📜

2. ධුතඞ්ගනිද්දෙසවණ්ණනා

22. අප්පා ¶ ¶ ඉච්ඡා එතස්සාති අප්පිච්ඡො, පච්චයගෙධරහිතො. තස්ස භාවො අප්පිච්ඡතා, අලොභජ්ඣාසයතාති අත්ථො. සමං තුට්ඨි, සන්තෙන, සකෙන වා තුට්ඨි සන්තුට්ඨි, සන්තුට්ඨි එව සන්තුට්ඨිතා, අඤ්ඤං අපත්ථෙත්වා යථාලද්ධෙහි ඉතරීතරෙහි පච්චයෙහි පරිතුස්සනා. සන්තුට්ඨිතාදීහීති ත-කාරො වා පදසන්ධිකරො. ‘‘සන්තුට්ඨිආදීහී’’ති වා පාඨො. තෙ ගුණෙති තෙ සීලවොදානස්ස හෙතුභූතෙ අප්පිච්ඡතාදිගුණෙ. සම්පාදෙතුන්ති සම්පන්නෙ කාතුං. තෙ හි සීලවිසුද්ධියා පටිලද්ධමත්තා හුත්වා ධුතධම්මෙහි සම්පන්නතරා හොන්ති. ධුතඞ්ගසමාදානන්ති කිලෙසානං ධුනනකඅඞ්ගානං විද්ධංසනකාරණානං සම්මදෙව ආදානං. එවන්ති එවං සන්තෙ, ධුතඞ්ගසමාදානෙ කතෙති අත්ථො. අස්ස යොගිනො. සල්ලෙඛො කිලෙසානං සම්මදෙව ලිඛනා ඡෙදනා තනුකරණං. පවිවෙකො චිත්තවිවෙකස්ස උපායභූතා විවෙකට්ඨකායතා. අපචයො යථා පටිපජ්ජනතො කිලෙසා නං අපචිනන්ති න ආචිනන්ති, තථා පටිපජ්ජනා. වීරියාරම්භො අනුප්පන්නානං පාපධම්මානං අනුප්පාදනාදිවසෙන ආරද්ධවීරියතා. සුභරතා යථාවුත්තඅප්පිච්ඡභාවාදිසිද්ධා උපට්ඨකානං සුඛභරණීයතා සුපොසතා. ආදි-සද්දෙන අප්පකිච්චතාසල්ලහුකවුත්තිආදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. සීලඤ්චෙව යථාසමාදින්නං පටිපක්ඛධම්මානං දූරීභාවෙන සුපරිසුද්ධං භවිස්සති. වතානි ච ධුතධම්මා ච සම්පජ්ජිස්සන්ති සම්පන්නා භවිස්සන්ති, නිප්ඵජ්ජිස්සන්ති වා. යා ථිරභූතා ඉතරීතරචීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනසන්තුට්ඨි පොරාණානං බුද්ධාදීනං අරියානං පවෙණිභාවෙන ඨිතා, තත්ථ පතිට්ඨිතභාවං සන්ධායාහ ‘‘පොරාණෙ අරියවංසත්තයෙ පතිට්ඨායා’’ති. භාවනා ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතස්සාති භාවනාරාමො, තබ්භාවො භාවනාරාමතා, සමථවිපස්සනාභාවනාසු යුත්තප්පයුත්තතා. යස්මා අධිගමාරහො භවිස්සති, තස්මාති සම්බන්ධො.

ලාභසක්කාරාදි තණ්හාය ආමසිතබ්බතො, ලොකපරියාපන්නතාය ච ලොකාමිසං. නිබ්බානාධිගමස්ස අනුලොමතො අනුලොමපටිපදා විපස්සනාභාවනා. අත්ථතොති වචනත්ථතො. පභෙදතොති ¶ විභාගතො. භෙදතොති විනාසතො. ධුතාදීනන්ති ධුතධුතවාදධුතධම්මධුතඞ්ගානං. සමාසබ්යාසතොති සඞ්ඛෙපවිත්ථාරතො.

23. රථිකාති ¶ රච්ඡා. සඞ්කාරකූටාදීනන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. අබ්භුග්ගතට්ඨෙනාති උස්සිතට්ඨෙන. ‘‘නදියා කූල’’න්තිආදීසු විය සමුස්සයත්ථො කූල-සද්දොති ආහ ‘‘පංසුකූලමිව පංසුකූල’’න්ති. කු-සද්දො කුච්ඡායං උල-සද්දො ගතිඅත්ථොති ආහ ‘‘කුච්ඡිතභාවං ගච්ඡතීති වුත්තං හොතී’’ති, පංසු විය කුච්ඡිතං උලති පවත්තතීති වා පංසුකූලං. පංසුකූලස්ස ධාරණං පංසුකූලං උත්තරපදලොපෙන, තං සීලමස්සාති පංසුකූලිකො, යථා ‘‘ආපූපිකො’’ති. අඞ්ගති අත්තනො ඵලං පටිච්ච හෙතුභාවං ගච්ඡතීති අඞ්ගං, කාරණං. යෙන පුග්ගලො ‘‘පංසුකූලිකො’’ති වුච්චති, සො සමාදානචෙතනාසඞ්ඛාතො ධම්මො පංසුකූලිකස්ස අඞ්ගන්ති පංසුකූලිකඞ්ගං. තෙනාහ ‘‘පංසුකූලිකස්සා’’තිආදි. තස්සාති සමාදානස්ස. සමාදියති එතෙනාති සමාදානං, චෙතනා.

එතෙනෙව නයෙනාති යථා පංසුකූලධාරණං පංසුකූලං, තංසීලො පංසුකූලිකො, තස්ස අඞ්ගං සමාදානචෙතනා ‘‘පංසුකූලිකඞ්ග’’න්ති වුත්තං, එවං එතෙනෙව වචනත්ථනයෙන තිචීවරධාරණං තිචීවරං, තංසීලො තෙචීවරිකො, තස්ස අඞ්ගං සමාදානචෙතනා ‘‘තෙචීවරිකඞ්ග’’න්ති වෙදිතබ්බං. සඞ්ඝාටිආදීසු එව තීසු චීවරෙසු තිචීවරසමඤ්ඤා, න කණ්ඩුපටිච්ඡාදිවස්සිකසාටිකාදීසූති තානි සරූපතො දස්සෙන්තො ‘‘සඞ්ඝාටිඋත්තරාසඞ්ගඅන්තරවාසකසඞ්ඛාත’’න්ති ආහ.

තං පිණ්ඩපාතන්ති පරෙහි දිය්යමානානං පිණ්ඩානං පත්තෙ පතනසඞ්ඛාතං පිණ්ඩපාතං, තං උඤ්ඡතීති පිණ්ඩපාතිකො, යථා බාදරිකො සාමාකිකො. පිණ්ඩපාති එව පිණ්ඩපාතිකො, යථා භද්දො එව භද්දකො. අවඛණ්ඩනං විච්ඡින්දනං නිරන්තරමප්පවත්ති. තප්පටික්ඛෙපතො අනවඛණ්ඩනං අවිච්ඡින්දනං නිරන්තරප්පවත්ති. සහ අපදානෙනාති සහ අනවඛණ්ඩනෙන. සපදානන්ති පදස්ස කිරියාවිසෙසනභාවං, යත්ථ ච තං අනවඛණ්ඩනං, තඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘අවඛණ්ඩනරහිතං අනුඝරන්ති වුත්තං හොතී’’ති වුත්තං. එකාසනෙති ඉරියාපථන්තරෙන අනන්තරිතාය එකායයෙව නිසජ්ජාය. පත්තෙ පිණ්ඩොති එත්ථ වත්ථුභෙදො ඉධාධිප්පෙතො, න සාමඤ්ඤං. එව-කාරො ච ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙන්තො ‘‘කෙවලං එකස්මිංයෙව පත්තෙ’’ති ආහ. උත්තරපදලොපං කත්වා අයං නිද්දෙසොති දස්සෙන්තො ‘‘පත්තපිණ්ඩගහණෙ පත්තපිණ්ඩසඤ්ඤං කත්වා’’ති ආහ. එස නයො ඉතො පරෙසුපි.

පච්ඡාභත්තං ¶ ¶ නාම පවාරණතො පච්ඡා ලද්ධභත්තං එව. ඛලු-සද්දස්ස පටිසෙධත්ථවාචකත්තා තෙන සමානත්ථං න-කාරං ගහෙත්වා ආහ ‘‘න පච්ඡාභත්තිකො’’ති. සික්ඛාපදස්ස විසයො සික්ඛාපදෙනෙව පටික්ඛිත්තො. යො තස්ස අවිසයො, සො එව සමාදානස්ස විසයොති ආහ ‘‘සමාදානවසෙන පටික්ඛිත්තාතිරිත්තභොජනස්සා’’ති. අබ්භොකාසෙ නිවාසො අබ්භොකාසො. සුසානෙ නිවාසො සුසානං, තං සීලං අස්සාතිආදිනා සබ්බං වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. යථාසන්ථතං විය යථාසන්ථතං, ආදිතො යථාඋද්දිට්ඨං. තං හෙස ‘‘ඉදං බහුමඞ්කුණං දුග්ගන්ධපවාත’’න්තිආදිවසෙන අප්පටික්ඛිපිත්වාව සම්පටිච්ඡති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං තුය්හ’’න්තිආදි. සයනන්ති නිපජ්ජනමාහ. තෙන තෙන සමාදානෙනාති තෙන තෙන පංසුකූලිකඞ්ගාදිකස්ස සමාදානෙන ධුතකිලෙසත්තාති විද්ධංසිතකිලෙසත්තා, තදඞ්ගවසෙන පහීනතණ්හුපාදානාදිපාපධම්මත්තාති අත්ථො. යෙහි තං කිලෙසධුනනං, තානියෙව ඉධ ධුතස්ස භික්ඛුනො අඞ්ගානීති අධිප්පෙතානි, න අඤ්ඤානි යානි කානිචි, අඤ්ඤෙන වා ධුතස්සාති අයමත්ථො අත්ථතො ආපන්නො. ‘‘ඤාණං අඞ්ගං එතෙස’’න්ති ඉමිනා ඤාණපුබ්බකතං තෙසං සමාදානස්ස විභාවෙති. පටිපත්තියාති සීලාදිසම්මාපටිපත්තියා. සමාදියති එතෙනාති සමාදානං, සමාදානවසෙන පවත්තා චෙතනා, තං ලක්ඛණං එතෙසන්ති සමාදානචෙතනාලක්ඛණානි. වුත්තම්පි චෙතං අට්ඨකථායං –

‘‘සමාදානකිරියාය, සාධකතමභාවතො;

සම්පයුත්තධම්මා යෙනාති, කරණභාවෙන දස්සිතා’’ති.

සමාදානචෙතනාය ගහණං තංමූලකත්තා පරිහරණචෙතනාපි ධුතඞ්ගමෙව. අත්තනා, පරම්මුඛෙන ච කුසලභණ්ඩස්ස භුසං විලුප්පනට්ඨෙන ලොලුප්පං තණ්හාචාරො, තස්ස විද්ධංසනකිච්චත්තා ලොලුප්පවිද්ධංසනරසානි. තතො එව නිල්ලොලුප්පභාවෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, තං වා පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති නිල්ලොලුප්පභාවපච්චුපට්ඨානානි. අරියධම්මපදට්ඨානානීති පරිසුද්ධසීලාදිසද්ධම්මපදට්ඨානානි.

භගවතොව සන්තිකෙ සමාදාතබ්බානීති ඉදං අන්තරා අවිච්ඡෙදනත්ථං වුත්තං, රඤ්ඤො සන්තිකෙ පටිඤ්ඤාතාරහස්ස අත්ථස්ස තදුපජීවිනො එකංසතො අවිසංවාදනං විය. සෙසානං සන්තිකෙ සමාදානෙපි එසෙව නයො. එකසඞ්ගීතිකස්සාති ¶ පඤ්චසු දීඝනිකායාදීසු නිකායෙසු එකනිකායිකස්ස. අට්ඨකථාචරියස්සාති යස්ස අට්ඨකථාතන්තියෙව විසෙසතො පගුණා, තස්ස. එත්ථාති අත්තනාපි සමාදානස්ස රුහනෙ. ජෙට්ඨකභාතු ධුතඞ්ගප්පිච්ඡතාය වත්ථූති සො කිර ථෙරො නෙසජ්ජිකො ¶ , තස්ස තං න කොචි ජානාති. අථෙකදිවසං රත්තියා සයනපිට්ඨෙ නිසින්නං විජ්ජුලතොභාසෙන දිස්වා ඉතරො පුච්ඡි ‘‘කිං, භන්තෙ, තුම්හෙ නෙසජ්ජිකා’’ති. ථෙරො ධුතඞ්ගප්පිච්ඡතාය තාවදෙව නිපජ්ජිත්වා පච්ඡා සමාදියීති එවමාගතං වත්ථු.

1. පංසුකූලිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

24. ගහපතිදානචීවරන්ති එත්ථ දායකභාවෙන සමණාපි උක්කට්ඨස්ස ගහපතිපක්ඛංයෙව පවිට්ඨාති දට්ඨබ්බං. ‘‘පබ්බජිතො ගණ්හිස්සතී’’ති ඨපිතකං සියා ගහපතිචීවරං, න පන ගහපතිදානචීවරන්ති තාදිසං නිවත්තෙතුං දානග්ගහණං. අඤ්ඤතරෙනාති එත්ථ සමාදානවචනෙන තාව සමාදින්නං හොතු, පටික්ඛෙපවචනෙන පන කථන්ති? අත්ථතො ආපන්නත්තා. යථා ‘‘දෙවදත්තො දිවා න භුඤ්ජතී’’ති වුත්තෙ ‘‘රත්තියං භුඤ්ජතී’’ති අත්ථතො ආපන්නමෙව හොති, තස්ස ආහාරෙන විනා සරීරට්ඨිති නත්ථීති, එවමිධාපි භික්ඛුනො ගහපතිදානචීවරෙ පටික්ඛිත්තෙ තදඤ්ඤචීවරප්පටිග්ගහො අත්ථතො ආපන්නො එව හොති, චීවරෙන විනා සාසනෙ ඨිති නත්ථීති.

එවං සමාදින්නධුතඞ්ගෙනාතිආදිවිධානං පංසුකූලිකඞ්ගෙ පටිපජ්ජනවිධි. සුසානෙ ලද්ධං සොසානිකං. තං පන යස්මා තත්ථ කෙනචි ඡඩ්ඩිතත්තා පතිතං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘සුසානෙ පතිතක’’න්ති. එවං පාපණිකම්පි දට්ඨබ්බං. තාලවෙළිමග්ගො නාම මහාගාමෙ එකා වීථි. අනුරාධපුරෙති ච වදන්ති. ඩඩ්ඪො පදෙසො එතස්සාති ඩඩ්ඪප්පදෙසං, වත්ථං. මග්ගෙ පතිතකං බහුදිවසාතික්කන්තං ගහෙතබ්බන්ති වදන්ති. ‘‘ද්වත්තිදිවසාතික්කන්ත’’න්ති අපරෙ. ථොකං රක්ඛිත්වාති කතිපයං කාලං ආගමෙත්වා. වාතාහතම්පි සාමිකානං සතිසම්මොසෙන පතිතසදිසන්ති ‘‘සාමිකෙ අපස්සන්තෙන ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වුත්තං. තස්මා ථොකං ආගමෙත්වා ගහෙතබ්බං.

‘‘සඞ්ඝස්ස දෙමා’’ති දින්නං, චොළකභික්ඛාවසෙන ලද්ධඤ්ච ලද්ධකාලතො පට්ඨාය ‘‘සමණචීවරං සියා නු ඛො, නො’’ති ආසඞ්කං නිවත්තෙතුං ‘‘න තං පංසුකූල’’න්ති වුත්තං. න හි තං තෙවීසතියා උප්පත්තිට්ඨානෙසු කත්ථචි පරියාපන්නං. ඉදානි ඉමිනාව පසඞ්ගෙන යං භික්ඛුදත්තියෙ ලක්ඛණපත්තං ¶ පංසුකූලං, තස්ස ච උක්කට්ඨානුක්කට්ඨවිභාගං දස්සෙතුං ‘‘භික්ඛුදත්තියෙපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ගාහෙත්වා වා දීයතීති සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා දෙන්තෙහි යං චීවරං වස්සග්ගෙන පාපෙත්වා භික්ඛූනං දීයති. සෙනාසනචීවරන්ති සෙනාසනං කාරෙත්වා ‘‘එතස්මිං සෙනාසනෙ වසන්තා පරිභුඤ්ජන්තූ’’ති ¶ දින්නචීවරං. න තං පංසුකූලන්ති අපංසුකූලභාවො පුබ්බෙ වුත්තකාරණතො, ගාහෙත්වා දින්නත්තා ච. තෙනාහ ‘‘නො ගාහාපෙත්වා දින්නමෙව පංසුකූල’’න්ති. තත්රපීති යං ගාහෙත්වා න දින්නං භික්ඛුදත්තියං, තත්රපි යෙන භික්ඛුනා චීවරං දීයති, තස්ස ලාභෙ, දානෙ ච විසුං විසුං උභයත්ථ ආදරගාරවානං සබ්භාවතො, තදභාවතො ච භික්ඛුදත්තියස්ස එකතොසුද්ධි උභතොසුද්ධි අනුක්කට්ඨතා හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යං දායකෙහී’’තිආදි වුත්තං, පාදමූලෙ ඨපෙත්වා දින්නකං සමණෙනාති අධිප්පායො. යස්ස කස්සචීති උක්කට්ඨාදීසු යස්ස කස්සචි. රුචියාති ඡන්දෙන. ඛන්තියාති නිජ්ඣානක්ඛන්තියා.

නිස්සයානුරූපපටිපත්තිසබ්භාවොති උපසම්පන්නසමනන්තරං ආචරියෙන වුත්තෙසු චතූසු නිස්සයෙසු අත්තනා යථාපටිඤ්ඤාතදුතියනිස්සයානුරූපාය පටිපත්තියා විජ්ජමානතා. ආරක්ඛදුක්ඛාභාවොති චීවරාරක්ඛනදුක්ඛස්ස අභාවො පංසුකූලචීවරස්ස අලොභනීයත්තා. පරිභොගතණ්හාය අභාවො සවිසෙසලූඛසභාවත්තා. පාසාදිකතාති පරෙසං පසාදාවහතා. අප්පිච්ඡතාදීනං ඵලනිප්ඵත්ති ධුතඞ්ගපරිහරණස්ස අප්පිච්ඡතාදීහියෙව නිප්ඵාදෙතබ්බතො. ධුතධම්මෙ සමාදාය වත්තනං යාවදෙව උපරි සම්මාපටිපත්තිසම්පාදනායාති වුත්තං ‘‘සම්මාපටිපත්තියා අනුබ්රූහන’’න්ති. මාරසෙනවිඝාතායාති මාරස්ස, මාරසෙනාය ච විහනනාය විද්ධංසනාය. කායවාචාචිත්තෙහි යතො සංයතොති යති, භික්ඛු. ධාරිතං යං ලොකගරුනා පංසුකූලං, තං කො න ධාරයෙ, යස්මා වා ලොකගරුනා පංසුකූලං ධාරිතං, තස්මා කො තං න ධාරයෙති යොජනා යංතංසද්දානං එකන්තසම්බන්ධිභාවතො. පටිඤ්ඤං සමනුස්සරන්ති උපසම්පදමාළෙ ‘‘ආම භන්තෙ’’ති ආචරියපමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස සම්මුඛා දින්නං පටිඤ්ඤං සමනුස්සරන්තො.

ඉති පංසුකූලිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

2. තෙචීවරිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

25. චතුත්ථකචීවරන්ති ¶ නිවාසනපාරුපනයොග්යං චතුත්ථකචීවරන්ති අධිප්පායො, අංසකාසාවස්ස අප්පටික්ඛිපිතබ්බතො. අඤ්ඤතරවචනෙනාති එත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. යාව න සක්කොති, යාව න ලභති, යාව න සම්පජ්ජතීති පච්චෙකං යාව-සද්දො සම්බන්ධිතබ්බො. න සම්පජ්ජතීති න සිජ්ඣති. නික්ඛිත්තපච්චයා දොසො නත්ථීති නිචයසන්නිධිධුතඞ්ගසංකිලෙසදොසො ¶ නත්ථි. ආසන්නෙති චීවරස්ස ආසන්නෙ ඨානෙ. රජනක්ඛණෙ පරිභුඤ්ජනකාසාවං රජනකාසාවං. තත්රට්ඨකපච්චත්ථරණං නාම අත්තනො, පරස්ස වා සන්තකං සෙනාසනෙ පච්චත්ථරණවසෙන අධිට්ඨිතං. ‘‘අංසකාසාවං පරික්ඛාරචොළං හොති, ඉති පච්චත්ථරණං, අංසකාසාවන්ති ඉමානි ද්වෙපි අතිරෙකචීවරට්ඨානෙ ඨිතානිපි ධුතඞ්ගභෙදං න කරොන්තී’’ති අට්ඨකථායං වුත්තන්ති වදන්ති. පරිහරිතුං පන න වට්ටතීති රජනකාලෙ එව අනුඤ්ඤාතත්තා නිච්චපරිභොගවසෙන න වට්ටති තෙචීවරිකස්ස. අංසකාසාවන්ති ඛන්ධෙ ඨපෙතබ්බකාසාවං. කායපරිහාරිකෙනාති වාතාතපාදිපරිස්සයතො කායස්ස පරිහරණමත්තෙන. සමාදායෙවාති ගහෙත්වා එව. අප්පසමාරම්භතාති අප්පකිච්චතා. කප්පියෙ මත්තකාරිතායාති නිසීදනාදිවසෙන, පරික්ඛාරචොළවසෙන ච බහූසු චීවරෙසු අනුඤ්ඤාතෙසුපි තිචීවරමත්තෙ ඨිතත්තා. සහ පත්තචරණායාති සපත්තචරණො. පක්ඛී සපක්ඛකො.

ඉති තෙචීවරිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

3. පිණ්ඩපාතිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

26. අතිරෙකලාභන්ති ‘‘පිණ්ඩියාලොපභොජනං නිස්සායා’’ති (මහාව. 73, 128) එවං වුත්තභික්ඛාහාරලාභතො අතිරෙකලාභං, සඞ්ඝභත්තාදින්ති අත්ථො. සකලස්ස සඞ්ඝස්ස දාතබ්බභත්තං සඞ්ඝභත්තං. කතිපයෙ භික්ඛූ උද්දිසිත්වා දාතබ්බභත්තං උද්දෙසභත්තං. එකස්මිං පක්ඛෙ එකදිවසං දාතබ්බභත්තං පක්ඛිකං. උපොසථෙ උපොසථෙ දාතබ්බභත්තං උපොසථිකං. පටිපදදිවසෙ දාතබ්බභත්තං පාටිපදිකං. විහාරං උද්දිස්ස දාතබ්බභත්තං විහාරභත්තං. ධුරගෙහෙ එව ඨපෙත්වා දාතබ්බභත්තං ධුරභත්තං. ගාමවාසීආදීහි වාරෙන දාතබ්බභත්තං ¶ වාරකභත්තං. ‘‘සඞ්ඝභත්තං ගණ්හථාතිආදිනා’’ති ආදි-සද්දෙන උද්දෙසභත්තාදිං සඞ්ගණ්හාති. සාදිතුං වට්ටන්තීති භික්ඛාපරියායෙන වුත්තත්තා. භෙසජ්ජාදිපටිසංයුත්තා නිරාමිසසලාකා. යාවකාලිකවජ්ජාති ච වදන්ති. විහාරෙ පක්කභත්තම්පීති උපාසකා ඉධෙව භත්තං පචිත්වා ‘‘සබ්බෙසං අය්යානං දස්සාමා’’ති විහාරෙයෙව භත්තං සම්පාදෙන්ති, තං පිණ්ඩපාතිකානම්පි වට්ටති. ආහරිත්වාති පත්තං ගහෙත්වා ගෙහතො ආනෙත්වා. තං දිවසං නිසීදිත්වාති ‘‘මා, භන්තෙ, පිණ්ඩාය චරිත්ථ, විහාරෙයෙව භික්ඛා ආනීයතී’’ති වදන්තානං සම්පටිච්ඡනෙන තං දිවසං නිසීදිත්වා. සෙරිවිහාරසුඛන්ති අපරායත්තවිහාරිතාසුඛං ¶ . අරියවංසොති අරියවංසසුත්තපටිසංයුත්තා (දී. නි. 3.309; අ. නි. 4.28) ධම්මකථා. ධම්මරසන්ති ධම්මූපසඤ්හිතං පාමොජ්ජාදිරසං.

ජඞ්ඝබලං නිස්සාය පිණ්ඩපරියෙසනතො කොසජ්ජනිම්මද්දනතා. ‘‘යථාපි භමරො පුප්ඵ’’න්තිආදිනා (ධ. ප. 49; නෙත්ති. 123) වුත්තවිධිනා ආහාරපරියෙසනතො පරිසුද්ධාජීවතා. නිච්චං අන්තරඝරං පවිසන්තස්සෙව සුප්පටිච්ඡන්නගමනාදයො සෙඛියධම්මා සම්පජ්ජන්තීති සෙඛියපටිපත්තිපූරණං. පටිග්ගහණෙ මත්තඤ්ඤුතාය, සංසට්ඨවිහාරාභාවතො ච අපරපොසිතා. කුලෙ කුලෙ අප්පකඅප්පකපිණ්ඩගහණෙන පරානුග්ගහකිරියා. අන්තිමාය ජීවිකාය අවට්ඨානෙන මානප්පහානං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘අන්තමිදං, භික්ඛවෙ, ජීවිකානං, යදිදං පිණ්ඩොල්ය’’න්තිආදි (ඉතිවු. 91; සං. නි. 3.80). මිස්සකභත්තෙන යාපනතො රසතණ්හානිවාරණං. නිමන්තනාසම්පටිච්ඡනතො ගණභොජනාදිසික්ඛාපදෙහි අනාපත්තිතා.

අප්පටිහතවුත්තිතාය චතූසුපි දිසාසු වත්තනට්ඨෙන චාතුද්දිසො. ආජීවස්ස විසුජ්ඣතීති ආජීවො අස්ස විසුජ්ඣති. අත්තභරස්සාති අප්පානවජ්ජසුලභරූපෙහි පච්චයෙහි අත්තනො භරණතො අත්තභරස්ස. තතො එව එකවිහාරිතාය සද්ධිවිහාරිකාදීනම්පි අඤ්ඤෙසං අපොසනතො අනඤ්ඤපොසිනො. පදද්වයෙනාපි කායපරිහාරිකෙන චීවරෙන කුච්ඡිපරිහාරිකෙන පිණ්ඩපාතෙන විචරණතො සල්ලහුකවුත්තිතං, සුභරතං, පරමඅප්පිච්ඡතං, සන්තුට්ඨිඤ්ච දස්සෙති. දෙවාපි පිහයන්ති තාදිනොති තාදිසස්ස භුසං අතිවිය සන්තකායවචීමනොකම්මතාය උපසන්තස්ස පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගමතො සබ්බකාලං සතිමතො පිණ්ඩපාතිකස්ස භික්ඛුස්ස සක්කාදයො ¶ දෙවාපි පිහයන්ති පත්ථෙන්ති. තස්ස සීලාදිගුණෙසු බහුමානං උප්පාදෙන්තා ආදරං ජනෙන්ති, පගෙව මනුස්සා. සචෙ සො ලාභසක්කාරසිලොකසන්නිස්සිතො න හොති, තදභිකඞ්ඛී න හොතීති අත්ථො.

ඉති පිණ්ඩපාතිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

4. සපදානචාරිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

27. ඉමිනාති සපදානචාරිකෙන. කාලතරන්ති කාලස්සෙව. අඵාසුකට්ඨානන්ති සපරිස්සයාදිවසෙන ¶ දුප්පවෙසනට්ඨානං. පුරතොති වීථියං ගච්ඡන්තස්ස පුරතො ඝරං අපවිට්ඨස්සෙව. පත්තවිස්සට්ඨට්ඨානන්ති පෙසකාරවීථියං පෙසකාරභාවං නිම්මිනිත්වා ඨිතස්ස සක්කස්ස ඝරද්වාරෙ පත්තවිස්සට්ඨට්ඨානං. උක්කට්ඨපිණ්ඩපාතිකො තං දිවසං න භික්ඛං ආගමයමානො නිසීදති, තස්මා තං අනුලොමෙති. කත්ථචිපි කුලෙ නිබද්ධං උපසඞ්කමනාභාවතො පරිචයාභාවෙන කුලෙසු නිච්චනවකතා. සබ්බත්ථ අලග්ගමානසතාය ච සොම්මභාවෙන ච චන්දූපමතා. කුලෙසු පරිග්ගහචිත්තාභාවෙන තත්ථ මච්ඡෙරප්පහානං. හිතෙසිතාය විභාගාභාවතො සමානුකම්පිතා. කුලානං සඞ්ගණ්හනසංසට්ඨතාදයො කුලූපකාදීනවා. අව්හානානභිනන්දනාති නිමන්තනවසෙන අව්හානස්ස අසම්පටිච්ඡනා. අභිහාරෙනාති භික්ඛාභිහාරෙන. සෙරිචාරන්ති යථාරුචි විචරණං.

ඉති සපදානචාරිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

5. එකාසනිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

28. නානාසනභොජනන්ති අනෙකස්මිං ආසනෙ භොජනං, එකනිසජ්ජාය එව අභුඤ්ජිත්වා විසුං විසුං නිසජ්ජාසු ආහාරපරිභොගන්ති අත්ථො. පතිරූපන්ති යුත්තරූපං අනුට්ඨාපනීයං. වත්තං කාතුං වට්ටතීති වත්තං කාතුං යුජ්ජති. වත්තං නාම ගරුට්ඨානීයෙ කත්තබ්බමෙව. තත්ථ පන පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙතුං යං ථෙරවාදං ආහ ‘‘ආසනං වා රක්ඛෙය්ය භොජනං වා’’තිආදි. තස්සත්ථො – එකාසනිකං භික්ඛුං භුඤ්ජන්තං ආසනං වා රක්ඛෙය්ය, ධුතඞ්ගභෙදතො යාව භොජනපරියොසානා න වුට්ඨාතබ්බන්ති වුත්තං හොති ¶ . භොජනං වා රක්ඛෙය්ය ධුතඞ්ගභෙදතො, අභුඤ්ජියමානං යාව භුඤ්ජිතුං නාරභති, තාව වුට්ඨාතබ්බන්ති අත්ථො. යස්මා තයිදං ද්වයං ඉධ නත්ථි, තස්මා වත්තකරණං ධුතඞ්ගං න රක්ඛතීති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අයඤ්චා’’තිආදි. ‘‘භෙසජ්ජත්ථමෙවා’’ති ඉමිනා භෙසජ්ජපරිභොගවසෙනෙව සප්පිආදීනිපි වට්ටන්තීති දස්සෙති. අප්පාබාධතාති අරොගතා. අප්පාතඞ්කතාති අකිච්ඡජීවිතා සරීරදුක්ඛාභාවො. ලහුට්ඨානන්ති කායස්ස ලහුපරිවත්තිතා. බලන්ති සරීරබලං. ඵාසුවිහාරොති සුඛවිහාරො. සබ්බමෙතං බහුක්ඛත්තුං භුඤ්ජනපච්චයා උප්පජ්ජනවිකාරපටික්ඛෙපපදං. රුජාති රොගා. න කම්මමත්තනොති අත්තනො යොගකම්මං පුරෙභත්තං, පච්ඡාභත්තඤ්ච න පරිහාපෙති, බහුසො භොජනෙ අබ්යාවටභාවතො, අරොගභාවතො චාති අධිප්පායො.

ඉති එකාසනිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

6. පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

29. අප්පටිකූලං ¶ කත්වා භුඤ්ජිතුං වට්ටති පටිකූලස්ස භුත්තස්ස අගණ්හනම්පි සියාති අධිප්පායො. පමාණයුත්තමෙව ගණ්හිතබ්බන්ති ‘‘එකභාජනමෙව ගණ්හාමී’’ති බහුං ගහෙත්වා න ඡඩ්ඩෙතබ්බං. නානාරසතණ්හාවිනොදනන්ති නානාරසභොජනෙ තණ්හාය විනොදනං. අත්ර අත්ර නානාභාජනෙ ඨිතෙ නානාරසෙ ඉච්ඡා එතස්සාති අත්රිච්ඡො, තස්ස භාවො අත්රිච්ඡතා, තස්සා අත්රිච්ඡතාය පහානං. ආහාරෙ පයොජනමත්තදස්සිතාති අසම්භින්නනානාරසෙ ගෙධං අකත්වා ආහාරෙ සත්ථාරා අනුඤ්ඤාතපයොජනමත්තදස්සිතා. විසුං විසුං භාජනෙසු ඨිතානි බ්යඤ්ජනානි ගණ්හතො තත්ථ තත්ථ සාභොගතාය සියා වික්ඛිත්තභොජිතා, න තථා ඉමස්ස එකපත්තගතසඤ්ඤිනොති වුත්තං ‘‘අවික්ඛිත්තභොජිතා’’ති. ඔක්ඛිත්තලොචනොති පත්තසඤ්ඤිතාය හෙට්ඨාඛිත්තචක්ඛු. පරිභුඤ්ජෙය්යාති පරිභුඤ්ජිතුං සක්කුණෙය්ය.

ඉති පත්තපිණ්ඩිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

7. ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

30. භුඤ්ජන්තස්ස ¶ යං උපනීතං, තස්ස පටික්ඛෙපෙන තං අතිරිත්තං භොජනන්ති අතිරිත්තභොජනං. පුන භොජනං කප්පියං කාරෙත්වා න භුඤ්ජිතබ්බං, තබ්බිසයත්තා ඉමස්ස ධුතඞ්ගස්ස. තෙනාහ ‘‘ඉදමස්ස විධාන’’න්ති. යස්මිං භොජනෙති යස්මිං භුඤ්ජියමානෙ භොජනෙ. තදෙව භුඤ්ජති, න අඤ්ඤං. අනතිරිත්තභොජනපච්චයා ආපත්ති අනතිරිත්තභොජනාපත්ති, තතො දූරීභාවො අනාපජ්ජනං. ඔදරිකත්තං ඝස්මරභාවො කුච්ඡිපූරකතා, තස්ස අභාවො එකපිණ්ඩෙනාපි යාපනතො. නිරාමිසසන්නිධිතා නිහිතස්ස අභුඤ්ජනතො. පුන පරියෙසනවසෙන පරියෙසනාය ඛෙදං න යාති. අභිසල්ලෙඛකානං සන්තොසගුණාදීනං වුද්ධියා සඤ්ජනනං සන්තොසගුණාදිවුඩ්ඪිසඤ්ජනනං. ඉදන්ති ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං.

ඉති ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

8. ආරඤ්ඤිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

31. ගාමන්තසෙනාසනං ¶ පහාය අරඤ්ඤෙ අරුණං උට්ඨාපෙතබ්බන්ති එත්ථ ගාමන්තං, අරඤ්ඤඤ්ච සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ සද්ධිං උපචාරෙනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ගාමපරියාපන්නත්තා ගාමන්තසෙනාසනස්ස ‘‘ගාමොයෙව ගාමන්තසෙනාසන’’න්ති වුත්තං. යො කොචි සත්ථොපි ගාමො නාමාති සම්බන්ධො. ඉන්දඛීලාති උම්මාරා. තස්සාති ලෙඩ්ඩුපාතස්ස. විනයපරියායෙන අරඤ්ඤලක්ඛණං අදින්නාදානපාරාජිකෙ (පාරා. 92) ආගතං. තත්ථ හි ‘‘ගාමා වා අරඤ්ඤා වා’’ති අනවසෙසතො අවහාරට්ඨානපරිග්ගහෙ තදුභයං අසඞ්කරතො දස්සෙතුං ‘‘ඨපෙත්වා ගාමඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. ගාමූපචාරො හි ලොකෙ ගාමසඞ්ඛමෙව ගච්ඡතීති. නිප්පරියායතො පන ගාමවිනිමුත්තං ඨානං අරඤ්ඤමෙව හොතීති අභිධම්මෙ (විභ. 529) ගාමා ‘‘නික්ඛමිත්වා බහි ඉන්දඛීලා, සබ්බමෙතං අරඤ්ඤ’’න්ති වුත්තං. සුත්තන්තිකපරියායෙන ආරඤ්ඤකසික්ඛාපදෙ (පාරා. 654) ‘‘පඤ්චධනුසතිකං පච්ඡිම’’න්ති ආගතං ආරඤ්ඤිකං භික්ඛුං සන්ධාය. න හි සො විනයපරියායිකෙ ‘‘අරඤ්ඤෙ වසනතො ආරඤ්ඤිකො පන්තසෙනාසනො’’ති සුත්තෙ වුත්තො. අයඤ්ච සුත්තසංවණ්ණනාති ඉධ සබ්බත්ථ සුත්තන්තකථාව ¶ පමාණං. තස්මා තත්ථ ආගතමෙව ලක්ඛණං ගහෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තං ආරොපිතෙන ආචරියධනුනා’’තිආදිනා මිනනවිධිං ආහ. තෙනෙව හි මජ්ඣිමට්ඨකථානයොව (ම. නි. අට්ඨ. 1.296) ඉදමෙත්ථ පමාණන්ති ච වුත්තො.

තතො තතො මග්ගන්ති තත්ථ තත්ථ ඛුද්දකමග්ගං පිදහති. ධුතඞ්ගසුද්ධිකෙන ධුතඞ්ගසොධනපසුතෙන. යථාපරිච්ඡින්නෙ කාලෙති උක්කට්ඨස්ස තයොපි උතූ, මජ්ඣිමස්ස ද්වෙ, මුදුකස්ස එකො උතු. තත්ථපි ධුතඞ්ගං න භිජ්ජති සඋස්සාහත්තා. නිපජ්ජිත්වා ගමිස්සාමාති චිත්තස්ස සිථිලභාවෙන ධුතඞ්ගං භිජ්ජතීති වුත්තං. අරඤ්ඤසඤ්ඤං මනසි කරොන්තොති ‘‘අහං විවෙකවාසං වසිස්සාමි, යථාලද්ධොව කායවිවෙකො සාත්ථකො කාතබ්බො’’ති මනසිකාරසබ්භාවතො ‘‘භබ්බො…පෙ… රක්ඛිතු’’න්ති වුත්තං. අස්ස ආරඤ්ඤිකස්ස චිත්තං න වික්ඛිපන්ති ආපාථමනුපගමනතො. විගතසන්තාසො හොති විවෙකපරිචයතො. ජීවිතනිකන්තිං ජහති බහුපරිස්සයෙ අරඤ්ඤෙ නිවාසෙනෙව මරණභයස්ස දූරීකරණතො. පවිවෙකසුඛරසං අස්සාදෙති අනුභවති ජනසංසග්ගාභාවතො. ආරාධයන්තොති අනුනයන්තො. යථානුසිට්ඨං පටිපත්තියා විවෙකස්ස අධිට්ඨානභාවතො ආරඤ්ඤිකඞ්ගයොගිනො වාහනසදිසන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘අවසෙසධුතායුධො’’ති, අවසිට්ඨධුතධම්මායුධොති අත්ථො.

ඉති ආරඤ්ඤිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

9. රුක්ඛමූලිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

32. ඡන්නන්ති ¶ ඉට්ඨකාඡදනාදීහි ඡාදිතං, ආවසථන්ති අත්ථො. සීමන්තරිකරුක්ඛොති ද්වින්නං රාජූනං රජ්ජසීමාය ඨිතරුක්ඛො. තත්ථ හි තෙසං රාජූනං බලකායො උපගන්ත්වා අන්තරන්තරා යුද්ධං කරෙය්ය, චොරාපි පාරිපන්ථිකා සමොසරන්තා භික්ඛුස්ස සුඛෙන නිසීදිතුං න දෙන්ති. චෙතියරුක්ඛො ‘‘දෙවතාධිට්ඨිතො’’ති මනුස්සෙහි සම්මතරුක්ඛො පූජෙතුං උපගතෙහි මනුස්සෙහි අවිවිත්තො හොති. නිය්යාසරුක්ඛො සජ්ජරුක්ඛාදි. වග්ගුලිරුක්ඛො වග්ගුලිනිසෙවිතො. සීමන්තරිකරුක්ඛාදයො සපරිස්සයා, දුල්ලභවිවෙකා චාති ආහ ‘‘ඉමෙ රුක්ඛෙ විවජ්ජෙත්වා’’ති. පණ්ණසටන්ති ¶ රුක්ඛතො පතිතපණ්ණං. පටිච්ඡන්නෙ ඨානෙ නිසීදිතබ්බං රුක්ඛමූලිකභාවස්ස පටිච්ඡාදනත්ථං. ඡන්නෙ වාසකප්පනා ධම්මස්සවනාදීනමත්ථායපි හොති. තස්මා ‘‘ජානිත්වා අරුණං උට්ඨාපිතමත්තෙ’’ති වුත්තං.

අභිණ්හං තරුපණ්ණවිකාරදස්සනෙනාති අභික්ඛණං තරූසු, තරූනං වා පණ්ණෙසු විකාරස්ස ඛණභඞ්ගස්ස දස්සනෙන. සෙනාසනමච්ඡෙරකම්මාරාමතානන්ති ආවාසමච්ඡරියනවකම්මරතභාවානං. දෙවතාහීති රුක්ඛදෙවතාහි. තාපි හි රුක්ඛට්ඨවිමානෙසු වසන්තියො රුක්ඛෙසු වසන්ති. අයම්පි රුක්ඛෙති සහවාසිතා. වණ්ණිතොති ‘‘අප්පානි චෙවා’’තිආදිනා පසංසිතො. ‘‘රුක්ඛමූලසෙනාසනං නිස්සාය පබ්බජ්ජා’’ති (මහාව. 73, 128) එවං නිස්සයොති ච භාසිතො. අභිරත්තානි තරුණකාලෙ, නීලානි මජ්ඣිමකාලෙ, පණ්ඩූනි ජිණ්ණකාලෙ. පතිතානි මිලායනවසෙන. එවං පස්සන්තො තරුපණ්ණානි පච්චක්ඛතො එව නිච්චසඤ්ඤං පනූදති පජහති, අනිච්චසඤ්ඤා එවස්ස සණ්ඨාති. යස්මා භගවතො ජාතිබොධිධම්මචක්කපවත්තනපරිනිබ්බානානි රුක්ඛමූලෙයෙව ජාතානි, තස්මා වුත්තං ‘‘බුද්ධදායජ්ජං රුක්ඛමූල’’න්ති.

ඉති රුක්ඛමූලිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

10. අබ්භොකාසිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

33. ‘‘රුක්ඛමූලං පටික්ඛිපාමී’’ති එත්තකෙ වුත්තෙ ඡන්නං අප්පටික්ඛිත්තමෙව හොතීති ‘‘ඡන්නඤ්ච ¶ රුක්ඛමූලඤ්ච පටික්ඛිපාමී’’ති වුත්තං. ධුතඞ්ගස්ස සබ්බසො පටියොගිපටික්ඛෙපෙන හි සමාදානං ඉජ්ඣති, නො අඤ්ඤථාති. ‘‘ධම්මස්සවනායා’’ති ඉමිනාව ධම්මං කථෙන්තෙනාපි උපොසථදිවසාදීසු සුණන්තානං චිත්තානුරක්ඛණත්ථං තෙහි යාචිතෙන ඡන්නං පවිසිතුං වට්ටති, ධම්මං පන කථෙත්වා අබ්භොකාසොව ගන්තබ්බො. රුක්ඛමූලිකස්සාපි එසෙව නයො. උපොසථත්ථායාති උපොසථකම්මාය. උද්දිසන්තෙනාති පරෙසං උද්දෙසං දෙන්තෙන. උද්දිසාපෙන්තෙනාති සයං උද්දෙසං ගණ්හන්තෙන. මග්ගමජ්ඣෙ ඨිතං සාලන්ති සීහළදීපෙ විය මග්ගා අනොක්කම්ම උජුකමෙව පවිසිතබ්බසාලං. වෙගෙන ගන්තුං න වට්ටති අසාරුප්පත්තා. යාව වස්සූපරමා ඨත්වා ගන්තබ්බං, න තාව ධුතඞ්ගභෙදො හොතීති අධිප්පායො.

රුක්ඛස්ස ¶ අන්තො නාම රුක්ඛමූලං. පබ්බතස්ස පන පබ්භාරසදිසො පබ්බතපදෙසො. අච්ඡන්නමරියාදන්ති යථා වස්සොදකං අන්තො න පවිසති, එවං ඡදනසඞ්ඛෙපෙන උපරි අකතමරියාදං. අන්තො පන පබ්භාරස්ස වස්සොදකං පවිසති චෙ, අබ්භොකාසසඞ්ඛෙපමෙවාති තත්ථ පවිසිතුං වට්ටති. සාඛාමණ්ඩපොති රුක්ඛසාඛාහි විරළච්ඡන්නමණ්ඩපො. පීඨපටො ඛලිත්ථද්ධසාටකො.

පවිට්ඨක්ඛණෙ ධුතඞ්ගං භිජ්ජති යථාවුත්තපබ්භාරාදිකෙ ඨපෙත්වාති අධිප්පායො. ජානිත්වාති ධම්මස්සවනාදිඅත්ථං ඡන්නං රුක්ඛමූලං පවිසිත්වා නිසින්නො ‘‘ඉදානි අරුණො උට්ඨහතී’’ති ජානිත්වා. රුක්ඛමූලෙපි කත්ථචි අත්ථෙව නිවාසඵාසුකතාති සියා තත්ථ ආසඞ්ගපුබ්බකො ආවාසපලිබොධො, න පන අබ්භොකාසෙති ඉධෙව ආවාසපලිබොධුපච්ඡෙදො ආනිසංසො වුත්තො. පසංසායානුරූපතාති අනිකෙතාති වුත්තපසංසාය අනාලයභාවෙන අනුච්ඡවිකතා. නිස්සඞ්ගතාති ආවාසපරිග්ගහාභාවෙනෙව තත්ථ නිස්සඞ්ගතා. අසුකදිසාය වසනට්ඨානං නත්ථි, තස්මා තත්ථ ගන්තුං නෙව සක්කාති එදිසස්ස පරිවිතක්කස්ස අභාවතො චාතුද්දිසො. මිගභූතෙනාති පරිග්ගහාභාවෙන මිගස්ස විය භූතෙන. සිතොති නිස්සිතො. වින්දතීති ලභති.

ඉති අබ්භොකාසිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

11. සොසානිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

34. න ¶ සුසානන්ති අසුසානං. අඤ්ඤත්ථො න-කාරො, සුසානලක්ඛණරහිතං වසනට්ඨානන්ති අධිප්පායො. න තත්ථාති ‘‘සුසාන’’න්ති වවත්ථපිතමත්තෙ ඨානෙ න වසිතබ්බං. න හි නාමමත්තෙන සුසානලක්ඛණං සිජ්ඣති. තෙනාහ ‘‘න හී’’තිආදි. ඣාපිතකාලතො පන පට්ඨාය…පෙ… සුසානමෙව ඡවෙන සයිතමත්තාය සුසානලක්ඛණප්පත්තිතො. ඡවසයනං හි ‘‘සුසාන’’න්ති වුච්චති.

සොසානිකෙන නාම අප්පකිච්චෙන සල්ලහුකවුත්තිනා භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘තස්මිං පන වසන්තෙනා’’තිආදි වුත්තං. ගරුකන්ති දුප්පරිහාරං. තමෙව හි දුප්පරිහාරභාවං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උප්පන්නපරිස්සයවිඝාතත්ථායාති ¶ ‘‘සුසානං නාම මනුස්සරාහස්සෙය්යක’’න්ති චොරා කතකම්මාපි අකතකම්මාපි ඔසරන්ති, තත්ථ චොරෙසු භණ්ඩසාමිකෙ දිස්වා භික්ඛුසමීපෙ භණ්ඩං ඡඩ්ඩෙත්වා පලාතෙසු මනුස්සා භික්ඛුං ‘‘චොරො’’ති ගහෙත්වා පොථෙය්යුං, තස්මා විහාරෙ සඞ්ඝත්ථෙරං වා ගොචරගාමෙ රඤ්ඤා නියුත්තං රාජයුත්තකං වා අත්තනො සොසානිකභාවං ජානාපෙත්වා යථා තාදිසො, අඤ්ඤො වා පරිස්සයො න හොති, තථා අප්පමත්තෙන වසිතබ්බං. චඞ්කමන්තස්ස යදා ආළහනං අභිමුඛං න හොති, තදාපි සංවෙගජනනත්ථං තත්ථ දිට්ඨි විස්සජ්ජෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘අද්ධක්ඛිකෙන ආළහනං ඔලොකෙන්තෙනා’’ති වුත්තං.

උප්පථමග්ගෙන ගන්තබ්බං අත්තනො සොසානිකභාවස්ස අපාකටභාවත්ථං. ආරම්මණන්ති තස්මිං සුසානෙ ‘‘අයං වම්මිකො, අයං රුක්ඛො, අයං ඛාණුකො’’තිආදිනා දිවායෙව ආරම්මණං වවත්ථපෙතබ්බං. භයානකන්ති භයජනකං වම්මිකාදිං. කෙනචි ලෙඩ්ඩුපාසාණාදිනා ආසන්නෙ විචරන්තීති න පහරිතබ්බා. තිලපිට්ඨං වුච්චති පලලං. මාසමිස්සං භත්තං මාසභත්තං. ගුළාදීති ආදි-සද්දෙන තිලසංගුළිකාදිඝනපූවඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. කුලගෙහං න පවිසිතබ්බන්ති පෙතධූමෙන වාසිතත්තා, පිසාචානුබන්ධත්තා ච කුලගෙහස්ස අබ්භන්තරං න පවිසිතබ්බං. දෙවසිකං ඡවඩාහො ධුවඩාහො. මතඤාතකානං තත්ථ ගන්ත්වා දෙවසිකං රොදනං ධුවරොදනං. වුත්තනයෙනාති ‘‘ඣාපිතකාලතො පන පට්ඨායා’’ති වුත්තනයෙන. ‘‘පච්ඡිමයාමෙ පටික්කමිතුං වට්ටතී’’ති ඉච්ඡිතත්තා ‘‘සුසානං අගතදිවසෙ’’ති අඞ්ගුත්තරභාණකා.

සුසානෙ නිච්චකාලං සිවථිකදස්සනෙන මරණස්සතිපටිලාභො. තතො එව අප්පමාදවිහාරිතා ¶ . තත්ථ ඡඩ්ඩිතස්ස මතකළෙවරස්ස දස්සනෙන අසුභනිමිත්තාධිගමො. තතො එව කාමරාගවිනොදනං. බහුලං සරීරස්ස අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡභාවසල්ලක්ඛණතො අභිණ්හං කායසභාවදස්සනං. තතො මරණස්සතිපටිලාභතො ච සංවෙගබහුලතා. බ්යාධිකානං, ජරාජිණ්ණානඤ්ච මතානං තත්ථ දස්සනෙන ආරොග්යයොබ්බනජීවිතමදප්පහානං. ඛුද්දකස්ස, මහතො ච භයස්ස අභිභවනතො භයභෙරවසහනතා. සංවිග්ගස්ස යොනිසො පදහනං සම්භවතීති අමනුස්සානං ගරුභාවනීයතා. නිද්දාගතම්පීති සුත්තම්පි, සුපිනන්තෙපීති අධිප්පායො.

ඉති සොසානිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

12. යථාසන්ථතිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

35. සෙනාසනගාහණෙ ¶ පරෙ උට්ඨාපෙත්වා ගහණං, ‘‘ඉදං සුන්දරං, ඉදං න සුන්දර’’න්ති පරිතුලයිත්වා පුච්ඡනා, ඔලොකනා ච සෙනාසනලොලුප්පං. තුට්ඨබ්බන්ති තුස්සිතබ්බං. විහාරස්ස පරියන්තභාවෙන දූරෙති වා බහූනං සන්නිපාතට්ඨානාදීනං අච්චාසන්නෙති වා පුච්ඡිතුං න ලභති, පුච්ඡනෙනපිස්ස ධුතඞ්ගස්ස සංකිලිස්සනතො. ඔලොකෙතුන්ති ලොලුප්පවසෙන පස්සිතුං. සචස්ස තං න රුච්චතීති අස්ස යථාසන්ථතිකස්ස තං යථාගාහිතං සෙනාසනං අඵාසුකභාවෙන සචෙ න රුච්චති, මුදුකස්ස අසති රොගෙ යථාගාහිතං පහාය අඤ්ඤස්ස සෙනාසනස්ස ගහණං ලොලුප්පං, මජ්ඣිමස්ස ගන්ත්වා ඔලොකනා, උක්කට්ඨස්ස පුච්ඡනා. සබ්බෙසම්පි උට්ඨාපෙත්වා ගහණෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

උපට්ඨාපනීයානම්පි අනුට්ඨාපනෙන සබ්රහ්මචාරීනං හිතෙසිතා. තාය කරුණාවිහාරානුගුණතා. සුන්දරාසුන්දරවිභාගාකරණතො හීනපණීතවිකප්පපරිච්චාගො. තෙන තාදිලක්ඛණානුගුණතා. තතො එව අනුරොධවිරොධප්පහානං. ද්වාරපිදහනං ඔකාසාදානතො. යථාසන්ථතරාමතන්ති යථාගාහිතෙ යථානිද්දිට්ඨෙ සෙනාසනෙ අභිරතභාවං.

ඉති යථාසන්ථතිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

13. නෙසජ්ජිකඞ්ගකථාවණ්ණනා

36. සෙය්යන්ති ¶ ඉරියාපථලක්ඛණං සෙය්යං. තප්පටික්ඛෙපෙනෙව හි තදත්ථා ‘‘මඤ්චො භිසී’’ති එවමාදිකා (චූළව. 321, 322) සෙය්යා පටික්ඛිත්තා එව හොන්ති. ‘‘නෙසජ්ජිකො’’ති ච සයනං පටික්ඛිපිත්වා නිසජ්ජාය එව විහරිතුං සීලමස්සාති ඉමස්ස අත්ථස්ස ඉධ අධිප්පෙතත්තා සෙය්යා එවෙත්ථ පටියොගිනී, න ඉතරෙ තථා අනිට්ඨත්තා, අසම්භවතො ච. කොසජ්ජපක්ඛියො හි ඉරියාපථො ඉධ පටියොගිභාවෙන ඉච්ඡිතො, න ඉතරෙ. න ච සක්කා ඨානගමනෙහි විනා නිසජ්ජාය එව යාපෙතුං තථා පවත්තෙතුන්ති සෙය්යාවෙත්ථ පටියොගිනී. තෙනාහ ‘‘තෙන පනා’’තිආදි. චඞ්කමිතබ්බං න ‘‘නෙසජ්ජිකො අහ’’න්ති සබ්බරත්තිං නිසීදිතබ්බං. ඉරියාපථන්තරානුග්ගහිතො හි කායො මනසිකාරක්ඛමො හොති.

චත්තාරො ¶ පාදා, පිට්ඨිඅපස්සයො චාති ඉමෙහි පඤ්චහි අඞ්ගෙහි පඤ්චඞ්ගො. චතූහි අට්ටනීහි, පිට්ඨිඅපස්සයෙන ච පඤ්චඞ්ගොති අපරෙ. උභොසු පස්සෙසු පිට්ඨිපස්සෙ ච යථාසුඛං අපස්සාය විහරතො නෙසජ්ජිකස්ස ‘‘අනෙසජ්ජිකතො කො විසෙසො’’ති ගාහං නිවාරෙතුං අභයත්ථෙරො නිදස්සිතො ‘‘ථෙරො අනාගාමී හුත්වා පරිනිබ්බායී’’ති.

උපච්ඡෙදීයති එතෙනාති උපච්ඡෙදනන්ති විනිබන්ධුපච්ඡෙදස්ස සාධකතමභාවො දට්ඨබ්බො. සබ්බකම්මට්ඨානානුයොගසප්පායතා අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකත්තා නිසජ්ජාය. තතො එව පාසාදිකඉරියාපථතා. වීරියාරම්භානුකූලතා වීරියසමතායොජනස්ස අනුච්ඡවිකතා. තතො එව සම්මාපටිපත්තියා අනුබ්රූහනතා. පණිධායාති ඨපෙත්වා. තනුන්ති උපරිමකායං. විකම්පෙතීති චාලෙති, ඉච්ඡාවිඝාතං කරොතීති අධිප්පායො. වතන්ති ධුතඞ්ගං.

ඉති නෙසජ්ජිකඞ්ගකථාවණ්ණනා.

ධුතඞ්ගපකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

37. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං වසෙන සියා කුසලානි, ඛීණාසවානං වසෙන සියා අබ්යාකතානි ¶ . තත්ථ සෙක්ඛපුථුජ්ජනා පටිපත්තිපූරණත්ථං, ඛීණාසවා ඵාසුවිහාරත්ථං ධුතඞ්ගානි පරිහරන්ති. අකුසලම්පි ධුතඞ්ගන්ති අකුසලචිත්තෙනාපි ධුතඞ්ගසෙවනා අත්ථීති අධිප්පායො. තං න යුත්තං, යෙන අකුසලචිත්තෙන පබ්බජිතස්ස ආරඤ්ඤිකත්තං, තං ධුතඞ්ගං නාම න හොති. කස්මා? ලක්ඛණාභාවතො. යං හිදං කිලෙසානං ධුනනතො ධුතස්ස පුග්ගලස්ස, ඤාණස්ස, චෙතනාය වා අඞ්ගත්තං, න තං අකුසලධම්මෙසු සම්භවති. තස්මා අරඤ්ඤවාසාදිමත්තෙන ආරඤ්ඤිකාදයො තාව හොන්තු, ආරඤ්ඤිකඞ්ගාදීනි පන න හොන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘න මය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමානීති ධුතඞ්ගානි. වුත්තං හෙට්ඨා වචනත්ථනිද්දෙසෙ. න ච අකුසලෙන කොචි ධුතො නාම හොති, කිලෙසානං ධුනනට්ඨෙනාති අධිප්පායො. යස්ස භික්ඛුනො එතානි සමාදානානි අඞ්ගානි, එතෙන පඨමෙනාපි අත්ථවිකප්පෙන ‘‘නත්ථි අකුසලං ධුතඞ්ග’’න්ති දස්සෙති. න ච අකුසලං කිඤ්චි ධුනාතීති අකුසලං කිඤ්චි පාපං න ච ධුනාති එව අප්පටිපක්ඛතො. යෙසං සමාදානානං තං අකුසලං ඤාණං විය ¶ අඞ්ගන්ති කත්වා තානි ධුතඞ්ගානීති වුච්චෙය්යුං. ඉමිනා දුතියෙනාපි අත්ථවිකප්පෙන ‘‘නත්ථි අකුසලං ධුතඞ්ග’’න්ති දස්සෙති. නාපි අකුසලන්තිආදි තතියඅත්ථවිකප්පවසෙන යොජනා. තස්මාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනං.

යෙසන්ති අභයගිරිවාසිකෙ සන්ධායාහ. තෙ හි ධුතඞ්ගං නාම පඤ්ඤත්තීති වදන්ති. තථා සති තස්ස පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා කිලෙසානං ධුනනට්ඨොපි න සියා, සමාදාතබ්බතා චාති තෙසං වචනං පාළියා විරුජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘කුසලත්තිකවිනිමුත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තස්මාති යස්මා පඤ්ඤත්තිපක්ඛෙ එතෙ දොසා දුන්නිවාරා, තස්මා තං තෙසං වචනං න ගහෙතබ්බං, වුත්තනයො චෙතනාපක්ඛොයෙව ගහෙතබ්බොති අත්ථො. යස්මා එතෙ ධුතගුණා කුසලත්තිකෙ පඨමතතියපදසඞ්ගහිතා, තස්මා සියා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, සියා විපාකධම්මධම්මා, සියා නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මා, සියා අනුපාදින්නුපාදානියා, සියා අසංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකාති එවං සෙසතිකදුකපදෙහිපි නෙසං යථාරහං සඞ්ගහො විභාවෙතබ්බො.

කාමං සබ්බොපි අරහා ධුතකිලෙසො, ඉධ පන ධුතඞ්ගසෙවනාමුඛෙන කිලෙසෙ විධුනිත්වා ඨිතො ඛීණාසවො ‘‘ධුතකිලෙසො පුග්ගලො’’ති අධිප්පෙතො. තථා සබ්බොපි අරියමග්ගො නිප්පරියායෙන කිලෙසධුනනො ධම්මො, විසෙසතො අග්ගමග්ගො. පරියායෙන පන විපස්සනාඤාණාදි. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන ධුතඞ්ගචෙතනාසම්පයුත්තඤාණං දට්ඨබ්බං. එවං ධුතං දස්සෙත්වා ධුතවාදෙ දස්සෙතබ්බෙ යස්මා ධුතවාදභෙදෙන ¶ ධුතො විය ධුතභෙදෙන ධුතවාදොපි දුවිධො, තස්මා තෙසං, තදුභයපටික්ඛෙපස්ස ච වසෙන චතුක්කමෙත්ථ සම්භවතීති තං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථි ධුතො’’තිආදි වුත්තං.

තයිදන්ති නිපාතො, තස්ස ‘‘සො අය’’න්ති අත්ථො. ධුතධම්මා නාමාති ධුතඞ්ගසෙවනාය පටිපක්ඛභූතානං පාපධම්මානං ධුනනවසෙන පවත්තියා ‘‘ධුතො’’ති ලද්ධනාමාය ධුතඞ්ගචෙතනාය උපකාරකා ධම්මාති කත්වා ධුතධම්මා නාම. අසම්පත්තසම්පත්තෙසු පච්චයෙසු අලුබ්භනාකාරෙන පවත්තනතො අප්පිච්ඡතා සන්තුට්ඨිතා ච අත්ථතො අලොභො. පච්චයගෙධාදිහෙතුකානං ලොලතාදීනං සංකිලෙසානං සම්මදෙව ලිඛනතො ¶ ඡෙදනතො ගණසඞ්ගණිකාදිභෙදතො සංසග්ගතො චිත්තස්ස විවෙචනතො සල්ලෙඛතා පවිවෙකතා ච අලොභො අමොහොති ඉමෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු අනුපතන්ති තදන්තොගධා තප්පරියාපන්නා හොන්ති, තදුභයස්සෙව පවත්තිවිසෙසභාවතො. ඉමෙහි කුසලධම්මෙහි අත්ථී ඉදමත්ථී, යෙන ඤාණෙන පබ්බජිතෙන නාම පංසුකූලිකඞ්ගාදීසු පතිට්ඨිතෙන භවිතබ්බන්ති යථානුසිට්ඨං ධුතගුණෙ සමාදියති චෙව පරිහරති ච, තං ඤාණං ඉදමත්ථිතා. තෙනාහ ‘‘ඉදමත්ථිතා ඤාණමෙවා’’ති. පටික්ඛෙපවත්ථූසූති ගහපතිචීවරාදීසු තෙහි තෙහි ධුතඞ්ගෙහි පටික්ඛිපිතබ්බවත්ථූසු. ලොභන්ති තණ්හං. තෙස්වෙව වාති පටික්ඛෙපවත්ථූසු එව. ආදීනවපටිච්ඡාදකන්ති ආරක්ඛදුක්ඛපරාධීනවුත්තිචොරභයාදිආදීනවපටිච්ඡාදකං. අනුඤ්ඤාතානන්ති සත්ථාරා නිච්ඡන්දරාගපරිභොගවසෙන අනුඤ්ඤාතානං සුඛසම්ඵස්සඅත්ථරණපාවුරණාදීනං. පටිසෙවනමුඛෙනාති පටිසෙවනද්වාරෙන, තෙන ලෙසෙනාති අත්ථො. අතිසල්ලෙඛමුඛෙනාති අතිවිය සල්ලෙඛපටිපත්තිමුඛෙන, උක්කට්ඨස්ස වත්තනකානම්පි පටික්ඛිපනවසෙනාති අත්ථො.

සුඛුමකරණසන්නිස්සයො රාගො දුක්ඛාය පටිපත්තියා පතිට්ඨං න ලභතීති ආහ ‘‘දුක්ඛාපටිපදඤ්ච නිස්සාය රාගො වූපසම්මතී’’ති. සල්ලෙඛො නාම සම්පජානස්ස හොති, සතිසම්පජඤ්ඤෙ මොහො අපතිට්ඨොව අප්පමාදසම්භවතොති වුත්තං ‘‘සල්ලෙඛං නිස්සාය අප්පමත්තස්ස මොහො පහීයතී’’ති. එත්ථාති එතෙසු ධුතඞ්ගෙසු. තත්ථාති අරඤ්ඤරුක්ඛමූලෙසු.

සීසඞ්ගානීති සීසභූතානි අඞ්ගානි, පරෙසම්පි කෙසඤ්චි නානන්තරිකතාය, සුකරතාය ච සඞ්ගණ්හනතො උත්තමඞ්ගානීති අත්ථො. අසම්භින්නඞ්ගානීති කෙහිචි සම්භෙදරහිතානි, විසුංයෙව අඞ්ගානීති වුත්තං හොති. කම්මට්ඨානං වඩ්ඪති රාගචරිතස්ස මොහචරිතස්ස දොසචරිතස්සාපි, තං එකච්චං ¶ ධුතඞ්ගං සෙවන්තස්සාති අධිප්පායො. හායති කම්මට්ඨානං සුකුමාරභාවෙනලූඛපටිපත්තිං අසහන්තස්ස. වඩ්ඪතෙව මහාපුරිසජාතිකස්සාති අධිප්පායො. න වඩ්ඪති කම්මට්ඨානං උපනිස්සයරහිතස්ස. එකමෙව හි ධුතඞ්ගං යථා කිලෙසධුනනට්ඨෙන, එවං චෙතනාසභාවත්තා. තෙනාහ ‘‘සමාදානචෙතනා’’ති.

තෙරසාපි ¶ ධුතඞ්ගානි සමාදාය පරිහරන්තානං පුග්ගලානං වසෙන ‘‘ද්වාචත්තාලීස හොන්තී’’ති වත්වා භික්ඛූනං තෙරසන්නම්පි පරිහරණස්ස එකජ්ඣංයෙව සම්භවං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘එකප්පහාරෙන සබ්බධුතඞ්ගානි පරිභුඤ්ජිතුං සක්කොතී’’ති වුත්තං. කථං අබ්භොකාසෙ විහරන්තස්ස රුක්ඛමූලිකඞ්ගං? ‘‘ඡන්නං පටික්ඛිපාමි, රුක්ඛමූලිකඞ්ගං සමාදියාමී’’ති (විසුද්ධි. 1.32) වචනතො ඡන්නෙ අරුණං උට්ඨාපිතමත්තෙ ධුතඞ්ගං භිජ්ජති, න අබ්භොකාසෙ, තස්මා භෙදහෙතුනො අභාවෙන තම්පි අරොගමෙව. තථා සෙනාසනලොලුප්පස්ස අභාවෙන යථාසන්ථතිකඞ්ගන්ති දට්ඨබ්බං. ආරඤ්ඤිකඞ්ගං ගණම්හා ඔහීයනසික්ඛාපදෙන (පාචි. 691-692) පටික්ඛිත්තං, ඛලුපච්ඡාභත්තිකඞ්ගං අනතිරිත්තභොජනසික්ඛාපදෙන (පාචි. 238-240). පවාරිතාය හි භික්ඛුනියා අතිරිත්තං කත්වා භුඤ්ජිතුං න ලබ්භති. කප්පියෙ ච වත්ථුස්මිං ලොලතාපහානාය ධුතඞ්ගසමාදානං, න අකප්පියෙ, සික්ඛාපදෙනෙව පටික්ඛිත්තත්තා. අට්ඨෙව හොන්ති භික්ඛුනියා සංකච්චිකචීවරාදීහි සද්ධිං පඤ්චපි තිචීවරසඞ්ඛමෙව ගච්ඡන්තීති කත්වා. යථාවුත්තෙසූති භික්ඛූනං වුත්තෙසු තෙරසසු තිචීවරාධිට්ඨානවිනයකම්මාභාවතො ඨපෙත්වා තෙචීවරිකඞ්ගං ද්වාදස සාමණෙරානං. සත්තාති භික්ඛුනීනං වුත්තෙසු අට්ඨසු එකං පහාය සත්ත තිචීවරාධිට්ඨානවිනයකම්මාභාවතො. ‘‘ඨපෙත්වා තෙචීවරිකඞ්ග’’න්ති හි ඉමං අනුවත්තමානමෙව කත්වා ‘‘සත්ත සික්ඛමානසාමණෙරීන’’න්ති වුත්තං. පතිරූපානීති උපාසකභාවස්ස අනුච්ඡවිකානි.

ධුතඞ්ගනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති දුතියපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.