📜
11. සමාධිනිද්දෙසවණ්ණනා
ආහාරෙපටික්කූලභාවනාවණ්ණනා
294. උද්දෙසො ¶ ¶ නාම නිද්දෙසත්ථො මුදුමජ්ඣිමපඤ්ඤාබාහුල්ලතො, ආගතො ච භාරො අවස්සං වහිතබ්බොති ආහ ‘‘එකා සඤ්ඤාති එවං උද්දිට්ඨාය ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤාය භාවනානිද්දෙසො අනුප්පත්තො’’ති. තත්ථායං සඤ්ඤා-සද්දො ‘‘රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා’’තිආදීසු (මහානි. 14) සඤ්ජානනලක්ඛණෙ ධම්මෙ ආගතො, ‘‘අනිච්චසඤ්ඤා දුක්ඛසඤ්ඤා’’තිආදීසු විපස්සනායං ආගතො, ‘‘උද්ධුමාතකසඤ්ඤාති වා සොපාකරූපසඤ්ඤාති වා ඉමෙ ධම්මා එකත්ථා උදාහු නානත්ථා’’තිආදීසු සමථෙ ආගතො. ඉධ පන සමථස්ස පරිකම්මෙ දට්ඨබ්බො. ආහාරෙ හි පටික්කූලාකාරග්ගහණං, තප්පභාවිතං වා උපචාරජ්ඣානං ඉධ ‘‘ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤා’’ති අධිප්පෙතං. තත්ථ යස්මිං ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤා භාවෙතබ්බා, තත්ථ නිබ්බෙදවිරාගුප්පාදනාය තප්පසඞ්ගෙන සබ්බම්පි ආහාරං කිච්චප්පභෙදාදීනවොපම්මෙහි විභාවෙතුං ‘‘ආහරතීති ආහාරො’’තිආදි ආරද්ධං.
තත්ථ ආහරතීති ආහාරපච්චයසඞ්ඛාතෙන උප්පත්තියා, ඨිතියා වා පච්චයභාවෙන අත්තනො ඵලං ආනෙති නිබ්බත්තෙති පවත්තෙති චාති අත්ථො. කබළං කරීයතීති කබළීකාරො, වත්ථුවසෙන චෙතං වුත්තං, ලක්ඛණතො පන ඔජාලක්ඛණො වෙදිතබ්බො, කබළීකාරො ච සො යථාවුත්තෙනත්ථෙන ආහාරො චාති කබළීකාරාහාරො. එස නයො සෙසෙසුපි. ඵුසතීති ඵස්සො. අයං හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තති. තථා හි සො ඵුසනලක්ඛණොති වුච්චති. චෙතයතීති චෙතනා, අත්තනො සම්පයුත්තධම්මෙහි සද්ධිං ආරම්මණෙ අභිසන්දහතීති අත්ථො, මනොසන්නිස්සිතා චෙතනා මනොසඤ්චෙතනා. උපපත්තිපරිකප්පනවසෙන විජානාතීති විඤ්ඤාණං. එවමෙත්ථ සාමඤ්ඤත්ථතො, විසෙසත්ථතො ච ආහාරා වෙදිතබ්බා. කස්මා පනෙතෙ චත්තාරොව වුත්තා, අඤ්ඤෙ ධම්මා කිං අත්තනො ඵලස්ස පච්චයා න හොන්තීති? නො න හොන්ති, ඉමෙ පන තථා ¶ ච හොන්ති ¶ අඤ්ඤථා චාති සමානෙපි පච්චයභාවෙ අතිරෙකපච්චයා හොන්ති, තස්මා ආහාරාති වුච්චන්ති.
කථං? එතෙසු හි පඨමො සයං යස්මිං කලාපෙ තප්පරියාපන්නානං යථාරහං පච්චයො හොන්තොව ඔජට්ඨමකං රූපං ආහරති, දුතියො තිස්සො වෙදනා ආහරති, තතියො තීසු භවෙසු පටිසන්ධිං ආහරති, චතුත්ථො පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමරූපං ආහරති. තෙනාහ ‘‘කබළීකාරාහාරො’’තිආදි. එත්ථ ච කම්මජාදිභෙදභින්නා ඔජා සති පච්චයලාභෙ ද්වෙ තිස්සො පවෙණියො ඝටෙන්තී ඔජට්ඨමකරූපං ආහරති, සුඛවෙදනීයාදිභෙදභින්නො ඵස්සාහාරො යථාරහං තිස්සො වෙදනා ආහරති, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිභෙදභින්නො මනොසඤ්චෙතනාහාරො කාමභවාදීසු තීසු භවෙසු යථාරහං සවිඤ්ඤාණං, අවිඤ්ඤාණඤ්ච පටිසන්ධිං ආහරති, විඤ්ඤාණාහාරො යථාපච්චයං පටිසන්ධික්ඛණෙ නාමං රූපං, නාමරූපඤ්ච ආහරතීති දට්ඨබ්බං. අථ වා උපත්ථම්භකට්ඨෙන ඉමෙ එව ධම්මා ආහාරාති වුත්තා. යථා හි කබළීකාරාහාරො රූපකායස්ස උපත්ථම්භකට්ඨෙන පච්චයො, එවං අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තධම්මානං. තථා හි වුත්තං ‘‘කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයො, අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.15). අපරො නයො – අජ්ඣත්තිකසන්තතියා විසෙසපච්චයත්තා කබළීකාරාහාරො, ඵස්සාදයො ච තයො ධම්මා ආහාරාති වුත්තා. විසෙසපච්චයො හි කබළීකාරාහාරභක්ඛානං සත්තානං රූපකායස්ස කබළීකාරාහාරො, නාමකායෙ වෙදනාය ඵස්සො, විඤ්ඤාණස්ස මනොසඤ්චෙතනා, නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණං. යථාහ ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො, ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨති, අනාහාරො නො තිට්ඨති (සං. නි. 5.183). තථා ඵස්සපච්චයා වෙදනා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති (උදා. 1; මහාව. 1; නෙත්ති. 24).
කබළීකාරාහාරෙති කබළීකාරෙ ආහාරෙ නිකන්ති තණ්හා, තං භයං අනත්ථාවහතො. ගධිතස්ස හි ආහාරපරිභොගො අනත්ථාය හොති. හෙතුඅත්ථෙ භුම්මං. එවං සෙසෙසු. නිකන්තීති නිකාමනා ඡන්දරාගො ¶ . භායති එතස්මාති භයං, නිකන්ති එව භයං නිකන්තිභයං. කබළීකාරාහාරහෙතු ඉමෙසං සත්තානං ඡන්දරාගො භයං භයානකං දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදස්ස අනත්ථස්ස සකලස්සාපි වට්ටදුක්ඛස්ස හෙතුභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘කබළීකාරෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො, අත්ථි නන්දී, අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරුළ්හ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.64; කථා. 296; මහානි. 7). උපගමනං ¶ අප්පහීනවිපල්ලාසස්ස ආරම්මණෙන සමොධානං සඞ්ගති සුඛවෙදනීයාදිඵස්සුප්පත්ති භයං භයානකං තීහි දුක්ඛතාහි අපරිමුච්චනතො. තෙනාහ ‘‘සුඛවෙදනීයං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා (සං. නි. 4.129), තස්ස වෙදනාපච්චයා තණ්හා…පෙ… දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති (උදා. 1). තත්ථ තත්ථ භවෙ උපපජ්ජති එතෙනාති උපපත්ති, උපපජ්ජනං වා උපපත්ති, ඛිපනං භයං භයානකං උපපත්තිමූලකෙහි බ්යසනෙහි අපරිමුත්තතො. තෙනාහ ‘‘අවිද්වා, භික්ඛවෙ, පුරිසපුග්ගලො පුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, පුඤ්ඤුපගං භවති විඤ්ඤාණං. අපුඤ්ඤඤ්චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, අපුඤ්ඤුපගං භවති විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.51). පටිසන්ධීති භවන්තරාදීහි පටිසන්ධානං, තං භයං භයානකං පටිසන්ධිනිමිත්තෙහි දුක්ඛෙහි අවිමුච්චනතො. තෙනාහ ‘‘විඤ්ඤාණෙ චෙ, භික්ඛවෙ, ආහාරෙ අත්ථි රාගො, අත්ථි නන්දී, අත්ථි තණ්හා, පතිට්ඨිතං තත්ථ විඤ්ඤාණං විරුළ්හ’’න්තිආදි (සං. නි. 2.64).
පුත්තමංසූපමෙන ඔවාදෙන දීපෙතබ්බො නිච්ඡන්දරාගපරිභොගාය. එවං හි තත්ථ නිකන්තිභයං න හොති. නිච්චම්මා ගාවී යං යං ඨානං උපගච්ඡති, තත්ථ තත්ථෙව නං පාණිනො ඛාදන්තියෙව. එවං ඵස්සෙ සති වෙදනා උප්පජ්ජති, වෙදනා ච දුක්ඛසල්ලාදිතො දට්ඨබ්බාති ඵස්සෙ ආදීනවං පස්සන්තස්ස උපගමනභයං න හොතීති ආහ ‘‘ඵස්සාහාරො නිච්චම්මගාවූපමෙන දීපෙතබ්බො’’ති. එකාදසහි අග්ගීහි සබ්බසො ආදිත්තා භවා අඞ්ගාරකාසුසදිසාති පස්සතො උපපත්තිභයං න හොතීති ආහ ‘‘මනොසඤ්චෙතනාහාරො අඞ්ගාරකාසූපමෙන දීපෙතබ්බො’’ති. චොරසදිසං විඤ්ඤාණං අනත්ථපාතතො, පහාරසදිසී වෙදනා දුරධිවාසතොති සම්මදෙව පස්සතො පටිසන්ධිභයං න හොතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණාහාරො සත්තිසතූපමෙන දීපෙතබ්බො’’ති.
එවං ¶ කිච්චාදිමුඛෙන ආහාරෙසු ආදීනවං විභාවෙත්වා ඉදානි තත්ථ යථාධිප්පෙතං ආහාරං නිද්ධාරෙත්වා පටික්කූලතො මනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙසු පනා’’තිආදි වුත්තං. උපාදායරූපනිද්දෙසෙපි ‘‘කබළීකාරො ආහාරො’’ති (ධ. ස. 595) ආගතත්තා තතො විසෙසෙන්තො ‘‘අසිතපීතඛායිතසායිතප්පභෙදො’’ති ආහ, භූතකථනං වා එතං. තත්ථ අසිතපීතඛායිතසායිතප්පභෙදොති අසිතබ්බපාතබ්බඛායිතබ්බසායිතබ්බවිභාගො කාලභෙදවචනිච්ඡාය අභාවතො යථා ‘‘දුද්ධ’’න්ති. කබළීකාරො ආහාරො වාති අවධාරණං යථා ඵස්සාහාරාදිනිවත්තනං, එවං ඔජාහාරනිවත්තනම්පි දට්ඨබ්බං. සවත්ථුකො එව හි ආහාරො ඉධ කම්මට්ඨානභූතො, තෙන ආහරීයතීති ¶ ආහාරොති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ආහරතීති ආහාරොති අයං පනත්ථො නිබ්බත්තිතඔජාවසෙන වෙදිතබ්බො. ඉමස්මිං අත්ථෙති ඉමස්මිං කම්මට්ඨානසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. උප්පන්නා සඤ්ඤාති සඤ්ඤාසීසෙන භාවනං වදති. තථා හි වක්ඛති ‘‘පටික්කූලාකාරග්ගහණවසෙන පනා’’තිආදි (විසුද්ධි. 1.305).
කම්මට්ඨානං උග්ගහෙත්වාති කම්මට්ඨානං පරියත්තිධම්මතො, අත්ථතො ච සුග්ගහිතං සුමනසිකතං සූපධාරිතං කත්වා. තෙනාහ ‘‘උග්ගහතො එකපදම්පි අවිරජ්ඣන්තෙනා’’ති. තත්ථ උග්ගහතොති ආචරියුග්ගහතො. එකපදම්පීති එකම්පි පදං, එකකොට්ඨාසම්පි වා, පදෙසමත්තම්පීති අත්ථො. දසහාකාරෙහීති කස්මා වුත්තං, නනු අන්තිමජීවිකාභාවතො, පිණ්ඩපාතස්ස අලාභලාභෙසු පරිතස්සනගෙධාදිසමුප්පත්තිතො, භුත්තස්ස සම්මදජනනතො, කිමිකුලසංවද්ධනතොති එවමාදීහිපි ආකාරෙහි ආහාරෙ පටික්කූලතා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා? වුත්තං හෙතං ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකානං යදිදං පිණ්ඩොල්යං, අභිසාපොයං, භික්ඛවෙ, ලොකස්මිං ‘පිණ්ඩොලො විචරසි පත්තපාණී’’’ති (සං. නි. 3.80), ‘‘අලද්ධා ච පිණ්ඩපාතං පරිතස්සති, ලද්ධා ච පිණ්ඩපාතං ගධිතො මුච්ඡිතො අජ්ඣොසන්නො අනාදීනවදස්සාවී අනිස්සරණපඤ්ඤො පරිභුඤ්ජතී’’ති (අ. නි. 3.124), ‘‘භුත්තො ච ආහාරො කස්සචි කදාචි මරණං වා මරණමත්තං වා දුක්ඛං ආවහති, උක්කොචකාදයො, තක්කොටකාදයො ච ද්වත්තිංස ද්වත්තිංස කුලප්පභෙදා කිමයො ච නං උපනිස්සාය ජීවන්තී’’ති.
වුච්චතෙ ¶ – අන්තිමජීවිකාභාවො තාව චිත්තසංකිලෙසවිසොධනත්ථං කම්මට්ඨානාභිනිවෙසතො පගෙව මනසි කාතබ්බො ‘‘මාහං ඡවාලාතසදිසො භවෙය්ය’’න්ති. තථා පිණ්ඩපාතස්ස අලාභලාභෙසුපි පරිතස්සනගෙධාදිසමුප්පත්තිනිවාරණං පගෙව අනුට්ඨාතබ්බං සුපරිසුද්ධසීලස්ස පටිසඞ්ඛානවතො තදභාවතො. භත්තසම්මදො අනෙකන්තිකො, පරිභොගන්තොගධො වා වෙදිතබ්බො. කිමිකුලසංවද්ධනං පන න සඞ්ගහෙතබ්බං, සඞ්ගහිතමෙව වා ‘‘දසහාකාරෙහී’’ති එත්ථ නියමස්ස අකතත්තා. ඉමිනා වා නයෙන ඉතරෙසම්පෙත්ථ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො යථාසම්භවමෙත්ථ පටික්කූලතාපච්චවෙක්ඛණස්ස අධිප්පෙතත්තා. තථා හි ඝරගොළිකවච්චමූසිකජතුකවච්චාදිකං සම්භවන්තං ගහිතං, න එකන්තිකන්ති. තථා පරියෙසනාදීසුපි යථාසම්භවං වත්තබ්බං.
ගමනතොතිආදීසු පච්චාගමනම්පි ගමනසභාගත්තා ගමනෙනෙව සඞ්ගහිතං. පටික්කමනසාලාදිඋපසඞ්කමනං ¶ විය පරියෙසනෙ සමානපටික්කූලං හි අසුචිට්ඨානක්කමනවිරූපදුග්ගන්ධදස්සනඝායනාධිවාසනෙහි. ගමනතොති භික්ඛාචාරවසෙන ගොචරගාමං උද්දිස්ස ගමනතො. පරියෙසනතොති ගොචරගාමෙ භික්ඛත්ථං ආහිණ්ඩනතො. පරිභොගතොති ආහාරස්ස පරිභුඤ්ජනතො. උභයං උභයෙන ආසයති, එකජ්ඣං පවත්තමානොපි කම්මබලවවත්ථිතො හුත්වා මරියාදවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො සයති තිට්ඨති පවත්තතීති ආසයො, ආමාසයස්ස උපරි තිට්ඨනකො පිත්තාදිකො. මරියාදත්ථො හි අයමාකාරො, තතො ආසයතො. නිදධාති යථාභුත්තො ආහාරො නිචිතො හුත්වා තිට්ඨති එත්ථාති නිධානං, ආමාසයො, තතො නිධානතො. අපරිපක්කතොති ගහණීසඞ්ඛාතෙන කම්මජතෙජෙන අපරිපක්කතො. පරිපක්කතොති යථාභුත්තස්ස ආහාරස්ස විපක්කභාවතො. ඵලතොති නිබ්බත්තිතො. නිස්සන්දතොති ඉතො චිතො ච විස්සන්දනතො. සම්මක්ඛනතොති සබ්බසො මක්ඛනතො. සබ්බත්ථ ආහාරෙ පටික්කූලතා පච්චවෙක්ඛිතබ්බාති යොජනා. තංතංකිරියානිප්ඵත්තිපටිපාටිවසෙන චායං ගමනතොතිආදිකා අනුපුබ්බී ඨපිතා, සම්මක්ඛනං පන පරිභොගාදීසු ලබ්භමානම්පි නිස්සන්දවසෙන විසෙසතො පටික්කූලන්ති සබ්බපච්ඡා ඨපිතන්ති දට්ඨබ්බං.
295. එවං මහානුභාවෙති ඉදානි වත්තබ්බපටිපත්තියා මහානුභාවෙති වදන්ති, සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානපරිහරණාදිසිද්ධං වා ධම්මසුධම්මතං පුරක්ඛත්වා යොගාවචරෙන ¶ එවං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘එවං මහානුභාවෙ නාම සාසනෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ නාම-සද්දො සම්භාවනෙ දට්ඨබ්බො. පබ්බජිතෙන ගාමාභිමුඛෙන ගන්තබ්බන්ති යොජනා. අයඤ්ච ගමනාදිතො පච්චවෙක්ඛණා යොගිනො න අත්තුද්දෙසිකාව, අථ ඛො අනුද්දෙසිකාපීති දස්සෙන්තො ‘‘සකලරත්ති’’න්තිආදිනා ධුරද්වයං පරිග්ගහෙසි. පරිවෙණන්ති පරිවෙණඞ්ගණං. වීසතිංසවාරෙති එත්ථ සන්තතිපච්චුප්පන්නවසෙන වාරපරිච්ඡෙදොති කෙචි, අපරෙ පන ‘‘උණ්හාසනෙනා’’ති වදන්ති. නීවරණවික්ඛම්භනඤ්හි අප්පත්තා භාවනා ඵරණපීතියා අභාවතො නිසජ්ජාවසෙන කායකිලමථං න විනොදතියෙවාති ඉරියාපථචලනං හොතියෙව. වීසතිංසග්ගහණං පන යථාසල්ලක්ඛිතභික්ඛාචරණවෙලාවසෙන. අථ වා ගමනතො යාව සම්මක්ඛනමනසිකාරො එකො වාරො, එවං වීසතිංසවාරෙ කම්මට්ඨානං මනසි කරිත්වා. නිජනසම්බාධානීති ජනසම්බාධරහිතානි, තෙන අප්පාකිණ්ණතං, අප්පසද්දතං, අප්පනිග්ඝොසතඤ්ච දස්සෙති. තතො එව පවිවෙකසුඛානි ජනවිවෙකෙන ඉට්ඨානි, පවිවෙකස්ස වා ඣානානුයොගස්ස උපකාරානි. යස්මා ඡායූදකසම්පන්නානි, තස්මා ¶ සීතලානි. යස්මා සුචීනි, තස්මා රමණීයභූමිභාගානීති පුරිමානි ද්වෙ පච්ඡිමානං ද්වින්නං කාරණවචනානි. අරියන්ති නිද්දොසං. විවෙකරතින්ති ඣානානුයොගරතිං.
කිඤ්චාපි යොගාවචරානං වසනට්ඨානං නාම සුජග්ගිතං සුසම්මට්ඨමෙව හොති, කදාචි පන ජග්ගනතො පච්ඡා එවම්පි සියාති පටික්කූලතාපච්චවෙක්ඛණාය සම්භවදස්සනත්ථං ‘‘පාදරජඝරගොලිකවච්චාදිසම්පරිකිණ්ණ’’න්තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ පච්චත්ථරණන්ති භූමියා ඡවිරක්ඛණත්ථං අත්ථරිතබ්බං චිමිලිකාදිඅත්ථරණමාහ. ජතුකා ඛුද්දකවග්ගුලියො. උපහතත්තාති දූසිතත්තා. තතොති තතො තතො. අප්පෙකදා උලූකපාරාවතාදීහීති ඉධාපි ‘‘අප්පෙකදා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. උදකචික්ඛල්ලාදීහීති ආදි-සද්දෙන කචවරාදිං සඞ්ගණ්හාති. පරිවෙණතො විහාරඞ්ගණප්පවෙසමග්ගො විහාරරච්ඡා.
විතක්කමාළකෙති ‘‘කත්ථ නු ඛො අජ්ජ භික්ඛාය චරිතබ්බ’’න්තිආදිනා විතක්කනමාළකෙ. ගාමමග්ගන්ති ගාමගාමිමග්ගං. ඛාණුකණ්ටකමග්ගොති ඛාණුකණ්ටකවන්තො මග්ගො. දට්ඨබ්බො හොතීති දස්සනෙන ගමනං උපලක්ඛෙති.
ගණ්ඩං ¶ පටිච්ඡාදෙන්තෙනාතිආදි එවමජ්ඣාසයෙන නිවාසනාදි කාතබ්බන්ති වත්තදස්සනං, ගණ්ඩරොගිනා වාතාතපාදිපරිස්සයවිනොදනත්ථං ගණ්ඩං පටිච්ඡාදයමානෙන විය. අථ වා ගණ්ඩං විය ගණ්ඩං පටිච්ඡාදයමානෙනාති එකං ගණ්ඩ-සද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං භවති. ‘‘ගණ්ඩොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති (අ. නි. 9.15; සං. නි. 4.103) වචනතො ගණ්ඩොති අත්තභාවස්ස පරියායො, විසෙසතො රූපකායස්ස දුක්ඛතාසූලයොගතො, අසුචිපග්ඝරණතො, උප්පාදජරාභඞ්ගෙහි උද්ධුමාතකපක්කපභිජ්ජනතො. වණචොළකන්ති වණපටිච්ඡාදකවත්ථඛණ්ඩං. නීහරිත්වාති ථවිකතො උද්ධරිත්වා. කුණපානිපීති පි-සද්දො ගරහායං එවරූපානිපි දට්ඨබ්බානි භවන්තීති, සම්භවදස්සනෙ වා ඉදම්පි තත්ථ සම්භවතීති. අධිවාසෙතබ්බොති ඛමිතබ්බො අඤ්ඤථා ආහාරස්ස අනුපලබ්භනතො. ගාමද්වාරෙති ගාමද්වාරසමීපෙ, උම්මාරබ්භන්තරෙ වා. ගාමරච්ඡා විනිවිජ්ඣිත්වා ඨිතා ඔලොකෙතබ්බා හොන්ති යුගමත්තදස්සිනාපි සතාති අධිප්පායො.
පච්චත්ථරණාදීති ඝරගොලිකවච්චාදිසංකිලිට්ඨපච්චත්ථරණාදිකං. අනෙකකුණපපරියොසානන්ති එත්ථ ¶ දුන්නිවත්ථදුප්පාරුතමනුස්සසමාකුලානං ගාමරච්ඡානං ඔලොකනම්පි ආනෙත්වා වත්තබ්බං. තම්පි හි පටික්කූලමෙවාති. අහො වතාති ගරහනෙ නිපාතො. භොති ධම්මාලපනං. යාවඤ්චිදං පටික්කූලො ආහාරො යදත්ථං ගමනම්පි නාම එවං ජෙගුච්ඡං, දුරධිවාසනඤ්චාති අත්ථො.
296. ගමනපටික්කූලන්ති ගමනමෙව පටික්කූලං ගමනපටික්කූලං. අධිවාසෙත්වාපීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන ‘‘එත්තකෙනාපි මුත්ති නත්ථි, ඉතො පරම්පි මහන්තං පටික්කූලං සකලං අධිවාසෙතබ්බමෙවා’’ති වක්ඛමානං පටික්කූලං සම්පිණ්ඩෙති. සඞ්ඝාටිපාරුතෙනාති සඞ්ඝාටියා කප්පනපාරුපනෙන පාරුතසරීරෙන. යත්ථාති යාසු වීථීසු. යාව පිණ්ඩිකමංසාපීති යාව ජඞ්ඝපිණ්ඩිකමංසප්පදෙසාපි. උදකචික්ඛල්ලෙති උදකමිස්සෙ කද්දමෙ. එකෙන චීවරන්ති එකෙන හත්ථෙන නිවත්ථචීවරං. මච්ඡා ධොවීයන්ති එතෙනාති මච්ඡධොවනං, උදකං. සම්මිස්ස-සද්දො පච්චෙකං සම්බන්ධිතබ්බො. ඔළිගල්ලානි උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං සකද්දමානං සන්දනට්ඨානානි, යානි ජණ්ණුමත්තඅසුචිභරිතානිපි හොන්ති. චන්දනිකානි කෙවලානං උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං සන්දනට්ඨානානි ¶ . යතොති ඔළිගල්ලාදිතො. තා මක්ඛිකාති තත්ථ සණ්ඩසණ්ඩචාරිනො නීලමක්ඛිකා. නිලීයන්තීති අච්ඡන්ති.
දදමානාපීතිආදි සතිපි කෙසඤ්චි සද්ධානං වසෙන සක්කච්චකාරෙ පටික්කූලපච්චවෙක්ඛණායොග්යං පන අසද්ධානං වසෙන පවත්තනකඅසක්කච්චකාරමෙව දස්සෙතුං ආරද්ධං. තුණ්හී හොන්ති සයමෙව රිඤ්චිත්වා ගච්ඡිස්සතීති. ගච්ඡාති අපෙහි. රෙති අම්භො. මුණ්ඩකාති අනාදරාලපනං. සමුදාචරන්තීති කථෙන්ති. පිණ්ඩොල්යස්ස අන්තිමජීවිකාභාවෙනාහ ‘‘කපණමනුස්සෙන විය ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා නික්ඛමිතබ්බ’’න්ති.
297. තත්ථාති තස්මිං පත්තගතෙ ආහාරෙ. ලජ්ජිතබ්බං හොති ‘‘උච්ඡිට්ඨං නු ඛො අයං මය්හං දාතුකාමො’’ති ආසඞ්කෙය්යාති, සෙදො පග්ඝරමානො ආහාරස්ස වා උණ්හතාය, භික්ඛුනො වා සපරිළාහතායාති අධිප්පායො. සුක්ඛථද්ධභත්තම්පීති සුක්ඛතාය ථද්ධම්පි භත්තං, පගෙව තක්කකඤ්ජිකාදිනා උපසිත්තන්ති අධිප්පායො. තෙන සෙදෙන කිලින්නතාය පටික්කූලතං වදති.
තස්මින්ති පිණ්ඩපාතෙ. සම්භින්නසොභෙති සබ්බසො විනට්ඨසොභෙ. වෙමජ්ඣතො පට්ඨායාති ජිව්හාය මජ්ඣතො පට්ඨාය. දන්තගූථකො දන්තමලං. විචුණ්ණිතමක්ඛිතොති උභයෙහි දන්තෙහි විචුණ්ණිතො ¶ ඛෙළාදීහි සමුපලිත්තො. එවංභූතස්ස චස්ස යායං පුබ්බෙ වණ්ණසම්පදා, ගන්ධසම්පදා, අභිසඞ්ඛාරසම්පදා ච, සා එකංසෙන විනස්සති, රසො පන නස්සෙය්ය වා න වාති ආහ ‘‘අන්තරහිතවණ්ණගන්ධසඞ්ඛාරවිසෙසො’’ති. සුවානදොණියන්ති සාරමෙය්යානං භුඤ්ජනකඅම්බණෙ. සුවානවමථු වියාති වන්තසුනඛඡඩ්ඩනං විය. චක්ඛුස්ස ආපාථං අතීතත්තා අජ්ඣොහරිතබ්බො හොතීති උක්කංසගතං තස්ස පටික්කූලභාවං විභාවෙති.
298. පරිභොගන්ති අජ්ඣොහරණං. එස ආහාරො අන්තො පවිසමානො බහලමධුකතෙලමක්ඛිතො විය පරමජෙගුච්ඡො හොතීති සම්බන්ධො. අන්තොති කොට්ඨස්ස අබ්භන්තරෙ. නිධානමනුපගතො ආමාසයං අප්පත්තොයෙව ආහාරො පිත්තාදීහි විමිස්සිතො හොතීති ආහ ‘‘පවිසමානො’’ති. ආමාසයපක්කාසයවිනිමුත්තො කොයමාසයො නාමාති ¶ ආසඞ්කං සන්ධායාහ ‘‘යස්මා’’තිආදි. පිත්තමෙවාසයො පිත්තාසයො. අධිකො හොතීති වුත්තං මන්දපුඤ්ඤබාහුල්ලතො ලොකස්ස. එවං ආසයතොති ජෙගුච්ඡො හුත්වා අන්තො පවිට්ඨො ජෙගුච්ඡතරෙහි පිත්තාදීහි විමිස්සිතො අතිවිය ජෙගුච්ඡො හොතීති එවං ආසයතො පටික්කූලතා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා.
299. නිධානතොති එත්ථාපි එසෙව නයො. සොති ආහාරො. දසවස්සිකෙනාති ජාතියා දසවස්සෙන සත්තෙන. ඔකාසෙති ආමාසයසඞ්ඛාතෙ පදෙසෙ.
300. එවරූපෙති එදිසෙ, දසවස්සානි යාව වස්සසතං අධොතවච්චකූපසදිසෙති අත්ථො. නිධානන්ති නිධාතබ්බතං. යථාවුත්තප්පකාරෙති සචෙ පන ‘‘දසවස්සිකෙනා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.299) යථාවුත්තො පකාරො එතස්සාති යථාවුත්තප්පකාරො, තස්මිං. පරමන්ධකාරතිමිසෙති අතිවිය අන්ධකරණමහාතමසි. අතිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡෙ පදෙසෙ පරමජෙගුච්ඡභාවං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. කත්ථ කිං වියාති ආහ ‘‘යථා නාමා’’තිආදි. කාලමෙඝෙන අභිවුට්ඨෙ ආවාටෙ බහුසො වස්සනෙන එකච්චං අසුචිජාතං උප්පිලවිත්වා විගච්ඡෙය්යාති අකාලමෙඝ-ග්ගහණං. තිණපණ්ණකිලඤ්ජඛණ්ඩ-ග්ගහණං න අසුභස්සාපි අසුභෙන සම්මිස්සතාය අසුභභාවප්පත්තිදස්සනත්ථං. කායග්ගිසන්තාපකුථිතකුථනසඤ්ජාතඵෙණපුබ්බුළකාචිතොති ගහණිතෙජෙන පක්කුථිතනිප්පක්කතාය සමුප්පන්නඵෙණපුබ්බුළනිචිතො. අපරිපක්කතොති අපරිපක්කභාවතො.
301. සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො වියාති යථා සුවණ්ණරජතාදිධාතුයො විධිනා තාපියමානා සුවණ්ණරජතාදිකෙ ¶ මුඤ්චන්තියො සුවණ්ණරජතාදිභාවං උපගච්ඡන්තීති වුච්චන්ති, න එවමයං. අයං පන ආහාරො කායග්ගිනා පරිපක්කො ඵෙණපුබ්බුළකෙ මුඤ්චන්තො සණ්හං කරොන්ති එත්ථාති ‘‘සණ්හකරණී’’ති ලද්ධනාමකෙ නිසදෙ පිසිත්වා නාළිකෙ ඛුද්දකවෙළුනාළිකායං වණ්ණසණ්ඨානමත්තෙන පක්ඛිප්පමානපණ්ඩුමත්තිකා විය කරීසභාවං උපගන්ත්වා පක්කාසයං පූරෙති, මුත්තභාවං උපගන්ත්වා මුත්තවත්ථිං පූරෙතීති යොජනා. ගහණියා ඉන්ධනභාගො විය කිමිභක්ඛභාගො ච අපාකටොව ¶ . රසභාගො ඵලතො පකාසීයති, අපරිපක්කසභාගා ච තෙති තෙ අනාමසිත්වා කරීසමුත්තභාගා එවෙත්ථ දස්සිතා.
302. පටික්කූලස්ස නාම ඵලෙන පටික්කූලෙනෙව භවිතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘සම්මා පරිපච්චමානො’’තිආදිමාහ. නඛදන්තාදීනීති ආදි-සද්දෙන න කෙවලං තචාදීනි එව ද්වත්තිංසාකාරපාළියං (ම. නි. 3.154; ඛු. පා. 3.ද්වත්තිංසාකාර) ආගතානි, අථ ඛො අක්ඛිගූථකණ්ණගූථදන්තමලජල්ලිකාසම්භවාදීනි ද්වත්තිංසකොට්ඨාසවිනිමුත්තානි අසුභානි සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘නානාකුණපානී’’ති ආහාති දට්ඨබ්බං.
303. නිස්සන්දමානොති විස්සවන්තො, පග්ඝරන්තොති අත්ථො. ආදිනා පකාරෙනාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නාසිකාය සිඞ්ඝාණිකා, මුඛෙන ඛෙළො, කදාචි පිත්තං, සෙම්හං, ලොහිතං වමති, වච්චමග්ගෙන උච්චාරො, පස්සාවමග්ගෙන පස්සාවො, සකලකායෙ ලොමකූපෙහි සෙදජල්ලිකාති එවංපකාරං අසුචිං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘පඨමදිවසෙ’’ති ඉදං නිස්සන්දදිවසාපෙක්ඛාය වුත්තං. තෙනාහ ‘‘දුතියදිවසෙ නිස්සන්දෙන්තො’’ති. විකුණිතමුඛොති ජිගුච්ඡාවසෙන සඞ්කුචිතමුඛො. තෙනාහ ‘‘ජෙගුච්ඡී’’ති. මඞ්කුභූතොති විමනකජාතො ‘‘ඉමම්පි නාම පොසෙමී’’ති. රත්තොති වත්ථං විය රඞ්ගජාතෙන චිත්තස්ස විපරිණාමාකාරෙන ඡන්දරාගෙන රත්තො. ගිද්ධොති අභිකඞ්ඛනසභාවෙන අභිගිජ්ඣනෙන ගිද්ධො ගෙධං ආපන්නො. ගධිතොති දුම්මොචනීයභාවෙන ගන්ථිතො විය තත්ථ පටිබද්ධො. මුච්ඡිතොති රසතණ්හාය මුච්ඡං මොහං ආපන්නො. විරත්තොති විගතරාගො. අට්ටීයමානොති දුක්ඛියමානො. හරායමානොති ලජ්ජමානො. ජිගුච්ඡමානොති හීළෙන්තො.
නවද්වාරෙහීති පාකටානං මහන්තානං වසෙන වුත්තං, ලොමකූපවිවරෙහිපි සන්දතෙවාති. නිලීයතීති අත්තානං අදස්සෙන්තො නිගූහති, සඞ්කුචති වා. එවන්ති එකෙන ද්වාරෙන පවෙසනං අනෙකෙහි ද්වාරෙහි අනෙකධා නික්ඛාමනං, පකාසනං පවෙසනං, නිගූළ්හං නික්ඛාමනම්පීති සොමනස්සජාතෙන ¶ පවෙසනං, මඞ්කුභූතෙන නික්ඛාමනං, සාරත්තෙන පවෙසනං, විරත්තෙන නික්ඛාමනන්ති ඉමෙහි පකාරෙහි.
304. පරිභොගකාලෙපීති ¶ පි-සද්දෙන පවිට්ඨමත්තොපි නාම පවෙසද්වාරං ජෙගුච්ඡං කරොති, පගෙව ලද්ධපරිවාසො පරිපාකප්පත්තො ඉතරද්වාරානීති දස්සෙති. එස ආහාරො. ගන්ධහරණත්ථන්ති විස්සගන්ධාපනයනත්ථං. කායග්ගිනාති ගහණිතෙජානුගතෙන කායුස්මානා. ඵෙණුද්දෙහකන්ති ඵෙණානි උට්ඨපෙත්වා උට්ඨපෙත්වා. පච්චිත්වාති පරිපාකං ගන්ත්වා. උත්තරමානොති උප්පිලවන්තො. සෙම්හාදීති ආදි-සද්දෙන පිත්තාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. කරීසාදීති ආදි-සද්දෙන සෙදජල්ලිකාදිකෙ. ඉමානි ද්වාරානි මුඛාදීනි. එකච්චන්ති පස්සාවමග්ගං සන්ධාය වදති. චොක්ඛජාතිකා පන මුඛාදීනිපි ධොවිත්වා හත්ථං පුන ධොවන්තියෙව. පුන එකච්චන්ති වච්චමග්ගං. ද්වත්තික්ඛත්තුන්ති ද්වික්ඛත්තුං, තික්ඛත්තුං වා. එත්ථ ච ආහාරත්ථාය ගමනපරියෙසනානං පටික්කූලතා ආහාරෙ පටික්කූලතා වුත්තා. පරිභොගස්ස තන්නිස්සයතො, ආසයනිධානානං තංසම්බන්ධතො, ඉතරෙසං තබ්බිකාරතොති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො. කිමිභක්ඛභාවොපි හිස්ස විකාරපක්ඛෙයෙව ඨපෙතබ්බොති.
305. තං නිමිත්තන්ති යථාවුත්තෙහි ආකාරෙහි පුනප්පුනං මනසි කරොන්තස්ස පටික්කූලාකාරවසෙන උපට්ඨිතං කබළීකාරාහාරසඤ්ඤිතං භාවනාය නිමිත්තං ආරම්මණං, න උග්ගහපටිභාගනිමිත්තං. යදි හි තත්ථ උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජෙය්ය, පටිභාගනිමිත්තෙනපි භවිතබ්බං. තථා ච සති අප්පනාප්පත්තෙන ඣානෙන භවිතබ්බං, න ච භවති, කස්මා? භාවනාය නානාකාරතො, සභාවධම්මභාවෙන ච කම්මට්ඨානස්ස ගම්භීරභාවතො. තෙනාහ ‘‘කබළීකාරාහාරස්ස සභාවධම්මතාය ගම්භීරත්තා’’ති. එත්ථ හි යදිපි පටික්කූලාකාරවසෙන භාවනා පවත්තති. යෙ පන ධම්මෙ උපාදාය කබළීකාරාහාරපඤ්ඤත්ති, තෙ එව ධම්මා පටික්කූලා, න පඤ්ඤත්තීති පටික්කූලාකාරග්ගහණමුඛෙනපි සභාවධම්මෙයෙව ආරබ්භ භාවනාය පවත්තනතො, සභාවධම්මානඤ්ච සභාවෙනෙව ගම්භීරභාවතො න තත්ථ ඣානං අප්පෙතුං සක්කොති. ගම්භීරභාවතො හි පුරිමසච්චද්වයං දුද්දසං ජාතන්ති. යදි උපචාරසමාධිනා චිත්තං සමාධියති, කථං කම්මට්ඨානං ‘‘සඤ්ඤා’’ ඉච්චෙව වොහරීයතීති ආහ ‘‘පටික්කූලාකාරග්ගහණවසෙන පනා’’තිආදි.
ඉදානි ඉමිස්සා භාවනාය ආනිසංසං දස්සෙතුං ‘‘ඉමඤ්ච පනා’’තිආදි වුත්තං. රසතණ්හායාති මධුරාදිරසවිසයාය තණ්හාය. පතිලීයතීති සඞ්කුචති අනෙකාකාරං තත්ථ පටික්කූලතාය ¶ සණ්ඨිතත්තා. පතිකුටතීති අපසක්කති ¶ න විසරති. පතිවත්තතීති නිවත්තති. කන්තාරනිත්ථරණත්ථිකොති මහතො දුබ්භික්ඛකන්තාරස්ස නිත්ථරණප්පයොජනො. විගතමදොති මානමදාදීනං අභාවෙන නිම්මදො, මදාභාවග්ගහණෙනෙව චස්ස දවමණ්ඩනවිභූසනාදීනම්පි අභාවො ගහිතොයෙවාති දට්ඨබ්බං. කබළීකාරාහාරපරිඤ්ඤාමුඛෙනාති වුත්තනයෙන පටික්කූලාකාරතො කබළීකාරාහාරස්ස පරිච්ඡිජ්ජ ජානනද්වාරෙන. පඤ්චකාමගුණිකො රාගොති අනතිවත්තනට්ඨෙන පඤ්චසු කාමගුණෙසු නියුත්තො, තප්පයොජනො වා රාගො. පරිඤ්ඤං සමතික්කමං ගච්ඡති. රසතණ්හාය හි සම්මදෙව විගතාය රූපතණ්හාදයොපි විගතා එව හොන්ති භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතාය උක්කංසගමනතො. සති ච විසයිසමතික්කමෙ විසයො සමතික්කන්තො එව හොතීති ආහ ‘‘සො පඤ්චකාමගුණපරිඤ්ඤාමුඛෙන රූපක්ඛන්ධං පරිජානාතී’’ති. රූපායතනාදීසු හි පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තෙසු තන්නිස්සයභූතානි, තග්ගාහකා පසාදා ච සුඛෙනෙව පරිඤ්ඤං ගච්ඡන්තීති. අපරිපක්කාදීති ආදි-සද්දෙන ආසයනිධානානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තත්ථ අපරිපක්කං තාව උදරියමෙව. ආසයග්ගහණෙන පිත්තසෙම්හපුබ්බලොහිතානං, පරිපක්කග්ගහණෙන කරීසමුත්තානං, ඵලග්ගහණෙන කෙසාදීනං සබ්බෙසං පරිග්ගහො සිද්ධො හොතීති ආහ ‘‘කායගතාසතිභාවනාපි පාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති. අසුභසඤ්ඤායාති අසුභභාවනාය, අවිඤ්ඤාණකඅසුභභාවනානුයොගස්සාති අත්ථො. අනුලොමපටිපදං පටිපන්නො හොති පටික්කූලාකාරග්ගහණෙන කායස්ස අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡභාවසල්ලක්ඛණතො. ඉමං පන පටිපත්තින්ති ඉමං ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤාභාවනං. අමතපරියොසානතන්ති නිබ්බානනිට්ඨිතං ආහාරෙ පටික්කූලසඤ්ඤාභාවනාසඞ්ඛාතං උපචාරජ්ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා නිබ්බානාධිගමන්ති අත්ථො.
ආහාරෙපටික්කූලභාවනාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
චතුධාතුවවත්ථානභාවනාවණ්ණනා
306. ‘‘එකං වවත්ථානන්ති එවං උද්දිට්ඨස්ස චතුධාතුවවත්ථානස්ස භාවනානිද්දෙසො අනුප්පත්තො’’ති උද්දෙසො නාම නිද්දෙසත්ථො මුදුමජ්ඣපඤ්ඤාබාහුල්ලතො ¶ , ආගතො ච භාරො අවස්සං වහිතබ්බොති කත්වා වුත්තං. තත්ථ සතිපි විසයභෙදෙන වවත්ථානස්ස භෙදෙ වවත්ථානභාවසාමඤ්ඤෙන පන තං අභින්නං කත්වා වුත්තං ‘‘එකං වවත්ථාන’’න්ති, පුබ්බභාගෙ වා සතිපි විසයභෙදෙ අත්ථසිද්ධියං ¶ තස්ස එකවිසයතාවාති ‘‘එකං වවත්ථාන’’න්ති වුත්තං. යථා හි ද්වත්තිංසාකාරෙ කම්මං කරොන්තස්ස යොගිනො යදිපි පුබ්බභාගෙ විසුං විසුං කොට්ඨාසෙසු මනසිකාරො පවත්තති, අපරභාගෙ පන එකස්මිං ඛණෙ එකස්මිංයෙව කොට්ඨාසෙ අත්ථසිද්ධි හොති, න සබ්බෙසු, එවමිධාපීති. තත්ථ සියා – යථා පටික්කූලභාවසාමඤ්ඤෙන ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානෙ අභෙදතො මනසිකාරො පවත්තති, එවං ඉධ ධාතුභාවසාමඤ්ඤෙන අභෙදතො මනසිකාරො පවත්තතීති ‘‘එකං වවත්ථාන’’න්ති වුත්තන්ති? නයිදමෙවං. තත්ථ හි පණ්ණත්තිසමතික්කමතො පට්ඨාය පටික්කූලවසෙනෙව සබ්බත්ථ මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො, ඉධ පන සභාවසරසලක්ඛණතො ධාතුයො මනසි කාතබ්බා, න ධාතුභාවසාමඤ්ඤතො. තෙනෙවාහ ‘‘සභාවූපලක්ඛණවසෙන සන්නිට්ඨාන’’න්ති. කිං වා එතෙන පපඤ්චෙන, අඤ්ඤෙහි එකූනචත්තාලීසාය කම්මට්ඨානෙහි අසංසට්ඨං චතුධාතුවවත්ථානං නාම එකං කම්මට්ඨානන්ති දස්සෙතුං ‘‘එකං වවත්ථාන’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘චතුධාතුවවත්ථානස්ස භාවනානිද්දෙසො’’ති කස්මා වුත්තං, නනු චතුධාතුවවත්ථානං භාවනාව? සච්චං භාවනාව, සකිං පවත්තං පන වවත්ථානං, තස්ස බහුලීකාරො භාවනාති වචනභෙදෙන වුත්තං. කථං පන භාවනා නිද්දිසීයති තස්සා වචීගොචරාතික්කන්තභාවතොති? නායං දොසො භාවනත්ථෙ භාවනාවොහාරතො. භාවනත්ථො හි කම්මට්ඨානපරිග්ගහො ඉධ ‘‘භාවනා’’ති අධිප්පෙතො.
සභාවූපලක්ඛණවසෙනාති කක්ඛළත්තාදිකස්ස සලක්ඛණස්ස උපධාරණවසෙන. ඉදං හි කම්මට්ඨානං පථවීකසිණාදිකම්මට්ඨානං විය න පණ්ණත්තිමත්තසල්ලක්ඛණවසෙන, නීලකසිණාදිකම්මට්ඨානං විය න නීලාදිවණ්ණසල්ලක්ඛණවසෙන, නාපි විපස්සනාකම්මට්ඨානං විය සඞ්ඛාරානං අනිච්චතාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තති, අථ ඛො පථවීආදීනං සභාවසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තති. තෙන වුත්තං ‘‘සභාවූපලක්ඛණවසෙනා’’ති, කක්ඛළත්තාදිකස්ස සලක්ඛණස්ස උපධාරණවසෙනාති අත්ථො. සන්නිට්ඨානන්ති ඤාණවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො, න යෙවාපනකවිනිච්ඡයො, නාපි විතක්කාදිවිනිච්ඡයො ¶ . ධාතුමනසිකාරොති ධාතූසු මනසිකාරො, චතස්සො ධාතුයො ආරබ්භ භාවනාමනසිකාරොති අත්ථො. කාතබ්බතො කම්මං, යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො ඨානඤ්චාති කම්මට්ඨානං, චතුන්නං මහාභූතානං සභාවසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තං යොගකම්මං. තෙනාහ ‘‘ධාතුමනසිකාරො, ධාතුකම්මට්ඨානං, චතුධාතුවවත්ථානන්ති අත්ථතො එක’’න්ති. තයිදං චතුධාතුවවත්ථානං. ‘‘ද්විධා ආගත’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු ධාතුවිභඞ්ගෙ නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරවසෙන ආගතං, තස්මා ‘‘තිධා ආගත’’න්ති වත්තබ්බන්ති? න, තත්ථාපි අජ්ඣත්තිකානං ධාතූනං පභෙදතො අනවසෙසපරියාදානස්ස කතත්තා, බාහිරානඤ්ච ධාතූනං පරිග්ගහිතත්තා ¶ . අථ වා ද්විධා ආගතන්ති එත්ථ ද්විධාව ආගතන්ති න එවං නියමො ගහෙතබ්බො, අථ ඛො ද්විධා ආගතමෙවාති, තෙන තතියස්සාපි පකාරස්ස සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. සො ච නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයො ‘‘සඞ්ඛෙපතො ච විත්ථාරතො චා’’ති එත්ථ ආවුත්තිවසෙන, ච-සද්දෙනෙව වා සඞ්ගහොති දට්ඨබ්බො. අථ වා යො නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන අතිසඞ්ඛෙපපටික්ඛෙපමුඛෙන ලබ්භමානො විත්ථාරභාගො, තං විත්ථාරනයන්තොගධමෙව කත්වා වුත්තං ‘‘ද්විධා ආගත’’න්ති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස ධාතුකම්මට්ඨානිකස්ස වසෙන විත්ථාරතො ආගත’’න්ති ඉදඤ්ච වචනං සමත්ථිතං හොති. ‘‘මහාසතිපට්ඨානෙ’’ති ච ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං, සතිපට්ඨාන(දී. නි. 2.378 ආදයො; ම. නි. 3.111 ආදයො) කායගතාසතිසුත්තාදීසුපි (ම. නි. 3.153 ආදයො) තථෙව ආගතත්තා. රාහුලොවාදෙති මහාරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 2.113 ආදයො). ධාතුවිභඞ්ගෙති ධාතුවිභඞ්ගසුත්තෙ (ම. නි. 3.342 ආදයො), අභිධම්මෙ ධාතුවිභඞ්ගෙ (විභ. 172 ආදයො) ච.
කාමං මහාසතිපට්ඨානෙ අත්ථෙන උපමං පරිවාරෙත්වා දෙසනා ආගතා, උපමා ච නාම යාවදෙව උපමෙය්යත්ථවිභාවනත්ථාති උපමං තාව දස්සෙත්වා උපමෙය්යත්ථං විභාවෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදිනා පාළි ආනීතා. කස්මා පනෙත්ථ ධාතුවසෙන, තත්ථපි චතුමහාභූතවසෙන කම්මට්ඨානනිද්දෙසො කතොති? සත්තසුඤ්ඤතාසන්දස්සනත්ථං, එත්ථ ධාතුවසෙන, තත්ථාපි ඔළාරිකභාවෙන සුපාකටතාය, එකච්චවෙනෙය්යජනචරිතානුකුලතාය ච මහාභූතවසෙන කම්මට්ඨානනිද්දෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. තත්ථ පථවීධාතූතිආදීසු ධාතුත්ථො නාම සභාවත්ථො, සභාවත්ථො ¶ නාම සුඤ්ඤතත්ථො, සුඤ්ඤතත්ථො නාම නිස්සත්තත්ථො. එවං සභාවසුඤ්ඤතනිස්සත්තත්ථෙන පථවීයෙව ධාතු පථවීධාතු. ආපොධාතුආදීසුපි එසෙව නයො. පථවීධාතූති සහජරූපධම්මානං පතිට්ඨා ධාතු, තථා ආපොධාතූති ආබන්ධනධාතු, තෙජොධාතූති පරිපාචනධාතු, වායොධාතූති විත්ථම්භනධාතූති එවමෙත්ථ සමාසො, භාවත්ථො ච වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන පරතො ආගමිස්සති.
එවං තික්ඛපඤ්ඤස්සාතිආදීසු එවන්ති යථාදස්සිතං පාළිං පච්චාමසති. නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස විත්ථාරදෙසනාති කත්වා ආහ ‘‘තික්ඛපඤ්ඤස්සා’’ති. යථා වත්ථයුගං අරහතීති වත්ථයුගිකො, එවං ධාතුකම්මට්ඨානං අරහති, ධාතුකම්මට්ඨානපයොජනොති වා ධාතුකම්මට්ඨානිකො, තස්ස ධාතුකම්මට්ඨානිකස්ස.
ඡෙකොති ¶ තංතංසමඤ්ඤාය කුසලො, යථාජාතෙ සූනස්මිං නඞ්ගුට්ඨඛුරවිසාණාදිවන්තෙ අට්ඨිමංසාදිඅවයවසමුදායෙ අවිභත්තෙ ගාවීසමඤ්ඤා, න විභත්තෙ, විභත්තෙ පන අට්ඨිමංසාදිඅවයවසමඤ්ඤාති ජානනකො. ගොඝාතකොති ජීවිකත්ථාය ගුන්නං ඝාතකො. අන්තෙවාසීති කම්මකරණවසෙන තස්ස සමීපවාසී තස්ස තන්නිස්සාය ජීවනතො. විනිවිජ්ඣිත්වාති එකස්මිං ඨානෙ අඤ්ඤං විනිවිජ්ඣිත්වා. මහාපථානං වෙමජ්ඣට්ඨානසඞ්ඛාතෙති චතුන්නං මහාපථානං තාය එව විනිවිජ්ඣනට්ඨානසඞ්ඛාතෙ. යස්මා තෙ චත්තාරො මහාපථා චතූහි දිසාහි ආගන්ත්වා සමොහිතා විය හොන්ති, තස්මා තං ඨානං චතුමහාපථානං, තස්මිං චතුමහාපථෙ. විලීයන්ති භිජ්ජන්ති විභජ්ජන්තීති බීලා, භාගා, ව-කාරස්ස බ-කාරං, ඉ-කාරස්ස ච ඊ-කාරං කත්වා. තමෙව හි භාගත්ථං දස්සෙතුං ‘‘කොට්ඨාසං කත්වා’’ති වුත්තං. කිඤ්චාපි ඨිත-සද්දො ‘‘ඨිතො වා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.28) විය ඨානසඞ්ඛාතඉරියාපථසමඞ්ගිතාය, ගතිනිවත්තිඅත්ථතාය වා ඨා-සද්දස්ස අඤ්ඤත්ථ ඨපෙත්වා ගමනං සෙසඉරියාපථසමඞ්ගිතාය බොධකො, ඉධ පන යථා තථා රූපකායස්ස පවත්තිආකාරබොධකො අධිප්පෙතොති ආහ ‘‘චතුන්නං ඉරියාපථානං යෙන කෙනචි ආකාරෙන ඨිතත්තායථාඨිත’’න්ති ¶ . තත්ථ ආකාරෙනාති ඨානාදිනා රූපකායස්ස පවත්තිආකාරෙන. ඨානාදයො හි ඉරියාසඞ්ඛාතාය කායිකකිරියාය පවත්තිට්ඨානතාය ‘‘ඉරියාපථා’’ති වුච්චන්ති. යථාඨිතන්ති යථාපවත්තං. යථාවුත්තට්ඨානමෙවෙත්ථ පණිධානන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘යථාඨිතත්තාව යථාපණිහිත’’න්ති. ඨිතන්ති වා කායස්ස ඨානසඞ්ඛාතඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. පණිහිතන්ති තදඤ්ඤඉරියාපථසමායොගපරිදීපනං. ඨිතන්ති වා කායසඞ්ඛාතානං රූපධම්මානං තස්මිං තස්මිං ඛණෙ සකිච්චවසෙන අවට්ඨානපරිදීපනං. පණිහිතන්ති පච්චයකිච්චවසෙන තෙහි තෙහි පච්චයෙහි පකාරතො නිහිතං පණිහිතන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. ධාතුසොති ධාතුං ධාතුං පථවීආදිධාතුං විසුං විසුං කත්වා. පච්චවෙක්ඛතීති පති පති අවෙක්ඛති ඤාණචක්ඛුනා විනිබ්භුජිත්වා පස්සති.
යථා ඡෙකොතිආදිනා පාළියා සද්දත්ථවිවරණවසෙන වුත්තමෙවත්ථං ඉදානි භාවත්ථවිභාවනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා ගොඝාතකස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පොසෙන්තස්සාති මංසූපචයපරිබ්රූහනාය කුණ්ඩකභත්තකප්පාසට්ඨිආදීහි සංවඩ්ඪෙන්තස්ස. වධිතං මතන්ති හිංසිතං හුත්වා මතං. මතන්ති ච මතමත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘තාවදෙවා’’ති. ගාවීති සඤ්ඤා න අන්තරධායති යානි අඞ්ගපච්චඞ්ගානි උපාදාය ගාවීසමඤ්ඤා, මතමත්තායපි ගාවියා තෙසං සන්නිවෙසස්ස අවිනට්ඨත්තා. බිලාසොති බිලං බිලං කත්වා. විභජිත්වාති අට්ඨිසඞ්ඝාතතො මංසං විවෙචෙත්වා, තතො වා විවෙචිතං ¶ මංසං භාගසො කත්වා. තෙනෙවාහ ‘‘මංසසඤ්ඤා පවත්තතී’’ති. පබ්බජිතස්සපි අපරිග්ගහිතකම්මට්ඨානස්ස. ඝනවිනිබ්භොගන්ති සන්තතිසමූහකිච්චඝනානං විනිබ්භුජනං විවෙචනං. ධාතුසො පච්චවෙක්ඛතොති යථාවුත්තං ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා ධාතුසො පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. සත්තසඤ්ඤාති අත්තානුදිට්ඨිවසෙන පවත්තා සත්තසඤ්ඤාති වදන්ති, වොහාරවසෙන පවත්තසත්තසඤ්ඤායපි තදා අන්තරධානං යුත්තමෙව යාථාවතො ඝනවිනිබ්භොගස්ස සම්පාදනතො. එවං හි සති යථාවුත්තඔපම්මත්ථෙන ඔපමෙය්යත්ථො අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙති. තෙනෙවාහ ‘‘ධාතුවසෙනෙව චිත්තං සන්තිට්ඨතී’’ති.
307. එවං ධාතුකම්මට්ඨානස්ස සඞ්ඛෙපතො ආගතට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරතො ආගතට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘මහාහත්ථිපදූපමෙ පනා’’තිආදි ¶ වුත්තං. එවන්ති ඉමිනා රාහුලොවාද- (ම. නි. 2.113 ආදයො) ධාතුවිභඞ්ගෙසු (ම. නි. 3.342 ආදයො; විභ. 172 ආදයො) ධාතුකම්මට්ඨානස්ස විත්ථාරතො ආගමනමෙව උපසංහරති, න සබ්බං දෙසනානයං අඤ්ඤථාපි තත්ථ දෙසනානයස්ස ආගතත්තා.
තත්රාති තස්මිං යථාදස්සිතෙ මහාහත්ථිපදූපමපාඨෙ. අජ්ඣත්තිකාති සත්තසන්තානපරියාපන්නා. අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති පදද්වයෙනාපි තංතංපාටිපුග්ගලිකධම්මො වුච්චතීති ආහ ‘‘උභයම්පි නියකස්ස අධිවචන’’න්ති. සසන්තතිපරියාපන්නතාය පන අත්තනි ගහෙතබ්බභාවූපගමනවසෙන අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තං අජ්ඣත්තං. තංතංසන්තතිපරියාපන්නතාය පච්චත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘අත්තනි පවත්තත්තා අජ්ඣත්තං, අත්තානං පටිච්ච පටිච්ච පවත්තත්තා පච්චත්ත’’න්ති. කක්ඛළන්ති කථිනං. යස්මා තං ථද්ධභාවෙන සහජාතානං පතිට්ඨා හොති, තස්මා ‘‘ථද්ධ’’න්ති වුත්තං. ඛරිගතන්ති ඛරීසු ඛරසභාවෙසු ගතං තප්පරියාපන්නං, ඛරසභාවමෙවාති අත්ථො. යස්මා පන ඛරසභාවං ඵරුසාකාරෙන උපට්ඨානතො ඵරුසාකාරං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඵරුස’’න්ති. තෙනාහ ‘‘දුතියං ආකාරවචන’’න්ති. උපාදින්නං නාම සරීරට්ඨකං. තං පන කම්මසමුට්ඨානතං සන්ධාය උපාදින්නම්පි අත්ථි අනුපාදින්නම්පි, තණ්හාදීහි ආදින්නගහිතපරාමට්ඨවසෙන සබ්බම්පෙතං උපාදින්නමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘උපාදින්නන්ති දළ්හං ආදින්න’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘මම’’න්ති ගහිතං ‘‘අහ’’න්ති පරාමට්ඨන්ති යොජනා. සෙය්යථිදන්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාවාචීති ආහ ‘‘තං කතමන්ති චෙති අත්ථො’’ති. තතොති පච්ඡා. තන්ති තං අජ්ඣත්තිකාදිභෙදතො දස්සිතං පථවීධාතුං. දස්සෙන්තොති වත්ථුවිභාගෙන දස්සෙන්තො. කිඤ්චාපි මත්ථලුඞ්ගං අට්ඨිමිඤ්ජෙනෙව සඞ්ගහෙත්වා ඉධ පාළියං විසුං න උද්ධටං, පටිසම්භිදාමග්ගෙ ¶ (පටි. ම. 1.4) පන වීසතියා ආකාරෙහි පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං විසුං ගහිතන්ති තම්පි සඞ්ගණ්හන්තො ථද්ධභාවාධිකතාය පථවීධාතුකොට්ඨාසෙසුයෙව ‘‘මත්ථලුඞ්ගං පක්ඛිපිත්වා වීසතියා ආකාරෙහි පථවීධාතු නිද්දිට්ඨාති වෙදිතබ්බා’’ති ආහ. ‘‘යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චී’’ති වා ඉමිනා පාළියං මත්ථලුඞ්ගස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තස්මා ඉධ ‘‘යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චී’’ති ඉදං පුබ්බාපරාපෙක්ඛං ‘‘මත්ථලුඞ්ගං පක්ඛිපිත්වා වීසතියා ආකාරෙහි පථවීධාතු නිද්දිට්ඨාති වෙදිතබ්බා, යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චී’’ති වචනතො. පුන යං වා පනඤ්ඤම්පි කිඤ්චීති අවසෙසෙසු තීසු කොට්ඨාසෙසූති ¶ යොජෙතබ්බං. තීසු කොට්ඨාසෙසූති තිප්පකාරෙසු කොට්ඨාසෙසු. න හි තෙ තයො කොට්ඨාසා.
විස්සන්දනභාවෙනාති පග්ඝරණසභාවෙන. අප්පොතීති විසරති. පප්පොතීති පාපුණාති, සසම්භාරආපවසෙන චෙතං වුත්තං. සො හි විස්සන්දනභාවෙන සසම්භාරපථවීසඞ්ඛාතං තං තං ඨානං විසරති, පාපුණාති ච, ලක්ඛණාපවසෙනෙව වා. සොපි හි සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයාදිපච්චයතාය සෙසභූතත්තයසඞ්ඛාතං තං තං ඨානං ද්රවභාවසිද්ධෙන විස්සන්දනභාවෙන ආබන්ධත්තං, ආසත්තත්තං, අවිප්පකිණ්ණඤ්ච කරොන්තං ‘‘අප්පොති පප්පොතී’’ති වත්තබ්බතං අරහතීති.
තෙජනවසෙනාති නිසිතභාවෙන තික්ඛභාවෙන. වුත්තනයෙනාති කම්මසමුට්ඨානාදිවසෙන ‘‘නානාවිධෙසූ’’ති ආපොධාතුයං වුත්තනයෙන. කුපිතෙනාති ඛුභිතෙන. උසුමජාතොති උස්මාභිභූතො. ජීරතීති ජිණ්ණො හොති. තෙජොධාතුවසෙන ලබ්භමානා ඉමස්මිං කායෙ ජරාපවත්ති පාකටජරාවසෙන වෙදිතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘ඉන්ද්රියවෙකල්ලත’’න්තිආදි වුත්තං. සරීරෙ පකතිඋසුමං අතික්කමිත්වා උණ්හභාවො සන්තාපො, සරීරස්ස දහනවසෙන පවත්තො මහාදාහො පරිදාහොති අයමෙතෙසං විසෙසො. යෙන ජීරීයතීති ච එකාහිකාදිජරරොගෙන ජරීයතීතිපි අත්ථො යුජ්ජති. සතක්ඛත්තුං තාපෙත්වා තාපෙත්වා සීතුදකෙ පක්ඛිපිත්වා උද්ධටා සප්පි ‘‘සතධොතසප්පී’’ති වදන්ති. අසිතන්ති භුත්තං. ඛායිතන්ති ඛාදිතං. සායිතන්ති අස්සාදිතං. සම්මා පරිපාකං ගච්ඡතීති සමවෙපාකිනියා ගහණියා වසෙන වුත්තං, අසම්මාපරිපාකොපි පන විසමවෙපාකිනියා තස්සා එව වසෙන වෙදිතබ්බො. රසාදිභාවෙනාති රසරුධිරමංසමෙදන්හාරුඅට්ඨිඅට්ඨිමිඤ්ජසුක්කවසෙන. විවෙකන්ති පුථුභාවං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසභාවං. අසිතාදිභෙදස්ස හි ආහාරස්ස පරිණාමෙ රසො හොති, තං පටිච්ච රසධාතු උප්පජ්ජතීති අත්ථො. එවං ‘‘රසස්ස පරිණාමෙ රුධිර’’න්තිආදිනා සබ්බං නෙතබ්බං.
වායනවසෙනාති ¶ සමුදීරණවසෙන, සවෙගගමනවසෙන වා. උග්ගාරහික්කාදීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන උද්දෙකඛිපනාදිපවත්තනකවාතානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො ¶ . උච්චාරපස්සාවාදීති ආදි-සද්දෙන පිත්තසෙම්හලසිකාකෙවලදුග්ගන්ධාදිනීහරණකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. යදිපි කුච්ඡි-සද්දො උදරපරියායො, කොට්ඨ-සද්දෙන පන අන්තන්තරස්ස වුච්චමානත්තා තදවසිට්ඨො උදරප්පදෙසො ඉධ කුච්ඡි-සද්දෙන වුච්චතීති ආහ ‘‘කුච්ඡිසයා වාතාති අන්තානං බහිවාතා’’ති. සමිඤ්ජනපසාරණාදීති ආදි-සද්දෙන ආලොකනවිලොකනඋද්ධරණාතිහරණාදිකා සබ්බා කායිකකිරියා සඞ්ගහිතා. ‘‘අස්සාසපස්සාසා චිත්තසමුට්ඨානාවා’’ති එතෙන අස්සාසපස්සාසානං සරීරං මුඤ්චිත්වා පවත්ති නත්ථීති දීපෙති. න හි බහිද්ධා චිත්තසමුට්ඨානස්ස සම්භවො අත්ථීති. යදි එවං කථං ‘‘පස්සාසොති බහිනික්ඛමනනාසිකවාතො, දීඝනාසිකස්ස නාසිකග්ගං, ඉතරස්ස උත්තරොට්ඨං ඵුසන්තො පවත්තතී’’ති වචනං? තං නික්ඛමනාකාරෙන පවත්තියා චිත්තසමුට්ඨානස්ස, සන්තානෙ පවත්තඋතුසමුට්ඨානස්ස ච වසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බත්ථාති ආපොධාතුආදීනං තිස්සන්නං ධාතූනං නිද්දෙසං සන්ධායාහ. තත්ථ ආපොධාතුනිද්දෙසෙ ‘‘යං වා පනඤ්ඤ’’න්ති ඉමිනා සම්භවස්ස, තෙජොධාතුනිද්දෙසෙ සරීරෙ පාකතිකඋස්මාය, වායොධාතුනිද්දෙසෙ ධමනිජාලානුසටස්ස තත්ථ තත්ථ චම්මඛීලපීළකාදිනිබ්බත්තකවායුනො සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සමිඤ්ජනාදිනිබ්බත්තකවාතා චිත්තසමුට්ඨානාව. යදි එවං, කථං ‘‘පුරිමා පඤ්ච චතුසමුට්ඨානා’’ති වචනං? න හි සමිඤ්ජනාදිනිබ්බත්තකා එව අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො වාතා, අථ ඛො තදඤ්ඤෙපීති නත්ථි විරොධො.
ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. තෙනාහ ‘‘වීසතියා ආකාරෙහී’’තිආදි. එත්ථාති එතස්මිං විත්ථාරතො ආගතෙ ධාතුකම්මට්ඨානෙති අත්ථො. තෙන අයං වණ්ණනා න කෙවලං මහාහත්ථිපදූපමස්සෙව (ම. නි. 1.300 ආදයො), අථ ඛො මහාරාහුලොවාද- (ම. නි. 2.113 ආදයො) ධාතුවිභඞ්ගසුත්තානම්පි (ම. නි. 3.342 ආදයො) අත්ථසංවණ්ණනා හොතියෙවාති දස්සිතං හොති. භාවනානයෙපි එසෙව නයො. තථා හි වුත්තං ‘‘එවං රාහුලොවාදධාතුවිභඞ්ගෙසුපී’’ති.
308. භාවනානයෙති භාවනාය නයෙ. යෙන කම්මට්ඨානභාවනා ඉජ්ඣති, තස්මිං භාවනාවිධිම්හීති අත්ථො. එත්ථාති ධාතුකම්මට්ඨානෙ. යස්මා යෙසං ‘‘තික්ඛපඤ්ඤො නාතිතික්ඛපඤ්ඤො’’ති ඉමෙසං දුවිධානං පුග්ගලානං වසෙන ඉදං කම්මට්ඨානං ද්විධා ආගතං ද්විධා දෙසිතං, තස්මා කම්මට්ඨානාභිනිවෙසොපි තෙසං ද්විධාව ඉච්ඡිතබ්බොති තං තාව දස්සෙතුං ‘‘තික්ඛපඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො’’තිආදි ¶ ආරද්ධං. ලොමා පථවීධාතූතීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො ¶ . එවං විත්ථාරතො ධාතුපරිග්ගහොති ‘‘කෙසා පථවීධාතු, ලොමා පථවීධාතූ’’තිආදිනා එවං ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි විත්ථාරතො ධාතුකම්මට්ඨානපරිග්ගහො. පපඤ්චතොති දන්ධතො සණිකතො. යං ථද්ධලක්ඛණන්ති කෙසාදීසු යං ථද්ධලක්ඛණං කක්ඛළභාවො. යං ආබන්ධනලක්ඛණන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. එවං මනසි කරොතොති වත්ථුං අනාමසිත්වා එවං ලක්ඛණමත්තතො මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස. අස්සාති තික්ඛපඤ්ඤස්ස. කම්මට්ඨානං පාකටං හොතීති යොගකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානභූතං තදෙව ලක්ඛණං විභූතං හොති, තස්ස වා ලක්ඛණස්ස සුට්ඨු උපට්ඨානතො තං ආරබ්භ පවත්තමානං මනසිකාරසඞ්ඛාතං කම්මට්ඨානං විභූතං විසදං හොති, තික්ඛපඤ්ඤස්ස ඉන්ද්රියපාටවෙන සංඛිත්තරුචිභාවතො. සබ්බසො මන්දපඤ්ඤස්ස භාවනාව න ඉජ්ඣතීති ආහ ‘‘නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්සා’’ති. එවං මනසි කරොතොති වුත්තනයෙන සඞ්ඛෙපතො මනසි කරොතො. අන්ධකාරං අවිභූතං හොතීති අනුපට්ඨානතො අන්ධං විය කරොන්තං අපාකටං හොති කම්මට්ඨානන්ති යොජනා. පුරිමනයෙනාති ‘‘කෙසා පථවීධාතූ’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන. වත්ථුආමසනෙන විත්ථාරතො මනසි කරොන්තස්ස පාකටං හොති කම්මට්ඨානං, නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස අඛිප්පනිසන්තිතාය විත්ථාරරුචිභාවතො.
ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා ද්වීසු භික්ඛූසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පෙය්යාලමුඛන්ති පෙය්යාලපාළියා මුඛභූතං ද්වාරභූතං ආදිතො වාරං, වාරද්වයං වා. විත්ථාරෙත්වාති අනවසෙසතො සජ්ඣායිත්වා. උභතොකොටිවසෙනෙවාති තස්ස තස්ස වාරස්ස ආදිඅන්තග්ගහණවසෙනෙව. ඔට්ඨපරියාහතමත්තන්ති ඔට්ඨානං සම්ඵුසනමත්තං. යථා ගන්ථපරිවත්තනෙ තික්ඛපඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො සඞ්ඛෙපො රුච්චති, න විත්ථාරො. ඉතරස්ස ච විත්ථාරො රුච්චති, න සඞ්ඛෙපො, එවං භාවනානයෙපීති උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං.
තස්මාති යස්මා තික්ඛපඤ්ඤස්ස සඞ්ඛෙපො, නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස ච විත්ථාරො සප්පායො, තස්මා. යස්මා කම්මට්ඨානං අනුයුඤ්ජිතුකාමස්ස සීලවිසොධනාදිපුබ්බකිච්චං ඉච්ඡිතබ්බං, තං සබ්බාකාරසම්පන්නං හෙට්ඨා වුත්තමෙවාති ඉධ න ආමට්ඨං. යස්මා පන විවෙකට්ඨකායස්ස, විවෙකට්ඨචිත්තස්සෙව ච භාවනා ඉජ්ඣති ¶ , න ඉතරස්ස, තස්මා තදුභයං දස්සෙන්තො ‘‘රහොගතෙන පටිසල්ලීනෙනා’’ති ආහ. තත්ථ රහොගතෙනාති රහසි ගතෙන, එකාකිනා භාවනානුකූලට්ඨානං උපගතෙනාති අත්ථො. පටිසල්ලීනෙනාති පති පති පුථුත්තාරම්මණතො චිත්තං නිසෙධෙත්වා කම්මට්ඨානෙ සල්ලීනෙන, තත්ථ සංසිලිට්ඨචිත්තෙනාති අත්ථො. සකලම්පි අත්තනො රූපකායං ආවජ්ජෙත්වාති උද්ධං පාදතලා, අධො කෙසමත්ථකා, තිරියං තචපරියන්තං සබ්බම්පි ¶ අත්තනො කරජකායං ධාතුවසෙන මනසි කරොන්තො යස්මා චාතුමහාභූතිකො අයං කායො, තස්මා ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතූ’’ති චතුමහාභූතවසෙන සමන්නාහරිත්වාති අත්ථො. ඉදානි තාසං ධාතූනං ලක්ඛණතො, උපට්ඨානාකාරතො ච මනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘යො ඉමස්මිං කායෙ’’තිආදි වුත්තං.
තත්ථ ථද්ධභාවොති ලක්ඛණමාහ. ථද්ධත්තලක්ඛණා හි පථවීධාතු. ඛරභාවොති උපට්ඨානාකාරං, ඤාණෙන ගහෙතබ්බාකාරන්ති අත්ථො. ද්රවභාවො ලක්ඛණං ආපොධාතුයා පග්ඝරණසභාවත්තා. ආබන්ධනං උපට්ඨානාකාරො. උණ්හභාවො ලක්ඛණං තෙජොධාතුයා උස්මාසභාවත්තා. පරිපාචනං උපට්ඨානාකාරො. විත්ථම්භනං ලක්ඛණං වායොධාතුයා උපත්ථම්භනසභාවත්තා. සමුදීරණං උපට්ඨානාකාරො, උපට්ඨානාකාරො ච නාම ධාතූනං සකිච්චකරණවසෙන ඤාණස්ස විභූතාකාරො. කස්මා පනෙත්ථ උභයග්ගහණං? පුග්ගලජ්ඣාසයතො. එකච්චස්ස හි ධාතුයො මනසි කරොන්තස්ස තා සභාවතො ගහෙතබ්බතං ගච්ඡන්ති, එකච්චස්ස සකිච්චකරණතො, යො රසොති වුච්චති. තත්රායං යොගී ධාතුයො මනසි කරොන්තො ආදිතො පච්චෙකං සලක්ඛණතො, සරසතොපි පරිග්ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘යො ඉමස්මිං කායෙ ථද්ධභාවො වා ඛරභාවො වා…පෙ… එවං සංඛිත්තෙන ධාතුයො පරිග්ගහෙත්වා’’ති. තත්ථ පරිග්ගහෙත්වාති පරිග්ගාහකභූතෙන ඤාණෙන ධාතුයො ලක්ඛණතො, රසතො වා පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙත්වා. අයං තාව සංඛිත්තතො භාවනානයෙ කම්මට්ඨානාභිනිවෙසො.
එවං පන ධාතුයො පරිග්ගහෙත්වා ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ පථවීධාතු ථද්ධභාවො වා ඛරභාවො වා, ආපොධාතු ද්රවභාවො වා ආබන්ධනභාවො වා, තෙජොධාතු උණ්හභාවො වා පරිපාචනභාවො වා, වායොධාතු විත්ථම්භනභාවො ¶ වා සමුදීරණභාවො වා’’ති එවං ලක්ඛණාදීහි සද්ධිංයෙව ධාතුයො මනසි කරොන්තෙන කාලසතම්පි කාලසහස්සම්පි පුනප්පුනං ආවජ්ජිතබ්බං මනසි කාතබ්බං, තක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කාතබ්බං. තස්සෙවං මනසි කරොතො යං ලක්ඛණාදීසු සුපාකටං හුත්වා උපට්ඨාති, තදෙව ගහෙත්වා ඉතරං විස්සජ්ජෙත්වා තෙන සද්ධිං ‘‘පථවීධාතු ආපොධාතූ’’තිආදිනා මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො. එවං මනසි කරොන්තෙන හි අනුපුබ්බතො, නාතිසීඝතො, නාතිසණිකතො, වික්ඛෙපපටිබාහනතො, පණ්ණත්තිසමතික්කමනතො, අනුපට්ඨානමුඤ්චනතො, ලක්ඛණතො, තයො ච සුත්තන්තාති ඉමෙහි දසහාකාරෙහි මනසිකාරකොසල්ලං අනුට්ඨාතබ්බං.
තත්ථ අනුපුබ්බතොති අනුපටිපාටිතො ආචරියස්ස සන්තිකෙ උග්ගහිතපටිපාටිතො, සා ච දෙසනාපටිපාටියෙව ¶ . එවං අනුපුබ්බතො මනසි කරොන්තෙනාපි නාතිසීඝතො මනසි කාතබ්බං. අතිසීඝතො මනසි කරොතො හි අපරාපරං කම්මට්ඨානමනසිකාරො නිරන්තරං පවත්තති, කම්මට්ඨානං පන අවිභූතං හොති, න විසෙසං ආවහති. තස්මා නාතිසීඝතො මනසි කාතබ්බං. යථා ච නාතිසීඝතො, එවං නාතිසණිකතොපි. අතිසණිකතො මනසි කරොතො හි කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡති, විසෙසාධිගමස්ස පච්චයො න හොති. අතිසීඝං අතිසණිකඤ්ච මග්ගං ගච්ඡන්තා පුරිසා එත්ථ නිදස්සෙතබ්බා. වික්ඛෙපපටිබාහනතොති කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ චෙතසො වික්ඛෙපො පටිබාහිතබ්බො. බහිද්ධා වික්ඛෙපෙ හි සති කම්මට්ඨානා පරිහායති පරිධංසති. එකපදිකමග්ගගාමී පුරිසො චෙත්ථ නිදස්සෙතබ්බො. පණ්ණත්තිසමතික්කමනතොති ‘‘යා අයං පථවීධාතූ’’තිආදිකා පණ්ණත්ති, තං අතික්කමිත්වා ලක්ඛණෙසු එව චිත්තං ඨපෙතබ්බං.
එවං පණ්ණත්තිං විජහිත්වා කක්ඛළලක්ඛණාදීසු එව මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස ලක්ඛණානි සුපාකටානි සුවිභූතානි හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තස්සෙවං පුනප්පුනං මනසිකාරවසෙන චිත්තං ආසෙවනං ලභති. සබ්බො රූපකායො ධාතුමත්තතො උපට්ඨාති සුඤ්ඤො නිස්සත්තො නිජ්ජීවො යන්තං විය යන්තසුත්තෙන අපරාපරං පරිවත්තමානො. සචෙ පන බහිද්ධාපි මනසිකාරං උපසංහරති, අථස්ස ආහිණ්ඩන්තා මනුස්සතිරච්ඡානාදයො සත්තාකාරං විජහිත්වා ¶ ධාතුසමූහවසෙනෙව උපට්ඨහන්ති, තෙහි කරියමානා කිරියා ධාතුමයෙන යන්තෙන පවත්තියමානා හුත්වා උපට්ඨාති, තෙහි අජ්ඣොහරියමානං පානභොජනාදි ධාතුසඞ්ඝාතෙ පක්ඛිප්පමානො ධාතුසඞ්ඝාතො විය උපට්ඨාති. අථස්ස තථා ලද්ධාසෙවනම්පි චිත්තං යදි අච්චාරද්ධවීරියතාය උද්ධච්චවසෙන වා අතිලීනවීරියතාය කොසජ්ජවසෙන වා භාවනාවිධිං න ඔතරෙය්ය, තදා අධිචිත්තසුත්තං (අ. නි. 3.103), අනුත්තරසීතිභාවසුත්තං (අ. නි. 6.85), බොජ්ඣඞ්ගසුත්තන්ති (සං. නි. 5.194-195) ඉමෙසු තීසු සුත්තෙසු ආගතනයෙන වීරියසමාධියොජනා කාතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘තයො ච සුත්තන්තා’’ති. එවං පන වීරියසමතං යොජෙත්වා තස්මිංයෙව ලක්ඛණෙ මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස යදා සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි ලද්ධසමතානි සුවිසදානි පවත්තන්ති, තදා අසද්ධියාදීනං දූරීභාවෙන සාතිසයං ථාමප්පත්තෙහි සත්තහි බලෙහි ලද්ධූපත්ථම්භානි විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි පටුතරානි හුත්වා පාතුභවන්ති, තෙසං උජුවිපච්චනීකතාය නීවරණානි වික්ඛම්භිතානියෙව හොන්ති සද්ධිං තදෙකට්ඨෙහි පාපධම්මෙහි. එත්තාවතා චානෙන උපචාරජ්ඣානං සමධිගතං හොති ධාතුලක්ඛණාරම්මණං ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං පථවීධාතු ආපොධාතූති…පෙ… උපචාරමත්තො සමාධි උප්පජ්ජතී’’ති.
තත්ථ ධාතුමත්තතොති විසෙසනිවත්තිඅත්ථො මත්ත-සද්දො. තෙන යං ඉතො බාහිරකා, ලොකියමහාජනො ච ‘‘සත්තො ජීවො’’තිආදිකං විසෙසං ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අවිජ්ජමානං විකප්පනාමත්තෙනෙව සමාරොපෙන්ති, තං නිවත්තෙති. තෙනෙවාහ ‘‘නිස්සත්තතො නිජ්ජීවතො’’ති. ආවජ්ජිතබ්බන්ති සමන්නාහරිතබ්බං. මනසි කාතබ්බන්ති පුනප්පුනං භාවනාවසෙන ධාතුමත්තතො ධාතුලක්ඛණං මනසි ඨපෙතබ්බං. පච්චවෙක්ඛිතබ්බන්ති තදෙව ධාතුලක්ඛණං පති පති අවෙක්ඛිතබ්බං, භාවනාසිද්ධෙන ඤාණචක්ඛුනා අපරාපරං පච්චක්ඛතො පස්සිතබ්බං.
තස්සෙවං වායමමානස්සාති තස්ස යොගිනො එවං වුත්තප්පකාරෙන භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස, තත්ථ ච භාවනාඅනුයොගෙ සක්කච්චකාරිතාය, සාතච්චකාරිතාය, සප්පායසෙවිතාය, සමථනිමිත්තසල්ලක්ඛණෙන, බොජ්ඣඞ්ගානං අනුපවත්තනෙන, කායෙ ච ජීවිතෙ ච නිරපෙක්ඛවුත්තිතාය, අන්තරා සඞ්කොචං අනාපජ්ජන්තෙන භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා උස්සොළ්හියං අවට්ඨානෙන ¶ සම්මදෙව වායාමං පයොගං පරක්කමං පවත්තෙන්තස්ස. ධාතුප්පභෙදාවභාසනපඤ්ඤාපරිග්ගහිතොති පථවීආදීනං ධාතූනං සභාවලක්ඛණාවභාසනෙන අවභාසනකිච්චාය භාවනාපඤ්ඤාය ආදිමජ්ඣපරියොසානෙසු අවිජහනෙන සබ්බතො ගහිතො මහග්ගතභාවං අප්පත්තතාය උපචාරමත්තො සිඛාප්පත්තො කාමාවචරසමාධි උප්පජ්ජති. උපචාරසමාධීති ච රුළ්හීවසෙන වෙදිතබ්බං. අප්පනං හි උපෙච්ච චාරී සමාධි උපචාරසමාධි, අප්පනා චෙත්ථ නත්ථි. තාදිසස්ස පන සමාධිස්ස සමානලක්ඛණතාය එවං වුත්තං. කස්මා පනෙත්ථ අප්පනා න හොතීති? තත්ථ කාරණමාහ ‘‘සභාවධම්මාරම්මණත්තා’’ති. සභාවධම්මෙ හි තස්ස ගම්භීරභාවතො අසති භාවනාවිසෙසෙ අප්පනාඣානං න උප්පජ්ජති, ලොකුත්තරං පන ඣානං විසුද්ධිභාවනානුක්කමවසෙන, ආරුප්පං ආරම්මණාතික්කමභාවනාවසෙන අප්පනාප්පත්තං හොතීති මරණානුස්සතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.177) වුත්තොවායමත්ථො.
එවං රූපකායෙ අවිසෙසෙන චතුන්නං ධාතූනං පරිග්ගණ්හනවසෙන ධාතුකම්මට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ අට්ඨිආදීනං විනිබ්භුජනවසෙන සඞ්ඛෙපතො සුත්තෙ ආගතං ධාතුමනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා පනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යෙ ඉමෙ චත්තාරො කොට්ඨාසා වුත්තාති සම්බන්ධො. යථාපච්චයං ඨිතා සන්නිවෙසවිසිට්ඨා කට්ඨවල්ලිතිණමත්තිකායො උපාදාය යථා අගාරසමඤ්ඤා, න තත්ථ ¶ කොචි අගාරො නාම අත්ථි, එවං යථාපච්චයං සන්නිවෙසවිසිට්ඨානි පවත්තමානානි අට්ඨින්හාරුමංසචම්මානි පටිච්ච සරීරසමඤ්ඤා, න එත්ථ කොචි අත්තා ජීවො. කෙවලං තෙහි පරිවාරිතමාකාසමත්තන්ති දස්සෙති. දෙසනා සත්තසුඤ්ඤතාසන්දස්සනපරාති ඉමමත්ථං විභාවෙන්තො ‘‘නිස්සත්තභාවදස්සනත්ථ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අට්ඨිඤ්ච පටිච්චාති පණ්හිකට්ඨිකාදිභෙදං පටිපාටියා උස්සිතං හුත්වා ඨිතං අතිරෙකතිසතභෙදං අට්ඨිං උපාදාය. න්හාරුඤ්චාති තමෙව අට්ඨිසඞ්ඝාටං ආබන්ධිත්වා ඨිතං නවසතප්පභෙදං න්හාරුං. මංසන්ති තමෙව අට්ඨිසඞ්ඝාටං අනුලිම්පිත්වා ඨිතං නවපෙසිසතප්පභෙදං මංසං. චම්මන්ති මච්ඡිකපත්තකච්ඡායාය ඡවියා සඤ්ඡාදිතං සකලසරීරං පරියොනන්ධිත්වා ඨිතං බහලචම්මං පටිච්ච උපාදාය. සබ්බත්ථ ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. ආකාසො පරිවාරිතොති යථා භිත්තිපාදාදිවසෙන ඨපිතං කට්ඨං, තස්සෙව ආබන්ධනවල්ලි, අනුලෙපනමත්තිකා, ඡාදනතිණන්ති එතානි කට්ඨාදීනි අන්තො, බහි ච පරිවාරෙත්වා ඨිතො ආකාසො ¶ අගාරන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, ගෙහන්ති පණ්ණත්තිං ලභති, එවමෙව යථාවුත්තානි අට්ඨිආදීනි අන්තො, බහි ච පරිවාරෙත්වා ඨිතො ආකාසො තානෙව අට්ඨිආදීනි උපාදාය රූපන්ත්වෙව සඞ්ඛං ගච්ඡති, සරීරන්ති වොහාරං ලභති. යථා ච කට්ඨාදීනි පටිච්ච සඞ්ඛං ගතං අගාරං ලොකෙ ‘‘ඛත්තියගෙහං, බ්රාහ්මණගෙහ’’න්ති වුච්චති, එවමිදම්පි ‘‘ඛත්තියසරීරං බ්රාහ්මණසරීර’’න්ති වොහරීයති, නත්ථෙත්ථ කොචි සත්තො වා ජීවො වාති අධිප්පායො.
තෙති තෙ චත්තාරො කොට්ඨාසෙ විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වාති යොජනා. තංතංඅන්තරානුසාරිනාති අට්ඨින්හාරූනං න්හාරුමංසානං මංසචම්මානන්ති තෙසං තෙසං කොට්ඨාසානං විවරානුපාතිනා ඤාණසඞ්ඛාතෙන හත්ථෙන. විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වාති අනෙකක්ඛත්තුං විනිවෙඨෙත්වා. අථ වා විනිබ්භුජිත්වා විනිබ්භුජිත්වාති පච්චෙකං අට්ඨිආදීනං අන්තරානුසාරිනා ඤාණහත්ථෙන විනිබ්භොගං කත්වා. එතෙසූති සකලම්පි අත්තනො රූපකායං චතුධා කත්වා විභත්තෙසු යථාවුත්තෙසු අට්ඨිආදීසු චතූසු කොට්ඨාසෙසු. පුරිමනයෙනෙවාති ‘‘යො ඉමස්මිං කායෙ ථද්ධභාවො වා’’තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං භාවනාවිධානං, තං අනන්තරනයෙ වුත්තාකාරෙනෙව වත්තබ්බං.
309. විත්ථාරතො ආගතෙ පන ‘‘චතුධාතුවවත්ථානෙ’’ති ආනෙත්වා යොජනා. එවං ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන වෙදිතබ්බො භාවනානයො. ‘‘ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි ධාතුයො උග්ගණ්හිත්වා’’ති කස්මා වුත්තං, නනු ආදිතො ද්වත්තිංසාකාරා ධාතුයො න හොන්තීති? වත්ථුසීසෙන ධාතූනංයෙව උග්ගහෙතබ්බත්තා ¶ නායං දොසො. වුත්තප්පකාරෙති ‘‘ගොචරගාමතො නාතිදූරනාච්චාසන්නතාදීහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතෙ’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.53) වුත්තප්පකාරෙ. කතසබ්බකිච්චෙනාති පලිබොධුපච්ඡෙදාදිකං කතං සබ්බකිච්චං එතෙනාති කතසබ්බකිච්චො, තෙනස්ස සීලවිසොධනාදි පන කම්මට්ඨානුග්ගහණතො පගෙව සිද්ධං හොතීති දස්සෙති. සසම්භාරසඞ්ඛෙපතොති සම්භරීයන්ති එතෙන බුද්ධිවොහාරාති සම්භාරො, තන්නිමිත්තං. කිං පනෙතං? පථවීආදි. කෙසාදීසු හි වීසතියා ආකාරෙසු ‘‘පථවී’’ති බුද්ධිවොහාරා පථවීනිමිත්තකා ථද්ධතං උපාදාය පවත්තනතො. තස්මා ¶ තත්ථ පථවීසම්භාරො නාම සවිසෙසාය තස්සා අත්ථිතාය කෙසාදයො සහ සම්භාරෙහීති සසම්භාරා. ආපොකොට්ඨාසාදීසුපි එසෙව නයො. සසම්භාරානං සඞ්ඛෙපො සසම්භාරසඞ්ඛෙපො, තතො සසම්භාරසඞ්ඛෙපතො භාවෙතබ්බන්ති යොජනා. සඞ්ඛෙපතො වීසතියා, ද්වාදසසු, චතූසු, ඡසු ච කොට්ඨාසෙසු යථාක්කමං පථවීආදිකා චතස්සො ධාතුයො පරිග්ගහෙත්වා ධාතුවවත්ථානං සසම්භාරසඞ්ඛෙපතො භාවනා. තෙනාහ ‘‘ඉධ භික්ඛු වීසතියා කොට්ඨාසෙසූ’’තිආදි.
සසම්භාරවිභත්තිතොති සසම්භාරානං කෙසාදීනං විභාගතො කෙසාදිකෙ වීසති කොට්ඨාසෙ පුබ්බෙ විය එකජ්ඣං අග්ගහෙත්වා විභාගතො පථවීධාතුභාවෙන වවත්ථාපනං. ආපොකොට්ඨාසාදීසුපි එසෙව නයො. සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතොති ලක්ඛීයති එතෙනාති ලක්ඛණං, ධම්මානං සභාවො, ඉධ පන ථද්ධතාදි. තස්මා ථද්ධලක්ඛණාදිවන්තතාය සහ ලක්ඛණෙහීති සලක්ඛණා, කෙසාදයො ද්වාචත්තාලීස ආකාරා. තෙසං සඞ්ඛෙපතො. ඉදං වුත්තං හොති – කෙසාදිකෙ වීසති කොට්ඨාසෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා තත්ථ ථද්ධතාදිකං චතුබ්බිධම්පි ලක්ඛණං වවත්ථපෙත්වා භාවනා සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතො භාවනා. එස නයො ආපොකොට්ඨාසාදීසුපි. සලක්ඛණවිභත්තිතොති ථද්ධලක්ඛණාදිනා සලක්ඛණානං කෙසාදීනං විභාගතො කෙසාදීසු ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙසු පච්චෙකං ථද්ධතාදීනං චතුන්නං චතුන්නං ලක්ඛණානං වවත්ථාපනවසෙන භාවනා.
එවං චතූහි ආකාරෙහි උද්දිට්ඨං භාවනානයං නිද්දිසිතුං ‘‘කථං සසම්භාරසඞ්ඛෙපතො භාවෙතී’’තිආදි ආරද්ධං. එත්ථ ච යථා තික්ඛපඤ්ඤො පුග්ගලො තික්ඛතාය පරොපරියත්තසබ්භාවතො තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියතාවසෙන දුවිධොති. තත්ථ තික්ඛින්ද්රියස්ස වසෙන සඞ්ඛෙපතො පඨමනයො වුත්තො, මුදින්ද්රියස්ස වසෙන දුතියො. එවං නාතිතික්ඛපඤ්ඤොපි පුග්ගලොති. තත්ථ යො විසදින්ද්රියො පුග්ගලො, තස්ස වසෙන සසම්භාරසඞ්ඛෙපතො, සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතො ච භාවනානයො නිද්දිට්ඨො. යො පන නාතිවිසදින්ද්රියො, තස්ස වසෙන සසම්භාරවිභත්තිතො, සලක්ඛණවිභත්තිතො ච භාවනානයො නිද්දිට්ඨොති ¶ වෙදිතබ්බො. තස්ස එවං වවත්ථාපයතො එව ධාතුයො පාකටා හොන්ති සවිසෙසං ධාතූනං පරිග්ගහිතත්තා. භාවනාවිධානං පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
310. යස්සාති ¶ නාතිවිසදින්ද්රියං පුග්ගලං සන්ධාය වදති. එවං භාවයතොති සසම්භාරසඞ්ඛෙපතො භාවෙන්තස්ස. යෙන විධිනා උග්ගහෙත්වා කුසලො හොති, සො සත්තවිධො විධි ‘‘උග්ගහකොසල්ල’’න්ති වුච්චති, තන්නිබ්බත්තං වා ඤාණං. එවං මනසිකාරකොසල්ලම්පි වෙදිතබ්බං. ද්වත්තිංසාකාරෙති ධාතුමනසිකාරවසෙන පරිග්ගහිතෙ කෙසාදිකෙ ද්වත්තිංසවිධෙ කොට්ඨාසෙ. ‘‘ද්වත්තිංසාකාරෙ’’ති ච ඉදං තෙජවායුකොට්ඨාසෙසු වණ්ණාදිවසෙන වවත්ථානස්ස අභාවතො වුත්තං. සබ්බං තත්ථ වුත්තවිධානං කාතබ්බන්ති ‘‘වචසා මනසා’’තිආදිනා වුත්තඋග්ගහකොසල්ලුද්දෙසතො පට්ඨාය යාව ‘‘අනුපුබ්බමුඤ්චනාදිවසෙනා’’ති පදං, තාව ආගතං සබ්බං භාවනාවිධානං කාතබ්බං සම්පාදෙතබ්බං. වණ්ණාදිවසෙනාති වණ්ණසණ්ඨානදිසොකාසපරිච්ඡෙදවසෙන. අයඤ්ච වණ්ණාදිවසෙන මනසිකාරො ධාතුපටික්කූලවණ්ණමනසිකාරානං සාධාරණො පුබ්බභාගොති නිබ්බත්තිතධාතුමනසිකාරමෙව දස්සෙතුං ‘‘අවසානෙ එවං මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො’’ති වුත්තං.
311. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මාති එතෙ ‘‘සීසකටාහපලිවෙඨනචම්මං කෙසා’’ති එවං වොහරියමානා භූතුපාදායධම්මා ‘‘මයි කෙසා ජාතා, මයමෙත්ථ ජාතා’’ති එවං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආභොගපච්චවෙක්ඛණසුඤ්ඤා. ඉමිනා කාරණස්ස ච ඵලස්ස ච අබ්යාපාරතාය ධාතුමත්තතං සන්දස්සෙති, තෙන ච ආභොගපච්චවෙක්ඛණානම්පි එවමෙව අබ්යාපාරතා දීපිතාති දට්ඨබ්බං. න හි තානි, තෙසං කාරණානි ච තථා තථා ආභුජිත්වා, පච්චවෙක්ඛිත්වා ච උප්පජ්ජන්ති, පච්චයභාවං වා ගච්ඡන්තීති. ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. අචෙතනොති න චෙතනො, චෙතනාරහිතො වා. අබ්යාකතොති අබ්යාකතරාසිපරියාපන්නො. සුඤ්ඤොති අත්තසුඤ්ඤො. තතො එව නිස්සත්තො. ථද්ධලක්ඛණාධිකතාය ථද්ධො. තතො එව පථවීධාතූති එවං මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බොති සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ.
312. සුඤ්ඤගාමට්ඨානෙති එත්ථ සුඤ්ඤගාමග්ගහණං පරමත්ථතො වෙදකවිරහදස්සනත්ථං කායස්ස.
314. ගෙහථම්භානං ¶ ¶ ආධාරභාවෙන ඨපිතසිලායො පාසාණඋදුක්ඛලකානීති අධිප්පෙතානි.
315. දුග්ගන්ධාදිභාවෙ චස්ස සදිසභාවදස්සනත්ථං අල්ලගොචම්මග්ගහණං.
316. යෙභුය්යෙන මංසපෙසීනං බහලතාය මහාමත්තිකග්ගහණං.
317. කුට්ටදාරූසූති දාරුකුට්ටිකාය කුටියා භිත්තිපාදභූතෙසු කට්ඨෙසු.
318. පණ්හිකට්ඨිආදීනං ආධාරභාවො විය ගොප්ඵකට්ඨිආදීනං ආධෙය්යභාවොපි අසමන්නාහාරසිද්ධොති දස්සනත්ථං ‘‘පණ්හිකට්ඨිගොප්ඵකට්ඨිං උක්ඛිපිත්වා ඨිත’’න්තිආදිං වත්වා පුන ‘‘සීසට්ඨිගීවට්ඨිකෙ පතිට්ඨිත’’න්තිආදි වුත්තං.
319. සින්නවෙත්තග්ගාදීසූති සෙදිතවෙත්තකළීරාදීසු.
321. උරට්ඨිසඞ්ඝාටො පඤ්ජරසදිසතාය ‘‘උරට්ඨිපඤ්ජර’’න්ති වුත්තො. තස්ස අථිරභාවදස්සනත්ථං ජිණ්ණසන්දමානිකපඤ්ජරං නිදස්සනභාවෙන ගහිතං.
322. යමකමංසපිණ්ඩෙති මංසපිණ්ඩයුගළෙ.
323. කිලොමකස්ස සෙතවණ්ණතාය ‘‘පිලොතිකපලිවෙඨිතෙ’’ති පිලොතිකං නිදස්සනභාවෙන වුත්තං. එවමෙව න වක්කහදයානි සකලසරීරෙ ච මංසං ජානාතීති එත්ථ න වක්කහදයානි ජානන්ති ‘‘මයං පටිච්ඡන්නකිලොමකෙන පටිච්ඡන්නානී’’ති, න සකලසරීරෙ ච මංසං ජානාති ‘‘අහං පටිච්ඡන්නකිලොමකෙන පටිච්ඡන්න’’න්ති යොජෙතබ්බං.
324. කොට්ඨමත්ථකපස්සන්ති කුසූලස්ස අබ්භන්තරෙ මත්ථකපස්සං.
325. ද්වින්නං ථනානමන්තරෙති ද්වින්නං ථනප්පදෙසානං වෙමජ්ඣෙ, ථනප්පදෙසො ච අබ්භන්තරවසෙන වෙදිතබ්බො.
327. එකවීසතිඅන්තභොගෙති ¶ එකවීසතියා ඨානෙසු ඔභග්ගොභග්ගෙ අන්තමණ්ඩලෙ.
328. ආමාසයෙ ¶ ඨිතො පරිභුත්තාහාරො උදරියන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘උදරියං උදරෙ ඨිතං අසිතපීතඛායිතසායිත’’න්ති.
331. අබද්ධපිත්තං සංසරණලොහිතං විය, කායුස්මා විය ච කම්මජරූපපටිබද්ධවුත්තිකන්ති ආහ ‘‘ආබද්ධපිත්තං ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං සකලසරීරං බ්යාපෙත්වා ඨිත’’න්ති. පටිබද්ධතාවචනෙන චස්ස ජීවිතින්ද්රියෙ සති සබ්භාවමෙව දීපෙති, න ජීවිතින්ද්රියස්ස විය එකන්තකම්මජතන්ති දට්ඨබ්බං. පිත්තකොසකෙති මහාකොසාටකීකොසසදිසෙ පිත්තාධාරෙ. යූසභූතොති රසභූතො.
332. උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං ඡඩ්ඩනට්ඨානං චන්දනිකා, තස්සං චන්දනිකායං.
333. පුබ්බාසයො මන්දපඤ්ඤානං කෙසඤ්චිදෙව හොතීති කත්වා අසබ්බසාධාරණන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘පුබ්බො අනිබද්ධොකාසො’’ති.
334. පිත්තං වියාති අබද්ධපිත්තං විය. සකලසරීරන්ති ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං සබ්බං සරීරප්පදෙසං. වක්කහදයයකනපප්ඵාසානි තෙමෙන්තන්ති එත්ථ යකනං හෙට්ඨාභාගපූරණෙන, ඉතරානි තෙසං උපරි ථොකං ථොකං පග්ඝරණෙන ච තෙමෙතීති දට්ඨබ්බං. හෙට්ඨා ලෙඩ්ඩුඛණ්ඩාදීනි තෙමයමානෙති තෙමකතෙමිතබ්බානං අබ්යාපාරතාසාමඤ්ඤනිදස්සනත්ථං එව උපමා දට්ඨබ්බා, න ඨානසාමඤ්ඤනිදස්සනත්ථං. සන්නිචිතලොහිතෙන හි තෙමෙතබ්බානං කෙසඤ්චි හෙට්ඨා, කස්සචි උපරි ඨිතතා කායගතාසතිනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 1.206) දස්සිතාති. යකනස්ස හෙට්ඨාභාගට්ඨානං ‘‘මයි ලොහිතං ඨිත’’න්ති න ජානාති, වක්කාදීනි ‘‘අම්හෙ තෙමයමානං ලොහිතං ඨිත’’න්ති න ජානන්තීති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා.
336. පත්ථින්නසිනෙහොති ථිනභාවං ඝනභාවං ගතසිනෙහො. සකලසරීරෙ මංසන්ති යොජනා, තඤ්ච ථූලසරීරං සන්ධාය වුත්තං. මෙදස්ස සතිපි පත්ථින්නතාය ඝනභාවෙ මංසස්ස විය න බද්ධතාති වුත්තං ‘‘පත්ථින්නයූසො’’ති. තෙනෙවස්ස ආපොකොට්ඨාසතා.
337. උදකපුණ්ණෙසු ¶ ¶ තරුණතාලට්ඨිකූපකෙසූති නාතිපරිණතානං සජලකානං අග්ගතො ඡින්නානං තාලසලාටුකානං විවරානි සන්ධාය වුත්තං.
338. වසාය අත්තනො ආධාරෙ අභිබ්යාපනමුඛෙන අබ්යාපාරතාසාමඤ්ඤං විභාවෙතබ්බන්ති ආචාමගතතෙලං නිදස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං.
339. ඛෙළුප්පත්තිපච්චයෙ අම්බිලග්ගමධුරග්ගාදිකෙ.
343. කෙසාදීසු මනසිකාරං පවත්තෙත්වා තෙජොකොට්ඨාසෙසු පවත්තෙතබ්බො මනසිකාරොති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං. යෙන සන්තප්පතීති යෙන කායො සන්තප්පති, අයං සන්තප්පනකිච්චො. තෙජොති තස්ස පරිග්ගණ්හනාකාරො එව පච්චාමට්ඨො. යෙන ජීරීයතීතිආදීසුපි එසෙව නයො.
344. අස්සාසපස්සාසවසෙනාති අන්තොපවිසනබහිනික්ඛමනනාසිකාවාතභාවෙන. ‘‘එවං පවත්තමනසිකාරස්සා’’ති ඉමිනා වුත්තාකාරෙන සසම්භාරවිභත්තිතො පවත්තකම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස. ධාතුයො පාකටා හොන්තීති විත්ථාරතො පරිග්ගහිතත්තා ධාතුයො විභූතා හොන්ති. ඉධාපි භාවනාවිධානං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.
345. තත්ථෙවාති තෙසුයෙව වීසතියා කොට්ඨාසෙසු. පරිපාචනලක්ඛණං විත්ථම්භනලක්ඛණන්ති එත්ථාපි ‘‘තත්ථෙවා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.
පුන තත්ථෙවාති තෙසුයෙව ද්වාදසසු කොට්ඨාසෙසූති අත්ථො. එත්ථ ච කෙසාදිකොට්ඨාසානං සංවිග්ගහතාය තත්ථ විජ්ජමානා ආපොධාතුආදයො න්හානියචුණ්ණාදීසු උදකාදයො විය සුවිඤ්ඤෙය්යාති ‘‘තත්ථෙව ආබන්ධනලක්ඛණ’’න්තිආදි වුත්තං.
සන්තප්පනාදිතෙජොකොට්ඨාසෙසු පන වායොධාතුආදයො න තථා සුවිඤ්ඤෙය්යාති කත්වා ‘‘තෙන අවිනිභුත්ත’’න්ති වුත්තං, න තත්ථෙවාති. යදි එවං, වායුකොට්ඨාසෙසු කථං තත්ථෙවාති? වායුකොට්ඨාසාපි හි උද්ධඞ්ගමවාතාදයො පිණ්ඩාකාරෙනෙව පරිග්ගහෙතබ්බතං උපගච්ඡන්ති, න පන සන්තප්පනාදිතෙජොකොට්ඨාසාති ¶ නායං දොසො. තත්ථ තෙනාති තෙන තෙජෙන. අවිනිභුත්තන්ති අවිනාභූතං, තංතංකලාපගතවසෙන වා එවං වුත්තං. එවං වවත්ථාපයතොති වුත්තාකාරෙන සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතො ධාතුයො වවත්ථාපෙන්තස්ස ¶ . වුත්තනයෙනාති ‘‘තස්සෙවං වායමමානස්සා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.308) හෙට්ඨා වුත්තනයෙන.
346. එවම්පි භාවයතොති සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතො ධාතුයො පරිග්ගහෙත්වා භාවෙන්තස්සාපි. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති සසම්භාරවිභත්තිතො භාවනායං වුත්තෙන නයෙන. එවන්ති යථා කෙසෙ, එවං. සබ්බකොට්ඨාසෙසූති එකචත්තාලීසභෙදෙසු සෙසසබ්බකොට්ඨාසෙසු එවමෙත්ථ අට්ඨසට්ඨිධාතුසතස්ස පරිග්ගහො වුත්තො හොති. භාවනාවිධානං පනෙත්ථ හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
ඉදානි වචනත්ථාදිමුඛෙනපි ධාතූසු මනසිකාරවිධානං දස්සෙතුං ‘‘වචනත්ථතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වචනත්ථතොති යස්මා සබ්බපඨමං කම්මට්ඨානස්ස උග්ගහණං වචනවසෙන හොති වචනද්වාරෙන තදත්ථස්ස ආදිතො ගහෙතබ්බතො, තස්මා වචනත්ථතොපි ධාතූනං මනසිකාතබ්බතා වුත්තා. කලාපතොති වචනත්ථවසෙන විසෙසතො, සාමඤ්ඤතො ච ධාතුයො පරිග්ගහෙත්වා ඨිතස්ස යස්මා තා පිණ්ඩසො පවත්තන්ති, න පච්චෙකං, තස්මා කලාපතොපි මනසිකාතබ්බතා වුත්තා. තෙ පන කලාපා පරමාණුපරිමාණා හොන්තීති තප්පරියාපන්නානං පථවීධාතුආදීනං එකස්මිං සරීරෙ පරිමෙය්යපරිච්ඡෙදං දස්සෙතුං චුණ්ණතො මනසිකාතබ්බතා වුත්තා. සො පනායං තාසං චුණ්ණතො මනසිකාරො සඞ්ඝාටවසෙන හොතීති නිබ්බට්ටිතසරූපමෙව පරිග්ගහෙතබ්බං දස්සෙතුං ලක්ඛණාදිතො මනසිකාරො වුත්තො. ලක්ඛණාදිතො ධාතුයො පරිග්ගණ්හන්තෙන සලක්ඛණවිභත්තිතො කම්මට්ඨානාභිනිවෙසෙ යස්මා ද්වාචත්තාලීසාය කොට්ඨාසානං වසෙන ධාතූසු පරිග්ගය්හමානාසු ‘‘එත්තකා උතුසමුට්ඨානා, එත්තකා චිත්තාදිසමුට්ඨානා’’ති අයං විභාගො ඤාතබ්බො හොති, තස්මා සමුට්ඨානතො මනසිකාරො වුත්තො.
එවං පරිඤ්ඤාතසමුට්ඨානානම්පි තාසං සද්දානුසාරෙන විනා විසෙසසාමඤ්ඤපරිග්ගහො කාතබ්බොති දස්සෙතුං නානත්තෙකත්තතො මනසිකාරො වුත්තො. ලක්ඛණවිසෙසතො විනිභුත්තරූපාපි එතා අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානතාය පදෙසෙන අවිනිභුත්තාති අයං විසෙසො පරිග්ගහෙතබ්බොති දස්සෙතුං ¶ විනිබ්භොගාවිනිබ්භොගතො මනසිකාරො වුත්තො. සතිපි අවිනිබ්භොගවුත්තියං කාචිදෙව කාසඤ්චි සභාගා, කාචි විසභාගාති අයම්පි විසෙසො පරිග්ගහෙතබ්බොති දස්සෙතුං සභාගවිසභාගතො මනසිකාරො වුත්තො. සභාගවිසභාගාපි ධාතුයො අජ්ඣත්තිකා ඊදිසකිච්චවිසෙසයුත්තා, බාහිරා තබ්බිපරීතාති ¶ අයං විසෙසො පරිග්ගහෙතබ්බොති දස්සෙතුං අජ්ඣත්තිකබාහිරවිසෙසතො මනසිකාරො වුත්තො. සජාතිසඞ්ගහාදිකො ධාතුසඞ්ගහවිසෙසොපි පරිග්ගහිතබ්බොති දස්සෙතුං සඞ්ගහතො මනසිකාරො වුත්තො. සන්ධාරණාදීහි යථාසකකිච්චෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භභාවතොපි ධාතුයො පරිග්ගහෙතබ්බාති දස්සෙතුං පච්චයතො මනසිකාරො වුත්තො. අබ්යාපාරනයතො ධාතුයො පරිග්ගහෙතබ්බාති දස්සෙතුං අසමන්නාහාරතො මනසිකාරො වුත්තො. අත්තනො පච්චයධම්මවිසෙසතො, පච්චයභාවවිසෙසතො ච ධාතුයො පරිග්ගහෙතබ්බාති දස්සෙතුං පච්චයවිභාගතො මනසිකාරො වුත්තොති එවමෙතෙසං තෙරසන්නං ආකාරානං පරිග්ගහෙ කාරණං වෙදිතබ්බං. ආකාරෙහීති පකාරෙහි, කාරණෙහි වා.
347. තත්ථ පත්ථටත්තාති පුථුත්තා, තෙන පුථුභාවතො පුථුවී, පුථුවී එව පථවීති නිරුත්තිනයෙන සද්දත්ථමාහ. පත්ථනට්ඨෙන වා පථවී, පතිට්ඨාභාවෙන පත්ථායති උපතිට්ඨතීති අත්ථො. ‘‘අප්පොතී’’ති පදස්ස අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව. ආපීයතීති සොසීයති, පිවීයතීති කෙචි. ‘‘අයං පනත්ථො සසම්භාරාපෙ යුජ්ජතී’’ති වදන්ති, ලක්ඛණාපෙපි යුජ්ජතෙව. සොපි හි ඵරුසපාචනවිසොසනාකාරෙන සෙසභූතත්තයෙන පීයමානො විය පවත්තතීති. අප්පායතීති බ්රූහෙති. පරිබ්රූහනරසා හි ආපොධාතු. තෙජතීති නිසෙති, තික්ඛභාවෙන සෙසභූතත්තයං උස්මාපයතීති අත්ථො. වායතීති සමීරෙති, දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන භූතසඞ්ඝාතං ගමෙතීති අත්ථො.
එවං තාව විසෙසතො වචනත්ථං වත්වා ඉදානි සාමඤ්ඤතො වත්තුං ‘‘අවිසෙසෙන පනා’’තිආදි වුත්තං. සලක්ඛණධාරණතොති යථා තිත්ථියපරිකප්පිතො ‘‘පකති අත්තා’’ති එවමාදිකො සභාවතො නත්ථි, න එවමෙතා. එතා පන සලක්ඛණං සභාවං ධාරෙන්තීති ධාතුයො. දුක්ඛාදානතොති ¶ දුක්ඛස්ස විදහනතො. එතා හි ධාතුයො කාරණභාවෙන වවත්ථිතා හුත්වා අයලොහාදිධාතුයො විය අයලොහාදිං අනෙකප්පකාරං සංසාරදුක්ඛං විදහන්ති. දුක්ඛාධානතොති අනප්පකස්ස දුක්ඛස්ස විධානමත්තතො අවසවත්තනතො, තං වා දුක්ඛං එතාහි කාරණභූතාහි සත්තෙහි අනුවිධීයති, තථාවිහිතඤ්ච තං එතාස්වෙව ධීයති ඨපීයතීති එවං දුක්ඛාධානතො, ධාතුයො. අපිච ‘‘නිජ්ජීවට්ඨො ධාතුට්ඨො’’ති වුත්තොවායමත්ථො. තථා හි භගවා ‘‘ඡධාතුරොයං භික්ඛු පුරිසො’’තිආදීසු (ම. නි. 3.343-345) ජීවසඤ්ඤාසමූහනනත්ථං ධාතුදෙසනං අකාසීති. ඉති වචනත්ථමුඛෙනපි අසාධාරණතො, සාධාරණතො ච ධාතූනං සරසලක්ඛණමෙව විභාවීයතීති ආහ ‘‘එවං විසෙසසාමඤ්ඤවසෙන වචනත්ථතො මනසි කාතබ්බා’’ති. මනසිකාරො පන වචනත්ථමුඛෙන ධාතුයො පරිග්ගහෙත්වා ඨිතස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
348. ආකාරෙහීති ¶ පකාරෙහි. අථ වා ආකරීයන්ති දිස්සන්ති එත්ථ ධාතුයොති ආකාරා, කොට්ඨාසා. අට්ඨධම්මසමොධානාති යථාවුත්තානං පච්චයවිසෙසෙන විසිට්ඨරූපානං වණ්ණාදීනං අට්ඨන්නං ධම්මානං සමවධානතො සන්නිවෙසවිසෙසවසෙන සහාවට්ඨානතො තං උපාදාය. කෙසාති සම්මුති සමඤ්ඤාමත්තං හොති. තෙසංයෙව විනිබ්භොගාති තෙසංයෙව වණ්ණාදීනං විනිබ්භුජනතො. යථා හි වණ්ණාදයො අට්ඨ ධම්මා පඤ්ඤාය විනිබ්භුජ්ජමානා අඤ්ඤමඤ්ඤබ්යතිරෙකෙන පරමත්ථතො උපලබ්භන්ති, න එවං වණ්ණාදිබ්යතිරෙකෙන පරමත්ථතො කෙසා උපලබ්භන්ති. තස්මා යෙ ච ධම්මෙ සමුදිතෙ උපාදාය ‘‘කෙසා’’ති සම්මුති, තෙසු විසුං විසුං කතෙසු නත්ථි ‘‘කෙසා’’ති සම්මුති, වොහාරමත්තන්ති අත්ථො.
‘‘අට්ඨධම්මකලාපමත්තමෙවා’’ති ඉදං කෙසපඤ්ඤත්තියා උපාදායභූතෙ වණ්ණාදිකෙ එකත්තෙන ගහෙත්වා වුත්තං, න තෙසං අට්ඨධම්මමත්තභාවතො. කම්මසමුට්ඨානො කොට්ඨාසොති කෙසෙසු තාව කෙසමූලං, එවං ලොමාදීසුපි යථාරහං වෙදිතබ්බං. දසධම්මකලාපොපීති එත්ථ අසිතාදිපරිපාචකො තෙජොකොට්ඨාසො නවධම්මකලාපොපීති වත්තබ්බො. යදිමෙ කෙසාදිකොට්ඨාසා යථාරහං අට්ඨනවදසධම්මසමූහභූතා ¶ , අථ කස්මා පථවීආදිධාතුමත්තතො මනසි කරීයන්තීති ආහ ‘‘උස්සදවසෙන පනා’’තිආදි. යස්මා අයං ධාතුමනසිකාරො යාවදෙව සත්තසඤ්ඤාසමුග්ඝාටනත්ථො, ධම්මවිනිබ්භොගො ච සාතිසයං සත්තසඤ්ඤාසමුග්ඝාටාය සංවත්තති, තස්මා කොට්ඨාසෙසු එවං ධම්මවිභාගො වෙදිතබ්බො. එත්ථ හි උදරියං කරීසං පුබ්බො මුත්තඤ්ච උතුසමුට්ඨානා, අසිතාදිපරිපාචකතෙජො කම්මසමුට්ඨානො, අස්සාසපස්සාසවාතො චිත්තසමුට්ඨානොති ඡ එකසමුට්ඨානා, සෙදොඅස්සු ඛෙළො සිඞ්ඝාණිකාති චත්තාරො උතුචිත්තවසෙන ද්විසමුට්ඨානා, සෙසා ද්වත්තිංස චතුසමුට්ඨානා.
තෙසු අසිතාදිපරිපාචකෙ තෙජොකොට්ඨාසෙ එකො කලාපො ජීවිතනවකො, අඤ්ඤෙසු එකසමුට්ඨානෙසු උතුසමුට්ඨානො, චිත්තසමුට්ඨානො වා එකෙකො අට්ඨකො, ද්විසමුට්ඨානෙසු උතුචිත්තවසෙන ද්වෙ ද්වෙ අට්ඨකා, චතුසමුට්ඨානෙසු උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානා තයො තයො අට්ඨකා, උතුචිත්තසමුට්ඨානෙසු සද්දනවකා, අට්ඨසු තෙජොවායොකොට්ඨාසෙසු අට්ඨ ජීවිතනවකා, සෙසෙසු චතුවීසතියා කොට්ඨාසෙසු කායභාවදසකද්වයසහිතා, චක්ඛාදිසඤ්ඤිතෙසු මංසකොට්ඨාසෙසු චක්ඛුසොතඝානජිව්හාවත්ථුදසකසහිතා චාති පරිපුණ්ණායතනකෙ රූපකායෙ භෙදං අනාමසිත්වා එකත්තවසෙන ගය්හමානා සත්තචත්තාලීසාධිකසතරූපකලාපා රූපවිභාගතො සාධිකං දියඩ්ඪරූපසහස්සං හොති, කොට්ඨාසානං පන අවයවවිභාගෙන තදවයවකලාපානං භෙදෙ ගය්හමානෙ රූපධම්මානං අසඞ්ඛ්යෙය්යභෙදතා වෙදිතබ්බා ¶ . එවං ධම්මවිභාගතො අනෙකභෙදභින්නාපි ඉමෙ ද්වාචත්තාලීස කොට්ඨාසා උස්සදග්ගහණෙන චතුධාතුවසෙනෙව වවත්ථපෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘උස්සදවසෙන පන…පෙ… මනසි කාතබ්බා’’ති. තත්ථ මනසිකාරවිධි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
349. මජ්ඣිමෙන පමාණෙනාති ආරොහපරිණාහෙහි මජ්ඣිමසරීරෙ ලබ්භමානෙන මජ්ඣිමෙන පරිමාණෙන. පරිග්ගය්හමානාති පඤ්ඤාය පරිතක්කෙත්වා ගය්හමානා. පරමාණුභෙදසඤ්චුණ්ණාති එත්ථ යථා ‘‘අඞ්ගුලස්ස අට්ඨමො භාගො යවො, යවස්ස අට්ඨමො භාගො ඌකා, ඌකාය ¶ අට්ඨමො භාගො ලික්ඛා, ලික්ඛාය අට්ඨමො භාගො රථරෙණු, රථරෙණුස්ස අට්ඨමො භාගො තජ්ජාරී, තජ්ජාරියා අට්ඨමො භාගො අණු, එවං අණුනො අට්ඨමො භාගො පරමාණු නාමා’’ති කෙචි. අට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 515) පන ‘‘සත්තධඤ්ඤමාසප්පමාණං එකං අඞ්ගුලං, සත්තඌකාපමාණො එකො ධඤ්ඤමාසො, සත්තලික්ඛාපමාණා එකා ඌකා, ඡත්තිංසරථරෙණුප්පමාණා එකා ලික්ඛා, ඡත්තිංසතජ්ජාරිප්පමාණො එකො රථරෙණු, ඡත්තිංසඅණුප්පමාණා එකා තජ්ජාරී, ඡත්තිංසපරමාණුප්පමාණො එකො අණූ’’ති වුත්තං. තස්මා අණුනො ඡත්තිංසතිමභාගමත්තො පරමාණු නාම ආකාසකොට්ඨාසිකො මංසචක්ඛුස්ස අගොචරො දිබ්බචක්ඛුස්සෙව ගොචරභූතො. තං සන්ධායාහ ‘‘පරමාණුභෙදසඤ්චුණ්ණා’’ති, යථාවුත්තපරමාණුප්පභෙදෙන චුණ්ණවිචුණ්ණභූතා. සුඛුමරජභූතාති තතොයෙව අතිවිය සුඛුමරජභාවං ගතා.
දොණමත්තා සියාති සොළස නාළිමත්තා. ඉධාපි ‘‘මජ්ඣිමෙන පමාණෙනා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තෙන ‘‘පකතියා චතුමුට්ඨිකං කුඩුවං, චතුකුඩුවං නාළි, තාය නාළියා සොළස නාළියො දොණං, තං පන මගධනාළියා ද්වාදස නාළියො හොන්තී’’ති වදන්ති. සඞ්ගහිතාති යථා න විප්පකිරති, එවං ආබන්ධනවසෙන සම්පිණ්ඩිත්වා ගහිතා. අනුපාලිතාති යථා පග්ඝරණසභාවාය ආපොධාතුයා වසෙන කිලින්නභාවං, පිච්ඡිලභාවං වා නාපජ්ජති, එවං අනුරක්ඛිතා. විත්ථම්භිතාති සඞ්ඝාතවායුනා අතිවිය විත්ථම්භනං පාපිතා. න විකිරති න විද්ධංසතීති සුඛුමරජභූතාපි පථවීධාතු ආබන්ධනපරිපාචනසමුදීරණකිච්චාහි ආපොතෙජොවායොධාතූහි ලද්ධපච්චයා සිනෙහෙන තෙමිතා තෙජසා පරිපක්කා වායුනා විත්ථම්භනං පාපිතා පිට්ඨචුණ්ණා විය න ඉතො චිතො ච විකිරති න විද්ධංසති, අථ ඛො පිණ්ඩිතා ඝනභූතා හුත්වා නානප්පකාරෙන ගහෙතබ්බතං ආපජ්ජති. තෙනාහ ‘‘අවිකිරියමානා’’තිආදි. තත්ථ විකප්පන්ති විභාගං. යදිපි තෙජොවායොධාතුයොපි සවිග්ගහා රූපධම්මභාවතො, යාදිසො පන ඝනභාවො පථවීආපොධාතූසු ලබ්භති ¶ , න තාදිසො තෙජොවායොධාතූසු ලබ්භතීති මෙය්යභාවාභාවතො තත්ථ චුණ්ණභෙදො න උද්ධටො. තථා හි සසම්භාරතෙජොවායූසුපි මෙය්යභාවො න ලබ්භතෙව.
යූසගතාති ¶ යූසභාවං ද්රවභාවං ගතා. තතො එව ආබන්ධනාකාරභූතා. න පග්ඝරතීති න ඔගළති. න පරිස්සවතීති න විස්සන්දති. පීණිතපීණිතභාවං දස්සෙතීති ආපොධාතුයා බ්රූහනරසතාය වුත්තං.
උසුමාකාරභූතාති එතෙන කායෙ පාකතිකඋස්මාපි ගහණීසඞ්ඛාතාය තස්සායෙව තෙජොධාතුයා වසෙන හොතීති දස්සෙති. පරිපාචෙතීති සන්තෙජෙති. සා හි යථාභුත්තස්ස ආහාරස්ස සම්මා පරිණාමනෙන රසාදිසම්පත්තියා හෙතුභාවං ගච්ඡන්තී ඉමං කායං පරිපාචෙති සන්තෙජෙතීති වුච්චති. තෙනෙවාහ ‘‘න පූතිභාවං දස්සෙතී’’ති. කම්මූපනිස්සයාය, චිත්තප්පසාදහෙතුකාය ච සරීරෙ වණ්ණසම්පදාය තෙජොධාතු විසෙසපච්චයො, පගෙව උතුආහාරසමුට්ඨානාය රූපසම්පත්තියා යථාවුත්තතෙජොධාතූති ආහ ‘‘වණ්ණසම්පත්තිඤ්චස්ස ආවහතී’’ති.
සමුදීරණවිත්ථම්භනලක්ඛණාති එත්ථ සමුදීරණං අනුපෙල්ලනං, විසොසනන්ති කෙචි. විත්ථම්භනං සෙසභූතත්තයස්ස ථම්භිතත්තාපාදනං, උප්පීලනන්ති එකෙ. තායාති විත්ථම්භනලක්ඛණාය වායොධාතුයා. අපරායාති සමුදීරණලක්ඛණාය. සා හි පෙල්ලනසභාවා. තෙනාහ ‘‘සමබ්භාහතො’’ති. සමබ්භාහනඤ්ච රූපකලාපස්ස දෙසන්තරුප්පත්තියා හෙතුභාවො. අවඝට්ටනං ආසන්නතරුප්පත්තියා. ලාළෙතීති පරිවත්තෙති. ඉදානි යදත්ථං චුණ්ණතො මනසිකාරො ආගතො, තං නිගමනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘එවමෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ධාතුයන්තන්ති සුත්තෙන විය යන්තරූපකං අසතිපි කත්තුභූතෙ අත්තනි චිත්තවසෙන ධාතුමයං යන්තං පවත්තති, ඉධාපි මනසිකාරවිධි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.
350. යදිපි චතුන්නං ධාතූනං ලක්ඛණාදයො හෙට්ඨා තත්ථ තත්ථ වුත්තා එව, තථාපි තෙ අනවසෙසතො දස්සෙත්වා විසුං කම්මට්ඨානපරිග්ගහවිධිං දස්සෙතුං ‘‘ලක්ඛණාදිතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ලක්ඛීයති එතෙනාති ලක්ඛණං, කක්ඛළත්තං ලක්ඛණමෙතිස්සාති කක්ඛළත්තලක්ඛණා. නනු ච කක්ඛළත්තමෙව පථවීධාතූති? සච්චමෙතං, තථාපි විඤ්ඤාතාවිඤ්ඤාතසද්දත්ථතාවසෙන අභින්නෙපි ධම්මෙ කප්පනාසිද්ධෙන භෙදෙන එවං නිද්දෙසො කතො. එවං හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. අථ වා ¶ ලක්ඛීයතීති ¶ ලක්ඛණං, කක්ඛළත්තං හුත්වා ලක්ඛියමානා ධාතු කක්ඛළත්තලක්ඛණාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. සෙසාසුපි එසෙව නයො. පතිට්ඨානරසාති සහජාතධම්මානං පතිට්ඨාභාවකිච්චා. තතො එව නෙසං සම්පටිච්ඡනාකාරෙන ඤාණස්ස පච්චුපතිට්ඨතීති සම්පටිච්ඡනපච්චුපට්ඨානා. පදට්ඨානං පනෙත්ථ අඤ්ඤධම්මතාය න උද්ධටං, සාධාරණභාවසබ්භාවතො වා දූරකාරණං විය. යථා වා ධම්මුද්දෙසවාරවණ්ණනාදීසු රසාදිනා අඤ්ඤෙසං පච්චයභාවං දස්සෙත්වා පච්චයවන්තතාදස්සනත්ථං පදට්ඨානං උද්ධටං, න එවමිධ. ඉධ පන ධාතූනං අනඤ්ඤසාධාරණවිසෙසවිභාවනපරාය චොදනාය අඤ්ඤධම්මභූතං පදට්ඨානං න උද්ධටන්ති දට්ඨබ්බං. බ්රූහනරසාති සහජාතධම්මානං වඩ්ඪනකිච්චා. තථා හි සා නෙසං පීණිතභාවං දස්සෙතීති වුච්චති. සඞ්ගහපච්චුපට්ඨානාති බාහිරඋදකං විය න්හානීයචුණ්ණස්ස සහජාතධම්මානං සඞ්ගහණපච්චුපට්ඨානා. මද්දවානුප්පදානපච්චුපට්ඨානාති බාහිරග්ගි විය ජතුලොහාදීනං සහජාතධම්මානං මුදුභාවානුප්පදානපච්චුපට්ඨානා. අභිනීහාරො භූතසඞ්ඝාටස්ස දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවො, නීහරණං වා බීජතො අඞ්කුරස්ස විය.
351. උතුසමුට්ඨානාව කම්මාදිවසෙන අනුප්පත්තිතො. උතුචිත්තසමුට්ඨානා කදාචි උතුතො, කදාචි චිත්තතො උප්පජ්ජනතො. අවසෙසාති වුත්තාවසෙසා කෙසාදයො චතුවීසති, ආදිතො තයො තෙජොකොට්ඨාසා, පඤ්ච වායොකොට්ඨාසා චාති ද්වත්තිංස. සබ්බෙපීති තෙ සබ්බෙපි කම්මාදිවසෙන උප්පජ්ජනතො චතුසමුට්ඨානා. කෙසාදීනම්පි හි මංසතො අවිමුත්තභාගො කම්මාහාරචිත්තසමුට්ඨානොව හොතීති.
352. නානත්තෙකත්තතොති විසෙසසාමඤ්ඤතො. ධම්මානං හි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසතා නානත්තං, සමානතා එකත්තං. සබ්බාසම්පීති චතුන්නම්පි. සලක්ඛණාදිතොති සකං ලක්ඛණං සලක්ඛණං, තතො සලක්ඛණාදිතො. ආදි-සද්දෙන රසපච්චුපට්ඨානානං විය මුදුසණ්හඵරුසභාවාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ‘‘කම්මසමුට්ඨානාදිවසෙන නානත්තභූතාන’’න්ති කස්මා වුත්තං, නනු කම්මසමුට්ඨානාදිවසෙන චතුන්නං ධාතූනං එකත්තං හොති සාධාරණත්තාති? න, ‘‘අඤ්ඤා එව ධාතුයො කම්මසමුට්ඨානා, අඤ්ඤා උතුආදිසමුට්ඨානා’’තිආදිකං භෙදං සන්ධාය තථා වචනතො. එතාසං ධාතූනං. රුප්පනලක්ඛණං රුප්පනසභාවං. කිම්පනෙතං රුප්පනං නාම? යා සීතාදිවිරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති, තස්මිං වා සති යො විජ්ජමානස්සෙව විසදිසුප්පත්තියා ¶ හෙතුභාවො, තං රුප්පනං. අනතීතත්තාති අපරිච්චජනතො.
මහන්තපාතුභාවො ¶ චෙත්ථ සසම්භාරධාතුවසෙන වෙදිතබ්බො, තථා මහාවිකාරතා මහාභූතසාමඤ්ඤලක්ඛණධාතුවසෙන, මහාපරිහාරතා, මහත්තවිජ්ජමානතා ච උභයවසෙනාති. භූතසද්දාපෙක්ඛාය ‘‘එතානී’’ති නපුංසකනිද්දෙසො. මහන්තානි පාතුභූතානි අනෙකසතසහස්ස රූපකලාපසඞ්ඝාටතාය සමූහවසෙන, සන්තතිවසෙන ච අපරිමිතපරිමාණානං, අනෙකයොජනායාමවිත්ථාරානඤ්ච උප්පජ්ජනතො. චත්තාරි නහුතානීති චත්තාරි දසසහස්සානි. දෙවදානවාදීනං තිගාවුතාදිසරීරවසෙන මහන්තානි පාතුභූතානි.
තත්ථායං වචනත්ථො – මහන්තානි භූතානි ජාතානි නිබ්බත්තානීති මහාභූතානීති. අනෙකාභූතවිසෙසදස්සනෙන, අනෙකබ්භුතදස්සනෙන ච අනෙකච්ඡරියදස්සනවසෙන මහන්තො අබ්භුතො, මහන්තානි වා අභූතානි එත්ථාති මහාභූතො, මායාකාරො. යක්ඛාදයො ජාතිවසෙනෙව මහන්තා භූතාති මහාභූතා, නිරුළ්හො වා අයං තෙසු මහාභූතසද්දො දට්ඨබ්බො. පථවීආදයො පන වඤ්චකතාය, අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානතාය ච මහාභූතා විය මහාභූතා. භූතසද්දස්ස උභයලිඞ්ගතාය නපුංසකතා කතා. තත්ථ වඤ්චකතා සයං අනීලාදිසභාවානි හුත්වා නීලාදිසභාවස්ස උපට්ඨාපනං, අනිත්ථිපුරිසාදිසභාවානෙව ච හුත්වා ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරස්ස උපට්ඨාපනං. තථා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තො, බහි ච අට්ඨිතානංයෙව අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය අවට්ඨානතො අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානතා. යදි හි ඉමා ධාතුයො අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තො ඨිතා, න සකිච්චකරා සියුං අඤ්ඤමඤ්ඤානුප්පවෙසනතො, අථ බහි ඨිතා විනිබ්භුත්තා සියුං. තථා සති අවිනිබ්භුත්තවාදො හායෙය්ය, තස්මා න නිද්දිසිතබ්බට්ඨානා. එවං සන්තෙපි පතිට්ඨානාදිනා යථාසකං කිච්චවිසෙසෙන සෙසානං තිණ්ණං තිණ්ණං උපකාරිකා හොන්ති, යෙන සහජාතාදිනා පච්චයෙන පච්චයා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘න ච අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය න තිට්ඨන්තී’’ති. මනාපෙහීති මනොහරෙහි චාතුරියවන්තෙහි. වණ්ණසණ්ඨානවික්ඛෙපෙහීති කාළසාමතාදිවණ්ණෙහි, පුථුලවිවරකිසතාදිසණ්ඨානෙහි, හත්ථභමුකාදිවික්ඛෙපෙහි ච. සරසලක්ඛණන්ති සභාවභූතං ලක්ඛණං, සකිච්චකං වා සභාවං.
මහාපරිහාරතොති ¶ එත්ථ වචනත්ථං වදන්තො ආහ ‘‘මහන්තෙහි…පෙ… භූතානි, මහාපරිහාරානි වා භූතානී’’ති. තත්ථ පච්ඡිමත්ථෙ පුරිමපදෙ උත්තරපදස්ස පරිහාර-සද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘මහාභූතානී’’ති වුත්තං.
තථා හීති තතො එව විකාරස්ස මහන්තත්තා එවාති තං විකාරං දස්සෙතුං ‘‘භූමිතො’’තිආදි ¶ වුත්තං. තත්ථ අච්චිමතොති අග්ගිස්ස. කොටිසතසහස්සං එකං කොටිසතසහස්සෙකං චක්කවාළන්ති තං සබ්බං ආණාඛෙත්තභාවෙන එකං කත්වා වදති. විලීයතීති විපත්තිකරමෙඝාභිවුට්ඨෙන ඛාරුදකෙන ලවණං විය විලයං ගච්ඡති විද්ධංසති. කුපිතෙනාති ඛුභිතෙන. විකීරතීති විධමති විද්ධංසති.
අනුපාදින්නෙසු විකාරමහත්තං දස්සෙත්වා උපාදින්නෙසු දස්සෙන්තො ‘‘පත්ථද්ධො’’තිආදිමාහ. තත්ථ කට්ඨමුඛෙන වාති වා-සද්දො උපමත්ථො. යථා කට්ඨමුඛෙන සප්පෙන ඩට්ඨො පත්ථද්ධො හොති, එවං පථවීධාතුප්පකොපෙන සො කායො කට්ඨමුඛෙව හොති, කට්ඨමුඛමුඛගතො විය පත්ථද්ධො හොතීති අත්ථො. අථ වා වා-සද්දො අවධාරණත්ථො. සො ‘‘පථවීධාතුප්පකොපෙන වා’’ති එවං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – කට්ඨමුඛෙන ඩට්ඨොපි කායො පථවීධාතුප්පකොපෙනෙව පත්ථද්ධො හොති, තස්මා පථවීධාතුයා අවියුත්තො සො කායො සබ්බදා කට්ඨමුඛමුඛගතො විය හොතීති. වා-සද්දො වා අනියමත්ථො, තත්රායමත්ථො – කට්ඨමුඛෙන ඩට්ඨො කායො පත්ථද්ධො හොති වා, න වා හොති මන්තාගදවසෙන, පථවීධාතුප්පකොපෙන පන මන්තාගදරහිතො සො කායො කට්ඨමුඛමුඛගතො විය හොති එකන්තපත්ථද්ධොති.
පූතියොති කුථිතො. සන්තත්තොති සබ්බසො තත්තො සමුප්පන්නදාහො. සඤ්ඡින්නොති සමන්තතො ඡින්නො පරමාණුභෙදසඤ්චුණ්ණො ආයස්මතො උපසෙනත්ථෙරස්ස සරීරං විය. මහාවිකාරානි භූතානීති මහාවිකාරවන්තානි භූතානි මහාභූතානීති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන නිද්දෙසො දට්ඨබ්බො. ‘‘පථවී’’තිආදිනා සබ්බලොකස්ස පාකටානිපි විපල්ලාසං මුඤ්චිත්වා යථාසභාවතො පරිග්ගණ්හනෙ මහන්තෙන වායාමෙන විනා න පරිග්ගණ්හන්තීති දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවත්තා ‘‘මහන්තානී’’ති වුච්චන්ති. තානි හි සුවිඤ්ඤෙය්යානි. ‘‘අමහන්තානී’’ති මන්ත්වා ඨිතා තෙසං දුප්පරිග්ගහතං දිස්වා ¶ ‘‘අහො මහන්තානි එතානී’’ති ජානාතීති මහාභූතෙකදෙසතාදීහි වා කාරණෙහි මහාභූතානි. එතා හි ධාතුයො මහාභූතෙකදෙසතො, මහාභූතසාමඤ්ඤතො, මහාභූතසන්නිස්සයතො, මහාභූතභාවතො, මහාභූතපරියොසානතො චාති ඉමෙහිපි කාරණෙහි ‘‘මහාභූතානී’’ති වුච්චන්ති.
තත්ථ මහාභූතෙකදෙසතොති ‘‘භූතමිදන්ති, භික්ඛවෙ, සමනුපස්සථා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.401) හි අවිසෙසෙන ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘භූත’’න්ති වුච්චති. තත්ථ යදිදං කාමභවෙ, රූපභවෙ, පඤ්චවොකාරභවෙ, එකච්චෙ ච සඤ්ඤීභවෙ පවත්තං ඛන්ධපඤ්චකං, තං මහාවිසයතාය ‘‘මහාභූත’’න්ති ¶ වත්තබ්බතං අරහති. පථවීආදයො පන චතස්සො ධාතුයො තස්ස මහාභූතස්ස එකදෙසභූතා ‘‘මහාභූතා’’ති වුච්චන්ති. සමුදායෙසු හි පවත්තවොහාරා අවයවෙසුපි දිස්සන්ති යථා ‘‘සමුද්දො දිට්ඨො, පටො දඩ්ඪො’’ති ච. මහාභූතසමඤ්ඤතොති තදධීනවුත්තිතාය භවන්ති එත්ථ උපාදාරූපානීති භූතානි, පථවීආදයො චතස්සො ධාතුයො. සා පනායමෙතාසු භූතසමඤ්ඤා අනඤ්ඤත්ථවුත්තිතාය උපාදාරූපානං අවිපරීතට්ඨා, ලොකස්ස චෙතා බහූපකාරා, චක්ඛුසමුද්දාදීනං නිස්සයභූතා චාති මහන්තානි භූතානීති සමඤ්ඤායිංසු. මහාභූතසන්නිස්සයතොති මහන්තානං මහානුභාවානං මහාසම්මතමන්ධාතුප්පභුතීනං රඤ්ඤං, සක්කාදීනං දෙවානං, වෙපචිත්තිආදීනං අසුරානං, මහාබ්රහ්මාදීනං බ්රහ්මානං, ගුණතො වා මහන්තානං බුද්ධානං, පච්චෙකබුද්ධානං, සාවකානං උපාදායුපාදාය වා සබ්බෙසම්පි භූතානං සත්තානං නිස්සයභූතතාය මහන්තා භූතා එතෙසූති මහාභූතා. චාතුමහාභූතිකො හි නෙසං කායොති. මහාභූතභාවතොති බහුභූතභාවතො. අයං හි මහා-සද්දො ‘‘මහාජනො සන්නිපතිතො’’තිආදීසු බහුභාවෙ දිස්සති. පථවීආදයො ච ධාතුයො එකස්මිම්පි අත්තභාවෙ අපරිමෙය්යප්පභෙදා පවත්තන්ති. තස්මා මහන්තා බහූ අනෙකසතසහස්සප්පභෙදා භූතාති මහාභූතා. මහාභූතපරියොසානතොති මහාභූතස්ස වසෙන පරියොසානප්පත්තිතො.
‘‘කාලො ඝසති භූතානි, සබ්බානෙව සහත්තනා;
යො ච කාලඝසො භූතො, ස භූතපචනිං පචී’’ති. (ජා. 1.2.190) –
හි ¶ එවමාදීසු ඛීණාසවො ‘‘භූතො’’ති වුත්තො. සො හි උච්ඡින්නභවනෙත්තිකතාය ආයතිං අප්පටිසන්ධිකත්තා එකන්තතො ‘‘භූතො’’ති වුච්චති, න ඉතරෙ, භවිස්සන්තීති වොහාරං අනතීතත්තා. භූතො එව ඉධ පූජාවසෙන ‘‘මහාභූතො’’ති වුත්තො යථා ‘‘මහාඛීණාසවො, මහාමොග්ගල්ලානො’’ති ච. ඉමාසඤ්ච ධාතූනං අනාදිමති සංසාරෙ පබන්ධවසෙන පවත්තමානානං යථාවුත්තස්ස මහාභූතස්සෙව සන්තානෙ පරියොසානප්පත්ති, නාඤ්ඤත්ර. තස්මා මහාභූතෙ භූතා පරියොසානං පත්තාති මහාභූතා පුරිමපදෙ භූත-සද්දස්ස ලොපං කත්වා. එවමෙතා ධාතුයො මහාභූතෙකදෙසතාදීහි මහාභූතාති වෙදිතබ්බා. පථවීආදීනං කක්ඛළපග්ඝරණාදිවිසෙසලක්ඛණසමඞ්ගිතා අපරිච්චත්තධාතුලක්ඛණානංයෙවාති ආහ ‘‘ධාතුලක්ඛණං අනතීතත්තා’’ති. න හි සාමඤ්ඤපරිච්චාගෙන විසෙසො, විසෙසනිරපෙක්ඛං වා සාමඤ්ඤං පවත්තති. තථා හි වදන්ති –
‘‘තමත්ථාපෙක්ඛතො ¶ භෙදං, සසාමඤ්ඤං ජහාති නො;
ගණ්හාති සංසයුප්පාදා, සමෙවෙකත්ථකං ද්වය’’න්ති.
සලක්ඛණධාරණෙන චාති යෙන සලක්ඛණධාරණෙන ‘‘ධාතුයො’’ති වුච්චන්ති, තෙනෙව ‘‘ධම්මා’’තිපි වුච්චන්ති උභයථාපි නිස්සත්තනිජ්ජීවතාය එව විභාවනතො. තෙනෙවාහ – ‘‘ඡධාතුරොයං භික්ඛු පුරිසො, ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සී විහරතී’’ති ච. අරූපානං ඛණතො රූපානං ඛණස්ස නාතිඉත්තරතායාහ ‘‘අත්තනො ඛණානුරූප’’න්ති. ධරණෙනාති ඨානෙන, පවත්තනෙනාති අත්ථො. ඛයට්ඨෙනාති ඛණභඞ්ගුතාය. භයට්ඨෙනාති උදයවයපටිපීළනාදිනා සප්පටිභයතාය. අසාරකට්ඨෙනාති අත්තසාරවිරහෙන.
353. සහුප්පන්නාව එතාති එතා චතස්සො ධාතුයො සහ උප්පන්නාව සහ පවත්තමානාව සමානකාලෙ ලබ්භමානාපි අවකංසතො සබ්බපරියන්තිමෙ උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානෙසු සුද්ධට්ඨකෙ, කම්මජෙසු ජීවිතනවකෙති එකෙකස්මිං සුද්ධට්ඨකාදිකලාපෙපි පදෙසෙන අවිනිබ්භුත්තා විසුං විසුං අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානතාය. යත්ථ හි තිස්සන්නං ධාතූනං පතිට්ඨාවසෙන ¶ පථවී, තත්ථෙව තස්සා ආබන්ධනපරිපාචනසමුදීරණවසෙන ඉතරා. එස නයො සෙසාසුපි.
354. පුරිමා ද්වෙ ගරුකත්තා සභාගා අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති අධිප්පායො. එත්ථ ච නනු පථවියාපි ලහුභාවො අත්ථි. තථා හි සා ‘‘කක්ඛළං මුදුකං සණ්හං ඵරුසං ගරුකං ලහුක’’න්ති නිද්දිට්ඨා, ආපෙපි ලහුභාවො ලබ්භතෙවාති? න, නිප්පරියායගරුභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා. ගරුභාවො එව හි පථවීධාතුයා ගරුතරං උපාදාය ලහුභාවොති පරියායෙන වුත්තො සීතභාවො විය තෙජොධාතුයා. යදි එවං රූපස්ස ලහුතාති කථං? අයම්පි වුත්තනයා එව ලහුතාකාරං උපාදාය ලබ්භනතො. න හි පරිච්ඡෙදවිකාරලක්ඛණානි පරමත්ථතො ලබ්භන්ති නිප්ඵන්නරූපානං අවත්ථාවිසෙසසභාවතො. තස්මා පරමත්ථසිද්ධං ගරුභාවං සන්ධාය වුත්තං ‘‘පුරිමා ද්වෙ ගරුකත්තා සභාගා’’ති. ‘‘තථා’’ති පදෙන ‘‘සභාගා’’ති ඉමමත්ථං උපසංහරති. ‘‘ද්වෙ’’ති පන ඉදං යථා ‘‘පුරිමා’’ති එත්ථ, එවං ‘‘පච්ඡිමා’’ති එත්ථාපි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. විසභාගා ගරුකලහුකභාවතොති අධිප්පායො. යථා ච ගරුකලහුකභාවෙහි, එවං පෙය්යභාවාපෙය්යභාවෙහි ච සභාගවිසභාගතා යොජෙතබ්බා.
355. අජ්ඣත්තිකා ¶ හෙට්ඨා වුත්තඅජ්ඣත්තිකා, සත්තසන්තානපරියාපන්නාති අත්ථො. විඤ්ඤාණවත්ථු විඤ්ඤත්තිඉන්ද්රියානන්ති චක්ඛාදීනං ඡන්නං විඤ්ඤාණවත්ථූනං, ද්වින්නං විඤ්ඤත්තීනං, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියජීවිතින්ද්රියානඤ්ච. යෙ පන ‘‘විඤ්ඤාණවත්ථූති හදයවත්ථු ගහිත’’න්ති වදන්ති, තෙසං ඉන්ද්රිය-ග්ගහණෙන අට්ඨන්නම්පි රූපින්ද්රියානං ගහණං වෙදිතබ්බං. ‘‘වුත්තවිපරීතප්පකාරා’’ති ඉදං බාහිරානං ධාතූනං යථා සබ්බසො විඤ්ඤාණවත්ථුවිඤ්ඤත්තිඉන්ද්රියානං අනිස්සයතා ච ඉරියාපථවිරහො ච වුත්තවිපරියායො, එවං චතුසමුට්ඨානතාපීති කත්වා වුත්තං, න ලක්ඛණරූපස්ස විය කුතොචිපි සමුට්ඨානස්ස අභාවතො උතුසමුට්ඨානතාය තාසං. ලහුතාදිනිස්සයතාපි අජ්ඣත්තිකානං ධාතූනං වත්තබ්බා, න වා වත්තබ්බා. විඤ්ඤත්ති-ග්ගහණං හි ලක්ඛණන්ති.
356. ඉතරාහීති ආපොතෙජොවායුධාතූහි. එකසඞ්ගහාති සජාතිසඞ්ගහෙන එකසඞ්ගහා. සමානජාතියානං හි සඞ්ගහො සහජාතිසඞ්ගහො. තෙනාහ ‘‘සමුට්ඨානනානත්තාභාවතො’’ති.
357. තිණ්ණං ¶ මහාභූතානං පතිට්ඨා හුත්වා පච්චයො හොතීති යෙහි මහාභූතෙහි සම්පිණ්ඩනවසෙන සඞ්ගහිතා, පරිපාචනවසෙන අනුපාලිතා, සමුදීරණවසෙන විත්ථම්භිතා ච, තෙසං අත්තනා සහජාතානං තිණ්ණං මහාභූතානං පතිට්ඨා හුත්වා තතො එව සන්ධාරණවසෙන අවස්සයො හොති, වුත්තනයෙන වා පතිට්ඨා හුත්වා සහජාතාදිවසෙන පච්චයො හොතීති. එස නයො සෙසාසුපි.
358. යදිපි අඤ්ඤමඤ්ඤආභොගපච්චවෙක්ඛණරහිතා එතෙ ධම්මාති හෙට්ඨා ධාතූනං අසමන්නාහාරතා දස්සිතා එව, අථාපි ඉමිනාව නයෙන විසුං කම්මට්ඨානපරිග්ගහො කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘පථවීධාතු චෙත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පථවීධාතු චෙත්ථාති ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො, තෙන අයම්පි එකො මනසිකාරප්පකාරොති දීපෙති. එත්ථාති එතාසු ධාතූසු. අහං ‘‘පථවීධාතූ’’ති වා ‘‘පච්චයො හොමී’’ති වා න ජානාතීති අත්තනි විය අත්තනො කිච්චෙ ච ආභොගාභාවං දස්සෙත්වා උපකාරකස්ස විය උපකත්තබ්බානම්පි ආභොගාභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉතරානිපී’’තිආදි වුත්තං. සබ්බත්ථාති සබ්බාසු ධාතූසු, තත්ථාපි අත්තකිච්චුපකත්තබ්බභෙදෙසු සබ්බෙසු.
359. පච්චයවිභාගතොති පච්චයධම්මවිභාගතො චෙව පච්චයභාවවිභාගතො ච. ‘‘පච්චයතො’’ති හි ඉමිනා පථවීආදීනං අඤ්ඤාසාධාරණො පතිට්ඨාභාවාදිනා සෙසභූතත්තයස්ස පච්චයභාවො වුත්තො. ඉධ පන යෙහි ධම්මෙහි පථවීආදීනං උප්පත්ති, තෙසං පථවීආදීනඤ්ච අනවසෙසතො ¶ පච්චයභාවවිභාගො වුච්චතීති අයං ඉමෙසං ද්වින්නං ආකාරානං විසෙසො. කම්මන්ති කුසලාකුසලං රූපුප්පාදකං කම්මං. චිත්තන්ති යං කිඤ්චි රූපුප්පාදකං චිත්තං. ආහාරොති අජ්ඣත්තිකො රූපුප්පාදකො ආහාරො. උතූති යො කොචි උතු, අත්ථතො තෙජොධාතු. කම්මමෙවාති අවධාරණං සමුට්ඨානසඞ්කරාභාවදස්සනත්ථං, තෙන අකම්මජානම්පි කෙසඤ්චි කම්මස්ස පරියායපච්චයභාවො දීපිතො හොති. තථා හි වක්ඛති ‘‘කම්මපච්චයචිත්තසමුට්ඨාන’’න්තිආදි. නනු ච කම්මසමුට්ඨානානං කම්මතො අඤ්ඤෙනපි පච්චයෙන භවිතබ්බන්ති? භවිතබ්බං, සො පන කම්මගතිකොවාති පටියොගීනිවත්තනත්ථං අවධාරණං කතං, තෙනාහ ‘‘න චිත්තාදයො’’ති. චිත්තාදිසමුට්ඨානානන්ති එත්ථාපි අයමත්ථො යථාරහං වත්තබ්බො. ඉතරෙති චිත්තාදිතො ¶ අඤ්ඤෙ. ජනකපච්චයොති සමුට්ඨාපකතං සන්ධාය වුත්තං, පච්චයො පන කම්මපච්චයොව. වුත්තං හි ‘‘කුසලාකුසලා චෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.427).
සෙසානන්ති චිත්තාදිසමුට්ඨානානං. පරියායතො උපනිස්සයපච්චයො හොතීති පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.1.9) අරූපානංයෙව උපනිස්සයපච්චයස්ස ආගතත්තා නිප්පරියායෙන රූපධම්මානං උපනිස්සයපච්චයො නත්ථි. සුත්තෙ පන ‘‘පුග්ගලං උපනිස්සාය වනසණ්ඩං උපනිස්සායා’’ති වචනතො සුත්තන්තිකපරියායෙන විනා අභාවො උපනිස්සයපච්චයොති වෙදිතබ්බො. චිත්තං ජනකපච්චයො හොතීති සහජාතනිස්සයාහාරාදිවසෙන පච්චයො හොන්තං චිත්තං සමුට්ඨාපකතං උපාදාය ‘‘ජනකපච්චයො හොතී’’ති වුත්තං. ආහාරඋතූසුපි එසෙව නයො.
එවං කම්මාදීනං පච්චයධම්මානං වසෙන ධාතූසු පච්චයවිභාගං දස්සෙත්වා ඉදානි තංසමුට්ඨානානං ධාතූනම්පි වසෙන පච්චයවිභාගං දස්සෙන්තො පඨමං තාව ‘‘කම්මසමුට්ඨානං මහාභූත’’න්තිආදිනා උද්දිසිත්වා පුන ‘‘තත්ථ කම්මසමුට්ඨානා පථවීධාතූ’’තිආදිනා නිද්දිසති. තත්ථ කම්මසමුට්ඨානා පථවීධාතූති ‘‘කම්මසමුට්ඨානං මහාභූත’’න්ති එත්ථ සාමඤ්ඤතො වුත්තා කම්මජපථවීධාතු. කම්මසමුට්ඨානානං ඉතරාසන්ති කම්මජානං ආපොධාතුආදීනං තිස්සන්නං ධාතූනං සහුප්පත්තියා අත්තනො උපකාරකානං තාසං උපකාරකතො, ආධාරභාවතො, උප්පාදතො යාව භඞ්ගාධරණතො, විගමාභාවතො ච සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඅත්ථිඅවිගතවසෙන චෙව පතිට්ඨාවසෙන ච පච්චයො හොති, හොන්තී ච කම්මං විය අත්තනො, තාසඤ්ච න ජනකවසෙන පච්චයො හොති අසමුට්ඨාපකත්තා තාසං. කාමඤ්චෙත්ථ නිස්සයපච්චය-ග්ගහණෙනෙව පතිට්ඨාභාවො සඞ්ගහිතො, පථවීධාතුයා පන අනඤ්ඤසාධාරණකිච්චං සහජාතානං පතිට්ඨාභාවොති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං ¶ ‘‘පතිට්ඨාවසෙන චා’’ති විසුං කත්වා වුත්තං. ආබන්ධනවසෙන චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. තිසන්තතිමහාභූතානන්ති උතුචිත්තාහාරසමුට්ඨානානං චතුමහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අවොකිණ්ණානං, අවිච්ඡෙදෙන පවත්තිං උපාදාය සන්තතීති සන්තතිග්ගහණං. පථවීධාතුයා පතිට්ඨාභාවො නාම සහජාතානං ධම්මානංයෙවාති ආහ ‘‘න පතිට්ඨාවසෙනා’’ති. න ආබන්ධනවසෙනාතිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථාති ¶ එතෙසු කම්මසමුට්ඨානමහාභූතෙසු. ‘‘චිත්තසමුට්ඨානා පථවීධාතු චිත්තසමුට්ඨානානං ඉතරාස’’න්තිආදීසු සුකරො තන්තිනයො නෙතුන්ති ‘‘චිත්තආහාර…පෙ… එසෙව නයො’’ති අතිදිසති.
සහජාතාදිපච්චයවසප්පවත්තාසු ච පනාති එත්ථ ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, පන-සද්දො විසෙසත්ථො, තදුභයෙන ච යථාවුත්තසහජාතාදිපච්චයෙහි පවත්තමානා ධාතුයො ඉමිනා විසෙසෙන පවත්තන්තීති ඉමමත්ථං දීපෙති.
ඉදානි තං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘එකං පටිච්චා’’තිගාථමාහ. තත්ථ එකං ධාතුං පටිච්ච තිස්සො ධාතුයො චතුධා සම්පවත්තන්ති, තිස්සො ධාතුයො පටිච්ච එකාව ධාතු චතුධා සම්පවත්තති, ද්වෙ ධාතුයො පටිච්ච ද්වෙ ධාතුයො ඡධා සම්පවත්තන්තීති යොජනා. අත්ථො පන පථවීආදීසු එකෙකිස්සා පච්චයභාවෙ ඉතරාසං තිස්සන්නං තිස්සන්නං පච්චයුප්පන්නතාති අයමෙකො චතුක්කො, තිස්සන්නං තිස්සන්නං පච්චයභාවෙ ඉතරාය එකෙකිස්සා පච්චයුප්පන්නතාති අයමපරො චතුක්කො, පඨමදුතියා, තතියචතුත්ථා, පඨමතතියා, දුතියචතුත්ථා, පඨමචතුත්ථා, දුතියතතියාති ඉමාසං ද්වින්නං ද්වින්නං පච්චයභාවෙ තත්ථ තත්ථ ඉතරාසං ද්වින්නං ද්වින්නං පච්චයුප්පන්නතාති අයමෙකො ඡක්කො. එවං පච්චයභාවෙන චතුධා, ඡධා ච පවත්තමානානං එකකද්විකතිකවසෙන තිකදුකඑකකවසෙන ච යථාක්කමං පච්චයපච්චයුප්පන්නතාවිභාගො වෙදිතබ්බො. අයඤ්ච පච්චයභාවො සහජාතඅඤ්ඤමඤ්ඤනිස්සයඅත්ථිඅවිගතපච්චයවසෙන, තත්ථාපි ච අඤ්ඤමඤ්ඤමුඛෙනෙව වෙදිතබ්බො. යං සන්ධාය වුත්තං පටිච්චවාරෙ ‘‘එකං මහාභූතං පටිච්ච තයො මහාභූතා, තයො මහාභූතෙ පටිච්ච එකං මහාභූතං, ද්වෙ මහාභූතෙ පටිච්ච ද්වෙ මහාභූතා උප්පජ්ජන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.53).
අභික්කමපටික්කමාදීති ආදි-සද්දෙන ආදානවිස්සජ්ජනාදිකායිකකිරියාකරණස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. උප්පීළනස්ස පච්චයො හොති ඝට්ටනකිරියාය පථවීධාතුවසෙන සිජ්ඣනතො. සාවාති පථවීධාතුයෙව. ආපොධාතුයා අනුගතා ආපොධාතුයා තත්ථ අප්පධානභාවං, පථවීධාතුයා ච ¶ පධානභාවන්ති පතිට්ඨාභාවෙ විය පතිට්ඨාපනෙපි සාතිසයකිච්චත්තා තස්සා පතිට්ඨාපනස්ස පාදට්ඨපනස්ස පච්චයො හොතීති ¶ සම්බන්ධො. අවක්ඛෙපනස්සාති අධොනික්ඛිපනස්ස. තත්ථ ච ගරුතරසභාවාය ආපොධාතුයා සාතිසයො බ්යාපාරොති ආහ ‘‘පථවීධාතුයා අනුගතා ආපොධාතූ’’ති. තථා උද්ධඞ්ගතිකා තෙජොධාතූති උද්ධරණෙ වායොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො වුත්තො. තිරියං ගතිකාය වායොධාතුයා අතිහරණවීතිහරණෙසු සාතිසයො බ්යාපාරොති තෙජොධාතුයා තස්සා අනුගතභාවො ගහිතො. තත්ථ ඨිතට්ඨානතො අභිමුඛං පාදස්ස හරණං අතිහරණං, පුරතො හරණං. තතො ථොකං වීතික්කම්ම හරණං වීතිහරණං, පස්සතො හරණං.
එකෙකෙන මුඛෙනාති ‘‘පත්ථටත්තා පථවී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.347) විභත්තෙසු තෙරසසු ආකාරෙසු එකෙකෙන ධාතූනං පරිග්ගණ්හනමුඛෙන. ස්වායන්ති සො අයං උපචාරසමාධි. කථං පනස්ස වවත්ථානපරියායොති ආහ ‘‘චතුන්නං ධාතූන’’න්තිආදි.
360. ඉදානි ඉමිස්සා භාවනාය ආනිසංසෙ දස්සෙතුං ‘‘ඉදඤ්ච පනා’’තිආදි වුත්තං. සුඤ්ඤතං අවගාහතීති ධාතුමත්තතාදස්සනෙන රූපකායස්ස අනත්තකතං වවත්ථාපයතො තදනුසාරෙන නාමකායස්සාපි අනත්තකතා සුපාකටා හොතීති සබ්බසො අත්තසුඤ්ඤතං පරියොගාහති තත්ථ පතිට්ඨහති. සත්තසඤ්ඤං සමුග්ඝාතෙතීති තතො එව ‘‘සත්තො පොසො ඉත්ථී පුරිසො’’ති එවං පවත්තං අයාථාවසඤ්ඤං උග්ඝාතෙති සමූහනති. වාළමිගයක්ඛරක්ඛසාදිවිකප්පං අනාවජ්ජමානොති සසන්තානෙ විය පරසන්තානෙපි ධාතුමත්තතාය සුදිට්ඨත්තා ඛීණාසවො විය ‘‘ඉමෙ සීහබ්යග්ඝාදයො වාළමිගා, ඉමෙ යක්ඛරක්ඛසා’’ති එවමාදිවිකප්පං අකරොන්තො භයභෙරවං සහති අභිභවති. යථාවුත්තවිකප්පනාපජ්ජනං හි භයභෙරවසහනස්ස කාරණං වුත්තං. උග්ඝාතො උප්පිලාවිතත්තං. නිග්ඝාතො දීනභාවප්පත්ති. මහාපඤ්ඤො ච පන හොති ධාතුවසෙන කායෙ සම්මදෙව ඝනවිනිබ්භොගස්ස කරණතො. තථා හිදං කම්මට්ඨානං බුද්ධිචරිතස්ස අනුකූලන්ති වුත්තං, සුගතිපරායණො වා ඉන්ද්රියානං අපරිපක්කතායන්ති අධිප්පායො.
එකූනවීසතිභාවනානයපටිමණ්ඩිතස්ස
චතුධාතුවවත්ථානනිද්දෙසස්ස ලීනත්ථවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
361. ‘‘කො ¶ ¶ සමාධී’’තිආදිනා සරූපාදිපුච්ඡා යාවදෙව විභාගාවබොධනත්ථා. සරූපාදිතො හි ඤාතස්ස පභෙදො වුච්චමානො සුවිඤ්ඤෙය්යො හොති සඞ්ඛෙපපුබ්බකත්තා විත්ථාරස්ස, විත්ථාරවිධිනා ච සඞ්ඛෙපවිධි සඞ්ගය්හතීති ‘‘සමාධිස්ස විත්ථාරං භාවනානයඤ්ච දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං. අථ වා ‘‘කො සමාධී’’තිආදිනාපි සමාධිස්සෙව පකාරභෙදො දස්සීයති, භාවනානිසංසොපි භාවනානයනිස්සිතො එවාති අධිප්පායෙන ‘‘විත්ථාරං භාවනානයඤ්ච දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං. සබ්බප්පකාරතොති පලිබොධුපච්ඡෙදාදිකස්ස සබ්බස්ස භාවනාය පුබ්බකිච්චස්ස කරණප්පකාරතො චෙව සබ්බකම්මට්ඨානභාවනාවිභාවනතො ච.
‘‘සමත්තා හොතී’’ති වත්වා තමෙව සමත්තභාවං විභාවෙතුං ‘‘දුවිධොයෙවා’’තිආදි වුත්තං. ඉධ අධිප්පෙතො සමාධීති ලොකියසමාධිං ආහ. දසසු කම්මට්ඨානෙසූති යානි හෙට්ඨා ‘‘උපචාරාවහානී’’ති වුත්තානි දස කම්මට්ඨානානි, තෙසු. අප්පනාපුබ්බභාගචිත්තෙසූති අප්පනාය පුබ්බභාගචිත්තෙසු අට්ඨන්නං ඣානානං පුබ්බභාගචිත්තුප්පාදෙසු. එකග්ගතාති එකාවජ්ජනවීථියං, නානාවජ්ජනවීථියඤ්ච එකග්ගතා. අවසෙසකම්මට්ඨානෙසූති ‘‘අප්පනාවහානී’’ති වුත්තෙසු තිංසකම්මට්ඨානෙසු.
සමාධිආනිසංසකථාවණ්ණනා
362. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො අත්තභාවො, තත්ථ සුඛවිහාරො දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො. කාමං ‘‘සමාපජ්ජිත්වා’’ති එතෙන අප්පනාසමාධියෙව විභාවිතො, ‘‘එකග්ගචිත්තා’’ති පන පදෙන උපචාරසමාධිනොපි ගහණං හොතීති තතො නිවත්තනත්ථං ‘‘අප්පනාසමාධිභාවනා’’ති වුත්තං. න ඛො පනෙතෙති එතෙ බාහිරකභාවිතා ඣානධම්මා චිත්තෙකග්ගතාමත්තකරා. අරියස්ස විනයෙ බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ ‘‘සල්ලෙඛා’’ති න වුච්චන්ති කිලෙසානං සල්ලෙඛනපටිපදා න හොතීති කත්වා, සාසනෙ පන අවිහිංසාදයොපි සල්ලෙඛාව ලොකුත්තරපාදකත්තා.
සම්බාධෙති තණ්හාසංකිලෙසාදිනා සංකිලිට්ඨතාය පරමසම්බාධෙ අතිවිය සඞ්කටට්ඨානභූතෙ සංසාරප්පවත්තෙ. ඔකාසාධිගමනයෙනාති අත්ථපටිලාභයොග්ගස්ස නවමඛණසඞ්ඛාතස්ස ඔකාසස්ස අධිගමනයෙන. තස්ස ¶ හි දුල්ලභතාය අප්පනාධිගමම්පි අනධිගමයමානො සංවෙගබහුලො පුග්ගලො උපචාරසමාධිම්හියෙව ¶ ඨත්වා විපස්සනාය කම්මං කරොති ‘‘සීඝං සංසාරදුක්ඛං සමතික්කමිස්සාමී’’ති.
අභිඤ්ඤාපාදකන්ති ඉද්ධිවිධාදිඅභිඤ්ඤාඤාණපාදකභූතං අධිට්ඨානභූතං. හොතීති වුත්තනයාති එත්ථ ඉති-සද්දො පකාරත්ථො, තෙන ‘‘ඉමිනා පකාරෙන වුත්තනයා’’ති සෙසාභිඤ්ඤානම්පි වුත්තප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. සති සති ආයතනෙති පුරිමභවසිද්ධෙ අභිඤ්ඤාධිගමස්ස කාරණෙ විජ්ජමානෙ. අභිඤ්ඤාධිගමස්ස හි අධිකාරො ඉච්ඡිතබ්බො, යො ‘‘පුබ්බහෙතූ’’ති වුච්චති. න සමාපත්තීසු වසීභාවො. තෙනාහ භගවා ‘‘සති සති ආයතනෙ’’ති (ම. නි. 3.158; අ. නි. 3.102). අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයස්සාති වක්ඛමානවිභාගාය අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය සච්ඡිකාතබ්බස්ස. ධම්මස්සාති භාවෙතබ්බස්ස චෙව විභාවෙතබ්බස්ස ච ධම්මස්ස. අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය චිත්තං අභිනින්නාමෙතීති යොජනා. තත්ර තත්රෙවාති තස්මිං තස්මිංයෙව සච්ඡිකාතබ්බධම්මෙ. සක්ඛිභාවාය පච්චක්ඛකාරිතාය භබ්බො සක්ඛිභබ්බො, තස්ස භාවො සක්ඛිභබ්බතා, තං සක්ඛිභබ්බතං.
තං තං භවගමිකම්මං ආරබ්භ භවපත්ථනාය අනුප්පන්නායපි කම්මස්ස කතූපචිතභාවෙනෙව භවපත්ථනාකිච්චං සිජ්ඣතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අපත්ථයමානා වා’’ති. සහ බ්යෙති පවත්තතීති සහබ්යො, සහායො, ඉධ පන එකභවූපගො අධිප්පෙතො, තස්ස භාවො සහබ්යතා, තං සහබ්යතං.
කිං පන අප්පනාසමාධිභාවනායෙව භවවිසෙසානිසංසා, උදාහු ඉතරාපීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘උපචාරසමාධිභාවනාපී’’තිආදි.
නිබ්බානන්ති තිස්සන්නං දුක්ඛතානං නිබ්බුතිං. රූපධම්මෙ පරියාපන්නා විජ්ජමානාපි සඞ්ඛාරදුක්ඛතා චිත්තස්ස අභාවෙන අසන්තසමාව. තෙනාහ ‘‘සුඛං විහරිස්සාමා’’ති. සොළසහි ඤාණචරියාහීති අනිච්චානුපස්සනාදුක්ඛඅනත්තනිබ්බිදාවිරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගවිවට්ටානුපස්සනාති ඉමාහි අට්ඨහි, අට්ඨහි ච අරියමග්ගඵලඤාණෙහීති එවං සොළසහි. නවහි සමාධිචරියාහීති ¶ පඤ්චන්නං රූපජ්ඣානානං, චතුන්නං අරූපජ්ඣානානඤ්ච වසෙන එවං නවහි. කෙචි පන ‘‘චත්තාරො රූපජ්ඣානසමාධී, චත්තාරො අරූපජ්ඣානසමාධී, උභයෙසං උපචාරසමාධිං එකං කත්වා එවං නවා’’ති වදන්ති.
සමාධිභාවනායොගෙති ¶ සමාධිභාවනාය අනුයොගෙ අනුයුඤ්ජනෙ, සමාධිභාවනාසඞ්ඛාතෙ වා යොගෙ. යොගොති භාවනා වුච්චති. යථාහ ‘‘යොගා වෙ ජායතී භූරී’’ති (ධ. ප. 282).
363. සමාධිපීති පි-සද්දෙන සීලං සම්පිණ්ඩෙති.
සමාධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති එකාදසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.
පඨමො භාගො නිට්ඨිතො.