📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

විසුද්ධිමග්ග-මහාටීකා

(පඨමො භාගො)

ගන්ථාරම්භකථා

සද්ධම්මරංසිමාලී යො, විනෙය්යකමලාකරෙ;

විබොධෙසි මහාමොහ-තමං හන්ත්වාන සබ්බසො.

ඤාණාතිසයබිම්බං තං, විසුද්ධකරුණාරුණං;

වන්දිත්වා නිරුපක්ලෙසං, බුද්ධාදිච්චං මහොදයං.

ලොකාලොකකරං ධම්මං, ගුණරස්මිසමුජ්ජලං;

අරියසඞ්ඝඤ්ච සම්ඵුල්ලං, විසුද්ධකමලාකරං.

වන්දනාජනිතං පුඤ්ඤං, ඉති යං රතනත්තයෙ;

හතන්තරායො සබ්බත්ථ, හුත්වාහං තස්ස තෙජසා.

සම්පන්නසීලාචාරෙන, ධීමතා සුචිවුත්තිනා;

අජ්ඣෙසිතො දාඨානාගත්ථෙරෙන ථිරචෙතසා.

විසුද්ධචරිතො නාථො, යං විසුද්ධිමනුත්තරං;

පත්වා දෙසෙසි කරුණාසමුස්සාහිතමානසො.

තස්සා අධිගමූපායො, විසුද්ධනයමණ්ඩිතො;

විසුද්ධිමග්ගො යො වුත්තො, සුවිසුද්ධපදක්කමො.

සුවිසුද්ධං අසංකිණ්ණං, නිපුණත්ථවිනිච්ඡයං;

මහාවිහාරවාසීනං, සමයං අවිලොමයං.

තස්ස නිස්සාය පොරාණං, කථාමග්ගං අනාකුලං;

තන්තිනයානුගං සුද්ධං, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනං.

ඉති ආකඞ්ඛමානස්ස, සද්ධම්මස්ස චිරට්ඨිතිං;

විභජන්තස්ස තස්සත්ථං, නිසාමයථ සාධවොති.

නිදානාදිකථාවණ්ණනා

1. ස්වායං විසුද්ධිමග්ගො යං සුත්තපදං නිස්සාය පට්ඨපීයති, තං තාව නික්ඛිපිත්වා තස්ස නිදානාදිනිද්ධාරණමුඛෙන නානප්පකාරතො අත්ථං සංවණ්ණෙතුං ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදි ආරද්ධං. ධම්මං සංවණ්ණෙන්තෙන හි ආදිතො තස්ස නිදානං වත්තබ්බං, තතො පයොජනං පිණ්ඩත්ථො පදත්ථො සම්බන්ධො අධිප්පායො චොදනා සොධනං වත්තබ්බං. තථා චෙව ආචරියෙන පටිපන්නං. එත්ථ හි භගවන්තං කිරාතිආදි දෙසනාය නිදානපයොජනනිද්ධාරණං, විසුද්ධිමග්ගං භාසිස්සන්තිආදි පිණ්ඩත්ථනිද්ධාරණං , සීලෙ ඨත්වාතිආදි පදත්ථසම්බන්ධාධිප්පායවිභාවනා, කිං සීලන්තිආදි චොදනා, තතො පරං සොධනං, සමාධිපඤ්ඤාකථාසුපි එසෙව නයො. කස්මා පනෙත්ථ විස්සජ්ජනගාථා ආදිම්හි නික්ඛිත්තා, න පුච්ඡාගාථා. පුච්ඡාපුබ්බිකා හි විස්සජ්ජනාති? වුච්චතෙ – තදත්ථස්ස මඞ්ගලභාවතො, සාසනස්ස ආදිකල්යාණාදිභාවවිභාවනතො, භයාදිඋපද්දවනිවාරණෙන අන්තරායවිධමනතො, උපරි සංවණ්ණෙතබ්බධම්මසඞ්ගහතො චාති වෙදිතබ්බං.

එත්ථාහ – කස්මා පනායං විසුද්ධිමග්ගකථා වත්ථුපුබ්බිකා ආරද්ධා, න සත්ථුථොමනාපුබ්බිකාති? වුච්චතෙ – විසුං අසංවණ්ණනාදිභාවතො. සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදයො විය හි දීඝනිකායාදීනං නායං විසුං සංවණ්ණනා, න පකරණන්තරං වා අභිධම්මාවතාරසුමතාවතාරාදි විය. තාසංයෙව පන සුමඞ්ගලවිලාසිනීආදීනං විසෙසභූතා. තෙනෙවාහ ‘‘මජ්ඣෙ විසුද්ධිමග්ගො’’තිආදි (දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා; ම. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.ගන්ථාරම්භකථා; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.ගන්ථාරම්භකථා). අථ වා ථොමනාපුබ්බිකාපි චායං කථා න වත්ථුපුබ්බිකාවාති දට්ඨබ්බං. සාසනෙ හි වත්ථුකිත්තනං න ලොකෙ විය කෙවලං හොති, සාසනසම්පත්තිකිත්තනත්තා පන සත්ථු අවිපරීතධම්මදෙසනාභාවවිභාවනෙන සත්ථුගුණසංකිත්තනං උල්ලිඞ්ගන්තමෙව පවත්තති. තථා හි වක්ඛති ‘‘එත්තාවතා තිස්සො සික්ඛා’’තිආදි. සොතාපන්නාදිභාවස්ස ච කාරණන්ති එත්ථ හි ආදි-සද්දෙන සබ්බසකදාගාමිඅනාගාමිනො විය සබ්බෙපි අරහන්තො සඞ්ගය්හන්ති විභාගස්ස අනුද්ධටත්තා. තෙන තිණ්ණම්පි බොධිසත්තානං නිබ්බෙධභාගියා සීලාදයො ඉධ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදිවචනෙන සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බං. තිණ්ණම්පි හි නෙසං චරිමභවෙ විසෙසතො සංසාරභයික්ඛණං, යථාසකං සීලෙ පතිට්ඨාය සමථවිපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා තණ්හාජටාවිජටනපටිපත්ති ච සමානාති. අථ වා ‘‘සො ඉමං විජටයෙ ජට’’න්ති සාධාරණවචනෙන සාතිසයං, නිරතිසයඤ්ච තණ්හාජටාවිජටනං ගහිතං. තත්ථ යං නිරතිසයං සවාසනප්පහානතාය. තෙන සත්ථු පහානසම්පදා කිත්තිතා හොති, තන්නිමිත්තා ඤාණසම්පදා ච. තදුභයෙන නානන්තරිකතාය ආනුභාවසම්පදාදයොපීති. එවම්පි ථොමනාපුබ්බිකායං කථාති වෙදිතබ්බං. අථ වා ථොමනාපුබ්බිකා එවායං කථාති දට්ඨබ්බං, ‘‘සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරො’’තිආදිනා සත්ථු ථොමනං පුරක්ඛත්වා සංවණ්ණනාය ආරද්ධත්තා. සා පනායං යස්මා පුච්ඡන්තස්ස අජ්ඣාසයානුරූපං බ්යාකරණසමත්ථතාය විභාවනවසෙන පවත්තිතා, ආචිණ්ණඤ්චෙතං ආචරියස්ස යදිදං සංවණ්ණෙතබ්බධම්මානුකූලං සංවණ්ණනාරම්භෙ සත්ථු අභිත්ථවනං. තස්මා ඉමිනා කාරණෙන එවමෙත්ථ ථොමනා පවත්තිතාති. ථොමනාකාරස්ස වුච්චමානස්ස කාරණං උද්ධරන්තෙන පඨමං විස්සජ්ජනගාථං නික්ඛිපිත්වා තස්සා නිදානචොදනාමුඛෙන පුච්ඡාගාථං සරූපතො ච අත්ථතො ච දස්සෙත්වා තස්සා පුච්ඡාය අවිපරීතබ්යාකරණසමත්ථභාවාවජොතනං භගවතො ථොමනං පුරක්ඛත්වා යථාධිප්පෙතධම්මසංවණ්ණනා කතා. තෙනාහ ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිආදි. තත්ථ ගාථාය අත්ථො පරතො ආවි භවිස්සති.

ඉතීතිආදීසු ඉතීති අයං ඉති-සද්දො හෙතු පරිසමාපනාදිපදත්ථවිපරියායපකාරාවධාරණනිදස්සනාදිඅනෙකත්ථප්පභෙදො. තථා හෙස ‘‘රුප්පතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා ‘රූප’න්ති වුච්චතී’’තිආදීසු (සං. නි. 3.79) හෙතුම්හි ආගතො. ‘‘තස්මාතිහ මෙ, භික්ඛවෙ, ධම්මදායාදා භවථ, මා ආමිසදායාදා. අත්ථි මෙ තුම්හෙසු අනුකම්පා ‘කින්ති මෙ සාවකා ධම්මදායාදා භවෙය්යුං, නො ආමිසදායාදා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.29) පරිසමාපනෙ. ‘‘ඉති වා ඉති එවරූපා නච්චගීතවාදිතවිසූකදස්සනා පටිවිරතො’’තිආදීසු (දී. නි. 1.197) ආදිඅත්ථෙ. ‘‘මාගණ්ඩියොති තස්ස බ්රාහ්මණස්ස සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරො නාමං නාමකම්මං නාමධෙය්යං නිරුත්ති බ්යඤ්ජනං අභිලාපො’’තිආදීසු (මහානි. 73, 75) පදත්ථවිපරියායෙ. ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, සප්පටිභයො බාලො, අප්පටිභයො පණ්ඩිතො. සඋපද්දවො බාලො, අනුපද්දවො පණ්ඩිතො. සඋපසග්ගො බාලො, අනුපසග්ගො පණ්ඩිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.124) පකාරෙ. ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං, කිංපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති චෙ වදෙය්ය, ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.96) අවධාරණෙ, සන්නිට්ඨානෙති අත්ථො. ‘‘අත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයමෙකො අන්තො, නත්ථීති ඛො, කච්චාන, අයං දුතියො අන්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 2.15; 3.90) නිදස්සනෙ. ඉධාපි නිදස්සනෙ දට්ඨබ්බො, පකාරෙතිපි වත්තුං වට්ටතෙව. පඨමො පන ඉති-සද්දො පරිසමාපනෙ දට්ඨබ්බො. හීති අවධාරණෙ. ඉදන්ති ආසන්නපච්චක්ඛවචනං යථාධිගතස්ස සුත්තපදස්ස අභිමුඛීකරණතො.

වුත්තන්ති අයං වුත්ත-සද්දො සඋපසග්ගො, අනුපසග්ගො ච වප්පනවාපසමීකරණකෙසොහාරණජීවිතවුත්තිපමුත්තභාවපාවචනපවත්තිතඅජ්ඣෙසනකථනාදීසු දිස්සති. තථා හි අයං –

‘‘ගාවො තස්ස පජායන්ති, ඛෙත්තෙ වුත්තං විරූහති;

වුත්තානං ඵලමස්නාති, යො මිත්තානං න දුබ්භතී’’ති. –

ආදීසු (ජා. 2.22.19) වප්පනෙ ආගතො. ‘‘නො ච ඛො පටිවුත්ත’’න්තිආදීසු (පාරා. 289) අට්ඨදන්තකාදීහි වාපසමීකරණෙ. ‘‘කාපටිකො මාණවො දහරො වුත්තසිරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.426) කෙසොහාරණෙ. ‘‘පන්නලොමො පරදත්තවුත්තො මිගභූතෙන චෙතසා විහරතී’’තිආදීසු (චූළව. 332) ජීවිතවුත්තියං. ‘‘සෙය්යථාපි නාම පණ්ඩුපලාසො බන්ධනා පවුත්තො අභබ්බො හරිතත්ථායා’’තිආදීසු (ම. නි. 3.59; පාරා. 92; පාචි. 666; මහාව. 129) බන්ධනතො පමුත්තභාවෙ. ‘‘යෙසමිදං එතරහි පොරාණං මන්තපදං ගීතං පවුත්තං සමිහිත’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.285; ම. නි. 2.427; මහාව. 300) පාවචනභාවෙන පවත්තිතෙ. ලොකෙ පන ‘‘වුත්තො ගුණො වුත්තො පාරායනො’’තිආදීසු අජ්ඣෙසනෙ. ‘‘වුත්තං ඛො පනෙතං භගවතා ‘ධම්මදායාදා මෙ, භික්ඛවෙ, භවථ, මා ආමිසදායාදා’ති’’ආදීසු (ම. නි. 1.30) කථනෙ. ඉධාපි කථනෙ එව දට්ඨබ්බො. තස්මා ‘‘ඉති හි එවමෙව ඉදං සුත්තං දෙසිත’’න්ති යථානික්ඛිත්තං ගාථං දෙසිතභාවෙන නිදස්සෙති. තස්සා වා දෙසිතාකාරං අවධාරෙති.

කස්මාති හෙතුම්හි නිස්සක්කං. පනාති වචනාලඞ්කාරමත්තං. උභයෙනාපි කාරණං පුච්ඡති. එතන්ති යථාවුත්තං සුත්තපදං පච්චාමසති. වුත්තන්ති පුච්ඡානිමිත්තං. තදත්ථස්ස අත්තනො බුද්ධියං විපරිවත්තමානතං උපාදාය ‘‘ඉද’’න්ති වත්වා පුන භගවතා භාසිතාකාරං සන්ධාය ‘‘එත’’න්ති වුත්තං. සකලෙන පනානෙන වචනෙන දෙසනාය නිදානං ජොතිතං හොති. පරතො තස්සා දෙසකදෙසකාලපටිග්ගාහකෙ විභාවෙතුං ‘‘භගවන්තං කිරා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කිරාති අනුස්සවනත්ථෙ නිපාතො. තෙන වුච්චමානස්සත්ථස්ස අනු අනු සුය්යමානතං දීපෙති. රත්තිභාගෙති රත්තියා එකස්මිං කොට්ඨාසෙ, මජ්ඣිමයාමෙති අධිප්පායො. වෙස්සවණාදයො විය අපාකටනාමධෙය්යත්තා අඤ්ඤතරො. දෙවො එව දෙවපුත්තො. සංසයසමුග්ඝාටත්ථන්ති විචිකිච්ඡාසල්ලසමුද්ධරණත්ථං පුච්ඡීති යොජනා. ‘‘සංසයසමුග්ඝාටත්ථ’’න්ති ච ඉමිනා පඤ්චසු පුච්ඡාසු අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡාති දස්සෙති. යෙන අත්ථෙන තණ්හා ‘‘ජටා’’ති වුත්තා, තමෙව අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ජාලිනියා’’තිආදි වුත්තං. සා හි අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙදො අත්තනො අවයවභූතො එව ජාලො එතිස්සා අත්ථීති ‘‘ජාලිනී’’ති වුච්චති.

ඉදානිස්සා ජටාකාරෙන පවත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රූපාදීසු ආරම්මණෙසූති තස්සා පවත්තිට්ඨානමාහ, රූපාදිඡළාරම්මණවිනිමුත්තස්ස තණ්හාවිසයස්ස අභාවතො. හෙට්ඨුපරියවසෙනාති කදාචි රූපාරම්මණෙ කදාචි යාව ධම්මාරම්මණෙ කදාචි ධම්මාරම්මණෙ කදාචි යාව රූපාරම්මණෙති එවං හෙට්ඨා, උපරි ච පවත්තිවසෙන. දෙසනාක්කමෙන චෙත්ථ හෙට්ඨුපරියතා දට්ඨබ්බා. කදාචි කාමභවෙ කදාචි රූපභවෙ කදාචි අරූපභවෙ කදාචි වා අරූපභවෙ…පෙ… කදාචි කාමභවෙති එවමෙත්ථ හෙට්ඨුපරියවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. සබ්බසඞ්ඛාරානං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනසභාවත්තා අපරාපරුප්පත්ති එත්ථ සංසිබ්බනන්ති ආහ ‘‘පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො’’ති. ‘‘සංසිබ්බනට්ඨෙනා’’ති ඉදං යෙන සම්බන්ධෙන ජටා වියාති ජටාති ජටාතණ්හානං උපමූපමෙය්යතා, තංදස්සනං. අයං හෙත්ථ අත්ථො – යථා ජාලිනො වෙළුගුම්බස්ස සාඛා, කොසසඤ්චයාදයො ච අත්තනා අත්තනො අවයවෙහි සංසිබ්බිතා විනද්ධා ‘‘ජටා’’ති වුච්චන්ති, එවං තණ්හාපි සංසිබ්බනසභාවෙනාති, ‘‘සංසිබ්බිතට්ඨෙනා’’ති වා පාඨො, අත්තනාව අත්තනො සංසිබ්බිතභාවෙනාති අත්ථො. අයං හි තණ්හා කොසකාරකිමි විය අත්තනාව අත්තානම්පි සංසිබ්බන්තී පවත්තති. තෙනාහ භගවා ‘‘රූපතණ්හා ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, එත්ථ නිවිසමානා නිවිසතී’’තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.86; විභ. 203). ඉමෙ සත්තා ‘‘මම ඉද’’න්ති පරිග්ගහිතං වත්ථුං අත්තනිබ්බිසෙසං මඤ්ඤමානා අබ්භන්තරිමං කරොන්ති. අබ්භන්තරත්ථො ච අන්තොසද්දොති සකපරික්ඛාරෙ උප්පජ්ජමානාපි තණ්හා ‘‘අන්තොජටා’’ති වුත්තා. පබ්බජිතස්ස පත්තාදි, ගහට්ඨස්ස හත්ථිආදි සකපරික්ඛාරො.

‘‘අත්තා’’ති භවති එත්ථ අභිමානොති අත්තභාවො, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. සරීරන්ති කෙචි. මම අත්තභාවො සුන්දරො, අසුකස්ස විය මම අත්තභාවො භවෙය්යාති වා ආදිනා සකඅත්තභාවාදීසු තණ්හාය උප්පජ්ජමානාකාරො වෙදිතබ්බො. අත්තනො චක්ඛාදීනි අජ්ඣත්තිකායතනානි. අත්තනො, පරෙසඤ්ච රූපාදීනි බාහිරායතනානි. පරෙසං සබ්බානි වා, සපරසන්තතිපරියාපන්නානි වා චක්ඛාදීනි අජ්ඣත්තිකායතනානි. තථා රූපාදීනි බාහිරායතනානි. පරිත්තමහග්ගතභවෙසු පවත්තියාපි තණ්හාය අන්තොජටාබහිජටාභාවො වෙදිතබ්බො. කාමභවො හි කස්සචිපි කිලෙසස්ස අවික්ඛම්භිතත්තා කථඤ්චිපි අවිමුත්තො අජ්ඣත්තග්ගහණස්ස විසෙසපච්චයොති ‘‘අජ්ඣත්තං, අන්තො’’ති ච වුච්චති. තබ්බිපරියායතො රූපාරූපභවො ‘‘බහිද්ධා, බහී’’ති ච. තෙනාහ භගවා ‘‘අජ්ඣත්තසංයොජනො පුග්ගලො, බහිද්ධාසංයොජනො පුග්ගලො’’ති (අ. නි. 2.37). විසයභෙදෙන, පවත්තිආකාරභෙදෙන ච අනෙකභෙදභින්නම්පි තණ්හං ජටාභාවසාමඤ්ඤෙන එකන්ති ගහෙත්වා ‘‘තාය එවං උප්පජ්ජමානාය ජටායා’’ති වුත්තං. සා පන ‘‘පජා’’ති වුත්තසත්තසන්තානපරියාපන්නා එව හුත්වා පුනප්පුනං තං ජටෙන්තී විනන්ධන්තී පවත්තතීති ආහ ‘‘ජටාය ජටිතා පජා’’ති. තථා හි පරමත්ථතො යදිපි අවයවබ්යතිරෙකෙන සමුදායො නත්ථි, එකදෙසො පන සමුදායො නාම න හොතීති අවයවතො සමුදායං භින්නං කත්වා උපමූපමෙය්යං දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාමවෙළුජටාදීහි…පෙ… සංසිබ්බිතා’’ති ආහ. ඉමං ජටන්ති සම්බන්ධො. තීසු ධාතූසු එකම්පි අසෙසෙත්වා සංසිබ්බනෙන තෙධාතුකං ජටෙත්වා ඨිතං. තෙනස්සා මහාවිසයතං, විජටනස්ස ච සුදුක්කරභාවමාහ. ‘‘විජටෙතුං කො සමත්ථො’’ති ඉමිනා ‘‘විජටයෙ’’ති පදං සත්තිඅත්ථං, න විධිආදිඅත්ථන්ති දස්සෙති.

එවං ‘‘අන්තොජටා’’තිආදිනා පුට්ඨො පන අස්ස දෙවපුත්තස්ස ඉමං ගාථමාහාති සම්බන්ධො. ‘‘එදිසොව ඉමං පඤ්හං විස්සජ්ජෙය්යා’’ති සත්ථාරං ගුණතො දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරො’’තිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බධම්මෙසූති අතීතාදිභෙදභින්නෙසු සබ්බෙසු ඤෙය්යධම්මෙසු. අප්පටිහතඤාණචාරොති අනවසෙසඤෙය්යාවරණප්පහානෙන නිස්සඞ්ගචාරත්තා නවිහතඤාණපවත්තිකො. එතෙන තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණතාවිභාවනෙන ආදිතො තිණ්ණං ආවෙණිකධම්මානං ගහණෙනෙව තදෙකලක්ඛණතාය තදවිනාභාවතො ච භගවතො සෙසාවෙණිකධම්මානම්පි ගහිතභාවො වෙදිතබ්බො. දිබ්බන්ති කාමගුණාදීහි කීළන්ති ලළන්ති, තෙසු වා විහරන්ති, විජයසමත්ථතායොගෙන පච්චත්ථිකෙ විජෙතුං ඉච්ඡන්ති, ඉස්සරියධනාදිසක්කාරදානග්ගහණං, තංතංඅත්ථානුසාසනඤ්ච කරොන්තා වොහරන්ති, පුඤ්ඤාතිසයයොගානුභාවප්පත්තාය ජුතියා ජොතන්ති, යථාධිප්පෙතඤ්ච විසයං අප්පටිඝාතෙන ගච්ඡන්ති, යථිච්ඡිතනිප්ඵාදනෙ ච සක්කොන්තීති දෙවා. අථ වා දෙවනීයා තංතංබ්යසනනිත්ථරණත්ථිකෙහි සරණං පරායණන්ති ගමනීයා, අභිත්ථවනීයා වා, සොභාවිසෙසයොගෙන කමනීයාති වා දෙවා. තෙ තිවිධා – සම්මුතිදෙවා උපපත්තිදෙවා විසුද්ධිදෙවාති. භගවා පන නිරතිසයාය අභිඤ්ඤාකීළාය උත්තමෙහි දිබ්බබ්රහ්මඅරියවිහාරෙහි සපරසන්තානගතපඤ්චවිධමාරවිජයිච්ඡානිප්ඵත්තියා චිත්තිස්සරියසත්තධනාදිසම්මාපටිපත්ති අවෙච්චපසාදසක්කාරදානග්ගහණසඞ්ඛාතෙන, ධම්මසභාවපුග්ගලජ්ඣාසයානුරූපානුසාසනීසඞ්ඛාතෙන ච වොහාරාතිසයෙන පරමාය පඤ්ඤාසරීරප්පභාසඞ්ඛාතාය ජුතියා, අනඤ්ඤසාධාරණාය ඤාණසරීරගතියා, මාරවිජයසබ්බසබ්බඤ්ඤුගුණපරහිතනිප්ඵාදනෙසු අප්පටිහතාය සත්තියා ච සමන්නාගතත්තා සදෙවකෙන ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති ගමනීයතො, අභිත්ථවනීයතො, භත්තිවසෙන කමනීයතො ච සබ්බෙ තෙ දෙවෙ තෙහි ගුණෙහි අභිභුය්ය ඨිතත්තා තෙසං දෙවානං සෙට්ඨො උත්තමො දෙවොති දෙවදෙවො. සබ්බදෙවෙහි පූජනීයතරො දෙවොති වා, විසුද්ධිදෙවභාවස්ස වා සබ්බඤ්ඤුගුණාලඞ්කාරස්ස වා අධිගතත්තා අඤ්ඤෙසං දෙවානං අතිසයෙන දෙවොති දෙවදෙවො.

අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සක්කානං, මහාබ්රහ්මානඤ්ච ගුණාභිභවනතො අධිකො අතිසයො අතිරෙකතරො වා සක්කො බ්රහ්මා චාති සක්කානං අතිසක්කො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා. ඤාණප්පහානදෙසනාවිසෙසෙසු සදෙවකෙ ලොකෙ කෙනචි අවික්ඛම්භනීයට්ඨානතාය කුතොචිපි උත්රස්තාභාවතො චතූහි වෙසාරජ්ජෙහි විසාරදොති චතුවෙසාරජ්ජවිසාරදො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධස්ස තෙ පටිජානතො ඉමෙ ධම්මා අනභිසම්බුද්ධාති තත්ර වත මං සමණො වා…පෙ… වෙසාරජ්ජප්පත්තො විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.150; අ. නි. 4.8). ඨානාඨානඤාණාදීහි දසහි ඤාණබලෙහි සමන්නාගතත්තා දසබලධරො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉධ තථාගතො ඨානඤ්ච ඨානතො, අට්ඨානඤ්ච අට්ඨානතො යථාභූතං පජානාතී’’තිආදි (අ. නි. 10.21; විභ. 809). යං කිඤ්චි ඤෙය්යං නාම, තත්ථ සබ්බත්ථෙව අනාවටඤාණතාය අනාවරණඤාණො. තඤ්ච සබ්බං සමන්තතො සබ්බාකාරතො හත්ථතලෙ ආමලකං විය පච්චක්ඛතො දස්සනසමත්ථෙන ඤාණචක්ඛුනා සමන්නාගතත්තා සමන්තචක්ඛු, සබ්බඤ්ඤූති අත්ථො. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි පච්ඡිමානි ද්වෙ අසාධාරණඤාණානි ගහිතානි. භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි භගවා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) විත්ථාරතො ආගමිස්සති.

එත්ථ ච ‘‘සබ්බධම්මෙසු අප්පටිහතඤාණචාරො’’ති ඉමිනා තියද්ධාරුළ්හානං පුච්ඡානං භගවතො බ්යාකරණසමත්ථතාය දස්සිතාය කිං දෙවතානම්පි පුච්ඡං බ්යාකාතුං සමත්ථො භගවාති ආසඞ්කාය තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘දෙවදෙවො’’ති වුත්තං. දෙවානං අතිදෙවො සක්කො දෙවානමින්දො දෙවතානං පඤ්හං විස්සජ්ජෙති, ‘‘තතො ඉමස්ස කො විසෙසො’’ති චින්තෙන්තානං තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘සක්කානං අතිසක්කො’’ති වුත්තං. සක්කෙනපි පුච්ඡිතමත්ථං සනඞ්කුමාරාදයො බ්රහ්මානො විස්සජ්ජෙන්ති, ‘‘තතො ඉමස්ස කො අතිසයො’’ති චින්තෙන්තානං තන්නිවත්තනත්ථං ‘‘බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා’’ති වුත්තං. අයං චස්ස විසෙසො චතුවෙසාරජ්ජදසබලඤාණෙහි පාකටො ජාතොති දස්සනත්ථං ‘‘චතු…පෙ… ධරො’’ති වුත්තං. ඉමානි ච ඤාණානි ඉමස්ස ඤාණද්වයස්ස අධිගමෙන සහෙව සිද්ධානීති දස්සනත්ථං ‘‘අනාවරණඤාණො සමන්තචක්ඛූ’’ති වුත්තං. තයිදං ඤාණද්වයං පුඤ්ඤඤාණසම්භාරූපචයසිද්ධාය භග්ගදොසතාය සිද්ධන්ති දස්සෙන්තො ‘‘භගවා’’ති අවොචාති. එවමෙතෙසං පදානං ගහණෙ පයොජනං, අනුපුබ්බි ච වෙදිතබ්බා. යං පනෙතං පච්ඡිමං අනාවරණඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණන්ති ඤාණද්වයං, තං අත්ථතො අභින්නං. එකමෙව හි තං ඤාණං විසයපවත්තිමුඛෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං ද්විධා කත්වා වුත්තං. අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මාරම්මණතාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථාවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගචාරමුපාදාය ‘‘අනාවරණඤාණ’’න්තිපි වුත්තං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.123 ආදයො) වක්ඛාම.

2. මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදිකෙ එසී ගවෙසීති මහෙසි, භගවා. තෙන මහෙසිනා. වණ්ණයන්තොති විවරන්තො විත්ථාරෙන්තො. යථාභූතන්ති අවිපරීතං. සීලාදිභෙදනන්ති සීලසමාධිපඤ්ඤාදිවිභාගං. සුදුල්ලභන්ති අට්ඨක්ඛණවජ්ජිතෙන නවමෙන ඛණෙන ලද්ධබ්බත්තා සුට්ඨු දුල්ලභං. සීලාදිසඞ්ගහන්ති සීලාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ගහං. අරියමග්ගො හි තීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතො සප්පදෙසත්තා නගරං විය රජ්ජෙන, න තයො ඛන්ධා අරියමග්ගෙන නිප්පදෙසත්තා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘න ඛො, ආවුසො විසාඛ, අරියෙන අට්ඨඞ්ගිකෙන මග්ගෙන තයො ඛන්ධා සඞ්ගහිතා; තීහි ච ඛො, ආවුසො විසාඛ, ඛන්ධෙහි අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො සඞ්ගහිතො’’ති (ම. නි. 1.462). කිලෙසචොරෙහි අපරිපන්ථනීයතාය ඛෙමං. අන්තද්වයපරිවජ්ජනතො, මායාදිකායවඞ්කාදිප්පහානතො ච උජුං. සබ්බෙසං සංකිලෙසධම්මානං මාරණවසෙන ගමනතො පවත්තනතො, නිබ්බානස්ස මග්ගනතො, නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගිතබ්බතො ච මග්ගං. විසුද්ධියාති නිබ්බානාය, විසුද්ධිභාවාය වා, අරහත්තායාති අත්ථො.

යථාභූතං අජානන්තාති එවං සීලවිසුද්ධිආදිවිසුද්ධිපරම්පරාය අධිගන්තබ්බො එවරූපො එවංකිච්චකො එවමත්ථොති යාථාවතො අනවබුජ්ඣන්තා. සකලසංකිලෙසතො, සංසාරතො ච සුද්ධිං විමුත්තිං කාමෙන්ති පත්ථෙන්තීති සුද්ධිකාමා. අපි-සද්දො සම්භාවනෙ. තෙන න කෙවලං සීලමත්තෙන පරිතුට්ඨා, අථ ඛො විසුද්ධිකාමාපි සමානාති දස්සෙති. ඉධාති ඉමස්මිං සාසනෙ. භාවනාය යුත්තපයුත්තතාය යොගිනො වායමන්තාපි විසුද්ධිං උද්දිස්ස පයොගං පරක්කමං කරොන්තාපි උපායස්ස අනධිගතත්තා විසුද්ධිං නාධිගච්ඡන්තීති යොජනා. තෙසන්ති යොගීනං. කාමඤ්චායං විසුද්ධිමග්ගො සමන්තභද්දකත්තා සවනධාරණපරිචයාදිපසුතානං සබ්බෙසම්පි පාමොජ්ජකරො, යොගීනං පන සාතිසයං පමොදහෙතූති ආහ ‘‘තෙසං පාමොජ්ජකරණ’’න්ති. බාහිරකනිකායන්තරලද්ධීහි අසම්මිස්සතාය සුට්ඨු විසුද්ධවිනිච්ඡයත්තා සුවිසුද්ධවිනිච්ඡයං. මහාවිහාරවාසීනන්ති අත්තනො අපස්සයභූතං නිකායං දස්සෙති . දෙසනානයනිස්සිතන්ති ධම්මසංවණ්ණනානයසන්නිස්සිතං. එත්ථ ච ‘‘තෙසං පාමොජ්ජකරණ’’න්තිආදිනා සබ්බසංකිලෙසමලවිසුද්ධතාය විසුද්ධිං නිබ්බානං පත්ථෙන්තානං යොගීනං එකංසෙන තදාවහත්තා පාමොජ්ජකරො ඤාණුත්තරෙහි සම්මාපටිපන්නෙහි අධිට්ඨිතත්තා සුට්ඨු සම්මා විසුද්ධවිනිච්ඡයො මහාවිහාරවාසීනං කථාමග්ගොති දස්සෙති. සක්කච්චං මෙ භාසතො සක්කච්චං නිසාමයථාති යොජෙතබ්බං.

එත්ථ ච ‘‘ඉමිස්සා දානි ගාථායා’’ති ඉමිනා විසුද්ධිමග්ගභාසනස්ස නිස්සයං, ‘‘කථිතාය මහෙසිනා’’ති ඉමිනා තස්ස පමාණභාවං, ‘‘යථාභූතං අත්ථං සීලාදිභෙදන’’න්ති ඉමිනා අවිපරීතපිණ්ඩත්ථං, ‘‘සුදුල්ලභං…පෙ… යොගිනො’’ති ඉමිනා නිමිත්තං, ‘‘තෙසං පාමොජ්ජකරණ’’න්ති ඉමිනා පයොජනං, ‘‘වණ්ණයන්තො අත්ථං, සුවිසුද්ධවිනිච්ඡයං මහාවිහාරවාසීනං දෙසනානයනිස්සිතං, සක්කච්ච’’න්ති ච ඉමිනා කරණප්පකාරං දස්සෙත්වා ‘‘විසුද්ධිකාමා සබ්බෙපි, නිසාමයථ සාධවො’’ති ඉමිනා තත්ථ සක්කච්චසවනෙ සාධුජනෙ නියොජෙති. සාධුකං සවනපටිබද්ධා හි සාසනසම්පත්ති.

3. වචනත්ථවිභාවනෙන පවෙදිතවිසුද්ධිමග්ගසාමඤ්ඤත්ථස්ස විසුද්ධිමග්ගකථා වුච්චමානා අභිරුචිං උප්පාදෙතීති පදත්ථතො විසුද්ධිමග්ගං විභාවෙතුං ‘‘තත්ථ විසුද්ධී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති යදිදං ‘‘විසුද්ධිමග්ගං භාසිස්ස’’න්ති එත්ථ විසුද්ධිමග්ගපදං වුත්තං, තත්ථ. සබ්බමලවිරහිතන්ති සබ්බෙහි රාගාදිමලෙහි, සබ්බෙහි සංකිලෙසමලෙහි ච විරහිතං විවිත්තං. තතො එව අච්චන්තපරිසුද්ධං, සබ්බදා සබ්බථා ච විසුද්ධන්ති අත්ථො. යථාවුත්තං විසුද්ධිං මග්ගති ගවෙසති අධිගච්ඡති එතෙනාති විසුද්ධිමග්ගො. තෙනාහ ‘‘මග්ගොති අධිගමූපායො වුච්චතී’’ති. විසුද්ධිමග්ගොති ච නිප්පරියායෙන ලොකුත්තරමග්ගො වෙදිතබ්බො, තදුපායත්තා පන පුබ්බභාගමග්ගො, තන්නිස්සයො කථාපබන්ධො ච තථා වුච්චති.

ස්වායං විසුද්ධිමග්ගො සත්ථාරා දෙසනාවිලාසතො, වෙනෙය්යජ්ඣාසයතො ච නානානයෙහි දෙසිතො, තෙසු අයමෙකො නයො ගහිතොති දස්සෙතුං ‘‘සො පනාය’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කත්ථචීති කිස්මිඤ්චි සුත්තෙ. විපස්සනාමත්තවසෙනෙවාති අවධාරණෙන සමථං නිවත්තෙති. සො හි තස්සා පටියොගී, න සීලාදි. මත්ත-සද්දෙන ච විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන සවිසෙසං සමාධිං නිවත්තෙති. සො උපචාරප්පනාභෙදො විපස්සනායානිකස්ස දෙසනාති කත්වා න සමාධිමත්තං. න හි ඛණිකසමාධිං විනා විපස්සනා සම්භවති. විපස්සනාති ච තිවිධාපි අනුපස්සනා වෙදිතබ්බා, න අනිච්චානුපස්සනාව. න හි අනිච්චදස්සනමත්තෙන සච්චාභිසමයො සම්භවති. යං පන ගාථායං අනිච්චලක්ඛණස්සෙව ගහණං කතං, තං යස්ස තදෙව සුට්ඨුතරං පාකටං හුත්වා උපට්ඨාති, තාදිසස්ස වසෙන. සොපි හි ඉතරං ලක්ඛණද්වයං විභූතතරං කත්වා සම්මසිත්වා විසෙසං අධිගච්ඡති, න අනිච්චලක්ඛණමෙව.

සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති සබ්බෙ තෙභූමකසඞ්ඛාරා, තෙ හි සම්මසනීයා. අනිච්චාති න නිච්චා අද්ධුවා ඉත්තරා ඛණභඞ්ගුරාති. පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය. පස්සති සම්මසති. අථ පච්ඡා උදයබ්බයඤාණාදීනං උප්පත්තියා උත්තරකාලං. නිබ්බින්දති දුක්ඛෙති තස්මිංයෙව අනිච්චාකාරතො දිට්ඨෙ ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තෙ තෙභූමකෙ ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ දුක්ඛෙ නිබ්බින්දති නිබ්බිදාඤාණං පටිලභති. එස මග්ගො විසුද්ධියාති එස නිබ්බිදානුපස්සනාසඞ්ඛාතො විරාගාදීනං කාරණභූතො නිබ්බානස්ස අධිගමූපායො.

ඣානපඤ්ඤාවසෙනාති සමථවිපස්සනාවසෙන. ඣානන්ති චෙත්ථ විපස්සනාය පාදකභූතං ඣානං අධිප්පෙතං. යම්හීති යස්මිං පුග්ගලෙ. ඣානඤ්ච පඤ්ඤා චාති එත්ථායමත්ථො – යො පුග්ගලො ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා තං උස්සුක්කාපෙති. ස වෙ නිබ්බානසන්තිකෙති සො බ්යත්තං නිබ්බානස්ස සමීපෙ එකන්තතො නිබ්බානං අධිගච්ඡතීති.

කම්මන්ති මග්ගචෙතනා. සා හි අපචයගාමිතාය සත්තානං සුද්ධිං ආවහති. විජ්ජාති සම්මාදිට්ඨි. සීලන්ති සම්මාවාචාකම්මන්තා. ජීවිතමුත්තමන්ති සම්මාආජීවො. ධම්මොති අවසෙසා චත්තාරො අරියමග්ගධම්මා. අථ වා කම්මන්ති සම්මාකම්මන්තස්ස ගහණං. ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො, ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) වචනතො. විජ්ජාති සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පානං ගහණං. ධම්මොති සමාධි ‘‘එවංධම්මා තෙ භගවන්තො අහෙසු’’න්තිආදීසු (සං. නි. 5.378) විය. තග්ගහණෙනෙව ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි, ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති වචනතො සම්මාවායාමසතීනම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. සීලන්ති සම්මාවාචාජීවානං. ජීවිතමුත්තමන්ති එවරූපස්ස අරියපුග්ගලස්ස ජීවිතං උත්තමං ජීවිතන්ති එවමෙත්ථ අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

සීලාදිවසෙනාති සීලසමාධිපඤ්ඤාවීරියවසෙන. සබ්බදාති සමාදානතො පභුති සබ්බකාලං. සීලසම්පන්නොති චතුපාරිසුද්ධිසීලසම්පදාය සම්පන්නො සමන්නාගතො. පඤ්ඤවාති ලොකියලොකුත්තරාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතො. සුසමාහිතොති තංසම්පයුත්තෙන සමාධිනා සුට්ඨු සමාහිතො. ආරද්ධවීරියොති අකුසලානං ධම්මානං පහානාය, කුසලානං ධම්මානං උපසම්පදාය පග්ගහිතවීරියො. පහිතත්තොති නිබ්බානං පතිපෙසිතත්තතාය කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛචිත්තො. ඔඝන්ති කාමොඝාදිචතුබ්බිධම්පි ඔඝං, සංසාරමහොඝමෙව වා.

එකායනොති එකමග්ගො. මග්ගපරියායො හි ඉධ අයන-සද්දො, තස්මා එකපථභූතො අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො, න ද්වෙධාපථභූතොති අත්ථො. එකං වා නිබ්බානං අයති ගච්ඡතීති එකායනො, එකෙන වා ගණසඞ්ගණිකං පහාය විවෙකට්ඨෙන අයිතබ්බො පටිපජ්ජිතබ්බොති එකායනො, අයන්ති තෙනාති වා අයනො, එකස්ස සෙට්ඨස්ස භගවතො අයනොති එකායනො, තෙන උප්පාදිතත්තා, එකස්මිං වා ඉමස්මිංයෙව ධම්මවිනයෙ අයනොති එකායනො. සත්තානං විසුද්ධියාති රාගාදිමලෙහි, අභිජ්ඣාවිසමලොභාදිඋපක්කිලෙසෙහි ච සත්තානං විසුද්ධත්ථාය විසුජ්ඣනත්ථාය. යදිදන්ති නිපාතො, යෙ ඉමෙති අත්ථො. පුබ්බෙ සරණලක්ඛණෙන මග්ගට්ඨෙන ච මග්ගොති වුත්තස්සෙව කායාදිවිසයභෙදෙන චතුබ්බිධත්තා ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’ති වුත්තං. සම්මප්පධානාදීසූති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අප්පමාදාභිරතිආදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො . අප්පමාදාභිරතිආදිවසෙනාපි හි කත්ථචි විසුද්ධිමග්ගො දෙසිතො. යථාහ –

‘‘අප්පමාදරතො භික්ඛු, පමාදෙ භයදස්සි වා;

අභබ්බො පරිහානාය, නිබ්බානස්සෙව සන්තිකෙ’’ති. (ධ. ප. 32);

4. තත්රාති තස්සං ගාථායං. උපරි වුච්චමානා ගාථාය විත්ථාරසංවණ්ණනා නිද්දෙසපටිනිද්දෙසට්ඨානියා, තතො සංඛිත්තතරා අත්ථවණ්ණනා උද්දෙසට්ඨානියාති ආහ ‘‘අයං සඞ්ඛෙපවණ්ණනා’’ති. යථාඋද්දිට්ඨස්ස හි අත්ථස්ස නිද්දෙසපටිනිද්දෙසා සුකරා, සුබොධා ච හොන්තීති. සීලෙ පතිට්ඨායාති එත්ථ සීලෙති කුසලසීලෙ. යදිපි ‘‘කතමෙ ච, ථපති, අකුසලා සීලා’’තිආදීසු අකුසලා ධම්මාපි සීලන්ති ආගතා. වුච්චමානාය පන චිත්තපඤ්ඤාභාවනාය අධිට්ඨානායොග්යතාය කිරියසීලානම්පි අසම්භවො, කුතො ඉතරෙසන්ති කුසලසීලමෙවෙත්ථ අධිප්පෙතං. සීලං පරිපූරයමානොතිආදීසු පරිපූරයමානොති පරිපාලෙන්තො, පරිවඩ්ඪෙන්තො වා, සබ්බභාගෙහි සංවරන්තො , අවීතික්කමන්තො චාති අත්ථො. තථාභූතො හි තං අවිජහන්තො තත්ථ පතිට්ඨිතො නාම හොති. ‘‘සීලෙ’’ති හි ඉදං ආධාරෙ භුම්මං. පතිට්ඨායාති දුවිධා පතිට්ඨා නිස්සයූපනිස්සයභෙදතො. තත්ථ උපනිස්සයපතිට්ඨා ලොකියා, ඉතරා ලොකුත්තරා අභින්දිත්වා ගහණෙ. භින්දිත්වා පන ගහණෙ යථා ලොකියචිත්තුප්පාදෙසු සහජාතානං, පුරිමපච්ඡිමානඤ්ච වසෙන නිස්සයූපනිස්සයපතිට්ඨා සම්භවති, එවං ලොකුත්තරෙසු හෙට්ඨිමමග්ගඵලසීලවසෙන උපනිස්සයපතිට්ඨාපි සම්භවති. ‘‘පතිට්ඨායා’’ති ච පදස්ස යදා උපනිස්සයපතිට්ඨා අධිප්පෙතා, තදා ‘‘සද්ධං උපනිස්සායා’’තිආදීසු (පට්ඨා. 1.1.423) විය පුරිමකාලකිරියාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.431). යදා පන නිස්සයපතිට්ඨා අධිප්පෙතා, තදා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.204; 3.421; සං. නි. 4.60) විය සමානකාලකිරියාවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සම්මාවාචාදයො හි අත්තනා සම්පයුත්තානං සම්මාදිට්ඨිආදීනං සහජාතවසෙනෙව නිස්සයපච්චයා හොන්තීති.

නරති නෙතීති නරො, පුරිසො. යථා හි පඨමපකතිභූතො සත්තො, ඉතරාය පකතියා සෙට්ඨට්ඨෙන පුරි උච්චෙ ඨානෙ සෙති පවත්තතීති ‘‘පුරිසො’’ති වුච්චති, එවං නයනට්ඨෙන ‘‘නරො’’ති වුච්චති. පුත්තභාතුභූතොපි හි පුග්ගලො මාතුජෙට්ඨභගිනීනං නෙතුට්ඨානෙ තිට්ඨති, පගෙව ඉතරො ඉතරාසං. නරෙන යොගතො, නරස්ස අයන්ති වා නාරී, ඉත්ථී. සාපි චෙත්ථ කාමං තණ්හාජටාවිජටනසමත්ථතා අත්ථි, පධානමෙව පන සත්තං දස්සෙන්තො ‘‘නරො’’ති ආහ යථා ‘‘සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති (දී. නි. 1.157, 255). අට්ඨකථායං පන අවිභාගෙන පුග්ගලපරියායො අයන්ති දස්සෙතුං ‘‘නරොති සත්තො’’ති වුත්තං. සපඤ්ඤොති විපාකභූතාය සහ පඤ්ඤාය පවත්තතීති සපඤ්ඤො. තාය හි ආදිතො පට්ඨාය සන්තානවසෙන බහුලං පවත්තමානාය අයං සත්තො සවිසෙසං ‘‘සපඤ්ඤො’’ති වත්තබ්බතං අරහති. විපාකපඤ්ඤාපි හි සන්තානවිසෙසනෙන භාවනාපඤ්ඤුප්පත්තියා උපනිස්සයො හොති අහෙතුකද්විහෙතුකානං තදභාවතො. සම්පජඤ්ඤසඞ්ඛාතාය ච තංතංකිච්චකාරිකාය පඤ්ඤාය වසෙන ‘‘සපඤ්ඤො’’ති වත්තුං වට්ටති. අට්ඨකථායං පන නිපක-සද්දෙන පාරිහාරිකපඤ්ඤා ගය්හතීති විපාකපඤ්ඤාවසෙනෙවෙත්ථ අත්ථො වුත්තො. කම්මජතිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤායාති කම්මජාය තිහෙතුකපටිසන්ධියං පඤ්ඤායාති එවං තිහෙතුක-සද්දො පටිසන්ධි-සද්දෙන සම්බන්ධිතබ්බො, න පඤ්ඤා-සද්දෙන. න හි පඤ්ඤා තිහෙතුකා අත්ථි. පටිසන්ධිතො පභුති පවත්තමානා පඤ්ඤා ‘‘පටිසන්ධියං පඤ්ඤා’’ති වුත්තා තංමූලකත්තා, න පටිසන්ධික්ඛණෙ පවත්තා එව.

චින්තෙති ආරම්මණං උපනිජ්ඣායතීති චිත්තං, සමාධි. සො හි සාතිසයං උපනිජ්ඣානකිච්චො. න හි විතක්කාදයො විනා සමාධිනා තමත්ථං සාධෙන්ති, සමාධි පන තෙහි විනාපි සාධෙතීති. පගුණබලවභාවාපාදනෙන පච්චයෙහි චිතං, තථා සන්තානං චිනොතීතිපි චිත්තං, සමාධි. පඨමජ්ඣානාදිවසෙන චිත්තවිචිත්තතාය, ඉද්ධිවිධාදිචිත්තකරණෙන ච සමාධි චිත්තන්ති විනාපි පරොපදෙසෙනස්ස චිත්තපරියායො ලබ්භතෙව. අට්ඨකථායං පන චිත්ත-සද්දො විඤ්ඤාණෙ නිරුළ්හොති කත්වා වුත්තං ‘‘චිත්තසීසෙන හෙත්ථ සමාධි නිද්දිට්ඨො’’ති. යථාසභාවං පකාරෙහි ජානාතීති පඤ්ඤා. සා යදිපි කුසලාදිභෙදතො බහුවිධා. ‘‘භාවය’’න්ති පන වචනතො භාවෙතබ්බා ඉධාධිප්පෙතාති තං දස්සෙතුං ‘‘විපස්සන’’න්ති වුත්තං. ‘‘භාවය’’න්ති ච ඉදං පච්චෙකං යොජෙතබ්බං ‘‘චිත්තඤ්ච භාවයං, පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති. තයිදං ද්වයං කිං ලොකියං, උදාහු ලොකුත්තරන්ති? ලොකුත්තරන්ති දට්ඨබ්බං උක්කට්ඨනිද්දෙසතො. තං හි භාවයමානො අරියමග්ගක්ඛණෙ තණ්හාජටං සමුච්ඡෙදවසෙන විජටෙතීති වුච්චති, න ලොකියං. නානන්තරියභාවෙන පනෙත්ථ ලොකියාපි ගහිතාව හොන්ති ලොකියසමථවිපස්සනාය විනා තදභාවතො. සමථයානිකස්ස හි උපචාරප්පනාප්පභෙදං සමාධිං ඉතරස්ස ඛණිකසමාධිං, උභයෙසම්පි විමොක්ඛමුඛත්තයං විනා න කදාචිපි ලොකුත්තරාධිගමො සම්භවති. තෙනාහ ‘‘සමාධිඤ්චෙව විපස්සනඤ්ච භාවයමානො’’ති. තත්ථ යදා ලොකියා සමථවිපස්සනා අධිප්පෙතා, තදා ‘‘භාවය’’න්ති ඉදං භාවනාකිරියාය හෙතුභාවකථනං, භාවනාහෙතූති අත්ථො. තංභාවනාහෙතුකා හි විජටනකිරියාති. යදා පන ලොකුත්තරා අධිප්පෙතා, තදා කෙවලං වත්තමානභාවනිද්දෙසො. තදුභයභාවනාසමකාලමෙව හි තණ්හාජටාවිජටනං.

‘‘ආතාපී නිපකො’’ති ඉදං යථාවුත්තභාවනාය උපකාරකධම්මකිත්තනං. කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජන්තස්ස හි වීරියං සති සම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙ තයො ධම්මා බහූපකාරා. වීරියූපත්ථද්ධඤ්හි කම්මට්ඨානං සතිසම්පජඤ්ඤානුපාලිතං න පරිපතති, උපරි ච විසෙසං ආවහති. පතිට්ඨාසිද්ධියා චෙත්ථ සද්ධාසිද්ධි, සද්ධූපනිස්සයත්තා සීලස්ස, වීරියාදිසිද්ධියා ච. න හි සද්ධෙය්යවත්ථුං අසද්දහන්තස්ස යථාවුත්තවීරියාදයො සම්භවන්ති, තථා සමාධිපි. යථා හි හෙතුභාවතො වීරියාදීහි සද්ධාසිද්ධි, එවං ඵලභාවතො තෙහි සමාධිසිද්ධි. වීරියාදීසු හි සම්පජ්ජමානෙසු සමාධි සම්පන්නොව හොති අසමාහිතස්ස තදභාවතො. කථං පනෙත්ථ සතිසිද්ධි? නිපකග්ගහණතො. තික්ඛවිසදභාවප්පත්තා හි සති ‘‘නෙපක්ක’’න්ති වුච්චති. යථාහ ‘‘පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතො’’ති. අට්ඨකථායං පන ‘‘නෙපක්කං පඤ්ඤා’’ති අයමත්ථො දස්සිතො. තග්ගහණෙනෙව සතිපි ගහිතාව හොති. න හි සතිවිරහිතා පඤ්ඤා අත්ථීති. අපරෙ පන ‘‘සපඤ්ඤො’’ති ඉමිනාව පාරිහාරිකපඤ්ඤාපි ගය්හතීති ‘‘නිපකො’’ති පදස්ස ‘‘සතො’’ති අත්ථං වදන්ති. යදිපි කිලෙසානං පහානං ආතාපනං, තං සම්මාදිට්ඨිආදීනම්පි අත්ථෙව. ආතප්පසද්දො විය පන ආතාපසද්දො වීරියෙයෙව නිරුළ්හොති ආහ ‘‘ආතාපීති වීරියවා’’ති. අථ වා පටිපක්ඛප්පහානෙ සම්පයුත්තධම්මානං අබ්භුස්සහනවසෙන පවත්තමානස්ස වීරියස්ස සාතිසයං තදාතාපනන්ති වීරියමෙව තථා වුච්චති, න අඤ්ඤෙ ධම්මා. ආතාපීති චායමීකාරො පසංසාය, අතිසයස්ස වා දීපකො. වීරියවාති වා-සද්දොපි තදත්ථො එව දට්ඨබ්බො. තෙන සම්මප්පධානසමඞ්ගිතා වුත්තා හොති. තෙනාහ ‘‘කිලෙසානං ආතාපනපරිතාපනට්ඨෙනා’’ති. ආතාපනග්ගහණෙන චෙත්ථ ආරම්භ ධාතුමාහ ආදිතො වීරියාරම්භොති කත්වා, පරිතාපනග්ගහණෙන නික්කමපරක්කමධාතුයො සබ්බසො පටිපක්ඛතො නික්ඛන්තතං, උපරූපරි විසෙසප්පත්තිඤ්ච උපාදාය. නිපයති විසොසෙති පටිපක්ඛං, තතො වා අත්තානං නිපාති රක්ඛතීති නිපකො, සම්පජානො. කම්මට්ඨානස්ස පරිහරණෙ නියුත්තාති පාරිහාරිකා.

අභික්කමාදීනි සබ්බකිච්චානි සාත්ථකසම්පජඤ්ඤාදිවසෙන පරිච්ඡිජ්ජ නෙතීති සබ්බකිච්චපරිණායිකා. කම්මට්ඨානස්ස වා උග්ගහො පරිපුච්ඡා භාවනාරම්භො මනසිකාරවිධි, තත්ථ ච සක්කච්චකාරිතා සාතච්චකාරිතා සප්පායකාරිතා නිමිත්තකුසලතා පහිතත්තතා අන්තරාඅසඞ්කොචො ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා වීරියසමතාපාදනං වීරියසමතායොජනන්ති එවමාදීනං සබ්බෙසං කිච්චානං පරිණායිකා සබ්බකිච්චපරිණායිකා. භයං ඉක්ඛතීති භික්ඛූති සාධාරණතො භික්ඛුලක්ඛණකථනෙන පටිපත්තියාව භික්ඛුභාවො, න භික්ඛකභින්නපටධරාදිභාවෙනාති දස්සෙති. එවං හි කතකිච්චානං සාමණෙරාදීනං, පටිපන්නානඤ්ච අපබ්බජිතානම්පි සඞ්ගහො කතො හොති. ඉධ පන පටිපජ්ජනකවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භින්දති පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙති වා භික්ඛු. සො ඉමං විජටයෙති යො නරො සප්පඤ්ඤො සීලෙ පතිට්ඨාය ආතාපී නිපකො චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවයන්ති වුත්තො, සො භික්ඛු ඉමං තණ්හාජටං විජටයෙති සම්බන්ධො. ඉදානි තම්පි විජටනං වෙළුගුම්බවිජටනෙන උපමෙත්වා දස්සෙතුං ගාථාය යථාවුත්තෙ සීලාදිධම්මෙ ‘‘ඉමිනා ච සීලෙනා’’තිආදිනා පච්චාමසති. තත්ථ යස්මා යොගාවචරසන්තානගතා නානාක්ඛණිකා මිස්සකා සීලාදිධම්මා ගාථාය ගහිතා, තස්මා තෙ එකච්චං ගණ්හන්තො ‘‘ඡහි ධම්මෙහි සමන්නාගතො’’ති ආහ. න හි තෙ ඡ ධම්මා එකස්මිං සන්තානෙ එකස්මිං ඛණෙ ලබ්භන්ති. යස්මා ච පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ගාථා භාසිතා, තස්මා පුග්ගලාධිට්ඨානමෙව උපමං දස්සෙන්තො ‘‘සෙය්යථාපි නාම පුරිසො’’තිආදිමාහ . තත්ථ සුනිසිතන්ති සුට්ඨු නිසිතං, අතිවිය තිඛිණන්ති අත්ථො. සත්ථස්ස නිසානසිලායං නිසිතතරභාවකරණං, බාහුබලෙන චස්ස උක්ඛිපනන්ති උභයම්පෙතං අත්ථාපන්නං කත්වා උපමා වුත්තාති තදුභයං උපමෙය්යෙ දස්සෙන්තො ‘‘සමාධිසිලායං සුනිසිතං…පෙ… පඤ්ඤාහත්ථෙන උක්ඛිපිත්වා’’ති ආහ. සමාධිගුණෙන හි පඤ්ඤාය තික්ඛභාවො. තෙනාහ භගවා ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14). වීරියඤ්චස්සා උපත්ථම්භකං පග්ගණ්හනතො. විජටෙය්යාති විජටෙතුං සක්කුණෙය්ය. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාය හි වත්තමානාය යොගාවචරො තණ්හාජටං විජටෙතුං සමත්ථො නාම. විජටනං චෙත්ථ සමුච්ඡෙදවසෙන පහානන්ති ආහ ‘‘සඤ්ඡින්දෙය්ය සම්පදාලෙය්යා’’ති. දක්ඛිණං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො, අග්ගො ච සො දක්ඛිණෙය්යො චාති අග්ගදක්ඛිණෙය්යො, අග්ගා වා දක්ඛිණා අග්ගදක්ඛිණා, තං අරහතීති අග්ගදක්ඛිණෙය්යො.

5. තත්රාති තස්සං ගාථායං. අයන්ති ‘‘නරො’’ති ච ‘‘භික්ඛූ’’ති ච වුත්තො යොගාවචරො. පුන තත්රාති තස්සං පඤ්ඤායං. අස්සාති භික්ඛුනො. කත්තරි චෙතං සාමිවචනං, අනෙනාති අත්ථො. කරණීයං නත්ථි විසෙසාධානස්ස තිහෙතුකපටිසන්ධිපඤ්ඤාය අභාවතො. තෙනාහ ‘‘පුරිමකම්මානුභාවෙනෙව හිස්ස සා සිද්ධා’’ති. තෙනාති යොගිනා. භාවනායං සතතපවත්තිතවීරියතාය සාතච්චකාරිනා. පඤ්ඤාවසෙනාති යථාවුත්තනෙපක්කසඞ්ඛාතපඤ්ඤාවසෙන. යං කිඤ්චි කත්තබ්බං, තස්ස සබ්බස්ස සම්පජානවසෙනෙව කරණසීලො, තත්ථ වා සම්පජානකාරො එතස්ස අත්ථි, සම්පජානස්ස වා අසම්මොහස්ස කාරකො උප්පාදකොති සම්පජානකාරී, තෙන සම්පජානකාරිනා. අත්රාති අස්සං ගාථායං. සීලාදිසම්පාදනෙ වීරියස්ස තෙසං අඞ්ගභාවතො තං විසුං අග්ගහෙත්වා ‘‘සීලසමාධිපඤ්ඤාමුඛෙනා’’ති වුත්තං.

‘‘විසුද්ධිමග්ගං දස්සෙතී’’ති අවිභාගතො දෙසනාය පිණ්ඩත්ථං වත්වා පුන තං විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘එත්තාවතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එත්තාවතාති එත්තකාය දෙසනාය. සික්ඛාති සික්ඛිතබ්බට්ඨෙන සික්ඛා. සික්ඛනං චෙත්ථ ආසෙවනං දට්ඨබ්බං. සීලාදිධම්මෙහි සංවරණාදිවසෙන ආසෙවන්තො තෙ සික්ඛතීති වුච්චති. සාසනන්ති පටිපත්තිසාසනං. උපනිස්සයො බලවකාරණං. වජ්ජනං අනුපගමනං. සෙවනා භාවනා. පටිපක්ඛොති පහායකපටිපක්ඛො. යදිපි ගාථායං ‘‘සීලෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තං, න ‘‘අධිසීලෙ’’ති. තං පන තණ්හාජටාවිජටනස්ස පතිට්ඨාභූතං අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘සීලෙන අධිසීලසික්ඛා පකාසිතා’’ති. භවගාමි හි සීලං සීලමෙව, විභවගාමි සීලං අධිසීලසික්ඛා. සාමඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨතීති. එස නයො සෙසසික්ඛාසුපි.

සීලෙනාති අධිසීලසික්ඛාභූතෙන සීලෙන. තං හි අනඤ්ඤසාධාරණතාය සාසනස්ස ආදිකල්යාණතං පකාසෙති, න යමනියමාදිමත්තං. තෙන වුත්තං ‘‘සීලඤ්ච සුවිසුද්ධං, සබ්බපාපස්ස අකරණ’’න්ති ච. කුසලානන්ති මග්ගකුසලානං. කුසලානන්ති වා අනවජ්ජානං. තෙන අරියඵලධම්මානම්පි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. සබ්බපාපස්ස අකරණන්ති සබ්බස්සාපි සාවජ්ජස්ස අකිරියා අනජ්ඣාපජ්ජනං. එතෙන චාරිත්තවාරිත්තභෙදස්ස සබ්බස්ස සීලස්ස ගහණං කතං හොති. කත්තබ්බාකරණම්පි හි සාවජ්ජමෙවාති. ආදිවචනතොති ගාථායං වුත්තසමාධිපඤ්ඤානං ආදිම්හි වචනතො. ආදිභාවො චස්ස තම්මූලකත්තා උත්තරිමනුස්සධම්මානං. ආදීනං වා වචනං ආදිවචනං. ආදිසද්දෙන චෙත්ථ ‘‘සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, විමුත්ති ච අනුත්තරා’’ති (දී. නි. 2.186) එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සීලස්ස විසුද්ධත්තා විප්පටිසාරාදිහෙතූනං දූරීකරණතො අවිප්පටිසාරාදිගුණාවහං. ‘‘අවිප්පටිසාරාදිගුණාවහත්තා’’ති එතෙන න කෙවලං සීලස්ස කල්යාණතාව විභාවිතා, අථ ඛො ආදිභාවොපීති දට්ඨබ්බං. තථා හිස්ස සුත්තෙ (පරි. 366) අවිප්පටිසාරාදීනං විමුත්තිඤාණපරියොසානානං පරම්පරපච්චයතා වුත්තා. සමාධිනාති අධිචිත්තසික්ඛාභූතෙන සමාධිනා. සකලං සාසනං සඞ්ගහෙත්වා පවත්තාය ගාථාය ආදිපදෙන ආදිම්හි පටිපජ්ජිතබ්බස්ස සීලස්ස, තතියපදෙන පරියොසානෙ පටිපජ්ජිතබ්බාය පඤ්ඤාය ගහිතත්තා මජ්ඣෙ පටිපජ්ජිතබ්බො සමාධි පාරිසෙසතො දුතියපදෙන ගය්හතීති ‘‘කුසලස්ස උපසම්පදාතිආදිවචනතො හි සමාධි සාසනස්ස මජ්ඣෙ’’ති වුත්තං, න කුසලසද්දස්ස සමාධිපරියායත්තා. පුබ්බූපනිස්සයවතො හි සමාහිතතාදිඅට්ඨඞ්ගසමන්නාගමෙන අභිනීහාරක්ඛමතා සමාධිස්ස ඉද්ධිවිධාදිගුණාවහත්තං, අග්ගමග්ගපඤ්ඤාය අධිගතාය යදත්ථං පබ්බජති, තං පරියොසිතන්ති පඤ්ඤා සාසනස්සපරියොසානං. තෙනාහ භගවා ‘‘සික්ඛානිසංසමිදං, භික්ඛවෙ, බ්රහ්මචරියං වුස්සති සද්ධාධිපතෙය්යං පඤ්ඤුත්තරං විමුත්තිසාර’’න්ති (අ. නි. 4.245). සකං චිත්තං සචිත්තං, සචිත්තස්ස සබ්බසො කිලෙසානං සමුච්ඡින්දනෙන විසොධනං සචිත්තපරියොදාපනං. එවං පන පඤ්ඤාකිච්චෙ මත්ථකප්පත්තෙ උත්තරි කරණීයාභාවතො සාසනස්ස පඤ්ඤුත්තරතා වෙදිතබ්බා. තාදිභාවාවහනතොති යාදිසො ඉට්ඨෙසු, ලාභාදීසු ච අනුනයාභාවතො, තාදිසො අනිට්ඨෙසු, අලාභාදීසු ච පටිඝාභාවතො. තතො එව වා යාදිසො අනාපාථගතෙසු ඉට්ඨානිට්ඨෙසු, තාදිසො ආපාථගතෙසුපීති තාදී. තස්ස භාවො තාදිභාවො, තස්ස ආවහනතො. වාතෙනාති වාතහෙතු. න සමීරතීති න චලති. න සමිඤ්ජන්තීති න ඵන්දන්ති, කුතො චලනන්ති අධිප්පායො.

තථාති යථා සීලාදයො අධිසීලසික්ඛාදීනං පකාසකා, තථා තෙවිජ්ජතාදීනං උපනිස්සයස්සාති තෙසං පකාසනාකාරූපසංහාරත්ථො තථා-සද්දො. යස්මා සීලං විසුජ්ඣමානං සතිසම්පජඤ්ඤබලෙන, කම්මස්සකතඤාණබලෙන ච සංකිලෙසමලතො විසුජ්ඣති පාරිපූරිඤ්ච ගච්ඡති, තස්මා සීලසම්පදා සිජ්ඣමානා උපනිස්සයසම්පත්තිභාවෙන සතිබලං, ඤාණබලඤ්ච පච්චුපට්ඨපෙතීති තස්සා විජ්ජත්තයූපනිස්සයතා වෙදිතබ්බා සභාගහෙතුසම්පාදනතො. සතිනෙපක්කෙන හි පුබ්බෙනිවාසවිජ්ජාසිද්ධි, සම්පජඤ්ඤෙන සබ්බකිච්චෙසු සුදිට්ඨකාරිතාපරිචයෙන චුතූපපාතඤාණානුබන්ධාය දුතියවිජ්ජාසිද්ධි, වීතික්කමාභාවෙන සංකිලෙසප්පහානසබ්භාවතො විවට්ටූපනිස්සයතාවසෙන අජ්ඣාසයසුද්ධියා තතියවිජ්ජාසිද්ධි. පුරෙතරං සිද්ධානං සමාධිපඤ්ඤානං පාරිපූරිං විනා සීලස්ස ආසවක්ඛයඤාණූපනිස්සයතා සුක්ඛවිපස්සකඛීණාසවෙහි දීපෙතබ්බා. සමාධිපඤ්ඤා විය අභිඤ්ඤාපටිසම්භිදානං සීලං න සභාගහෙතූති කත්වා වුත්තං ‘‘න තතො පර’’න්ති. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14) වචනතො සමාධිසම්පදා ඡළභිඤ්ඤතාය උපනිස්සයො. පඤ්ඤා විය පටිසම්භිදානං සමාධි න සභාගහෙතූති වුත්තං ‘‘න තතො පර’’න්ති. ‘‘යොගා වෙ ජායතෙ භූරී’’ති (ධ. ප. 282) වචනතො පුබ්බයොගෙන, ගරුවාසදෙසභාසාකඔසල්ලඋග්ගහපරිපුච්ඡාදීහි ච පරිභාවිතා පඤ්ඤාසම්පත්ති පටිසම්භිදාපභෙදස්ස උපනිස්සයො පච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධියොපි පඤ්ඤාසම්පත්තිසන්නිස්සයාති පඤ්ඤාය අනධිගන්තබ්බස්ස විසෙසස්ස අභාවතො, තස්සා ච පටිසම්භිදාපභෙදස්ස එකන්තිකකාරණතො හෙට්ඨා විය ‘‘න තතො පර’’න්ති අවත්වා ‘‘න අඤ්ඤෙන කාරණෙනා’’ති වුත්තං.

එත්ථ ච ‘‘සීලසම්පත්තිඤ්හි නිස්සායා’’ති වුත්තත්තා යස්ස සමාධිවිජම්භනභූතා අනවසෙසා ඡ අභිඤ්ඤා න ඉජ්ඣන්ති, තස්ස උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙන න සමාධිසම්පදා අත්ථීති. සතිපි විජ්ජානං අභිඤ්ඤෙකදෙසභාවෙ සීලසම්පත්තිසමුදාගතා එව තිස්සො විජ්ජා ගහිතා. යථා හි පඤ්ඤාසම්පත්තිසමුදාගතා චතස්සො පටිසම්භිදා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්ති, මග්ගක්ඛණෙ එව තාසං පටිලභිතබ්බතො, එවං සීලසම්පත්තිසමුදාගතා තිස්සො විජ්ජා සමාධිසම්පත්තිසමුදාගතා ච ඡ අභිඤ්ඤා උපනිස්සයසම්පන්නස්ස මග්ගෙනෙව ඉජ්ඣන්තීති මග්ගාධිගමෙනෙව තාසං අධිගමො වෙදිතබ්බො. පච්චෙකබුද්ධානං, සම්මාසම්බුද්ධානඤ්ච පච්චෙකබොධිසම්මාසම්බොධිසමධිගමසදිසා හි ඉමෙසං අරියානං ඉමෙ විසෙසාධිගමාති. විනයසුත්තාභිධම්මෙසු සම්මාපටිපත්තියා තෙවිජ්ජතාදීනං උපනිස්සයතාපි යථාවුත්තවිධිනා වෙදිතබ්බා.

සම්පන්නසීලස්ස කාමසෙවනාභාවතො සීලෙන පඨමන්තවිවජ්ජනං වුත්තං. යෙභුය්යෙන හි සත්තා කාමහෙතු පාණාතිපාතාදිවසෙනාපි අසුද්ධපයොගා හොන්ති. ඣානසුඛලාභිනො කායකිලමථස්ස සම්භවො එව නත්ථීති සමාධිනා දුතියන්තවිවජ්ජනං වුත්තං ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායත්තා. පඤ්ඤායාති මග්ගපඤ්ඤාය. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන හි එකංසතො අරියමග්ගොව මජ්ඣිමා පටිපත්ති නාම. එවං සන්තෙපි ලොකියපඤ්ඤාවසෙනපි අන්තද්වයවිවජ්ජනං විභාවෙතබ්බං.

සීලං තංසමඞ්ගිනො කාමසුගතීසුයෙව නිබ්බත්තාපනතො චතූහි අපායෙහි විමුත්තියා කාරණන්ති ආහ ‘‘සීලෙන අපායසමතික්කමනුපායො පකාසිතො හොතී’’ති. න හි පාණාතිපාතාදිපටිවිරති දුග්ගතිපරිකිලෙසං ආවහති. සමාධි තංසමඞ්ගිනො මහග්ගතභූමියංයෙව නිබ්බත්තාපනෙන සකලකාමභවතො විමොචෙතීති වුත්තං ‘‘සමාධිනා කාමධාතුසමතික්කමනුපායො පකාසිතො හොතී’’ති. න හි කාමාවචරකම්මස්ස අනුබලප්පදායීනං කාමච්ඡන්දාදීනං වික්ඛම්භකං ඣානං කාමධාතුපරිකිලෙසාවහං හොති. න චෙත්ථ උපචාරජ්ඣානං නිදස්සෙතබ්බං, අප්පනාසමාධිස්ස අධිප්පෙතත්තා. නාපි ‘‘සීලෙනෙව අතික්කමිතබ්බස්ස අපායභවස්ස සමාධිනා අතික්කමිතබ්බතා’’ති වචනොකාසො. සුගතිභවම්පි අතික්කමන්තස්ස දුග්ගතිසමතික්කමනෙ කා කථාති. සබ්බභවසමතික්කමනුපායොති කාමභවාදීනං නවන්නම්පි භවානං සමතික්කමනුපායො සීලසමාධීහි අතික්කන්තාපි භවා අනතික්කන්තා එව, කාරණස්ස අපහීනත්තා. පඤ්ඤාය පනස්ස සුප්පහීනත්තා තෙ සමතික්කන්තා එව.

තදඞ්ගප්පහානවසෙනාති දීපාලොකෙනෙව තමස්ස පුඤ්ඤකිරියවත්ථුගතෙන තෙන තෙන කුසලඞ්ගෙන තස්ස තස්ස අකුසලඞ්ගස්ස පහානවසෙන. සමාධිනා වික්ඛම්භනප්පහානවසෙනාති උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිනිවාරණෙන ඝටප්පහාරෙනෙව ජලතලෙ සෙවාලස්ස තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානවසෙන. පඤ්ඤායාති අරියමග්ගපඤ්ඤාය. සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙනාති චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො අත්තනො සන්තානෙ ‘‘දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා (ධ. ස. 277) වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛියස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිසඞ්ඛාතසමුච්ඡින්දනප්පහානවසෙන.

කිලෙසානං වීතික්කමපටිපක්ඛොති සංකිලෙසධම්මානං, කම්මකිලෙසානං වා යො කායවචීද්වාරෙසු වීතික්කමො අජ්ඣාචාරො, තස්ස පටිපක්ඛො සීලෙන පකාසිතො හොති, අවීතික්කමසභාවත්තා සීලස්ස. ඔකාසාදානවසෙන කිලෙසානං චිත්තෙ කුසලප්පවත්තිං පරියාදියිත්වා උට්ඨානං පරියුට්ඨානං. තං සමාධි වික්ඛම්භෙතීති ආහ ‘‘සමාධිනා පරියුට්ඨානපටිපක්ඛො පකාසිතො හොතී’’ති, සමාධිස්ස පරියුට්ඨානප්පහායකත්තා. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සයනතො කාරණලාභෙ උප්පත්තිරහා අනුසයා, තෙ පන අනුරූපං කාරණං ලද්ධා උප්පජ්ජනාරහා ථාමගතා කාමරාගාදයො සත්ත කිලෙසා වෙදිතබ්බා. තෙ අරියමග්ගපඤ්ඤාය සබ්බසො පහීයන්තීති ආහ ‘‘පඤ්ඤාය අනුසයපටිපක්ඛො පකාසිතො හොතී’’ති.

කායදුච්චරිතාදි දුට්ඨු චරිතං, කිලෙසෙහි වා දූසිතං චරිතන්ති දුච්චරිතං, තමෙව යත්ථ උප්පන්නං, තං සන්තානං සංකිලෙසෙති විබාධති, උපතාපෙති චාති සංකිලෙසො, තස්ස විසොධනං සීලෙන තදඞ්ගවසෙන පහානං වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්ස. තණ්හාසංකිලෙසස්ස විසොධනං වික්ඛම්භනවසෙන පහානං පරියුට්ඨානපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස, තණ්හාය චස්ස උජුවිපච්චනිකභාවතො. දිට්ඨිසංකිලෙසස්ස විසොධනං සමුච්ඡෙදවසෙන පහානං අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤාය, දිට්ඨිගතානඤ්ච අයාථාවගාහීනං යාථාවගාහිනියා පඤ්ඤාය උජුවිපච්චනිකභාවතො.

කාරණන්ති උපනිස්සයපච්චයො. සීලෙසු පරිපූරකාරීති මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ආදිභූතත්තා ආදිබ්රහ්මචරියකානං පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසසඞ්ඛාතානං මහාසීලසික්ඛාපදානං අවීතික්කමනතො ඛුද්දානුඛුද්දකානං ආපජ්ජනෙ සහසාව තෙහි වුට්ඨානෙන සීලෙසු යං කත්තබ්බං, තං පරිපූරං සමත්ථං කරොතීති සීලෙසු පරිපූරකාරී. තථා සකදාගාමීති ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරී’’ති එතං උපසංහරති තථා-සද්දෙන. එතෙ හි ද්වෙ අරියා සමාධිපාරිපන්ථිකානං කාමරාගබ්යාපාදානං පඤ්ඤාපාරිපන්ථිකස්ස සච්චපටිච්ඡාදකමොහස්ස සබ්බසො අසමූහතත්තා සමාධිං, පඤ්ඤඤ්ච භාවෙන්තාපි සමාධිපඤ්ඤාසු යං කත්තබ්බං, තං මත්තසො පමාණෙන පදෙසමත්තමෙව කරොන්තීති සමාධිස්මිං, පඤ්ඤාය ච මත්තසො කාරිනො ‘‘සීලෙසු පරිපූරකාරිනො’’ඉච්චෙව වුච්චන්ති. අනාගාමී පන කාමරාගබ්යාපාදානං සමුච්ඡින්නත්තා සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී. අරහා සබ්බසො සම්මොහස්ස සුසමූහතත්තා පඤ්ඤාය පරිපූරකාරී.

වුත්තං හෙතං භගවතා (අ. නි. 3.87) –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං මත්තසො කාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි සික්ඛාපදානි, තානි ආපජ්ජතිපි වුට්ඨාතිපි. තං කිස්ස හෙතු? න හි මෙත්ථ, භික්ඛවෙ, අභබ්බතා වුත්තා. යානි ච ඛො තානි සික්ඛාපදානි ආදිබ්රහ්මචරියකානි බ්රහ්මචරියසාරුප්පානි, තත්ථ ධුවසීලො ච හොති ඨිතසීලො ච, සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා සොතාපන්නො හොති අවිනිපාතධම්මො නියතො සම්බොධිපරායණො. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු…පෙ… සො තිණ්ණං සංයොජනානං පරික්ඛයා රාගදොසමොහානං තනුත්තා සකදාගාමී හොති. සකිදෙව ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරොති. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය මත්තසො කාරී. සො යානි තානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං…පෙ… අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකා. ඉධ පන, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සීලෙසු පරිපූරකාරී හොති, සමාධිස්මිං පරිපූරකාරී, පඤ්ඤාය පරිපූරකාරී. සො යානි තානි ඛුද්දානුඛුද්දකානි…පෙ… සික්ඛති සික්ඛාපදෙසු. සො ආසවානං ඛයා…පෙ… උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති.

‘‘කථ’’න්ති පුච්ඡිත්වා සික්ඛාදිකෙ විභජිත්වා වුත්තමෙවත්ථං නිගමෙතුං ‘‘එව’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤෙ චාති තයො විවෙකා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි විමොක්ඛමුඛානි, තීණි ඉන්ද්රියානීති එවමාදයො, සික්ඛත්තිකාදීහි අඤ්ඤෙ ච ගුණත්තිකා. එවරූපාති යාදිසකා සික්ඛත්තිකාදයො ඉධ සීලාදීහි පකාසිතා හොන්ති, එදිසා.

එත්ථ හි විවට්ටසන්නිස්සිතස්ස සීලස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා සීලෙන කායවිවෙකො පකාසිතො හොති, සමාධිනා චිත්තවිවෙකො, පඤ්ඤාය උපධිවිවෙකො. තථා සීලෙන අදොසො කුසලමූලං පකාසිතං හොති, තිතික්ඛප්පධානතාය, අපරූපඝාතසභාවතාය ච සීලස්ස. සමාධිනා අලොභො කුසලමූලං, ලොභපටිපක්ඛතො, අලොභපධානතාය ච සමාධිස්ස. පඤ්ඤාය පන අමොහොයෙව. සීලෙන ච අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛං පකාසිතං හොති. අදොසප්පධානං හි සීලසම්පදං නිස්සාය දොසෙ ආදීනවදස්සිනො අනිච්චානුපස්සනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, අනිච්චානුපස්සනා ච අනිමිත්තවිමොක්ඛමුඛං. සමාධිනා අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං. පඤ්ඤාය සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛං. අලොභප්පධානං හි කාමනිස්සරණං සමාධිසම්පදං නිස්සාය කාමෙසු ආදීනවදස්සිනො දුක්ඛානුපස්සනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, දුක්ඛානුපස්සනා ච අප්පණිහිතවිමොක්ඛමුඛං. පඤ්ඤාසම්පදං නිස්සාය අනත්තානුපස්සනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, අනත්තානුපස්සනා ච සුඤ්ඤතවිමොක්ඛමුඛං. තථා සීලෙන අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං පකාසිතං හොති. තං හි සීලෙසු පරිපූරකාරිනො අට්ඨමකස්ස ඉන්ද්රියං. සමාධිනා අඤ්ඤින්ද්රියං. තං හි උක්කංසගතං සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනො අනාගාමිනො, අග්ගමග්ගට්ඨස්ස ච ඉන්ද්රියං. පඤ්ඤාය අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං පකාසිතං හොති. තදුප්පත්තියා හි අරහා පඤ්ඤාය පරිපූරකාරීති. ඉමිනා නයෙන අඤ්ඤෙ ච එවරූපා ගුණත්තිකා සීලාදීහි පකාසෙතබ්බා.