📜

10. ආරුප්පනිද්දෙසවණ්ණනා

පඨමාරුප්පවණ්ණනා

275. උද්දිට්ඨෙසූති ‘‘චත්තාරො ආරුප්පා’’ති එවං උද්දිට්ඨෙසු, නිද්ධාරණෙ චෙතං භුම්මං. තෙනෙවාහ ‘‘චතූසු ආරුප්පෙසූ’’ති. තත්ථ රූපවිවෙකෙන අරූපං, අරූපමෙව ආරුප්පං ඣානං, ඉධ පන තදත්ථං කම්මට්ඨානං අධිප්පෙතං. තං භාවෙතුකාමො චතුත්ථජ්ඣානං උප්පාදෙතීති සම්බන්ධො. රූපාධිකරණන්ති රූපහෙතු. හෙතුඅත්ථො හි එත්ථ අධිකරණ-සද්දො ‘‘කාමාධිකරණ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.168-169) විය. දණ්ඩනට්ඨෙන දණ්ඩො, මුග්ගරාදි. පරපීළාධිප්පායෙන තස්ස ආදානං දණ්ඩාදානං. සත්තානං සසනට්ඨෙන සත්ථං, ආවුධං. භණ්ඩනං කලහො. විරොධො විග්ගහො. නානාවාදො විවාදො. එතන්ති යථාවුත්තං දණ්ඩාදානාදිකං. සබ්බසොති අනවසෙසතො. ආරුප්පෙ අරූපභාවෙ, ආරුප්පෙ වා භවෙ. රූපානංයෙවාති දිට්ඨාදීනවානං රූපානංයෙව, න අරූපානන්ති අධිප්පායො. නිබ්බිදායාති වික්ඛම්භනවසෙන නිබ්බින්දනත්ථාය. විරාගායාති විරජ්ජනත්ථාය. නිරොධායාති නිරුජ්ඣනත්ථාය. සබ්බමෙතං සමතික්කමං සන්ධාය වුත්තං. දණ්ඩාදානාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන අදින්නාදානාදිකං සබ්බං රූපහෙතුකං අනත්ථං සඞ්ගණ්හාති, න ඉධ පාළියං ආගතමෙවාති දට්ඨබ්බං. කරජරූපෙති යථාවුත්තාදීනවාධිකරණභාවයොග්යං දස්සෙතුං වුත්තං, ඔළාරිකරූපෙති අත්ථො. ආදීනවන්ති දොසං. තස්සාති රූපස්ස. ආලොකොති වණ්ණවිසෙසො එවාති තත්ථ පවත්තං පටිභාගනිමිත්තං උග්ඝාටෙත්වා සියා ආකාසනිමිත්තං උග්ගහෙතුං, න පන පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං උග්ඝාටෙත්වා. තස්ස හි උග්ඝාටනා නාම රූපනිමිත්තෙනෙව සියාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා පරිච්ඡින්නාකාසකසිණං නවසූ’’ති. කෙචි පන ‘‘ආලොකකසිණම්පි ඨපෙත්වා අට්ඨසූ’’ති වදන්ති, තස්ස පන ඨපනෙ කාරණං න දිස්සති, කරජරූපං අතික්කන්තං හොති තස්ස අනාලම්බනතො.

යදි එවං කස්මා ‘‘චතුත්ථජ්ඣානවසෙනා’’ති වුත්තං. නනු පඨමජ්ඣානාදීනිපි තස්ස අනාලම්බනවසෙනෙව පවත්තන්ති පටිභාගනිමිත්තාරම්මණත්තා? සච්චමෙතං, ඔළාරිකඞ්ගප්පහානතො පන සන්තසභාවෙන ආනෙඤ්ජප්පත්තෙන චතුත්ථජ්ඣානෙන අතික්කන්තං සුට්ඨු අතික්කන්තං නාම හොතීති ‘‘චතුත්ථජ්ඣානවසෙනා’’ති වුත්තං . කෙචි ‘‘අස්සාසපස්සාසානං නිරුජ්ඣනතො, කාමධාතුසමතික්කමනතො චා’’ති වදන්ති, තං අකාරණං, ඉතරෙසං චිත්තසමුට්ඨානරූපානං සම්භවතො, හෙට්ඨිමජ්ඣානානඤ්ච අකාමධාතුසංවත්තනීයතො. තප්පටිභාගමෙවාති කරජරූපපටිභාගමෙව නිමිත්තග්ගාහසම්භවතො. සදිසඤ්ච නාම තං න හොති, තස්මා කිං තස්ස සමතික්කමනෙනාති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘කථං? යථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කථන්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. යථාති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. ලෙඛාචිත්තන්ති කාළවණ්ණාදිනා කතපරිකම්මාය ලෙඛාය චිත්තං. ඵලිතන්තරන්ති විවරං. දිස්වාති දූරතො දිස්වා. සමානරූපසද්දසමුදාචාරන්ති සදිසරූපසණ්ඨානසරප්පයොගං.

ආරම්මණවසෙනාති ‘‘මම චක්ඛු සොභනං, මම කායො ථිරො, මම පරික්ඛාරා සුන්දරා’’ති එවං ආරම්මණකරණවසෙන. කරජරූපසමඞ්ගිකාලොති අත්තනො අත්තභාවරූපෙන චෙව ආරම්මණරූපෙන ච සමන්නාගතකාලො. තම්පීති කසිණරූපස්සපි. සාමිඅත්ථෙ හි ඉදං උපයොගවචනං. භයසන්තාසඅදස්සනකාමතා විය සමතික්කමිතුකාමතාති යොජනා. ඉදඤ්ච යථාවුත්තානං නිබ්බිදාවිරාගනිරොධානං සාධාරණවචනං. තෙ හි තයො අපෙක්ඛිත්වා භයසන්තාසඅදස්සනකාමතා වුත්තා. එකො කිර සුනඛො වනෙ සූකරෙන පහටමත්තො පලාතො, සො අරූපදස්සනවෙලාය භත්තපචනඋක්ඛලිං දූරතො දිස්වා සූකරසඤ්ඤාය භීතො උත්තසන්තො පලායි, පිසාචභීරුකො පුරිසො රත්තිභාගෙ අපරිචිතෙ දෙසෙ මත්ථකච්ඡින්නං තාලක්ඛන්ධං දිස්වා පිසාචසඤ්ඤාය භීතො උත්තසන්තො මුච්ඡිතො පපති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සූකරා…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති.

276. එවන්ති යථාවුත්තං ඔපම්මත්ථං නිගමෙන්තො ආහ. සොති යොගාවචරො. තස්මිං ඣානෙ ආදීනවං පස්සතීති සම්බන්ධො. රූපන්ති කසිණරූපං. සන්තවිමොක්ඛතොති අරූපජ්ඣානතො. තානි හි ‘‘යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.72; 10.9) සන්තවිමොක්ඛාති ආගතා. සන්තතාසිද්ධි චස්ස අනුස්සුතිතො දට්ඨබ්බා. යථෙවාති එව-කාරෙන යෙන පකාරෙන එතං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං දුවඞ්ගිකං, එවං ආරුප්පානිපීති උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාවසෙන දුවඞ්ගිකත්තං දස්සෙති, න තතියජ්ඣානෙ විය දුවඞ්ගිකතාමත්තං. නනු චෙත්ථාපි දුවඞ්ගිකතාමත්තමෙව භූමිභෙදතොති? නායං දොසො උපමොපමෙය්යභාවස්ස භින්නාධිකරණතො.

තත්ථාති තස්මිං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙ. නිකන්තින්ති අපෙක්ඛං. පරියාදායාති ආදීනවදස්සනෙන තස්මිං ඣානෙ ඛෙපෙත්වා, අනපෙක්ඛො හුත්වාති අත්ථො. සන්තතො මනසිකරණෙනෙව පණීතතො, සුඛුමතො ච මනසිකාරො සිද්ධො හොතීති ආහ ‘‘සන්තතො අනන්තතො මනසි කරිත්වා’’ති. පත්ථරිත්වාති පගෙව වඩ්ඪිතං, තදා වඩ්ඪනවසෙන වා පත්ථරිත්වා. තෙනාති කසිණරූපෙන. උග්ඝාටෙති කසිණන්ති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානස්ස ආරම්මණභූතං පථවීකසිණාදිකසිණරූපං අපනෙති. උග්ඝාටනවිධිං පන දස්සෙන්තො ‘‘උග්ඝාටෙන්තො හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සංවෙල්ලෙතීති පටිසංහරති. අඤ්ඤදත්ථූති එකංසෙන. නෙව උබ්බට්ටතීති නෙව උට්ඨහති. න විවට්ටතීති න විනිවට්ටති. ඉමස්සාති ඉමස්ස කසිණරූපස්ස. අමනසිකාරන්ති මනසි අකරණං අචින්තනං. මනසිකාරඤ්ච පටිච්චාති ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති භාවනාමනසිකාරඤ්ච නිස්සාය. ඉදං වුත්තං හොති – රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානස්ස ආරම්මණභූතං කසිණරූපං න සබ්බෙන සබ්බං මනසි කරොතො, තෙන ච ඵුට්ඨොකාසං ‘‘ආකාසො ආකාසො’’ති මනසි කරොතො යදා තං භාවනානුභාවෙන ආකාසං හුත්වා උපට්ඨාති, තදා සො කසිණං උග්ඝාටෙති නාම, තඤ්ච තෙන උග්ඝාටිතං නාම හොතීති. තෙනාහ ‘‘කසිණුග්ඝාටිමාකාසමත්තං පඤ්ඤායතී’’ති. සබ්බමෙතන්ති තිවිධම්පෙතං එකමෙව පරියායභාවතො.

‘‘නීවරණානි වික්ඛම්භන්තී’’ති කස්මා වුත්තං? නනු රූපාවචරපඨමජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව නීවරණානි වික්ඛම්භිතානි, තතො පට්ඨාය චස්ස න නෙසං පරියුට්ඨානං. යදි සියා, ඣානතො පරිහායෙය්ය? යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘අත්ථෙව සුඛුමානි අරූපජ්ඣානවික්ඛම්භනෙය්යානි නීවරණානි, තානි සන්ධායෙතං වුත්ත’’න්ති, තං තෙසං මතිමත්තං. න හි මහග්ගතකුසලෙසු ලොකුත්තරකුසලෙසු විය ඔධිසො පහානං නාම අත්ථි. යො පන රූපාවචරෙහි ආරුප්පානං උළාරඵලතාදිවිසෙසො, සො භාවනාවිසෙසෙන සන්තතරපණීතතරභාවෙන තෙසුයෙව පුරිමපුරිමෙහි පච්ඡිමපච්ඡිමානං වියාති දට්ඨබ්බං. ‘‘වික්ඛම්භන්තී’’ති පන වචනං වණ්ණභණනවසෙන වුත්තං. තථා හි අඤ්ඤත්ථාපි හෙට්ඨා පහීනානං උපරි පහානං වුච්චති. යෙ පන ‘‘සබ්බෙ කුසලා ධම්මා සබ්බෙසං අකුසලානං පටිපක්ඛාති කත්වා එවං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තෙහි දුතියජ්ඣානූපචාරාදීසු නීවරණවික්ඛම්භනාවචනස්ස කාරණං වත්තබ්බං. සති සන්තිට්ඨතීති ආකාසනිමිත්තාරම්මණා සති සම්මා සූපට්ඨිතා හුත්වා තිට්ඨති. සතිසීසෙන චෙත්ථ උපචාරජ්ඣානානුගුණානං සද්ධාපඤ්චමානං සකිච්චයොගං දස්සෙති. උපචාරෙනාති උපචාරජ්ඣානෙන. ඉධාපීති රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං සන්ධාය සම්පිණ්ඩනං. තං හි උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයුත්තං. සෙසන්ති ‘‘සෙසානි කාමාවචරානී’’තිආදි. යං ඉධ වත්තබ්බමවුත්තං, තං පන පථවීකසිණනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.51 ආදයො) වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බන්ති ආහ ‘‘පථවීකසිණෙ වුත්තනයමෙවා’’ති.

එවං යං තත්ථ අවිසිට්ඨං, තං අතිදිසිත්වා ඉදානි විසිට්ඨං දස්සෙතුං ‘‘අයං පන විසෙසො’’තිආදිමාහ. යානප්පුතොළි කුම්භිමුඛාදීනන්ති ඔගුණ්ඨනසිවිකාදියානානං මුඛං යානමුඛං, පුතොළියා ඛුද්දකද්වාරස්ස මුඛං පුතොළිමුඛං, කුම්භිමුඛන්ති පච්චෙකං මුඛ-සද්දො සම්බන්ධිතබ්බො. ආකාසංයෙව යානමුඛාදිපරිච්ඡින්නං. පරිකම්මමනසිකාරෙනාති පරිකම්මභූතෙන මනසිකාරෙන උපචාරජ්ඣානෙන. පරිකම්මං අනුලොමං උපචාරොති ච අනත්ථන්තරඤ්හෙතං. පෙක්ඛමානො අරූපාවචරජ්ඣානචක්ඛුනා.

277. සබ්බාකාරෙනාති රූපනිමිත්තං දණ්ඩාදානසම්භවදස්සනාදිනා සබ්බෙන රූපධම්මෙසු, පථවීකසිණාදිරූපනිමිත්තෙසු, තදාරම්මණජ්ඣානෙසු ච දොසදස්සනාකාරෙන, තෙසු එව වා රූපාදීසු නිකන්තිප්පහානඅනාවජ්ජිතුකාමතාදිනා. රූපජ්ඣානම්පි රූපන්ති වුච්චති උත්තරපදලොපෙන ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 160; විභ. 625) යථා රූපභවො රූපං. රූපීති හි රූපජ්ඣානලාභීති අත්ථො. ආරම්මණම්පි කසිණරූපං රූපන්ති වුච්චති පුරිමපදලොපෙන යථා ‘‘දෙවදත්තො දත්තො’’ති. රූපානි පස්සතීති කසිණරූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සතීති අත්ථො. තස්මාති යස්මා උත්තරපදලොපෙන, පුරිමපදලොපෙන ච යථාක්කමං රූපජ්ඣානකසිණරූපෙසු රූපවොහාරො දිස්සති, තස්මා. රූපෙ රූපජ්ඣානෙ තංසහගතා සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. තදාරම්මණස්ස චාති ච-සද්දෙන යථාවුත්තං රූපාවචරජ්ඣානං සම්පිණ්ඩෙති, තෙන පාළියං ‘‘රූපසඤ්ඤාන’’න්ති සරූපෙකසෙසෙන නිද්දෙසො කතොති දස්සෙති. විරාගාති ජිගුච්ඡනතො. නිරොධාති තප්පටිබන්ධඡන්දරාගවික්ඛම්භනෙන නිරොධනතො. වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කිං වුත්තං හොතී’’තිආදි වුත්තං. තස්ස සබ්බාකාරෙන විරාගා අනවසෙසානං නිරොධාති එවං වා එත්ථ යොජනා කාතබ්බා.

‘‘ආරම්මණෙ අවිරත්තස්ස සඤ්ඤාසමතික්කමො න හොතී’’ති ඉදං යස්මා ඉමානි ඣානානි ආරම්මණාතික්කමෙන පත්තබ්බානි, න අඞ්ගාතික්කමෙනාති කත්වා වුත්තං. යස්මා පනෙත්ථ සඤ්ඤාසමතික්කමො ආරම්මණසමතික්කමෙන විනා න හොති, තස්මා ‘‘සමතික්කන්තාසු ච සඤ්ඤාසු ආරම්මණං සමතික්කන්තමෙව හොතී’’ති ආහ. අවත්වා වුත්තොති සම්බන්ධො. සමාපන්නස්සාතිආදීසු කුසලසඤ්ඤාවසෙන සමාපන්නග්ගහණං, විපාකසඤ්ඤාවසෙන උපපන්නග්ගහණං, කිරියාසඤ්ඤාවසෙන දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරග්ගහණං. අරහතො හි ඣානානි විසෙසතො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො. යදි සඤ්ඤාසමතික්කමස්ස අනුනිප්ඵාදිආරම්මණසමතික්කමො විභඞ්ගෙ ච අවුත්තො, අථ කස්මා ඉධ ගහිතොති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. ආරම්මණසමතික්කමවසෙනාපි අයමත්ථවණ්ණනා කතා, ‘‘තදාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචන’’න්තිආදිනා විභඞ්ගෙ විය සඤ්ඤාසමතික්කමමෙව අවත්වාති අධිප්පායො.

278. පටිඝාතෙනාති පටිහනනෙන විසයීවිසයසමොධානෙන. අත්ථඞ්ගමාතිආදීසු පුරිමං පුරිමං පච්ඡිමස්ස පච්ඡිමස්ස අත්ථවචනං, තස්මා පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමො ඣානසමඞ්ගිකාලෙ අනුප්පත්තීති තස්ස ඉධෙව ගහණෙ කාරණං අනුයොගමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘කාමඤ්චෙතා’’තිආදි වුත්තං. උස්සාහජනනත්ථං පටිපජ්ජනකානං. එතාසං පටිඝසඤ්ඤානං. එත්ථ පඨමාරුප්පකථායං. වචනං අත්ථඞ්ගමවසෙන.

කිං වා පසංසාකිත්තනෙන, පටිඝසඤ්ඤානං පන අත්ථඞ්ගමො ඉධෙව වත්තබ්බත්තා වුත්තොති දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සභාවධම්මස්ස අභාවො නාම පටිපක්ඛෙන පහීනතාය වා පච්චයාභාවෙන වා. තෙසු රූපජ්ඣානසමඞ්ගිනො පටිඝසඤ්ඤානං අභාවො පච්චයාභාවමත්තෙන, න පටිපක්ඛාධිගමෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. තත්ථ තාති පටිඝසඤ්ඤා . රූපාවචරන්ති රූපාවචරජ්ඣානං. සමාපන්නස්සාති සමාපජ්ජිත්වා විහරන්තස්ස. කිඤ්චාපි න සන්තීති යොජනා. න පහීනත්තා න සන්තීති න තදා පටිඝසඤ්ඤා පහීනභාවෙන න සන්ති නාම. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘න හි රූපවිරාගාය රූපාවචරභාවනා සංවත්තතී’’ති. නනු ච පටිඝසඤ්ඤාපි අරූපධම්මා එවාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘රූපායත්තා ච එතාසං පවත්තී’’ති. අයං පන භාවනාති අරූපභාවනමාහ. ධාරෙතුන්ති අවධාරෙතුං. ඉධාති අරූපජ්ඣානෙ. ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවචනාදීහි ආනෙඤ්ජතා. ‘‘යෙ තෙ සන්තා විමොක්ඛා අතික්කම්ම රූපෙ ආරුප්පා’’තිආදිනා (අ. නි. 8.72; 10.9) සන්තවිමොක්ඛතා ච වුත්තා.

279. දොසදස්සනපුබ්බකපටිපක්ඛභාවනාවසෙන පටිඝසඤ්ඤානං සුප්පහීනත්තා මහතාපි සද්දෙන අරූපසමාපත්තිතො න වුට්ඨාති. තථා පන න සුප්පහීනත්තා සබ්බරූපාවචරසමාපත්තිතො වුට්ඨානං සියා, පඨමජ්ඣානං පන අප්පකම්පි සද්දං න සහතීති තං සමාපන්නස්ස සද්දො කණ්ටකොති වුත්තං. ආරුප්පභාවනාය අභාවෙ චුතිතො උද්ධං උප්පත්තිරහානං රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානං යාව අත්තනො විපාකප්පවත්ති, තාව අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන සමතික්කමො, අත්ථඞ්ගමො ච වුත්තො. නානත්තසඤ්ඤාසු පන යා තස්මිං භවෙ න උප්පජ්ජන්ති එකන්තරූපනිස්සිතා, තා අනොකාසතාය න උප්පජ්ජන්ති, න ආරුප්පභාවනාය නිවාරිතත්තා, අනිවාරිතත්තා ච කාචි උප්පජ්ජන්ති. තස්මා තාසං අමනසිකාරො අනාවජ්ජනං අපච්චවෙක්ඛණං, ජවනපටිපාදකෙන වා භවඞ්ගමනස්ස අන්තො අකරණං අප්පවෙසනං වුත්තං.

තෙන ච නානත්තසඤ්ඤාමනසිකාරහෙතූනං රූපානං සමතික්කමා සමාධිස්ස ථිරභාවං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛෙපතො’’තිආදි වුත්තං. අපිච ඉමෙහි තීහි පදෙහි ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා වණ්ණො කථිතො සොතූනං උස්සාහජනනත්ථං, පලොභනත්ථඤ්ච. යෙ හි අකුසලා එවංගාහිනො ‘‘සබ්බස්සාදරහිතෙ ආකාසෙ පවත්තිතසඤ්ඤාය කො ආනිසංසො’’ති, තෙ තතො මිච්ඡාගාහතො නිවත්තෙතුං තීහි පදෙහි ඣානස්ස ආනිසංසො කථිතො. තං හි සුත්වා තෙසං එවං භවිස්සති ‘‘එවං සන්තා කිරායං සමාපත්ති එවං පණීතා, හන්දස්සා නිබ්බත්තනත්ථං උස්සාහං කරිස්සාමී’’ති.

280. අස්සාති ආකාසස්ස. උප්පාදො එව අන්තො උප්පාදන්තො, තථා වයන්තො. සභාවධම්මො හි අහුත්වා සම්භවතො, හුත්වා ච විනස්සනතො උදයවයපරිච්ඡින්නො. ආකාසො පන අසභාවධම්මත්තා තදුභයාභාවතො අනන්තො වුත්තො. අජටාකාසපරිච්ඡින්නාකාසානං ඉධ අනධිප්පෙතත්තා ‘‘ආකාසොති කසිණුග්ඝාටිමාකාසො වුච්චතී’’ති ආහ. කසිණං උග්ඝාටීයති එතෙනාති කසිණුග්ඝාටො, තදෙව කසිණුග්ඝාටිමං. මනසිකාරවසෙනාපීති රූපවිවෙකමත්තග්ගහණෙන පරිච්ඡෙදස්ස අග්ගහණතො අනන්තඵරණාකාරෙන පවත්තපරිකම්මමනසිකාරවසෙනාපි. අනන්තං ඵරතීති අග්ගහිතපරිච්ඡෙදතාය අනන්තං කත්වා පරිකම්මසම්ඵස්සපුබ්බකෙන ඣානසම්ඵස්සෙන ඵුසති. යථා භිසග්ගමෙව භෙසජ්ජං, එවං ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං සංයොගපරස්ස ත-කාරස්ස ච-කාරං කත්වා. ඣානස්ස පවත්තිට්ඨානභාවතො ආරම්මණං අධිට්ඨානට්ඨෙන ‘‘ආයතනමස්සා’’ති වුත්තං, අධිට්ඨානට්ඨෙ ආයතන-සද්දස්ස දස්සනතො. කාරණාකරසඤ්ජාතිදෙසනිවාසත්ථෙපි ආයතන-සද්දො ඉධ යුජ්ජතෙව.

විඤ්ඤාණඤ්චායතනකථාවණ්ණනා

281. චිණ්ණො චරිතො පගුණිකතො ආවජ්ජනාදිලක්ඛණො වසීභාවො එතෙනාති චිණ්ණවසීභාවො, තෙන චිණ්ණවසීභාවෙන. රූපාවචරසඤ්ඤං අනතික්කමිත්වා අනධිගන්තබ්බතො, තංසහගතසඤ්ඤාමනසිකාරසමුදාචාරස්ස හානභාගියභාවාවහතො, තංසමතික්කමෙනෙව තදඤ්ඤෙසං සමතික්කමිතබ්බානං සමතික්කමසිද්ධිතො ච වුත්තං ‘‘ආසන්නරූපාවචරජ්ඣානපච්චත්ථිකා’’ති. වීථිපටිපන්නාය භාවනාය උපරූපරිවිසෙසාවහභාවතො, පණීතභාවසිද්ධිතො ච පඨමාරුප්පතො දුතියාරුප්පං සන්තතරසභාවන්ති ආහ ‘‘නො ච විඤ්ඤාණඤ්චායතනමිව සන්තා’’ති වක්ඛති හි ‘‘සුප්පණීතතරා හොන්ති, පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඉධා’’ති (විසුද්ධි. 1.290). අනන්තං අනන්තන්ති කෙවලං ‘‘අනන්තං අනන්ත’’න්ති න මනසි කාතබ්බං න භාවෙතබ්බං, ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණං, අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති පන මනසි කාතබ්බං, ‘‘විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණ’’න්ති වා.

තස්මිං නිමිත්තෙති තස්මිං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණසඞ්ඛාතෙ විඤ්ඤාණනිමිත්තෙ. චිත්තං චාරෙන්තස්සාති භාවනාචිත්තං පවත්තෙන්තස්ස. ආකාසඵුටෙ විඤ්ඤාණෙති කසිණුග්ඝාටිමාකාසං ඵරිත්වා පවත්තෙ පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ ආරම්මණභූතෙ. අප්පෙතීති අප්පනාවසෙන පවත්තති. සභාවධම්මෙපි ආරම්මණසමතික්කමභාවනාභාවතො ඉදං අප්පනාප්පත්තං හොති චතුත්ථාරුප්පං විය. අප්පනානයො පනෙත්ථ වුත්තනයෙනෙවාති එත්ථ දුතියාරුප්පජ්ඣානෙ පුරිමභාගෙ තීණි, චත්තාරි වා ජවනානි කාමාවචරානි උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයුත්තානෙව හොන්ති. ‘‘චතුත්ථං පඤ්චමං වා අරූපාවචර’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.276) පඨමාරුප්පජ්ඣානෙ වුත්තෙන නයෙන, අථ වා අප්පනානයොති සභාවධම්මෙපි ආරම්මණෙ ඣානස්ස අප්පනානයො ආරම්මණාතික්කමභාවනාවසෙන ආරුප්පං අප්පනං පාපුණාති, ‘‘අප්පනාප්පත්තස්සෙව හි ඣානස්ස ආරම්මණසමතික්කමනමත්තං තත්ථ හොතී’’ති මරණානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.177) වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

282. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන පඨමාරුප්පෙ ‘‘ආසන්නරූපජ්ඣානපච්චත්ථිකතා, අසන්තසභාවතා’’ති එවමාදිනා සබ්බෙන දොසදස්සනාකාරෙන, තත්ථ වා නිකන්තිපහානඅනාවජ්ජිතුකාමතාදිආකාරෙන, සබ්බං වා කුසලවිපාකකිරියාභෙදතො අනවසෙසන්ති අත්ථො. ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙන ඤාතුං සක්කාති ආහ ‘‘සබ්බසොති ඉදං වුත්තනයමෙවා’’ති. ඣානස්ස ආකාසානඤ්චායතනතා බාහිරත්ථසමාසවසෙන හෙට්ඨා වුත්තාති ආහ ‘‘පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ඣානම්පි ආකාසානඤ්චායතන’’න්ති . ආරම්මණස්ස පන සමානාධිකරණසමාසවසෙනාති සන්දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණම්පී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘පුරිමනයෙනෙවා’’ති ඉදං ‘‘නාස්ස අන්තො’’තිආදිනා වුත්තපදසිද්ධිං සන්ධාය වුත්තං. යථා අධිට්ඨානට්ඨෙන, එවං සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙනපි ආයතන-සද්දෙන ඉධ අත්ථො යුජ්ජතීති දස්සෙතුං ‘‘තථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඤ්ජායති එත්ථාති සඤ්ජාති, සඤ්ජාති එව දෙසො සඤ්ජාතිදෙසො. ඣානං අප්පවත්තිකරණෙන. ආරම්මණං අමනසිකරණෙන. උභයම්පි වා උභයතා යොජෙතබ්බා. ඣානස්සපි හි අනාවජ්ජනං, ජවනපටිපාදකෙන වා භවඞ්ගමනස්ස අන්තො අකරණං අමනසිකරණං, ආරම්මණස්ස ච ආරම්මණකරණවසෙන අප්පවත්තනං අප්පවත්තිකරණන්ති අත්ථස්ස සම්භවතො එකජ්ඣං කත්වා සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, එකසෙසනයෙන වා.

පුබ්බෙ අනන්තස්ස ආකාසස්ස ආරම්මණකරණවසෙන පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං අත්තනො ඵරණාකාරෙනෙව ‘‘අනන්ත’’න්ති මනසි කාතබ්බත්තා ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති වුත්තන්ති පුන ‘‘මනසිකාරවසෙන වා අනන්ත’’න්ති වුත්තං, සබ්බසො මනසිකරණවසෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අනවසෙසතො මනසි කරොන්තො ‘අනන්ත’න්ති මනසි කරොතී’’ති. ඣානවිභඞ්ගෙපි අයමෙවත්ථො වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘යං පන විභඞ්ගෙ වුත්ත’’න්තිආදිමාහ. තස්සා පාළියා එවං වා අත්ථො වෙදිතබ්බො – තංයෙව ආකාසං ඵුටං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණඤ්චායතනවිඤ්ඤාණෙන මනසි කරොතීති. අයං පනත්ථො යුත්තො විය දිස්සති, තංයෙව ආකාසං විඤ්ඤාණෙන ඵුටං තෙන ගහිතාකාරං මනසි කරොති. එවං තං විඤ්ඤාණං අනන්තං ඵරතීති. යං හි ආකාසං පඨමාරුප්පසමඞ්ගී විඤ්ඤාණෙන අනන්තං ඵරති, තං ඵරණාකාරසහිතමෙව විඤ්ඤාණං මනසි කරොන්තො දුතියාරුප්පසමඞ්ගී අනන්තං ඵරතීති වුච්චති.

මනසිකාරවසෙන අනන්තඵරණාකාරෙන ඉධ අනන්තතා, න ආකාසස්ස විය උප්පාදන්තාදිඅභාවෙනාති ‘‘නාස්ස අන්තොති අනන්ත’’න්ති එත්තකමෙවාහ. ‘‘රුළ්හීසද්දො’’ති ඉමිනා ‘‘විඤ්ඤාණානඤ්ච’’න්ති එතස්ස පදස්ස අත්ථෙ විඤ්ඤාණඤ්ච-සද්දො නිරුළ්හොති දස්සෙති, යථාවුත්තං වා විඤ්ඤාණං දුතියාරුප්පජ්ඣානෙන අඤ්චීයති වුත්තාකාරෙන ආලම්බීයතීති විඤ්ඤාණඤ්චන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසං වුත්තත්ථමෙවාති ආහ ‘‘සෙසං පුරිමසදිසමෙවා’’ති.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකථාවණ්ණනා

283. තතියාරුප්පකම්මට්ඨානෙ යං හෙට්ඨා වුත්තසදිසං, තං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං, අපුබ්බමෙව වණ්ණයිස්සාම. තත්ථ තස්සෙවාති යං ආරබ්භ විඤ්ඤාණඤ්චායතනං පවත්තං, තස්සෙව. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණස්සා’’ති. එතෙන තතො අඤ්ඤං තතියාරුප්පජ්ඣානස්ස ආරම්මණං නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘ආරම්මණභූතස්සා’’ති ඉමිනා තස්ස අනාරම්මණභූතං දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණං නිවත්තෙති. අභාවොති නත්ථිතා. සුඤ්ඤතාති රිත්තතා. විවිත්තාකාරොති විවෙකො. තීහි පදෙහි පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස අපගමමෙව වදති. ‘‘මනසි කාතබ්බො’’ති වත්වා මනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘තං විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අමනසිකරිත්වාති සබ්බෙන සබ්බං මනසි අකත්වා අචින්තෙත්වා. වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන තීසු පකාරෙසු එකෙනපි අත්ථසිද්ධීති දස්සෙති.

තස්මිං නිමිත්තෙති තස්මිං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස අභාවසඞ්ඛාතෙ ඣානුප්පත්තිනිමිත්තෙ. ආකාසෙ ඵුටෙති ආකාසං ඵරිත්වා පවත්තෙ. ‘‘ආකාසඵුටෙ’’ති වා පාඨො. සුඤ්ඤවිවිත්තනත්ථිභාවෙති සුඤ්ඤභාවෙ, විවිත්තභාවෙ, නත්ථිභාවෙ චාති යෙන ආකාරෙන භාවිතං, තස්ස ගහණත්ථං වුත්තං. අථ වා සුඤ්ඤවිවිත්තනත්ථිභාවෙති සුඤ්ඤවිවිත්තතාසඞ්ඛාතෙ නත්ථිභාවෙ, තෙන විනාසාභාවමෙව දස්සෙති, න පුරෙ අභාවාදිකෙ.

තස්මිං හි අප්පනාචිත්තෙති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනජ්ඣානසම්පයුත්තෙ අප්පනාවසෙන පවත්තෙ චිත්තෙ, තස්මිං වා පඨමාරුප්පස්ස අපගමසඞ්ඛාතෙ නත්ථිභාවෙ යථාවුත්තෙ අප්පනාචිත්තෙ උප්පන්නෙ. සො භික්ඛු අභාවමෙව පස්සන්තො විහරතීති සම්බන්ධො. පුරිසො කත්ථචි ගන්ත්වා ආගන්ත්වා සුඤ්ඤමෙව පස්සති, නත්ථිභාවමෙව පස්සතීති යොජනා. තං ඨානන්ති තං සන්නිපාතට්ඨානං. ‘‘පරිකම්මමනසිකාරෙන අන්තරහිතෙ’’ති ඉමිනා ආරම්මණකරණාභාවෙන තස්ස අන්තරධානං න නට්ඨත්තාති දස්සෙති. තත්රිදං ඔපම්මසංසන්දනං – යථා සො පුරිසො තත්ථ සන්නිපතිතං භික්ඛුසඞ්ඝං දිස්වා ගතො, තතො සබ්බෙසු භික්ඛූසු කෙනචිදෙව කරණීයෙන අපගතෙසු ආගන්ත්වා තං ඨානං භික්ඛූහි සුඤ්ඤමෙව පස්සති, න භික්ඛූනං තතොපි අපගතකාරණං, එවමයං යොගාවචරො පුබ්බෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනජ්ඣානචක්ඛුනා පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං දිස්වා පච්ඡා නත්ථීති පරිකම්මමනසිකාරෙන තස්මිං අපගතෙ තතියාරුප්පජ්ඣානචක්ඛුනා තස්ස නත්ථිභාවමෙව පස්සන්තො විහරති, න තස්ස අපගමනකාරණං වීමංසති ඣානස්ස තාදිසාභොගාභාවතොති. සබ්බසො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්මාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

284. නත්ථිතා පරියායාසුඤ්ඤවිවිත්තභාවාති ‘‘නත්ථී’’ති පදස්ස අත්ථං වදන්තෙන සුඤ්ඤවිවිත්තපදානිපි ගහිතානි. ආමෙඩිතවචනං පන භාවනාකාරදස්සනං. විභඞ්ගෙපි ඉමස්ස පදස්ස අයමෙවත්ථො වුත්තොති දස්සෙතුං ‘‘යම්පි විභඞ්ගෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණං අභාවෙතීති යං පුබ්බෙ ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණ’’න්ති මනසි කතං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං, තංයෙවාති අත්ථො . තංයෙව හි ආරම්මණභූතං පඨමෙන විය රූපනිමිත්තං තතියෙනාරුප්පෙනාභාවෙතීති. ඛයතො සම්මසනන්ති භඞ්ගානුපස්සනමාහ. සා හි සඞ්ඛතධම්මානං භඞ්ගාභාවමෙව පස්සන්තී ‘‘විඤ්ඤාණම්පි අභාවෙතී’’තිආදිනා වත්තබ්බතං ලභතීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘ඛයතො සම්මසනං විය වුත්ත’’න්ති. අස්සාති පාඨස්ස. පුන අස්සාති විඤ්ඤාණස්ස. අභාවෙතීති අභාවං කරොති. යථා ඤාණස්ස න උපතිට්ඨති, එවං කරොති අමනසිකරණතො. තතො එව විභාවෙති විගතභාවං කරොති, විනාසෙති වා යථා න දිස්සති, තථා කරණතො. තෙනෙව අන්තරධාපෙති තිරොභාවං ගමෙති. න අඤ්ඤථාති ඉමිස්සා පාළියා එවමත්ථො, න ඉතො අඤ්ඤථා අයුජ්ජමානකත්තාති අධිප්පායො.

අස්සාති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණාභාවස්ස. කිඤ්චනන්ති කිඤ්චිපි. සභාවධම්මස්ස අප්පාවසෙසතා නාම භඞ්ගො එව සියාති ආහ ‘‘භඞ්ගමත්තම්පි අස්ස අවසිට්ඨං නත්ථී’’ති. සති හි භඞ්ගමත්තෙපි තස්ස සකිඤ්චනතා සියා. අකිඤ්චනන්ති ච විඤ්ඤාණස්ස කිඤ්චි පකාරං අග්ගහෙත්වා සබ්බෙන සබ්බං විභාවනමාහ. සෙසං වුත්තනයමෙව.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකථාවණ්ණනා

285. නො ච සන්තාති යථා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්ති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තියා සවිසෙසා සන්තා, එවමයං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්ති නො ච සන්තා තදභාවතො. යා අයං ඛන්ධෙසු පච්චයයාපනීයතාය, රොගමූලතාය ච රොගසරික්ඛතා, දුක්ඛතාසූලයොගාදිනා ගණ්ඩසරික්ඛතා, පීළාජනනාදිනා සල්ලසරික්ඛතා ච, සා සඤ්ඤාය සති හොති, නාසතීති වුත්තං ‘‘සඤ්ඤා රොගො, සඤ්ඤා ගණ්ඩො, සඤ්ඤා සල්ල’’න්ති. සා චෙත්ථ පටුකිච්චා පඤ්චවොකාරභවතො ඔළාරිකසඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. න කෙවලං සඤ්ඤා එව, අථ ඛො වෙදනාචෙතනාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සඤ්ඤාසීසෙන පන නිද්දෙසො කතො. එතං සන්තන්ති එතං අසන්තභාවකරරොගාදිසරික්ඛසඤ්ඤාවිරහතො සන්තං. තතො එව පණීතං. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා’’ති ? තදපදෙසෙන තංසම්පයුත්තජ්ඣානමාහ ‘‘ආදීනව’’න්ති. එත්ථ රොගාදිසරික්ඛසඤ්ඤාදිසබ්භාවොපි ආදීනවො දට්ඨබ්බො, න ආසන්නවිඤ්ඤාණඤ්චායතනපච්චත්ථිකතාව. උපරීති චතුත්ථාරුප්පෙ. සා වාති සා එව. වත්තිතාති පවත්තිතා නිබ්බත්තිතා වළඤ්ජිතා.

තස්මිං නිමිත්තෙති තස්මිං තතියාරුප්පසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙ ඣානනිමිත්තෙ. මානසන්ති චිත්තං ‘‘මනො එව මානස’’න්ති කත්වා, භාවනාමනසිකාරං වා. තං හි මනසි භවන්ති මානසන්ති වුච්චති. ඣානසම්පයුත්තධම්මානම්පි ඣානානුගුණතාය සමාපත්තිපරියායො ලබ්භතීති ආහ ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිසඞ්ඛාතෙසු චතූසු ඛන්ධෙසූ’’ති, ආරම්මණභූතෙසූති අධිප්පායො.

286. යථාවුත්තං ආකිඤ්චඤ්ඤං ආරම්මණපච්චයභාවතො ආයතනං කාරණමස්සාති ඣානං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, ආකිඤ්චඤ්ඤමෙව ආරම්මණපච්චයභූතං ඣානස්ස කාරණන්ති ආරම්මණං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති එවං වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසමෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

යාය සඤ්ඤාය භාවතොති යාදිසාය සඤ්ඤාය අත්ථිභාවෙන. යා හි සා පටුසඤ්ඤාකිච්චස්ස අභාවතො සඤ්ඤාතිපි න වත්තබ්බා, සඤ්ඤාසභාවානාතිවත්තනතො අසඤ්ඤාතිපි න වත්තබ්බා, තස්සා විජ්ජමානත්තාති අත්ථො. තන්ති තං ඣානං. තං තාව දස්සෙතුන්ති එත්ථ තන්ති තං සසාපටිපදං, යථාවුත්තසඤ්ඤං, තස්සා ච අධිගමුපායන්ති අත්ථො. නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීති හි පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ධම්මං උද්ධරන්තෙන සඤ්ඤාවන්තමුඛෙන සඤ්ඤා උද්ධටා, අඤ්ඤථා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති උද්ධරිතබ්බං සියා. සා පන පටිපදා යත්ථ පවත්තති, යථා ච පවත්තති, තං දස්සෙතුං ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙතී’’ති වුත්තං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං හි චතුත්ථාරුප්පභාවනාය පවත්තිට්ඨානං, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්ති පවත්තිආකාරොති. යත්ර හි නාමාති යා නාම. නත්ථිභාවම්පීති විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතම්පි, එවං සුඛුමම්පීති අධිප්පායො. සන්තාරම්මණතායාති සන්තං ආරම්මණං එතිස්සාති සන්තාරම්මණා, තබ්භාවො සන්තාරම්මණතා, තාය, න ඣානසන්තතාය. න හි තතියාරුප්පසමාපත්ති චතුත්ථාරුප්පජ්ඣානතො සන්තා.

චොදකො ‘‘යං සන්තතො මනසි කරොති, න තත්ථ ආදීනවදස්සනං භවෙය්ය. අසති ච ආදීනවදස්සනෙ සමතික්කමො එව න සියා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘සන්තතො චෙ මනසි කරොති, කථං සමතික්කමොහොතී’’ති ආහ. ඉතරො ‘‘අසමාපජ්ජිතුකාමතායා’’ති පරිහාරමාහ, තෙන ආදීනවදස්සනම්පි අත්ථෙවාති දස්සෙති. සො හීතිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති. තත්ථ යස්මිං ඣානෙ අභිරති, තත්ථ ආවජ්ජනසමාපජ්ජනාදිපටිපත්තියා භවිතබ්බං. සා පනස්ස තතියාරුප්පෙ සබ්බසො නත්ථි, කෙවලං අඤ්ඤාභාවතො ආරම්මණකරණමත්තමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදිමාහ.

සමතික්කමිත්වාව ගච්ඡතීති තෙසං සිප්පීනං ජීවිකං තිණායපි අමඤ්ඤමානො තෙ වීතිවත්තතියෙව. සොති යොගාවචරො. තන්ති තතියාරුප්පසමාපත්තිං. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘සන්තා වතායං සමාපත්තී’’තිආදිනා වුත්තෙන නයෙන සන්තතො මනසි කරොන්තො. තන්ති යාය නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී නාම හොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙතීති වුච්චති, තං සඤ්ඤං පාපුණාතීති යොජනා. සඤ්ඤාසීසෙන හි දෙසනා. පරමසුඛුමන්ති උක්කංසගතසුඛුමභාවං. සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තින්ති උක්කංසගතසුඛුමතාය සඞ්ඛාරානං සෙසතාමත්තං සමාපත්තිං. තෙනාහ ‘‘අච්චන්තසුඛුමභාවප්පත්තසඞ්ඛාර’’න්ති. අන්තමතිච්ච අච්චන්තං. යතො සුඛුමතමං නාම නත්ථි, තථාපරමුක්කංසගතසුඛුමසඞ්ඛාරන්ති අත්ථො. පඨමජ්ඣානූපචාරතො පට්ඨාය හි තච්ඡන්තියා විය පවත්තමානාය භාවනාය අනුක්කමෙන සඞ්ඛාරා තත්ථ අන්තිමකොට්ඨාසතං පාපිතා, තතො පරං නිරොධො එව, න සඞ්ඛාරප්පවත්තීති. තෙන වුච්චති ‘‘සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තී’’ති.

287. යං තං චතුක්ඛන්ධං. අත්ථතොති කුසලාදිවිසෙසවිසිට්ඨපරමත්ථතො. විසෙසතො අධිපඤ්ඤාසික්ඛාය අධිට්ඨානභූතං ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ඉධ සමාපන්නස්ස චිත්තචෙතසිකා ධම්මා අධිප්පෙතා’’ති. ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවතොති යදිපි චතුත්ථාරුප්පවිපාකසඤ්ඤාය චතුත්ථාරුප්පකුසලසඤ්ඤා ඔළාරිකා, තථා විපස්සනාමග්ගඵලසඤ්ඤාහි, තථාපි ඔළාරිකසුඛුමතා නාම උපාදායුපාදාය ගහෙතබ්බාති පඤ්චවොකාරභවපරියාපන්නාය විය චතුවොකාරෙපි හෙට්ඨා තීසු භූමීසු සඤ්ඤාය විය ඔළාරිකාය අභාවතො. සුඛුමායාති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තියා සුඛුමාය සඤ්ඤාය භාවතො විජ්ජමානත්තා. නෙවසඤ්ඤාති එත්ථ න-කාරො අභාවත්ථො, නාසඤ්ඤන්ති එත්ථ න-කාරො අඤ්ඤත්ථො, අ-කාරො අභාවත්ථොව, අසඤ්ඤං අනසඤ්ඤඤ්චාති අත්ථො. පරියාපන්නත්තාති එකදෙසභාවෙන අන්තොගධත්තා. එත්ථාති චතුත්ථාරුප්පෙ. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ නෙවසඤ්ඤාති එත්ථ න-කාරො අඤ්ඤත්ථො. තථා නාසඤ්ඤාති එත්ථ න-කාරො, අ-කාරො ච අඤ්ඤත්ථො එවාති තෙන ද්වයෙන සඤ්ඤාභාවො එව දස්සිතොති ධම්මායතනපරියාපන්නතාය ආයතනභාවො වුත්තොවාති ‘‘අධිට්ඨානට්ඨෙනා’’ති වුත්තං නිස්සයපච්චයභාවතො.

කිං පන කාරණං, යෙනෙත්ථ සඤ්ඤාව එදිසී ජාතාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි. සඤ්ඤාසීසෙනායං දෙසනා කතා ‘‘නානත්තකායා නානත්තසඤ්ඤිනො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.341, 359; අ. නි. 9.24) වියාති දට්ඨබ්බං. එවං එස අත්ථොති කඤ්චි විසෙසං උපාදාය සභාවතො අත්ථීති වත්තබ්බස්සෙව ධම්මස්ස කඤ්චි විසෙසං උපාදාය නත්ථීති වත්තබ්බතාසඞ්ඛාතො අත්ථො.

අතිථොකම්පි යං තෙලමත්ථි භන්තෙති ආහ අකප්පියභාවං උපාදාය, තදෙව නත්ථි, භන්තෙ, තෙලන්ති ආහ නාළිපූරණං උපාදාය. තෙනාහ ‘‘තත්ථ යථා’’තිආදි.

යදි ආරම්මණසඤ්ජානනං සඤ්ඤාකිච්චං, තං සඤ්ඤා සමානා කථමයං කාතුං න සක්කොතීති ආහ ‘‘දහනකිච්චමිවා’’තිආදි. සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තියා එව හෙසා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං න සක්කොති, තතො එව ච ඤාණස්ස සුගය්හාපි න හොති. තෙනාහ ‘‘නිබ්බිදාජනනම්පි කාතුං න සක්කොතී’’ති. අකතාභිනිවෙසොති අකතවිපස්සනාභිනිවෙසො අප්පවත්තිතසම්මසනචාරො. පකතිවිපස්සකොති පකතියා විපස්සකො. ඛන්ධාදිමුඛෙන විපස්සනං අභිනිවිසිත්වා ද්වාරාලම්බනෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තධම්මානං විපස්සකො සක්කුණෙය්ය තබ්බිසයඋදයබ්බයඤාණං උප්පාදෙතුං, යථා පන සක්කොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සොපී’’තිආදි වුත්තං. කලාපසම්මසනවසෙනෙවාති චතුත්ථාරුප්පචිත්තුප්පාදපරියාපන්නෙ ඵස්සාදිධම්මෙ අවිනිබ්භුජ්ජ එකතො ගහෙත්වා කලාපතො සමූහතො සම්මසනවසෙන නයවිපස්සනාසඞ්ඛාතකලාපසම්මසනවසෙන. ඵස්සාදිධම්මෙ විනිබ්භුජ්ජිත්වා විසුං විසුං සරූපතො ගහෙත්වා අනිච්චාදිවසෙන සම්මසනං අනුපදධම්මවිපස්සනා. එවං සුඛුමත්තං ගතා යථා ධම්මසෙනාපතිනාපි නාම අනුපදං න විපස්සනෙය්යාති අත්ථො.

ථෙරස්සාති අඤ්ඤතරස්ස ථෙරස්ස. අඤ්ඤාහිපීති එත්ථ අයමපරා උපමා – එකො කිර බ්රාහ්මණො අඤ්ඤතරං පුරිසං මනුඤ්ඤං මත්තිකභාජනං ගහෙත්වා ඨිතං දිස්වා යාචි ‘‘දෙහි මෙ ඉමං භාජන’’න්ති. සො සුරාසිත්තතං සන්ධාය ‘‘නාය්යො සක්කා දාතුං, සුරා එත්ථ අත්ථී’’ති ආහ. බ්රාහ්මණො අත්තනො සමීපෙ ඨිතං පුරිසං උද්දිස්ස ආහ ‘‘තෙන හි ඉමස්ස පාතුං දෙහී’’ති. ඉතරො ‘‘නත්ථය්යො’’ති ආහ. තත්ථ යථා බ්රාහ්මණස්ස අයොග්යභාවං උපාදාය ‘‘අත්ථී’’තිපි වත්තබ්බං, පාතබ්බතාය තත්ථ අභාවතො ‘‘නත්ථී’’තිපි වත්තබ්බං ජාතං, එවං ඉධාපීති දට්ඨබ්බං.

කස්මා පනෙත්ථ යථා හෙට්ඨා ‘‘අනන්තො ආකාසො, අනන්තං විඤ්ඤාණං, නත්ථි කිඤ්චී’’ති තත්ථ තත්ථ භාවනාකාරො ගහිතො, එවං කොචි භාවනාකාරො න ගහිතොති? කෙචි තාව ආහු – ‘‘භාවනාකාරො නාම සොපචාරස්ස ඣානස්ස යථාසකං ආරම්මණෙ පවත්තිආකාරො, ආරම්මණඤ්චෙත්ථ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනධම්මා. තෙ පන ගය්හමානා එකස්ස වා පුබ්බඞ්ගමධම්මස්ස වසෙන ගහෙතබ්බා සියුං, සබ්බෙ එව වා. තත්ථ පඨමපක්ඛෙ විඤ්ඤාණස්ස ගහණං ආපන්නන්ති ‘විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණ’න්ති මනසිකාරෙ චතුත්ථාරුප්පස්ස විඤ්ඤාණඤ්චායතනභාවො ආපජ්ජති. දුතියපක්ඛෙ පන සබ්බසො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනධම්මාරම්මණතාය ඣානස්ස ‘ආකිඤ්චඤ්ඤං ආකිඤ්චඤ්ඤ’න්ති මනසිකාරෙ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතා වා සියා, අභාවාරම්මණතා වා. සබ්බථා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභාවො න ලබ්භතී’’ති. තදිදමකාරණං තථා ඣානස්ස අප්පවත්තනතො. න හි චතුත්ථාරුප්පභාවනා විඤ්ඤාණමාකිඤ්චඤ්ඤං වා ආමසන්තී පවත්තති, කිඤ්චරහි? තතියාරුප්පස්ස සන්තතං.

යදි එවං, කස්මා පාළියං ‘‘සන්ත’’න්ති න ගහිතන්ති? කිඤ්චාපි න ගහිතතං සුත්තෙ (දී. නි. 2.129; සං. නි. 2.152), විභඞ්ගෙ (විභ. 606 ආදයො) පන ගහිතමෙව. යථාහ – ‘‘තඤ්ඤෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙතී’’ති (විභ. 619). අථ කස්මා විභඞ්ගෙ විය සුත්තෙ භාවනාකාරො න ගහිතොති? වෙනෙය්යජ්ඣාසයතො, දෙසනාවිලාසතො ච. යෙ හි වෙනෙය්යා යථා හෙට්ඨා තීසු ආරුප්පෙසු ‘‘අනන්තො ආකාසො, අනන්තං විඤ්ඤාණං, නත්ථි කිඤ්චී’’ති භාවනාකාරො ගහිතො, එවං අග්ගහිතෙ එව තස්මිං තමත්ථං පටිවිජ්ඣන්ති, තෙසං වසෙන සුත්තෙ තථා දෙසනා කතා, සුත්තන්තගතිකාව අභිධම්මෙ සුත්තන්තභාජනීයෙ (විභ. 605 ආදයො) උද්දෙසදෙසනා. යෙ පන වෙනෙය්යා විභජිත්වා වුත්තෙයෙව තස්මිං තමත්ථං පටිවිජ්ඣන්ති, තෙසං වසෙන විභඞ්ගෙ භාවනාකාරො වුත්තො. ධම්මිස්සරො පන භගවා සම්මාසම්බුද්ධො ධම්මානං දෙසෙතබ්බප්පකාරං ජානන්තො කත්ථචි භාවනාකාරං ගණ්හාති, කත්ථචි භාවනාකාරං න ගණ්හාති. සා ච දෙසනා යාවදෙව වෙනෙය්යවිනයත්ථාති අයමෙත්ථ දෙසනාවිලාසො. සුත්තන්තදෙසනා වා පරියායකථාති තත්ථ භාවනාකාරො න ගහිතො, අභිධම්මදෙසනා පන නිප්පරියායකථාති තත්ථ භාවනාකාරො ගහිතොති එවම්පෙත්ථ භාවනාකාරස්ස ගහණෙ, අග්ගහණෙ ච කාරණං වෙදිතබ්බං.

අපරෙ පන භණන්ති – ‘‘චතුත්ථාරුප්පෙ විසෙසදස්සනත්ථං සුත්තෙ භාවනාකාරස්ස අග්ගහණං, ස්වායං විසෙසො අනුපුබ්බභාවනාජනිතො. සා ච අනුපුබ්බභාවනා පහානක්කමොපජනිතා පහාතබ්බසමතික්කමෙන ඣානානං අධිගන්තබ්බතො. තථා හි කාමාදිවිවෙකවිතක්කවිචාරවූපසමපීතිවිරාගසොමනස්සත්ථඞ්ගමමුඛෙන රූපාවචරජ්ඣානානි දෙසිතානි, රූපසඤ්ඤාදිසමතික්කමමුඛෙන අරූපජ්ඣානානි. න කෙවලඤ්ච ඣානානියෙව, අථ ඛො සබ්බම්පි සීලං, සබ්බාපි පඤ්ඤා පටිපක්ඛධම්මප්පහානවසෙනෙව සම්පාදෙතබ්බතො පහාතබ්බධම්මසමතික්කමදස්සනමුඛෙනෙව දෙසනා ආරුළ්හා. තථා හි ‘‘පාණාතිපාතං පහාය පාණාතිපාතා පටිවිරතො’’තිආදිනා (දී. නි. 1.8, 194) සීලසංවරො, ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා න නිමිත්තග්ගාහී හොති නානුබ්යඤ්ජනග්ගාහී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.411, 421; 3.15, 75) ඉන්ද්රියසංවරො, ‘‘නෙව දවාය න මදායා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.23, 422; 2.24; 3.75; සං. නි. 2.63; අ. නි. 6.58; මහානි. 206; විභ. 518) භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ‘‘ඉධ භික්ඛු මිච්ඡාජීවං පහාය සම්මාආජීවෙන ජීවිකං කප්පෙතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.8) ආජීවපාරිසුද්ධි, ‘‘අභිජ්ඣං ලොකෙ පහාය විගතාභිජ්ඣෙන චෙතසා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.217; ම. නි. 1.412, 425; 3.16, 75) ජාගරියානුයොගො, ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා භාවෙතබ්බා අස්මිමානසමුග්ඝාතාය, අනිච්චසඤ්ඤිනො, මෙඝිය, අනත්තසඤ්ඤා සණ්ඨාති, අනත්තසඤ්ඤී අස්මිමානසමුග්ඝාතං ගච්ඡති, ආසවානං ඛයා අනාසවං චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං දිට්ඨෙව ධම්මෙ සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා උපසම්පජ්ජ විහරතී’’තිආදිනා පඤ්ඤා පටිපක්ඛධම්මප්පහානවසෙනෙව දෙසිතා. තස්මා ඣානානි දෙසෙන්තො භගවා ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123) පහාතබ්බධම්මසමතික්කමදස්සනමුඛෙනෙව දෙසෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘කාමාදිවිවෙකවිතක්කවිචාරවූපසමපීතිවිරාගසොමනස්සත්ථඞ්ගමමුඛෙන රූපාවචරජ්ඣානානි දෙසිතානි, රූපසඤ්ඤාදිසමතික්කමමුඛෙන අරූපජ්ඣානානී’’ති. තත්ථ යථා රූපාවචරං පඨමං ඣානං භාවනාවිසෙසාධිගතෙහි විතක්කාදීහි විය සද්ධාදීහිපි තික්ඛවිසදසූරසභාවෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා කාමච්ඡන්දාදීනං නීවරණානං, තදෙකට්ඨානඤ්ච පාපධම්මානං වික්ඛම්භනතො උත්තරිමනුස්සධම්මභාවප්පත්තං කාමාවචරධම්මෙහි සණ්හසුඛුමං, සන්තං, පණීතඤ්ච හොති; දුතියජ්ඣානාදීනි පන භාවනාවිසෙසෙන ඔළාරිකඞ්ගප්පහානතො තතො සාතිසයං සණ්හසුඛුමසණ්හසුඛුමතරාදිභාවප්පත්තානි හොන්ති. තථා අරූපාවචරං පඨමජ්ඣානං රූපවිරාගභාවනාභාවෙන පවත්තමානං ආරම්මණසන්තතායපි අඞ්ගසන්තතායපි පාකතිකපරිත්තධම්මෙහි විය සබ්බරූපාවචරධම්මෙහි සන්තසුඛුමභාවප්පත්තං හොති. ආරම්මණසන්තභාවෙනාපි හි තදාරම්මණධම්මා සන්තසභාවා හොන්ති, සෙය්යථාපි ලොකුත්තරධම්මාරම්මණා ධම්මා.

සතිපි ධම්මතො, මහග්ගතභාවෙනාපි ච අභෙදෙ රූපාවචරචතුත්ථතො ආරුප්පං අඞ්ගතොපි සන්තමෙව, යතස්ස සන්තවිමොක්ඛතා වුත්තා. දුතියාරුප්පාදීනි පන පඨමාරුප්පාදිතො අඞ්ගතො, ආරම්මණතො ච සන්තසන්තතරසන්තතමභාවප්පත්තානි තථා භාවනාවිසෙසසමායොගතො, ස්වායං භාවනාවිසෙසො පඨමජ්ඣානූපචාරතො පට්ඨාය තංතංපහාතබ්බසමතික්කමනවසෙන තස්ස තස්ස ඣානස්ස සන්තසුඛුමභාවං ආපාදෙන්තො චතුත්ථාරුප්පෙ සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවං පාපෙති. යතො චතුත්ථාරුප්පං යථා අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන විපස්සනාය ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා පකතිවිපස්සකස්සාපි නිබ්බිදුප්පත්තියා පච්චයො න හොති සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවප්පත්තිතො, තථා සයං තතියාරුප්පධම්මෙසු පවත්තමානං තෙ යාථාවතො විභාවෙතුං න සක්කොති, යථා තදඤ්ඤජ්ඣානානි අත්තනො ආරම්මණං. කෙවලං පන ආරබ්භ පවත්තිමත්තමෙවස්ස තත්ථ හොති , තයිදං ආරම්මණභාවෙනාපි නාම විභූතාකාරතාය ඨාතුං අප්පහොන්තං ආරම්මණකරණෙ කිං පහොති. තස්මා තදස්ස අවිභූතකිච්චතං දිස්වා සත්ථා හෙට්ඨා තීසු ඨානෙසු භාවනාකාරං වත්වා තාදිසො ඉධ න ලබ්භතීති දීපෙතුං චතුත්ථාරුප්පදෙසනායං සුත්තෙ භාවනාකාරං පරියායදෙසනත්තා න කථෙසි.

යස්මා පන සාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණෙ පවත්තිආකාරො අත්ථෙවාති අතිසුඛුමභාවප්පත්තං තං දස්සෙතුං ‘‘තංයෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසි කරොතී’’ති (විභ. 619) විභඞ්ගෙ වුත්තං යථාධම්මසාසනභාවතො, පුබ්බභාගවසෙන වා විභඞ්ගෙ ‘‘සන්තතො මනසි කරොතී’’ති වුත්තං තදා යොගිනො තස්ස විභූතභාවතො. අප්පනාවසෙන පන සුත්තෙ භාවනාකාරො න ගහිතො අවිභූතභාවතො. කම්මට්ඨානං හි කිඤ්චි ආදිතො අවිභූතං හොති, යථා තං? බුද්ධානුස්සතිආදි. කිඤ්චි මජ්ඣෙ, යථා තං? ආනාපානස්සති. කිඤ්චි උභයත්ථ, යථා තං? උපසමානුස්සතිආදි. චතුත්ථාරුප්පකම්මට්ඨානං පන පරියොසානෙ අවිභූතං භාවනාය මත්ථකප්පත්තියං ආරම්මණස්ස අවිභූතභාවතො. තස්මා චතුත්ථාරුප්පෙ ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං සත්ථාරා සුත්තෙ භාවනාකාරො න ගහිතො, න සබ්බෙන සබ්බං අභාවතොති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

288. අසදිසරූපොති ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාකෙතුමාලාදීහි රූපගුණෙහි අඤ්ඤෙහි අසාධාරණරූපකායො, සභාවත්ථො වා රූප-සද්දො ‘‘යං ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදීසු (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; විභ. 203) විය. තස්මා අසදිසරූපොති අසදිසසභාවො, තෙන දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිගුණවිසෙසසමායොගදීපනතො සත්ථු ධම්මකායසම්පත්තියාපි අසදිසතා දස්සිතා හොති. ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරෙන. තස්මින්ති ආරුප්පෙ. පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යාති පුබ්බෙ විය අසාධාරණං තත්ථ තත්ථ ඣානෙ පතිනියතමෙව අත්ථං අග්ගහෙත්වා සාධාරණභාවතො තත්ථ තත්ථෙව පකිණ්ණකං විසටං අත්ථං ගහෙත්වා පවත්තා පකිණ්ණකකථාපි විජානිතබ්බා.

289. රූපනිමිත්තාතික්කමතොති කසිණරූපසඞ්ඛාතස්ස පටිභාගනිමිත්තස්ස අතික්කමනතො. ආකාසාතික්කමතොති කසිණුග්ඝාටිමාකාසස්ස අතික්කමනතො. ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාතික්කමතොති පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්ස අතික්කමනතො, න දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණාතික්කමනතො. තදතික්කමතො හි තස්සෙව විභාවනං හොති. දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණවිභාවනෙ හි තදෙව අතික්කන්තං සියා, න තස්ස ආරම්මණං, න ච ආරම්මණෙ දොසං දිස්වා අනාරම්මණස්ස විභාවනාතික්කමො යුජ්ජති. පාළියඤ්ච ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සතො සමාපජ්ජති…පෙ… සතො වුට්ඨහිත්වා තංයෙව විඤ්ඤාණං අභාවෙතී’’ති වුත්තං, න වුත්තං ‘‘තංයෙව විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අභාවෙතී’’ති, ‘‘තංයෙව අභාවෙතී’’ති වා. ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජා’’ති එත්ථ පන ද්වයං වුත්තං ආරම්මණඤ්ච විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණඤ්චායතනඤ්ච. තස්මිං ද්වයෙ යෙන කෙනචි, යතො වා වුට්ඨිතො, තෙනෙව පධානනිද්දිට්ඨෙන තං-සද්දස්ස සම්බන්ධෙ ආපන්නෙ ‘‘අයඤ්ච ආරම්මණාතික්කමභාවනා’’ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස නිවත්තනත්ථං විඤ්ඤාණවචනං. තස්මා පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්සෙව අභාවනාතික්කමො වුත්තො.

290. එවංසන්තෙපීති අඞ්ගාතික්කමෙ අසතිපි. සුප්පණීතතරාති සුට්ඨු පණීතතරා, සුන්දරා පණීතතරා චාති වා අත්ථො. සතිපි චතුන්නං පාසාදතලානං, සාටිකානඤ්ච තබ්භාවතො, පමාණතො ච සමභාවෙ උපරූපරි පන කාමගුණානං, සුඛසම්ඵස්සාදීනඤ්ච විසෙසෙන පණීතතරාදිභාවො විය එතාසං චතුන්නං සමාපත්තීනං ආරුප්පභාවතො, අඞ්ගතො ච සතිපි සමභාවෙ භාවනාවිසෙසසිද්ධො පන සාතිසයො උපරූපරි පණීතතරාදිභාවොති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘යථා හී’’තිආදිනා.

291. නිස්සිතොති නිස්සාය ඨිතො. දුට්ඨිතාති න සම්මා ඨිතා, දුක්ඛං වා ඨිතා. තන්නිස්සිතන්ති තෙන නිස්සිතං, ඨානන්ති අත්ථො. තන්නිස්සිතන්ති වා තං මණ්ඩපලග්ගං පුරිසං නිස්සාය ඨිතං පුරිසන්ති අත්ථො. මණ්ඩපලග්ගඤ්හි අනිස්සාය තෙන විනාභූතෙ විවිත්තෙ බහි ඔකාසෙ ඨානං විය ආකාසලග්ගවිඤ්ඤාණස්ස විවෙකෙ තදපගමෙ තතියාරුප්පස්ස ඨානන්ති.

292. ආරම්මණංකරොතෙව, අඤ්ඤාභාවෙන තං ඉදන්ති ‘‘ආසන්නවිඤ්ඤාණඤ්චායතනපච්චත්ථිකරූපාසන්නාකාසාරම්මණවිඤ්ඤාණාපගමාරම්මණං, නො ච සන්ත’’න්ති ච දිට්ඨාදීනවම්පි තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ඉදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනජ්ඣානං අඤ්ඤස්ස තාදිසස්ස ආරම්මණභාවයොග්යස්ස අභාවෙන අලාභෙන ආරම්මණං කරොති එව. ‘‘සබ්බදිසම්පති’’න්ති ඉදං ජනස්ස අගතිකභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. වුත්තින්ති ජීවිකං. වත්තතීති ජීවති.

293. ආරුළ්හොතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යථා කොචි පුරිසො අනෙකපොරිසං දීඝනිස්සෙණිං ආරුළ්හො තස්ස උපරිමපදෙ ඨිතො තස්සා නිස්සෙණියා බාහුමෙව ඔලුබ්භති අඤ්ඤස්ස අලාභතො, යථා ච පංසුපබ්බතස්ස, මිස්සකපබ්බතස්ස වා අග්ගකොටිං ආරුළ්හො තස්ස මත්ථකමෙව ඔලුබ්භති, යථා ච ගිරිං සිලාපබ්බතං ආරුළ්හො පරිප්ඵන්දමානො අඤ්ඤාභාවතො අත්තනො ජණ්ණුකමෙව ඔලුබ්භති, තථා එතං චතුත්ථාරුප්පජ්ඣානං තං තතියාරුප්පං ඔලුබ්භිත්වා පවත්තතීති. යං පනෙත්ථ අත්ථතො අවිභත්තං, තං උත්තානමෙව.

ආරුප්පනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති දසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.