෙක්ඛස්ස පන ඉමස්ස කුලපුත්තස්ස විපස්සනා සිඛාප්පත්තා වුට්ඨානගාමිනී හොති. සිඛාප්පත්තා විපස්සනාති වා වුට්ඨානගාමිනීති වා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාදිඤාණත්තයස්සෙව එතං නාමං. සා හි සිඛං උත්තමභාවං පත්තත්තා සිඛාප්පත්තා. වුට්ඨානං ගච්ඡතීති වුට්ඨානගාමිනී. වුට්ඨානං වුච්චති බහිද්ධානිමිත්තභූතතො අභිනිවිට්ඨවත්ථුතො චෙව අජ්ඣත්තපවත්තතො ච වුට්ඨහනතො මග්ගො, තං ගච්ඡතීති වුට්ඨානගාමිනී, මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියතීති අත්ථො.
783. තත්රායං අභිනිවෙසවුට්ඨානානං ආවිභාවත්ථාය මාතිකා – අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තා වුට්ඨාති, අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා වුට්ඨාති ¶ , බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා වුට්ඨාති, බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තා වුට්ඨාති, රූපෙ අභිනිවිසිත්වා රූපා වුට්ඨාති, රූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා වුට්ඨාති, අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා වුට්ඨාති, අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා රූපා වුට්ඨාති, එකප්පහාරෙන පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වුට්ඨාති, අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා අනිච්චතො වුට්ඨාති, අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා දුක්ඛතො, අනත්තතො වුට්ඨාති, දුක්ඛතො අභිනිවිසිත්වා දුක්ඛතො, අනිච්චතො, අනත්තතො වුට්ඨාති, අනත්තතො අභිනිවිසිත්වා අනත්තතො, අනිච්චතො, දුක්ඛතො වුට්ඨාති.
784. කථං? ඉධෙකච්චො ආදිතොව අජ්ඣත්තසඞ්ඛාරෙසු අභිනිවිසති, අභිනිවිසිත්වා තෙ පස්සති. යස්මා පන න සුද්ධඅජ්ඣත්තදස්සනමත්තෙනෙව මග්ගවුට්ඨානං හොති, බහිද්ධාපි දට්ඨබ්බමෙව, තස්මා පරස්ස ඛන්ධෙපි අනුපාදිණ්ණසඞ්ඛාරෙපි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති පස්සති. සො කාලෙන අජ්ඣත්තං සම්මසති, කාලෙන බහිද්ධා. තස්සෙවං සම්මසතො අජ්ඣත්තං සම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති. අයං අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තා වුට්ඨාති නාම.
සචෙ පනස්ස බහිද්ධා සම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති, අයං අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා වුට්ඨාති නාම. එස නයො බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා ච අජ්ඣත්තා ච වුට්ඨානෙපි.
785. අපරො ආදිතොව රූපෙ අභිනිවිසති, අභිනිවිසිත්වා භූතරූපඤ්ච උපාදාරූපඤ්ච රාසිං කත්වා පස්සති. යස්මා පන න සුද්ධරූපදස්සනමත්තෙනෙව වුට්ඨානං හොති, අරූපම්පි දට්ඨබ්බමෙව. තස්මා තං රූපං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නං වෙදනං සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ විඤ්ඤාණඤ්ච ‘‘ඉදං අරූප’’න්ති අරූපං පස්සති. සො කාලෙන රූපං සම්මසති, කාලෙන අරූපං ¶ . තස්සෙවං සම්මසතො රූපසම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති, අයං රූපෙ අභිනිවිසිත්වා රූපා වුට්ඨාති නාම.
සචෙ පනස්ස අරූපසම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති, අයං අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා වුට්ඨාති නාම. එස නයො අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා ච රූපා ච වුට්ඨානෙපි.
786. ‘‘යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (දී. නි. 1.298) එවං අභිනිවිසිත්වා එවමෙව වුට්ඨානකාලෙ පන එකප්පහාරෙන පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වුට්ඨාති නාම.
787. එකො ¶ ආදිතොව අනිච්චතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසති. යස්මා පන න අනිච්චතො සම්මසනමත්තෙනෙව වුට්ඨානං හොති, දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි සම්මසිතබ්බමෙව, තස්මා දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි සම්මසති. තස්සෙවං පටිපන්නස්ස අනිච්චතො සම්මසනකාලෙ වුට්ඨානං හොති, අයං අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා අනිච්චතො වුට්ඨාති නාම.
සචෙ පනස්ස දුක්ඛතො අනත්තතො සම්මසනකාලෙ වුට්ඨානං හොති, අයං අනිච්චතො අභිනිවිසිත්වා දුක්ඛතො, අනත්තතො වුට්ඨාති නාම. එස නයො දුක්ඛතො අනත්තතො අභිනිවිසිත්වා සෙසවුට්ඨානෙසුපි.
788. එත්ථ ච යොපි අනිච්චතො අභිනිවිට්ඨො, යොපි දුක්ඛතො, යොපි අනත්තතො, වුට්ඨානකාලෙ ච අනිච්චතො වුට්ඨානං හොති. තයොපි ජනා අධිමොක්ඛබහුලා හොන්ති, සද්ධින්ද්රියං පටිලභන්ති, අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චන්ති, පඨමමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරිනො හොන්ති, සත්තසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තා. සචෙ පන දුක්ඛතො වුට්ඨානං හොති, තයොපි ජනා පස්සද්ධිබහුලා හොන්ති, සමාධින්ද්රියං පටිලභන්ති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චන්ති, සබ්බත්ථ කායසක්ඛිනො හොන්ති. යස්ස පනෙත්ථ අරූපජ්ඣානං පාදකං, සො අග්ගඵලෙ උභතොභාගවිමුත්තො හොති. අථ නෙසං අනත්තතො වුට්ඨානං හොති, තයොපි ජනා වෙදබහුලා හොන්ති, පඤ්ඤින්ද්රියං පටිලභන්ති, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චන්ති, පඨමමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරිනො හොන්ති, ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තා අග්ගඵලෙ පඤ්ඤාවිමුත්තාති.
789. ඉදානි ¶ සද්ධිං පුරිමපච්ඡිමඤාණෙහි ඉමිස්සා වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය ආවිභාවත්ථං ද්වාදස උපමා වෙදිතබ්බා. තාසං ඉදං උද්දානං –
‘‘වග්ගුලී කණ්හසප්පො ච, ඝරං ගො යක්ඛි දාරකො;
ඛුද්දං පිපාසං සීතුණ්හං, අන්ධකාරං විසෙන චා’’ති.
ඉමා ච උපමා භයතුපට්ඨානතො පභුති යත්ථ කත්ථචි ඤාණෙ ඨත්වා ආහරිතුං වට්ටෙය්යුං. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ආහරියමානාසු භයතුපට්ඨානතො යාව ඵලඤාණං සබ්බං පාකටං හොති, තස්මා ඉධෙව ආහරිතබ්බාති වුත්තා.
790. වග්ගුලීති ¶ එකා කිර වග්ගුලී ‘‘එත්ථ පුප්ඵං වා ඵලං වා ලභිස්සාමී’’ති පඤ්චසාඛෙ මධුකරුක්ඛෙ නිලීයිත්වා එකං සාඛං පරාමසිත්වා න තත්ථ කිඤ්චි පුප්ඵං ඵලං වා ගය්හුපගං අද්දස. යථා ච එකං, එවං දුතියං, තතියං, චතුත්ථං. පඤ්චමම්පි සාඛං පරාමසිත්වා නාද්දස. සා ‘‘අඵලො වතායං රුක්ඛො, නත්ථෙත්ථ කිඤ්චි ගය්හුපග’’න්ති තස්මිං රුක්ඛෙ ආලයං විස්සජ්ජෙත්වා උජුකාය සාඛාය ආරුය්හ විටපන්තරෙන සීසං නීහරිත්වා උද්ධං උල්ලොකෙත්වා ආකාසෙ උප්පතිත්වා අඤ්ඤස්මිං ඵලරුක්ඛෙ නිලීයති.
තත්ථ වග්ගුලි විය යොගාවචරො දට්ඨබ්බො, පඤ්චසාඛො මධුකරුක්ඛො විය පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා, තත්ථ වග්ගුලියා නිලීයනං විය යොගිනො ඛන්ධපඤ්චකෙ අභිනිවෙසො, තස්සා එකෙකං සාඛං පරාමසිත්වා කිඤ්චි ගය්හුපගං අදිස්වා අවසෙසසාඛාපරාමසනං විය යොගිනො රූපක්ඛන්ධං සම්මසිත්වා තත්ථ කිඤ්චි ගය්හුපගං අදිස්වා අවසෙසක්ඛන්ධසම්මසනං, තස්සා ‘‘අඵලො වතායං රුක්ඛො’’ති රුක්ඛෙ ආලයවිස්සජ්ජනං විය යොගිනො පඤ්චසුපි ඛන්ධෙසු අනිච්චලක්ඛණාදිදස්සනවසෙන නිබ්බින්නස්ස මුඤ්චිතුකම්යතාදිඤාණත්තයං, තස්සා උජුකාය සාඛාය උපරි ආරොහනං විය යොගිනො අනුලොමං, සීසං නීහරිත්වා උද්ධං උල්ලොකනං විය ගොත්රභුඤාණං, ආකාසෙ උප්පතනං විය මග්ගඤාණං, අඤ්ඤස්මිං ඵලරුක්ඛෙ නිලීයනං විය ඵලඤාණං.
791. කණ්හසප්පුපමා පටිසඞ්ඛාඤාණෙ වුත්තාව. උපමාසංසන්දනෙ පනෙත්ථ සප්පවිස්සජ්ජනං විය ¶ ගොත්රභුඤාණං, මුඤ්චිත්වා ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තස්ස ඨානං විය මග්ගඤාණං, ගන්ත්වා අභයට්ඨානෙ ඨානං විය ඵලඤාණන්ති අයං විසෙසො.
792. ඝරන්ති ඝරසාමිකෙ කිර සායං භුඤ්ජිත්වා සයනං ආරුය්හ නිද්දං ඔක්කන්තෙ ඝරං ආදිත්තං, සො පබුජ්ඣිත්වා අග්ගිං දිස්වා ‘‘භීතො සාධු වතස්ස සචෙ අඩය්හමානො නික්ඛමෙය්ය’’න්ති ඔලොකයමානො මග්ගං දිස්වා නික්ඛමිත්වා වෙගෙන ඛෙමට්ඨානං ගන්ත්වා ඨිතො. තත්ථ ඝරසාමිකස්ස භුඤ්ජිත්වා සයනං ආරුය්හ නිද්දොක්කමනං විය බාලපුථුජ්ජනස්ස ඛන්ධපඤ්චකෙ ‘‘අහං මමා’’ති ගහණං. පබුජ්ඣිත්වා අග්ගිං දිස්වා භීතකාලො විය සම්මාපටිපදං පටිපජ්ජිත්වා ලක්ඛණං දිස්වා භයතුපට්ඨානඤාණං, නික්ඛමනමග්ගං ඔලොකනං විය මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං ¶ , මග්ගදස්සනං විය අනුලොමං, නික්ඛමනං විය ගොත්රභුඤාණං, වෙගෙන ගමනං විය මග්ගඤාණං, ඛෙමට්ඨානෙ ඨානං විය ඵලඤාණං.
793. ගොති එකස්ස කිර කස්සකස්ස රත්තිභාගෙ නිද්දං ඔක්කන්තස්ස වජං භින්දිත්වා ගොණා පලාතා, සො පච්චූසසමයෙ තත්ථ ගන්ත්වා ඔලොකෙන්තො තෙසං පලාතභාවං ඤත්වා අනුපදං ගන්ත්වා රඤ්ඤො ගොණෙ අද්දස. තෙ ‘‘මය්හං ගොණා’’ති සල්ලක්ඛෙත්වා ආහරන්තො පභාතකාලෙ ‘‘න ඉමෙ මය්හං ගොණා, රඤ්ඤො ගොණා’’ති සඤ්ජානිත්වා ‘‘යාව මං ‘චොරො අය’න්ති ගහෙත්වා රාජපුරිසා න අනයබ්යසනං පාපෙන්ති, තාවදෙව පලායිස්සාමී’’ති භීතො ගොණෙ පහාය වෙගෙන පලායිත්වා නිබ්භයට්ඨානෙ අට්ඨාසි. තත්ථ ‘‘මය්හං ගොණා’’ති රාජගොණානං ගහණං විය බාලපුථුජ්ජනස්ස ‘‘අහං මමා’’ති ඛන්ධානං ගහණං, පභාතෙ ‘‘රාජගොණා’’ති සඤ්ජානනං විය යොගිනො තිලක්ඛණවසෙන ඛන්ධානං ‘‘අනිච්චා දුක්ඛා අනත්තා’’ති සඤ්ජානනං, භීතකාලො විය භයතුපට්ඨානඤාණං, විස්සජ්ජිත්වා ගන්තුකාමතා විය මුඤ්චිතුකම්යතා, විස්සජ්ජනං විය ගොත්රභු, පලායනං විය මග්ගො, පලායිත්වා අභයදෙසෙ ඨානං විය ඵලං.
794. යක්ඛීති එකො කිර පුරිසො යක්ඛිනියා සද්ධිං සංවාසං කප්පෙසි, සා රත්තිභාගෙ ‘‘සුත්තො අය’’න්ති මන්ත්වා ආමකසුසානං ගන්ත්වා මනුස්සමංසං ඛාදති. සො ‘‘කුහිං එසා ගච්ඡතී’’ති අනුබන්ධිත්වා මනුස්සමංසං ඛාදමානං දිස්වා තස්සා අමනුස්සිභාවං ඤත්වා ‘‘යාව මං න ඛාදති, තාව පලායිස්සාමී’’ති භීතො වෙගෙන පලායිත්වා ඛෙමට්ඨානෙ අට්ඨාසි. තත්ථ යක්ඛිනියා සද්ධිං සංවාසො විය ඛන්ධානං ‘‘අහං මමා’’ති ගහණං, සුසානෙ මනුස්සමංසං ඛාදමානං ¶ දිස්වා ‘‘යක්ඛිනී අය’’න්ති ජානනං විය ඛන්ධානං තිලක්ඛණං දිස්වා අනිච්චාදිභාවජානනං, භීතකාලො විය භයතුපට්ඨානං, පලායිතුකාමතා විය මුඤ්චිතුකම්යතා, සුසානවිජහනං විය ගොත්රභු, වෙගෙන පලායනං විය මග්ගො, අභයදෙසෙ ඨානං විය ඵලං.
795. දාරකොති එකා කිර පුත්තගිද්ධිනී ඉත්ථී, සා උපරිපාසාදෙ නිසින්නාව අන්තරවීථියං දාරකසද්දං සුත්වා ‘‘පුත්තො නු ඛො මෙ කෙනචි විහෙඨියතී’’ති වෙගසා ගන්ත්වා ‘‘අත්තනො පුත්තො’’ති සඤ්ඤාය පරපුත්තං අග්ගහෙසි. සා ‘‘පරපුත්තො අය’’න්ති සඤ්ජානිත්වා ඔත්තප්පමානා ඉතො චිතො ¶ ච ඔලොකෙත්වා ‘‘මා හෙව මං කොචි ‘දාරකචොරී අය’න්ති වදෙය්යා’’ති දාරකං තත්ථෙව ඔරොපෙත්වා පුන වෙගසා පාසාදං ආරුය්හ නිසීදි. තත්ථ අත්තනො පුත්තසඤ්ඤාය පරපුත්තස්ස ගහණං විය ‘‘අහං මමා’’ති පඤ්චක්ඛන්ධගහණං, ‘‘පරපුත්තො අය’’න්ති සඤ්ජානනං විය තිලක්ඛණවසෙන ‘‘නාහං, න මමා’’ති සඤ්ජානනං, ඔත්තප්පනං විය භයතුපට්ඨානං, ඉතො චිතො ච ඔලොකනං විය මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං, තත්ථෙව දාරකස්ස ඔරොපනං විය අනුලොමං, ඔරොපෙත්වා අන්තරවීථියං ඨිතකාලො විය ගොත්රභු, පාසාදාරූහනං විය මග්ගො, ආරුය්හ නිසීදනං විය ඵලං.
796. ඛුද්දං පිපාසං සීතුණ්හං, අන්ධකාරං විසෙන චාති ඉමා පන ඡ උපමා වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය ඨිතස්ස ලොකුත්තරධම්මාභිමුඛනින්නපොණපබ්භාරභාවදස්සනත්ථං වුත්තා. යථා හි ඛුද්දාය අභිභූතො සුජිඝච්ඡිතො පුරිසො සාදුරසං භොජනං පත්ථෙති, එවමෙවායං සංසාරවට්ටජිඝච්ඡාය ඵුට්ඨො යොගාවචරො අමතරසං කායගතාසතිභොජනං පත්ථෙති.
යථා ච පිපාසිතො පුරිසො පරිසුස්සමානකණ්ඨමුඛො අනෙකඞ්ගසම්භාරං පානකං පත්ථෙති, එවමෙවායං සංසාරවට්ටපිපාසාය ඵුට්ඨො යොගාවචරො අරියං අට්ඨඞ්ගිකමග්ගපානකං පත්ථෙති.
යථා පන සීතසම්ඵුට්ඨො පුරිසො උණ්හං පත්ථෙති, එවමෙවායං සංසාරවට්ටෙ තණ්හාසිනෙහසීතෙන ඵුට්ඨො යොගාවචරො කිලෙසසන්තාපකං මග්ගතෙජං පත්ථෙති.
යථා ච උණ්හසම්ඵුට්ඨො පුරිසො සීතං පත්ථෙති, එවමෙවායං සංසාරවට්ටෙ එකාදසග්ගිසන්තාපසන්තත්තො යොගාවචරො එකාදසග්ගිවූපසමං නිබ්බානං පත්ථෙති.
යථා ¶ පන අන්ධකාරපරෙතො පුරිසො ආලොකං පත්ථෙති, එවමෙවායං අවිජ්ජන්ධකාරෙන ඔනද්ධපරියොනද්ධො යොගාවචරො ඤාණාලොකං මග්ගභාවනං පත්ථෙති.
යථා ච විසසම්ඵුට්ඨො පුරිසො විසඝාතනං භෙසජ්ජං පත්ථෙති, එවමෙවායං කිලෙසවිසසම්ඵුට්ඨො යොගාවචරො කිලෙසවිසනිම්මථනං අමතොසධං නිබ්බානං පත්ථෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘තස්සෙවං ජානතො එවං පස්සතො ¶ තීසු භවෙසු…පෙ… නවසු සත්තාවාසෙසු චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති පතිවත්තති න සම්පසාරියති. උපෙක්ඛා වා පාටිකුල්යතා වා සණ්ඨාති. සෙය්යථාපි නාම පදුමපලාසෙ ඊසකපොණෙ’’ති සබ්බං පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
797. එත්තාවතා ච පනෙස පතිලීනචරො නාම හොති, යං සන්ධාය වුත්තං –
‘‘පතිලීනචරස්ස භික්ඛුනො,
භජමානස්ස විවිත්තමාසනං;
සාමග්ගියමාහු තස්ස තං,
යො අත්තානං භවනෙ න දස්සයෙ’’ති. (සු. නි. 816; මහානි. 45);
එවමිදං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං යොගිනො පතිලීනචරභාවං නියමෙත්වා උත්තරි අරියමග්ගස්සාපි බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගපටිපදාවිමොක්ඛවිසෙසං නියමෙති. කෙචි හි ථෙරා බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගානං විසෙසං පාදකජ්ඣානං නියමෙතීති වදන්ති. කෙචි විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තීති වදන්ති. කෙචි පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතීති වදන්ති. තෙසම්පි වාදෙසු අයං පුබ්බභාගවුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාව නියමෙතීති වෙදිතබ්බා.
798. තත්රායං අනුපුබ්බිකථා – විපස්සනානියමෙන හි සුක්ඛවිපස්සකස්ස උප්පන්නමග්ගොපි, සමාපත්තිලාභිනො ඣානං පාදකං අකත්වා උප්පන්නමග්ගොපි, පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගොපි පඨමජ්ඣානිකාව හොන්ති. සබ්බෙසු සත්ත බොජ්ඣඞ්ගානි අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි පඤ්ච ඣානඞ්ගානි හොන්ති. තෙසං හි පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි උපෙක්ඛාසහගතාපි හුත්වා වුට්ඨානකාලෙ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාභාවං පත්වා සොමනස්සසහගතා ¶ හොති. පඤ්චකනයෙ දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා උප්පාදිතමග්ගෙසු යථාක්කමෙනෙව ඣානං චතුරඞ්ගිකං තිවඞ්ගිකං දුවඞ්ගිකඤ්ච හොති. සබ්බෙසු පන සත්ත මග්ගඞ්ගානි හොන්ති. චතුත්ථෙ ඡ බොජ්ඣඞ්ගානි. අයං විසෙසො පාදකජ්ඣානනියමෙන චෙව විපස්සනානියමෙන ච හොති. තෙසම්පි හි පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි උපෙක්ඛාසහගතාපි හොති. වුට්ඨානගාමිනී සොමනස්සසහගතාව. පඤ්චමජ්ඣානං ¶ පාදකං කත්වා නිබ්බත්තිතමග්ගෙ පන උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාවසෙන ද්වෙ ඣානඞ්ගානි බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානි ඡ සත්ත චෙව. අයම්පි විසෙසො උභයනියමවසෙන හොති. ඉමස්මිං හි නයෙ පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතා වා උපෙක්ඛාසහගතා වා හොති. වුට්ඨානගාමිනී උපෙක්ඛාසහගතාව. අරූපජ්ඣානානි පාදකං කත්වා උප්පාදිතමග්ගෙපි එසෙව නයො. එවං පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය යෙකෙචි සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතමග්ගස්ස ආසන්නපදෙසෙ වුට්ඨිතසමාපත්ති අත්තනො සදිසභාවං කරොති භූමිවණ්ණො විය ගොධාවණ්ණස්ස.
799. දුතියත්ථෙරවාදෙ පන යතො යතො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය යෙ යෙ සමාපත්තිධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො හොති, තංතංසමාපත්තිසදිසොව හොති. තත්රාපි ච විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
800. තතියත්ථෙරවාදෙ අත්තනො අත්තනො අජ්ඣාසයානුරූපෙන යං යං ඣානං පාදකං කත්වා යෙ යෙ ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො, තංතංඣානසදිසොව හොති. පාදකජ්ඣානං පන සම්මසිතජ්ඣානං වා විනා අජ්ඣාසයමත්තෙනෙව තං න ඉජ්ඣති. ස්වායමත්ථො නන්දකොවාදසුත්තෙන (ම. නි. 3.398 ආදයො) දීපෙතබ්බො. එත්ථාපි ච විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. එවං තාව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගානි නියමෙතීති වෙදිතබ්බා.
801. සචෙ පනායං ආදිතො කිලෙසෙ වික්ඛම්භයමානා දුක්ඛෙන සප්පයොගෙන සසඞ්ඛාරෙන වික්ඛම්භෙතුං අසක්ඛි, දුක්ඛාපටිපදා නාම හොති. විපරියායෙන සුඛාපටිපදා. කිලෙසෙ පන වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනාපරිවාසං මග්ගපාතුභාවං සණිකං කුරුමානා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. විපරියායෙන ඛිප්පාභිඤ්ඤා. ඉති අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දෙති. තෙන මග්ගො චත්තාරි නාමානි ලභති.
සා ¶ ¶ පනායං පටිපදා කස්සචි භික්ඛුනො නානා හොති, කස්සචි චතූසුපි මග්ගෙසු එකාව. බුද්ධානං පන චත්තාරොපි මග්ගා සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤාව අහෙසුං. තථා ධම්මසෙනාපතිස්ස. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පන පඨමමග්ගො සුඛාපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤො අහොසි. උපරි තයො දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා. යථා ච පටිපදා, එවං අධිපතයොපි කස්සචි භික්ඛුනො චතූසු මග්ගෙසු නානා හොන්ති. කස්සචි චතූසුපි එකාව. එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා පටිපදාවිසෙසං නියමෙති. යථා පන විමොක්ඛවිසෙසං නියමෙති, තං පුබ්බෙ වුත්තමෙව.
802. අපිච මග්ගො නාම පඤ්චහි කාරණෙහි නාමං ලභති සරසෙන වා පච්චනීකෙන වා සගුණෙන වා ආරම්මණෙන වා ආගමනෙන වා. සචෙ හි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අනිච්චතො සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. සචෙ දුක්ඛතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. සචෙ අනත්තතො සම්මසිත්වා වුට්ඨාති, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුච්චති. ඉදං සරසතො නාමං නාම.
යස්මා පනෙස අනිච්චානුපස්සනාය සඞ්ඛාරානං ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා නිච්චනිමිත්තධුවනිමිත්තසස්සතනිමිත්තානි පජහන්තො ආගතො, තස්මා අනිමිත්තො. දුක්ඛානුපස්සනාය පන සුඛසඤ්ඤං පහාය පණිධිං පත්ථනං සුක්ඛාපෙත්වා ආගතත්තා අප්පණිහිතො. අනත්තානුපස්සනාය අත්තසත්තපුග්ගලසඤ්ඤං පහාය සඞ්ඛාරානං සුඤ්ඤතො දිට්ඨත්තා සුඤ්ඤතොති ඉදං පච්චනීකතො නාමං නාම.
රාගාදීහි පනෙස සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතො, රූපනිමිත්තාදීනං රාගනිමිත්තාදීනඤ්ඤෙව වා අභාවෙන අනිමිත්තො, රාගපණිධිආදීනං අභාවතො අප්පණිහිතොති ඉදමස්ස සගුණතො නාමං.
ස්වායං සුඤ්ඤං අනිමිත්තං අප්පණිහිතඤ්ච නිබ්බානං ආරම්මණං කරොතීතිපි සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො අප්පණිහිතොති වුච්චති. ඉදමස්ස ආරම්මණතො නාමං.
803. ආගමනං පන දුවිධං විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනඤ්ච. තත්ථ මග්ගෙ විපස්සනාගමනං ලභති, ඵලෙ මග්ගාගමනං. අනත්තානුපස්සනා හි සුඤ්ඤතා නාම, සුඤ්ඤතවිපස්සනාය මග්ගො සුඤ්ඤතො, අනිච්චානුපස්සනා අනිමිත්තා නාම ¶ , අනිමිත්තවිපස්සනාය ¶ මග්ගො අනිමිත්තො. ඉදං පන නාමං න අභිධම්මපරියායෙන ලබ්භති, සුත්තන්තපරියායෙන ලබ්භති. තත්ර හි ගොත්රභුඤාණං අනිමිත්තං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අනිමිත්තනාමකං හුත්වා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා මග්ගස්ස නාමං දෙතීති වදන්ති. තෙන මග්ගො අනිමිත්තොති වුත්තො. මග්ගාගමනෙන පන ඵලං අනිමිත්තන්ති යුජ්ජතියෙව. දුක්ඛානුපස්සනා සඞ්ඛාරෙසු පණිධිං සුක්ඛාපෙත්වා ආගතත්තා අප්පණිහිතා නාම, අප්පණිහිතවිපස්සනාය මග්ගො අප්පණිහිතො, අප්පණිහිතමග්ගස්ස ඵලං අප්පණිහිතං. එවං විපස්සනා අත්තනො නාමං මග්ගස්ස දෙති, මග්ගො ඵලස්සාති ඉදං ආගමනතො නාමං. එවමයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විමොක්ඛවිසෙසං නියමෙතීති.
සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නිට්ඨිතං.
අනුලොමඤාණකථා
804. තස්ස තං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං ආසෙවන්තස්ස භාවෙන්තස්ස බහුලීකරොන්තස්ස අධිමොක්ඛසද්ධා බලවතරා නිබ්බත්තති, වීරියං සුපග්ගහිතං හොති, සති සූපට්ඨිතා, චිත්තං සුසමාහිතං, තික්ඛතරා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා උප්පජ්ජති. තස්ස ‘‘දානි මග්ගො උප්පජ්ජිස්සතී’’ති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාති වා දුක්ඛාති වා අනත්තාති වා සම්මසිත්වා භවඞ්ගං ඔතරති. භවඞ්ගානන්තරං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය කතනයෙනෙව සඞ්ඛාරෙ අනිච්චාති වා දුක්ඛාති වා අනත්තාති වා ආරම්මණං කුරුමානං උප්පජ්ජති මනොද්වාරාවජ්ජනං. තතො භවඞ්ගං ආවට්ටෙත්වා උප්පන්නස්ස තස්ස කිරියචිත්තස්සානන්තරං අවීචිකං චිත්තසන්තතිං අනුප්පබන්ධමානං තථෙව සඞ්ඛාරෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති පඨමං ජවනචිත්තං, යං පරිකම්මන්ති වුච්චති. තදනන්තරං තථෙව සඞ්ඛාරෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති දුතියං ජවනචිත්තං, යං උපචාරන්ති වුච්චති. තදනන්තරම්පි තථෙව සඞ්ඛාරෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති තතියං ජවනචිත්තං, යං අනුලොමන්ති වුච්චති. ඉදං නෙසං පාටියෙක්කං නාමං.
අවිසෙසෙන පන තිවිධම්පෙතං ආසෙවනන්තිපි පරිකම්මන්තිපි උපචාරන්තිපි අනුලොමන්තිපි වත්තුං වට්ටති. කිස්සානුලොමං? පුරිමභාගපච්ඡිමභාගානං. තඤ්හි පුරිමානං අට්ඨන්නං ¶ විපස්සනාඤාණානං තථකිච්චතාය ච අනුලොමෙති, උපරි ච සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං. තඤ්හි අනිච්චලක්ඛණාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ ¶ පවත්තත්තා, ‘‘උදයබ්බයවන්තානංයෙව වත ධම්මානං උදයබ්බයඤාණං උප්පාදවයෙ අද්දසා’’ති ච, ‘‘භඞ්ගවන්තානංයෙව වත භඞ්ගානුපස්සනං භඞ්ගං අද්දසා’’ති ච, ‘‘සභයංයෙව වත භයතුපට්ඨානස්ස භයතො උපට්ඨිත’’න්ති ච, ‘‘සාදීනවෙයෙව වත ආදීනවානුපස්සනං ආදීනවං අද්දසා’’ති ච, ‘‘නිබ්බින්දිතබ්බෙයෙව වත නිබ්බිදාඤාණං නිබ්බින්න’’න්ති ච, ‘‘මුඤ්චිතබ්බම්හියෙව වත මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං මුඤ්චිතුකාමං ජාත’’න්ති ච, ‘‘පටිසඞ්ඛාතබ්බංයෙව වත පටිසඞ්ඛාඤාණෙන පටිසඞ්ඛාත’’න්ති ච, ‘‘උපෙක්ඛිතබ්බංයෙව වත සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛිත’’න්ති ච අත්ථතො වදමානං විය ඉමෙසඤ්ච අට්ඨන්නං ඤාණානං තථකිච්චතාය අනුලොමෙති, උපරි ච සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං තාය පටිපත්තියා පත්තබ්බත්තා.
යථා හි ධම්මිකො රාජා විනිච්ඡයට්ඨානෙ නිසින්නො වොහාරිකමහාමත්තානං විනිච්ඡයං සුත්වා අගතිගමනං පහාය මජ්ඣත්තො හුත්වා ‘‘එවං හොතූ’’ති අනුමොදමානො තෙසඤ්ච විනිච්ඡයස්ස අනුලොමෙති, පොරාණස්ස ච රාජධම්මස්ස, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. රාජා විය හි අනුලොමඤාණං, අට්ඨ වොහාරිකමහාමත්තා විය අට්ඨ ඤාණානි, පොරාණො රාජධම්මො විය සත්තතිංස බොධිපක්ඛියා. තත්ථ යථා රාජා ‘‘එවං හොතූ’’ති වදමානො වොහාරිකානඤ්ච විනිච්ඡයස්ස, රාජධම්මස්ස ච අනුලොමෙති, එවමිදං අනිච්චාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ උප්පජ්ජමානං අට්ඨන්නඤ්ච ඤාණානං තථකිච්චතාය අනුලොමෙති, උපරි ච සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මානං. තෙනෙව සච්චානුලොමිකඤාණන්ති වුච්චතීති.
අනුලොමඤාණං නිට්ඨිතං.
වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනාකථා
805. ඉදඤ්ච පන අනුලොමඤාණං සඞ්ඛාරාරම්මණාය වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය පරියොසානං හොති. සබ්බෙන සබ්බං පන ගොත්රභුඤාණං වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය පරියොසානං. ඉදානි තස්සායෙව වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය අසම්මොහත්ථං අයං සුත්තසංසන්දනා වෙදිතබ්බා.
අයඤ්හි වුට්ඨානගාමිනී විපස්සනා සළායතනවිභඞ්ගසුත්තෙ ‘‘අතම්මයතං, භික්ඛවෙ, නිස්සාය අතම්මයතං ආගම්ම යායං උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා, තං පජහථ තං සමතික්කමථා’’ති (ම. නි. 3.310) එවං අතම්මයතාති වුත්තා.
අලගද්දසුත්තන්තෙ ‘‘නිබ්බින්දං විරජ්ජති, විරාගා විමුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.245) එවං නිබ්බිදාති වුත්තා.
සුසිමසුත්තන්තෙ ‘‘පුබ්බෙ ඛො, සුසිම, ධම්මට්ඨිතිඤාණං, පච්ඡා නිබ්බානෙ ඤාණ’’න්ති (සං. නි. 2.70) එවං ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති වුත්තා.
පොට්ඨපාදසුත්තන්තෙ ‘‘සඤ්ඤා ඛො, පොට්ඨපාද, පඨමං උප්පජ්ජති, පච්ඡා ඤාණ’’න්ති (දී. නි. 1.416) එවං සඤ්ඤග්ගන්ති වුත්තා.
දසුත්තරසුත්තන්තෙ ‘‘පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ග’’න්ති (දී. නි. 3.359) එවං පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති වුත්තා.
පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘යා ච මුඤ්චිතුකම්යතා යා ච පටිසඞ්ඛානුපස්සනා යා ච සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා බ්යඤ්ජනමෙව නාන’’න්ති (පටි. ම. 1.227) එවං තීහි නාමෙහි වුත්තා.
පට්ඨානෙ ‘‘අනුලොමං ගොත්රභුස්ස, අනුලොමං වොදානස්සා’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) එවං තීහි නාමෙහි වුත්තා.
රථවිනීතසුත්තන්තෙ ‘‘කිං පනාවුසො, පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධත්ථං භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති (ම. නි. 1.257) එවං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වුත්තා.
ඉතිනෙකෙහි ¶ ¶ නාමෙහි, කිත්තිතා යා මහෙසිනා;
වුට්ඨානගාමිනී සන්තා, පරිසුද්ධා විපස්සනා.
වුට්ඨාතුකාමො සංසාර-දුක්ඛපඞ්කා මහබ්භයා;
කරෙය්ය සතතං තත්ථ, යොගං පණ්ඩිතජාතිකොති.
ඉති සාධුජනපාමොජ්ජත්ථාය කතෙ විසුද්ධිමග්ගෙ
පඤ්ඤාභාවනාධිකාරෙ
පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසො නාම
එකවීසතිමො පරිච්ඡෙදො.