📜

3. කම්මට්ඨානග්ගහණනිද්දෙසවණ්ණනා

38. අප්පිච්ඡතාදීහීති අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිසල්ලෙඛපවිවෙකාපචයවීරියාරම්භාදීහි. පරියොදාතෙති සුවිසුද්ධෙ නිරුපක්කිලෙසෙ. ඉමස්මිං සීලෙති යථාවුත්තෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලෙ. ‘‘චිත්තං භාවය’’න්ති ඉමමෙව දෙසනං සන්ධායාහ ‘‘අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතත්තා’’ති. කො සමාධීති සරූපපුච්ඡා. කෙනට්ඨෙන සමාධීති කෙන අත්ථෙන සමාධීති වුච්චති, ‘‘සමාධී’’ති පදං කං අභිධෙය්යත්ථං නිස්සාය පවත්තන්ති අත්ථො. කතිවිධොති පභෙදපුච්ඡා.

‘‘කො සමාධී’’ති කාමඤ්චායං සරූපපුච්ඡා, විභාගවන්තානං පන සරූපවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති විභාගො තාව අනවසෙසතො දස්සෙතබ්බො. තංදස්සනෙ ච අයමාදීනවොති දස්සෙතුං ‘‘සමාධි බහුවිධො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බහුවිධොති කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධො. නානප්පකාරකොති ආලම්බනමනසිකාරඡන්දපණිධිඅධිමොක්ඛඅභිනීහාරසඤ්ඤානානත්තාදිනානප්පකාරො. න සාධෙය්යාති ලොකියසමාධිස්ස භාවනා ඉධ අධිප්පෙතත්ථො, තඤ්ච න සාධෙය්ය. ඣානවිමොක්ඛාදීසු හි සමාධිං උද්ධරිත්වා තස්ස ලබ්භමානෙහි විභාගෙහි විස්සජ්ජනෙ කරියමානෙ ඣානවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 508 ආදයො) ආගතො සබ්බො සමාධිපභෙදො විස්සජ්ජෙතබ්බො සියා. තථා ච සති ය්වායං ලොකියසමාධිස්ස භාවනාවිධි අධිප්පෙතො, තස්ස විස්සජ්ජනාය ඔකාසොව න භවෙය්ය. කිඤ්ච යෙනස්ස තිකචතුක්කඣානිකෙන හීනාදිභෙදභින්නෙන පවත්තිවිභාගෙන බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදිවසෙන නවවිධො, පඤ්චමජ්ඣානිකෙන වෙහප්ඵලාදිවසෙන දසවිධො වා එකාදසවිධො වා භවප්පභෙදො නිප්පජ්ජති. ස්වාස්ස පවත්තිවිභාගො අයං සොති නිද්ධාරෙත්වා වුච්චමානො වික්ඛෙපාය සියා, යථා තං අවිසයෙ. තෙනාහ ‘‘උත්තරි ච වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්යා’’ති. කුසලචිත්තෙකග්ගතාති කුසලා අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා චිත්තෙකග්ගතා.

චිත්තචෙතසිකානං සමං අවිසාරවසෙන සම්පිණ්ඩෙන්තස්ස විය ආධානං සමාධානං. අවිසාරලක්ඛණො හි සමාධි, සම්පිණ්ඩනරසො ච. සම්මා අවික්ඛිපනවසෙන ආධානං සමාධානං. අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා හි සමාධි, වික්ඛෙපවිද්ධංසනරසො චාති. ස්වායං යස්මා එකාරම්මණෙ චිත්තස්ස ඨිතිහෙතු, තස්මා ‘‘ඨපනන්ති වුත්තං හොතී’’ති ආහ. තථා හෙස ‘‘චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිති අවට්ඨිතී’’ති (ධ. ස. 15) නිද්දිට්ඨො. එකාරම්මණග්ගහණඤ්චෙත්ථ සමාධිස්ස සන්තානට්ඨිතිභාවදස්සනත්ථං. තථා හිස්ස අට්ඨකථායං දීපච්චිට්ඨිති නිදස්සිතා. ආනුභාවෙනාති බලෙන, පච්චයභාවෙනාති අත්ථො. අවික්ඛිපමානාති න වික්ඛිපමානා වූපසමමානා. උපසමපච්චුපට්ඨානො හි සමාධි. එතෙනස්ස වික්ඛෙපපටිපක්ඛතං දස්සෙති. අවිප්පකිණ්ණාති අවිසටා. එතෙන අවිසාරලක්ඛණතං.

සයං න වික්ඛිපති, සම්පයුත්තා වා න වික්ඛිපන්ති එතෙනාති අවික්ඛෙපො, සො ලක්ඛණං එතස්සාති අවික්ඛෙපලක්ඛණො. වික්ඛෙපං විද්ධංසෙති, තථා වා සම්පජ්ජතීති වික්ඛෙපවිද්ධංසනරසො. උද්ධච්චෙ අවිකම්පනවසෙන පච්චුපතිට්ඨති, සම්පයුත්තානං වා තං පච්චුපට්ඨපෙතීති අවිකම්පනපච්චුපට්ඨානො. සුඛන්ති නිරාමිසං සුඛං දට්ඨබ්බං.

39. අවික්ඛෙපලක්ඛණං නාම සමාධිස්ස ආවෙණිකො සභාවො, න තෙනස්ස කොචි විභාගො ලබ්භතීති ආහ ‘‘අවික්ඛෙපලක්ඛණෙන තාව එකවිධො’’ති. සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අප්පෙන්තො විය පවත්තතීති විතක්කො අප්පනා. තථා හි සො ‘‘අප්පනා බ්යප්පනා’’ති (ධ. ස. 7) නිද්දිට්ඨො. තප්පමුඛතාවසෙන පන සබ්බස්මිං මහග්ගතානුත්තරෙ ඣානධම්මෙ ‘‘අප්පනා’’ති අට්ඨකථාවොහාරො. තථා තස්ස අනුප්පත්තිට්ඨානභූතෙ පරිත්තඣානෙ උපචාරවොහාරො. ගාමාදීනං සමීපට්ඨානෙ ගාමූපචාරාදිසමඤ්ඤා වියාති ආහ ‘‘උපචාරප්පනාවසෙන දුවිධො’’ති. ඉධ පන සමාධිවසෙන වෙදිතබ්බං. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොති වුච්චති වට්ටං, තප්පරියාපන්නතාය ලොකෙ නියුත්තො, තත්ථ වා විදිතොති ලොකියො. තත්ථ අපරියාපන්නතාය ලොකතො උත්තරො උත්තිණ්ණොති ලොකුත්තරො. කාමඤ්චෙත්ථ ලොකියසමාධි භාවෙතබ්බභාවෙන ගය්හති, උභයං පන එකජ්ඣං ගහෙත්වා තතො ඉතරං නිද්ධාරෙතුං ‘‘ලොකියලොකුත්තරවසෙන දුවිධො’’ති වුත්තං. සප්පීතිකනිප්පීතිකවසෙනාති සහ පීතියා වත්තතීති සප්පීතිකො, පීතිසම්පයුත්තො. නත්ථි එතස්ස පීතීති නිප්පීතිකො, පීතිවිප්පයුත්තො. තෙසං වසෙන. සුඛෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතොති සුඛසහගතො, සුඛසම්පයුත්තොති අත්ථො. උපෙක්ඛාසහගතෙපි එසෙව නයො. උපෙක්ඛාති චෙත්ථ අදුක්ඛමසුඛවෙදනා අධිප්පෙතා. සා හි සුඛදුක්ඛාකාරපවත්තිං උපෙක්ඛති මජ්ඣත්තාකාරසණ්ඨිතත්තා. සුඛසහගත-පදෙන චෙත්ථ සප්පීතිකො, නිප්පීතිකෙකදෙසො ච සඞ්ගහිතො, උපෙක්ඛාසහගත-පදෙන පන නිප්පීතිකෙකදෙසොවාති අයමෙතෙසං පදානං විසෙසො.

සභාවතො, පච්චයතො, ඵලතො ච මජ්ඣිමපණීතෙහි නිහීනො, තෙසං වා ගුණෙහි පරිහීනොති හීනො, අත්තනො පච්චයෙහි පධානභාවං නීතො පණීතො, උභින්නං මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣිමො. සම්පයොගවසෙන පවත්තමානෙන සහ විතක්කෙන සවිතක්කො, සහ විචාරෙන සවිචාරො, සවිතක්කො ච සො සවිචාරො චාති සවිතක්කසවිචාරො. ආදි-සද්දෙන අවිතක්කවිචාරමත්තො, අවිතක්කාවිචාරො ච ගහිතො. තත්ථ විචාරතො උත්තරි විතක්කෙන සම්පයොගාභාවතො අවිතක්කො ච සො විචාරමත්තො චාති අවිතක්කවිචාරමත්තො. විසෙසනිවත්තිඅත්ථො වා මත්ත-සද්දො. සවිතක්කසවිචාරො හි සමාධි විතක්කවිසිට්ඨෙන විචාරෙන සවිචාරො, අයං පන විචාරමත්තෙන විතක්කසඞ්ඛාතවිසෙසරහිතෙන, තස්මා අවිතක්කවිචාරමත්තො. අථ වා භාවනාය පහීනත්තා විතක්කාභාවෙනායං විචාරමත්තො, න විචාරතො අඤ්ඤස්ස අත්තනො සම්පයුත්තධම්මස්ස කස්සචි අභාවාති දස්සෙතුං අවිතක්ක-වචනෙන විචාරමත්ත-පදං විසෙසෙත්වා වුත්තං. උභයරහිතො අවිතක්කාවිචාරො. පීතිසහගතාදිවසෙනාති පීතිසහගතසුඛසහගතඋපෙක්ඛාසහගතවසෙන. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං සුඛසහගතදුකෙ වුත්තනයමෙව. පටිපක්ඛෙහි සමන්තතො ඛණ්ඩිතත්තා පරිත්තො. පරිත්තන්ති වා අප්පමත්තකං වුච්චති, අයම්පි අප්පානුභාවතාය පරිත්තො වියාති පරිත්තො. කිලෙසවික්ඛම්භනතො, විපුලඵලතො, දීඝසන්තානතො ච මහන්තභාවං ගතො, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දාදීහි ගතො පටිපන්නොති මහග්ගතො. ආරම්මණකරණවසෙනාපි නත්ථි එතස්ස පමාණකරධම්මා, තෙසං වා පටිපක්ඛොති අප්පමාණො.

පටිපජ්ජති ඣානං එතායාති පටිපදා, පුබ්බභාගභාවනා. දුක්ඛා කිච්ඡා පටිපදා එතස්සාති දුක්ඛාපටිපදො. පකතිපඤ්ඤාය අභිවිසිට්ඨත්තා අභිඤ්ඤා නාම අප්පනාවහා භාවනාපඤ්ඤා, දන්ධා මන්දා අභිඤ්ඤා එතස්සාති දන්ධාභිඤ්ඤො. දුක්ඛාපටිපදො ච සො දන්ධාභිඤ්ඤො චාති දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤො, සමාධි. තදාදිවසෙන. චතුඣානඞ්ගවසෙනාති චතුන්නං ඣානානං අඞ්ගභාවවසෙන, චතුක්කනයවසෙන චෙතං වුත්තං. හානභාගියාදිවසෙනාති හානකොට්ඨාසිකාදිවසෙන.

සමාධිඑකකදුකවණ්ණනා

ඡන්නංඅනුස්සතිට්ඨානානන්ති බුද්ධානුස්සතිආදීනං ඡන්නං අනුස්සතිකම්මට්ඨානානං. ඉමෙසං වසෙනාති ඉමෙසං දසන්නං කම්මට්ඨානානං වසෙන. ‘‘පුබ්බභාගෙ එකග්ගතා’’ති ඉමිනා අප්පනාය උපකාරකනානාවජ්ජනුපචාරස්සපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො, න එකාවජ්ජනස්සෙව. අප්පනාසමාධීනන්ති උපකත්තබ්බඋපකාරකසම්බන්ධෙ සාමිවචනං ‘‘පුරිසස්ස අත්ථො’’තිආදීසු විය. පරිකම්මන්ති ගොත්රභු. අපරිත්තො සමාධීති දස්සෙතුං ‘‘පඨමස්ස ඣානස්සා’’තිආදි වුත්තං.

තීසු භූමීසූති කාමරූපාරූපභූමීසු. කුසලචිත්තෙකග්ගතාය අධිප්පෙතත්තා ‘‘අරියමග්ගසම්පයුත්තා’’ති වුත්තං. සියා සප්පීතිකො, සියා නිප්පීතිකොති අනියමවචනං උපචාරසමාධිසාමඤ්ඤෙන සබ්බෙසම්පි වා ඣානානං නානාවජ්ජනවීථියං උපචාරසමාධි සියා සප්පීතිකො, සියා නිප්පීතිකො. එකාවජ්ජනවීථියං පන ආදිතො දුකතිකජ්ඣානානං උපචාරසමාධි සප්පීතිකොව, ඉතරෙසං නිප්පීතිකොව, විසභාගවෙදනස්ස චිත්තස්ස ආසෙවනපච්චයතාභාවතො, එකවීථියං වෙදනාපරිවත්තනාභාවතො ච. සියා සුඛසහගතො, සියා උපෙක්ඛාසහගතොති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ පන ‘‘දුකතිකජ්ඣානාන’’න්ති වුත්තං, ඉධ ‘‘තිකචතුක්කජ්ඣානාන’’න්ති වත්තබ්බං.

සමාධිතිකවණ්ණනා

පටිලද්ධමත්තොති අධිගතමත්තො අනාසෙවිතො අබහුලීකතො. සො හි පරිදුබ්බලභාවෙන හීනො හොති. නාතිසුභාවිතොති අතිවිය පගුණභාවං අපාපිතො. සුභාවිතොති සුට්ඨු භාවිතො සම්මදෙව පගුණතං උපනීතො. තෙනාහ ‘‘වසිප්පත්තො’’ති. ඡන්දාදීනං හීනතාදිවසෙනාපි ඉමෙසං හීනාදිතා වෙදිතබ්බා. තථා හි උළාරපුඤ්ඤඵලකාමතාවසෙන පවත්තිතො හීනො, ලොකියාභිඤ්ඤාසම්පාදනාය පවත්තිතො මජ්ඣිමො, විවෙකකාමතාය අරියභාවෙ ඨිතෙන පවත්තිතො පණීතො. අත්තහිතාය භවසම්පත්තිඅත්ථං පවත්තිතො වා හීනො, කෙවලං අලොභජ්ඣාසයෙන පවත්තිතො මජ්ඣිමො, පරහිතාය පවත්තිතො පණීතො. වට්ටජ්ඣාසයෙන වා පවත්තිතො හීනො, විවෙකජ්ඣාසයෙන පවත්තිතො මජ්ඣිමො, විවට්ටජ්ඣාසයෙන ලොකුත්තරපාදකත්ථං පවත්තිතො පණීතො.

සද්ධිං උපචාරසමාධිනාති සබ්බෙසම්පි ඣානානං උපචාරසමාධිනා සහ. විතක්කමත්තෙයෙව ආදීනවංදිස්වාති විතක්කෙයෙව ඔළාරිකතො උපට්ඨහන්තෙ ‘‘චිත්තස්ස ඛොභකරධම්මො අය’’න්ති ආදීනවං දිස්වා විචාරඤ්ච සන්තතො මනසි කරිත්වා. තෙනාහ ‘‘විචාරෙ අදිස්වා’’ති. තං සන්ධායාති තං එවං පටිලද්ධං සමාධිං සන්ධාය. එතං ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධී’’ති දුතියපදං වුත්තං. තීසූති ආදිතො තීසු.

තෙස්වෙවාති තෙසු එව චතුක්කපඤ්චකනයෙසු. තතියෙ චතුත්ථෙති චතුක්කනයෙ තතියෙ, පඤ්චකනයෙ චතුත්ථෙති යොජෙතබ්බං. අවසානෙති ද්වීසුපි නයෙසු පරියොසානජ්ඣානෙ. යථාක්කමං චතුත්ථෙ, පඤ්චමෙ වා. පීතිසුඛසහගතො වාති එත්ථාපි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච සතිපි පීතිසහගතස්සාපි සමාධිස්ස සුඛසහගතත්තෙ තීණිපි පදානි අසඞ්කරතො දස්සෙතුං නිප්පීතිකසුඛතො සප්පීතිකසුඛස්ස විසෙසදස්සනත්ථං සත්ථු පීතිතිකදෙසනාති නිප්පීතිකස්සෙව සුඛස්ස වසෙන සුඛසහගතො සමාධි ගහිතොති දට්ඨබ්බො.

උපචාරභූමියන්ති උපචාරජ්ඣානසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදෙ. චිත්තුප්පාදො හි සහජාතධම්මානං උප්පත්තිට්ඨානතාය ‘‘භූමී’’ති වුච්චති ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදීසු (ධ. ස. 988) විය. පරිත්තො සමාධි කාමාවචරභාවතො.

සමාධිචතුක්කවණ්ණනා

පඨමසමන්නාහාරො භාවනං ආරභන්තස්ස ‘‘පථවී පථවී’’තිආදිනා කම්මට්ඨානෙ පඨමාභිනිවෙසො. තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරන්ති නීවරණවිතක්කවිචාරනිකන්තිආදීනං වූපසමෙ ථිරභූතං කාමාවචරජ්ඣානං. ‘‘යාව අප්පනා’’ති ඉමිනා පුබ්බභාගපඤ්ඤාය එව අභිඤ්ඤාභාවො වුත්තො විය දිස්සතීති වදන්ති . අප්පනාපඤ්ඤා පන අභිඤ්ඤාව. යදග්ගෙන හි පුබ්බභාගපඤ්ඤාය දන්ධසීඝතා, තදග්ගෙන අප්පනාපඤ්ඤායපීති. සමුදාචාරගහණතායාති සමුදාචාරස්ස ගහණභාවෙන, පවත්තිබාහුල්ලතොති අත්ථො. අසුඛාසෙවනාති කසිරභාවනා.

පලිබොධුපච්ඡෙදාදීනීති ආදි-සද්දෙන භාවනාවිධානාපරිහාපනාදිං සඞ්ගණ්හාති. අසප්පායසෙවීති උපචාරාධිගමතො පුබ්බෙ අසප්පායසෙවිතාය දුක්ඛා පටිපදා. පච්ඡා අසප්පායසෙවිතාය දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති. සප්පායසෙවිනොති එත්ථාපි එසෙව නයො. පුබ්බභාගෙති උපචාරජ්ඣානාධිගමතො ඔරභාගෙ. අපරභාගෙති තතො උද්ධං. තස්ස වොමිස්සකතාති යො පුබ්බභාගෙ අසප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ සප්පායසෙවී, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා. ඉතරස්ස සුඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා හොති. එවං පඨමචතුත්ථානං වොමිස්සකතාය දුතියතතියාති අත්ථො. අකතපලිබොධුපච්ඡෙදස්ස සපරිපන්ථතාය පටිපදා දුක්ඛා හොති, ඉතරස්ස සුඛා. අසම්පාදිතඅප්පනාකොසල්ලස්ස ඤාණස්ස අවිසදතාය දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, විසදතාය ඛිප්පා අභිඤ්ඤා.

තණ්හාඅවිජ්ජාවසෙනාති තණ්හාඅවිජ්ජානං අභිභවානභිභවවසෙන. සමථවිපස්සනාධිකාරවසෙනාති සමථවිපස්සනාසු අසතො, සතො ච අධිකාරස්ස වසෙන. තණ්හාය සමාධිස්ස උජුපටිපක්ඛත්තා සා සමථපටිපදාය පරිපන්ථිනීති ආහ ‘‘තණ්හාභිභූතස්ස හි දුක්ඛා පටිපදා හොතී’’ති. අභිභවො චස්සා ඉතරකිලෙසෙහි අධිකතාය අනභිභූතස්ස තණ්හායාති අධිකාරතො වෙදිතබ්බං. තථා අවිජ්ජා පඤ්ඤාය උජුපටිපක්ඛාති තදභිභූතස්ස දන්ධාභිඤ්ඤතා වුත්තා. අකතාධිකාරොති භවන්තරෙ අකතපරිචයො යථා පගුණං කත්වා විස්සට්ඨගන්ථො අප්පමත්තකෙන පයොගෙන සුප්පවත්ති වාචුග්ගතොව හොති, එවං පුබ්බෙ කතපරිචයස්ස භාවනා අප්පකසිරෙනෙව ඉජ්ඣතීති ආහ ‘‘කතාධිකාරස්ස සුඛා’’ති. ස්වායං අකතො, කතො ච අධිකාරො සමථනිස්සිතො පටිපදායං වුත්තො සමාධිප්පධානත්තා පටිපදාය. විපස්සනානිස්සිතො අභිඤ්ඤායං ඤාණප්පධානත්තා අප්පනාය. කිලෙසින්ද්රියවසෙනාති තික්ඛාතික්ඛානං කිලෙසින්ද්රියානං වසෙන. තෙනාහ ‘‘තිබ්බකිලෙසස්සා’’තිආදි . තත්ථ කිලෙසා කාමච්ඡන්දාදයො, ඉන්ද්රියානි සද්ධාදීනි.

යථාවුත්තා පටිපදාභිඤ්ඤා පුග්ගලාධිට්ඨානාති ධම්මනිද්දෙසම්පි පුග්ගලාධිට්ඨානමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘යො පුග්ගලො’’තිආදි වුත්තං. අප්පගුණොති න සුභාවිතො වසීභාවං අපාපිතො. තෙනාහ ‘‘උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොතී’’ති. අයං පරිත්තොති අයං සමාධි අප්පානුභාවතාය පරිත්තො. අවඩ්ඪිතෙති එකඞ්ගුලද්වඞ්ගුලමත්තම්පි න වඩ්ඪිතෙ යථාඋපට්ඨිතෙ ආරම්මණෙ. එකඞ්ගුලමත්තම්පි හි වඩ්ඪිතං අප්පමාණමෙවාති වදන්ති. ‘‘පගුණො සුභාවිතො’’ති වත්වා ‘‘උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සක්කොතී’’ති ඉමිනා යථා පගුණොපි උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං අසක්කොන්තො සමාධි පරිත්තොයෙව හොති, න අප්පමාණො, එවං ඤාණුත්තරස්ස එකාසනෙනෙව උපරිඣානනිබ්බත්තනෙනාති සුභාවිතොපි උපරිඣානස්ස පච්චයභාවසඞ්ඛාතාය සුභාවිතකිච්චසිද්ධියා ‘‘අප්පමාණො’’ත්වෙව වුච්චති. අපරෙ පන සචෙ සුභාවිතො පගුණො වසීභාවං පත්තො උපරිඣානස්ස පච්චයො අහොන්තොපි අප්පමාණො එව, පමාණකරානං රාගාදිපටිපක්ඛානං සුවිදූරභාවතොති වදන්ති. වුත්තලක්ඛණවොමිස්සතායාති යො අප්පගුණො උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, වඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තො, අයං පරිත්තො අප්පමාණාරම්මණො. යො පන පගුණො උපරිඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සක්කොති, අවඩ්ඪිතෙ ආරම්මණෙ පවත්තො, අයං අප්පමාණො පරිත්තාරම්මණොති එවං පඨමචතුත්ථසමාධීනං වුත්තලක්ඛණස්ස වොමිස්සකභාවෙන දුතියතතියසමාධිසඞ්ගාහකො වොමිස්සකනයො වෙදිතබ්බො.

තතොති තතො පඨමජ්ඣානතො උද්ධං. විරත්තපීතිකන්ති අතික්කන්තපීතිකං වා ජිගුච්ඡිතපීතිකං වා. අවයවො සමුදායස්ස අඞ්ගන්ති වුච්චති, ‘‘සෙනඞ්ගං රථඞ්ග’’න්තිආදීසු වියාති ආහ ‘‘චතුන්නං ඣානානං අඞ්ගභූතා චත්තාරො සමාධී’’ති.

හානං භජතීති හානභාගියො, හානභාගො වා එතස්ස අත්ථීති හානභාගියො, පරිහානකොට්ඨාසිකොති අත්ථො. ආලයස්ස අපෙක්ඛාය අපරිච්චජනතො ඨිතිං භජතීති ඨිතිභාගියො. විසෙසං භජතීති විසෙසභාගියො. පච්චනීකසමුදාචාරවසෙනාති තස්ස තස්ස ඣානස්ස පච්චනීකානං නීවරණවිතක්කවිචාරාදීනං පවත්තිවසෙන. තදනුධම්මතායාති තදනුරූපභූතාය සතියා. සණ්ඨානවසෙනාති සණ්ඨහනවසෙන පතිට්ඨානවසෙන. ‘‘සා පන තදස්සාදසඞ්ඛාතා, තදස්සාදසම්පයුත්තක්ඛන්ධසඞ්ඛාතා වා මිච්ඡාසතී’’ති සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 799) වුත්තං. තත්ථ සාපෙක්ඛස්ස උපරි විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා අවිගතනිකන්තිකා තංතංපරිහරණසතීතිපි වත්තුං වට්ටති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සතියා වා නිකන්තියා වා’’ති විකප්පවචනඤ්ච යුත්තං හොති. විසෙසාධිගමවසෙනාති විසෙසාධිගමස්ස පච්චයභාවවසෙන, විසෙසං වා අධිගච්ඡති එතෙනාති විසෙසාධිගමො, තස්ස වසෙන. නිබ්බිදාසහගතසඤ්ඤාමනසිකාරසමුදාචාරවසෙනාති ආදීනවදස්සනපුබ්බඞ්ගමනිබ්බින්දනඤාණසම්පයුත්තසඤ්ඤාය ච ආභොගස්ස ච පවත්තිවසෙන. නිබ්බෙධභාගියතාති සච්චානං නිබ්බිජ්ඣනපක්ඛිකතා විපස්සනාය සංවත්තතීති අත්ථො.

කාමසහගතාති කාමාරම්මණා, කාමසඤ්ඤාහි වා වොකිණ්ණා. අවිතක්කසහගතාති ‘‘කථං නු ඛො මෙ අවිතක්කං ඣානං භවෙය්යා’’ති එවං අවිතක්කාරම්මණා අවිතක්කවිසයා. කාමඤ්චායං ‘‘පඨමස්ස ඣානස්සා’’තිආදිකො පාඨො පඤ්ඤාවසෙන ආගතො, සමාධිස්සාපි පනෙත්ථ සඞ්ගහො අත්ථෙවාති උදාහරණස්ස සාත්ථකතං දස්සෙතුං ‘‘තාය පන පඤ්ඤාය සම්පයුත්තා සමාධීපි චත්තාරො හොන්තී’’ති තෙසං වසෙන එවං වුත්තන්ති අත්ථො.

භාවනාමයස්ස සමාධිස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා උපචාරෙකග්ගතා ‘‘කාමාවචරො සමාධී’’ති වුත්තං. අධිපතිං කරිත්වාති ‘‘ඡන්දවතො චෙ සමාධි හොති, මය්හම්පි එවං හොතී’’ති ඡන්දං අධිපතිං, ඡන්දං ධුරං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. ලභති සමාධින්ති එවං යං සමාධිං ලභති, අයං වුච්චති ඡන්දසමාධි, ඡන්දාධිපතිසමාධීති අත්ථො. එවං වීරියසමාධිආදයොපි වෙදිතබ්බා.

චතුක්කභෙදෙති චතුක්කවසෙන සමාධිප්පභෙදනිද්දෙසෙ. අඤ්ඤත්ථ සම්පයොගවසෙන විචාරෙන සහ වත්තමානො විතක්කො පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානෙ වියොජිතොපි න සුට්ඨු වියොජිතොති, තෙන සද්ධිංයෙව විචාරසමතික්කමං දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘විතක්කවිචාරාතික්කමෙන තතිය’’න්ති. ද්විධා භින්දිත්වා චතුක්කභෙදෙ වුත්තං දුතියං ඣානන්ති යොජනා. පඤ්චඣානඞ්ගවසෙනාති පඤ්චන්නං ඣානානං අඞ්ගභාවවසෙන සමාධිස්ස පඤ්චවිධතා වෙදිතබ්බා.

40. විභඞ්ගෙති ඤාණවිභඞ්ගෙ. තත්ථ හි ‘‘ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තීනං සංකිලෙසවොදාන’’න්ති, එත්ථ ‘‘සංකිලෙස’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ හානභාගියො ධම්මොති අපගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං කාමාදිඅනුපක්ඛන්දනං. විසෙසභාගියො ධම්මොති පගුණෙහි පඨමජ්ඣානාදීහි වුට්ඨිතස්ස සඤ්ඤාමනසිකාරානං දුතියජ්ඣානාදිඅනුපක්ඛන්දනං. තෙනාහ ‘‘පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභි’’න්තිආදි. තස්සත්ථො (විභ. අට්ඨ. 828) – අපගුණස්ස පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභීනං තතො වුට්ඨිතං ආරම්මණවසෙන කාමසහගතා හුත්වා සඤ්ඤාමනසිකාරා සමුදාචරන්ති චොදෙන්ති තුදන්ති, තස්ස කාමානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන සා පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා හායති, තස්මා හානභාගිනී පඤ්ඤා. අවිතක්කසහගතාති අවිතක්කං දුතියං ඣානං සන්තතො පණීතතො මනසි කරොතො ආරම්මණවසෙන අවිතක්කසහගතා සමුදාචරන්ති පගුණපඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතං දුතියජ්ඣානාධිගමත්ථාය චොදෙන්ති තුදන්ති, තස්ස දුතියජ්ඣානානුපක්ඛන්දානං සඤ්ඤාමනසිකාරානං වසෙන පඨමජ්ඣානපඤ්ඤා විසෙසභූතස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උප්පත්තියා පදට්ඨානතාය විසෙසභාගිනී පඤ්ඤා. තංසම්පයුත්තො සමාධි ඉධාධිප්පෙතො. ඉමිනා නයෙනාති ඉමිනා පඨමජ්ඣානෙ වුත්තෙන විධිනා දුතියජ්ඣානාදීසුපි හානභාගියධම්මො, විසෙසභාගියධම්මො ච වෙදිතබ්බො.

දසපලිබොධවණ්ණනා

41. අරියමග්ගසම්පයුත්තොති ලොකුත්තරඅප්පමාණඅපරියාපන්නග්ගහණෙන ලොකියෙහි අසාධාරණතො, සප්පීතිකාදිග්ගහණෙන සාධාරණතො ච අරියමග්ගසම්පයුත්තො සමාධි වුත්තො. භාවිතො හොති සඤ්ඤාය සම්පයුත්තත්තා. තන්ති අරියමග්ගසමාධිං. විසුන්ති පඤ්ඤාභාවනාය විසුං කත්වා න වදාම.

කම්මට්ඨානභාවනං පරිබුන්ධෙති උපරොධෙති පවත්තිතුං න දෙතීති පලිබොධො ර-කාරස්ස ල-කාරං කත්වා, පරිපන්ථොති අත්ථො. උපච්ඡින්දිත්වාති සමාපනෙන, සඞ්ගහණෙන වා උපරුන්ධිත්වා, අපලිබොධං කත්වාති අත්ථො.

ආවසන්ති එත්ථාති ආවාසො. පරිච්ඡෙදවසෙන වෙණියති දිස්සතීති පරිවෙණං. විහාරෙ භික්ඛූනං තං තං වසනට්ඨානං. ස්වායං ආවාසො. නවකම්මාදීසූති ආදි-සද්දෙන ආවාසස්ස තදඤ්ඤං අභිවුද්ධිකාරණං සඞ්ගණ්හාති. කාරණෙනාති ‘‘ඡායූදකසම්පන්නං සුලභභික්ඛ’’න්තිආදිනා කාරණෙන. අපෙක්ඛවාති සාලයො.

තත්රාති තස්මිං පලිබොධාභාවෙ. පාචීනඛණ්ඩරාජින්ති පුරත්ථිමදිසායං පබ්බතඛණ්ඩානං අන්තරෙ වනරාජිට්ඨානං. ‘‘නාමා’’ති ඉමිනා තස්ස පදෙසස්ස අයං සමඤ්ඤාති දස්සෙති. පටිසාමිතමෙවාති නිච්චකාලං පටිසාමෙත්වාව විහාරතො නික්ඛමාමීති දස්සෙති. ධාතුනිධානට්ඨානන්ති කායබන්ධනධම්මකරණන්හානසාටිකඅක්ඛකධාතුසඞ්ඛාතානං පරිභොගසරීරධාතූනං නිදහිතට්ඨානං. ඊදිසස්ස අයං ථෙරො විය අලග්ගචිත්තස්ස. එතෙන ‘‘භික්ඛුනා නාම ආවාසෙ එවරූපෙන භවිතබ්බ’’න්ති ඔවාදො දින්නො හොති. ඉතො පරෙසුපි වත්ථූසු එසෙව නයො.

කුලන්ති කුලග්ගහණෙන කුලමනුස්සානං ගහණං ගාමග්ගහණෙන ගාමවාසීනං විය. උපට්ඨාකකුලම්පීති පි-සද්දෙන පගෙව ඤාතිකුලන්ති දස්සෙති. උද්දෙසත්ථන්ති උද්දිසාපනත්ථං, පාඨං උද්දිසාපෙත්වා සජ්ඣායිතුන්ති අත්ථො. ඉධෙවාති ඉමස්මිංයෙව පදෙසෙ, යත්ථ කත්ථචි විහාරෙති අත්ථො. තං විහාරන්ති තං කොරණ්ඩකවිහාරං.

උපගතොති වස්සං උපගතො. සදාති ගතකාලතො පභුති විසෙසතො පවාරිතදිවසතො පට්ඨාය සබ්බදා දිවසෙ දිවසෙ. පරිදෙවමානාති තංතංවිලපනවසෙන විවිධං පරිදෙවන්තී. සබ්බං පවත්තින්ති අත්තනා තත්ථ දිට්ඨකාලතො පට්ඨාය පච්ඡා සමාගමපරියොසානං දහරස්ස සබ්බං පවත්තිං.

කායසක්ඛින්ති ‘‘පස්ස ඉම’’න්ති මුඛපටිග්ගාහකං කත්වා. රථවිනීතපටිපදන්ති දසකථාවත්ථුකිත්තනපුබ්බිකං රථවිනීතූපමාහි විභාවිතං රථවිනීතසුත්තෙ (ම. නි. 1.252) ආගතං සත්තවිසුද්ධිපටිපදං. නාලකපටිපදන්ති ‘‘මොනෙය්යං තෙ උපඤ්ඤිස්ස’’න්තිආදිනා (සු. නි. 706) සත්ථාරා නාලකත්ථෙරස්ස දෙසිතපටිපදං. තුවටකපටිපදන්ති ‘‘මූලං පපඤ්චසඞ්ඛායා’’තිආදිනා (සු. නි. 922) භගවතා දෙසිතපටිපදං. තත්ථ හි යථාක්කමං –

‘‘න මුනී ගාමමාගම්ම, කුලෙසු සහසා චරෙ;

ඝාසෙසනං ඡින්නකථො, න වාචං පයුතං භණෙ’’. (සු. නි. 716);

‘‘ගාමෙ ච නාභිසජ්ජෙය්ය, ලාභකම්යා ජනං න ලපයෙය්යා’’ති. (සු. නි. 935) –

එවමාදිකා පරමප්පිච්ඡකථා ආගතා. චතුපච්චයසන්තොසභාවනාරාමතාදීපකන්ති චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු සන්තොසස්ස, භාවනාරාමතාය ච පකාසකං.

ලබ්භතීති ලාභො. තෙනාහ ‘‘චත්තාරො පච්චයා’’ති. මහාපරිවාරෙති විපුලපරිවාරෙ. පිණ්ඩපාතං තාව දෙන්තා බුද්ධපූජාපත්තචීවරාදීනි තස්ස පරිවාරානි කත්වා දෙන්ති, තථා චීවරාදිදානෙපි. බාහුල්ලිකපිණ්ඩපාතිකාති පිණ්ඩපාතිකා හුත්වා පච්චයබාහුල්ලිකා. වදන්තීති පුරිමදිවසෙ භික්ඛාය ආහිණ්ඩනකාලෙ යථාසුතං වදන්ති. නිච්චබ්යාවටො උපාසකාදීනං සඞ්ගණ්හනෙ.

තස්සාති ගණස්ස. සොති ගණපලිබොධො. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන ගණවාචකස්ස පරියෙසනම්පි ලහුකමෙව ඉච්ඡිතබ්බන්ති ආහ ‘‘යොජනතො පරං අගන්ත්වා’’ති. අත්තනො කම්මන්ති සමණධම්මමාහ.

කතාකතෙති කතෙ ච අකතෙ ච කම්මෙ ජානනවසෙන උස්සුක්කං ආපජ්ජිතබ්බං, කතාකතෙති වා අප්පකෙ ච මහන්තෙ ච කතෙ, යථා ‘‘ඵලාඵලෙ’’ති. සචෙ බහුං අවසිට්ඨන්ති සම්බන්ධො. භාරහාරා සඞ්ඝකිච්චපරිණායකා.

පබ්බජ්ජාපෙක්ඛොති සීහළදීපෙ කිර කුලදාරකානං පබ්බජ්ජා ආවාහවිවාහසදිසා, තස්මා තං පරිච්ඡින්නදිවසං අතික්කමෙතුං න සක්කා. ‘‘සචෙ තං අලභන්තො න සක්කොති අධිවාසෙතු’’න්තිආදිනා සමාපනෙන පලිබොධුපච්ඡෙදො වුත්තො, බ්යතිරෙකතො පන ‘‘සචෙ තං අලභන්තො සක්කොති අධිවාසෙතුං, අරඤ්ඤං පවිසිත්වා සමණධම්මොව කාතබ්බො’’ති අයමත්ථො දස්සිතොති සඞ්ගහණෙන පලිබොධුපච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. එස නයො සෙසෙසුපි.

තථාති යථා උපජ්ඣායො ගිලානො යාවජීවං උපට්ඨාතබ්බො, තථා උපසම්පාදිතඅන්තෙවාසිකො අත්තනො කම්මවාචං වත්වා උපසම්පාදිතො.

යො කොචි රොගොති මූලභූතො, අනුබන්ධො වා අත්තනො උප්පන්නො. අනමතග්ගෙති අනු අනු අමතග්ගෙ අනාදිමති.

‘‘ගන්ථො’’ති ඉමිනා ගන්ථපලිබොධො ඉධ වුත්තොති ආහ ‘‘පරියත්තිහරණ’’න්ති. සජ්ඣායාදීහීති සජ්ඣායධාරණපරිචයපුච්ඡාදීහි. ඉතරස්සාති අබ්යාවටස්ස. යස්ස ගන්ථධුරං විස්සජ්ජෙත්වා ඨිතස්සාපි ගන්ථො වත්තතෙව, න තස්ස ගන්ථො පලිබොධො. යථා තම්හි තම්හි වත්ථුම්හි ආගතත්ථෙරානං, නාපි සබ්බෙන සබ්බං අගන්ථපසුතස්ස. මජ්ඣිමපණ්ණාසකො ආගච්ඡති, සුත්තපදෙසානං වාරානඤ්ච සදිසතාය බ්යාමුය්හනතො. පුන න ඔලොකෙස්සාමීති කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ගන්ථධුරං විස්සජ්ජෙමීති අත්ථො.

ගාමවාසිකත්ථෙරෙහීති අනුරාධපුරවාසීහි. අනුග්ගහෙත්වාති අග්ගහෙත්වා තත්ථ පරිචයං අකත්වා. පඤ්චනිකායමණ්ඩලෙති දීඝාගමාදිකෙ පඤ්චපි නිකායෙ සික්ඛිතපරිසාය. පරිවත්තෙස්සාමීති වණ්ණයිස්සාමි. සුවණ්ණභෙරින්ති සෙට්ඨභෙරිං. කතමාචරියානං උග්ගහොති කතමෙසං ආචරියානං උග්ගහො, කෙන පරිවත්තීයතීති අධිප්පායො. ආචරියමග්ගොති ආචරියානං කථාමග්ගො. අත්තනො ආචරියානන්ති අත්තනො කථෙතුං යුත්තානං ආචරියානං. සුවිනිච්ඡිතා සබ්බා තිපිටකපරියත්ති එතස්මිං අත්ථීති සබ්බපරියත්තිකො, තෙපිටකොති අත්ථො. පීඨෙ නිසින්නො තතො ඔතරිත්වා භූමියං තට්ටිකාය නිසීදිත්වා. ගතකස්සාති පටිපත්තිගමනෙන ගතස්ස දිට්ඨසච්චස්ස. චීවරං පාරුපිත්වාති ආචරියස්ස අපචිතිදස්සනත්ථං පරිමණ්ඩලං චීවරං පාරුපිත්වා. සාඨෙය්යාභාවතො උජු. කාරණාකාරණස්ස ආජානනතො ආජානීයො.

පොථුජ්ජනිකාති පුථුජ්ජනෙ භවා. දුප්පරිහාරා බහුපරිස්සයතාය. තථා හිස්සා උත්තානසෙය්යකදාරකො, තරුණසස්සඤ්ච නිදස්සිතං. විපස්සනාය පලිබොධො සමථයානිකස්ස, න විපස්සනායානිකස්ස. යෙභුය්යෙන හි ඣානලාභී සමථයානිකොව හොති විපස්සනාසුඛතො. ඉතරෙනාති සමථත්ථිකෙන. අවසෙසා නව පලිබොධා.

කම්මට්ඨානදායකවණ්ණනා

42. කම්මට්ඨානෙ නියුත්තො කම්මට්ඨානිකො, භාවනමනුයුඤ්ජන්තො. තෙන කම්මට්ඨානිකෙන. පරිච්ඡින්දිත්වාති ‘‘ඉමස්මිං විහාරෙ සබ්බෙ භික්ඛූ’’ති එවං පරිච්ඡින්දිත්වා. සහවාසීනං භික්ඛූනං. මුදුචිත්තතන්ති අත්තනි මුදුචිත්තතං ජනෙති, අයඤ්ච සහවාසීනං චිත්තමද්දවජනනාදිඅත්ථො ‘‘මනුස්සානං පියො හොතී’’තිආදිනයප්පවත්තෙන මෙත්තානිසංසසුත්තෙන (අ. නි. 11.15; පටි. ම. 2.22; මි. ප. 4.4.6) දීපෙතබ්බො. අනොලීනවුත්තිකො හොති සම්මාපටිපත්තියං. දිබ්බානිපි ආරම්මණානි පගෙව ඉතරානි. සබ්බත්ථ සබ්බස්මිං සමණකරණීයෙ, සබ්බස්මිං වා කම්මට්ඨානානුයොගෙ. පුබ්බාසෙවනවසෙන අත්ථයිතබ්බං. යොගස්ස භාවනාය අනුයුඤ්ජනං යොගානුයොගො, තදෙව කරණීයට්ඨෙන කම්මං, තස්ස යොගානුයොගකම්මස්ස ඨානං නිප්ඵත්තිහෙතු.

නිච්චං පරිහරිතබ්බත්තාති සබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං විය එකදාව අනනුයුඤ්ජිත්වා සබ්බකාලං පරිහරණීයත්තා අනුයුඤ්ජිතබ්බත්තා. එවමාදිගුණසමන්නාගතන්ති පියභාවාදීහි ගුණෙහි සම්පන්නං. කල්යාණමිත්තො හි සද්ධාසම්පන්නො හොති සීලසම්පන්නො සුතසම්පන්නො චාගසම්පන්නො වීරියසම්පන්නො සතිසම්පන්නො සමාධිසම්පන්නො පඤ්ඤාසම්පන්නො. තත්ථ සද්ධාසම්පත්තියා සද්දහති තථාගතස්ස බොධිං, කම්මඵලඤ්ච, තෙන සම්මාසම්බොධියා හෙතුභූතං සත්තෙසු හිතෙසිතං න පරිච්චජති. සීලසම්පත්තියා සත්තානං පියො හොති ගරු භාවනීයො චොදකො පාපගරහී වත්තා වචනක්ඛමො, සුතසම්පත්තියා සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිපටිසංයුත්තානං ගම්භීරානං කථානං කත්තා හොති, චාගසම්පත්තියා අප්පිච්ඡො හොති සන්තුට්ඨො පවිවිත්තො අසංසට්ඨො, වීරියසම්පත්තියා ආරද්ධවීරියො හොති අත්තහිතපරහිතපටිපත්තියං, සතිසම්පත්තියා උපට්ඨිතස්සති හොති, සමාධිසම්පත්තියා අවික්ඛිත්තො සමාහිතචිත්තො, පඤ්ඤාසම්පත්තියා අවිපරීතං පජානාති. සො සතියා කුසලාකුසලානං ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසමානො පඤ්ඤාය සත්තානං හිතාහිතං යථාභූතං ජානිත්වා සමාධිනා තත්ථ එකග්ගචිත්තො හුත්වා වීරියෙන සත්තෙ අහිතං නිසෙධෙත්වා හිතෙ නියොජෙති. තෙන වුත්තං ‘‘පියො…පෙ… නියොජකොති එවමාදිගුණසමන්නාගත’’න්ති.

තං පන කල්යාණමිත්තං පරමුක්කංසගතං දස්සෙතුං ‘‘මමං හී’’තිආදි වුත්තං. කාරකභාවං යොගකම්මස්ස. පකාසෙති අත්තානං පටිපත්තියා අමොඝභාවදස්සනෙන සමුත්තෙජනාය, සම්පහංසනාය ච, නනු කථෙසි පවෙණිපාලනත්ථන්ති අධිප්පායො. එවරූපොති පෙසලො හුත්වා බහුස්සුතො. තන්තිධරොති සුත්තධරො තත්ථ කෙහිචිපි අසංහීරො. වංසානුරක්ඛකොති බුද්ධානුබුද්ධවංසස්ස අනුරක්ඛකො. පවෙණිපාලකොති පවෙණියා ආචරියුග්ගහණස්ස අනුපාලකො. ආචරියමතිකොති ආචරියමතියං නියුත්තො තස්සා අනතිවත්තනතො. න අත්තනොමතිං පකාසෙති කථෙතීති න අත්තනොමතිකො, අත්තනො මතිං පග්ගය්හ වත්තා න හොතීති අත්ථො.

‘‘පුබ්බෙ වුත්තඛීණාසවාදයො’’තිආදි එකච්චඛීණාසවතො බහුස්සුතොව කම්මට්ඨානදානෙ සෙය්යොති දස්සනත්ථං ආරද්ධං. තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තඛීණාසවාදයොති ‘‘යං කම්මට්ඨානං ගහෙතුකාමො’’තිආදිනා වුත්තඛීණාසවාදිකා. උග්ගහපරිපුච්ඡානං විසොධිතත්තාති උග්ගහෙතබ්බතො ‘‘උග්ගහො’’ති ලද්ධනාමාය කම්මට්ඨානුපකාරාය පාළියා, තදත්ථං පරිපුච්ඡනතො ‘‘පරිපුච්ඡා’’ති ලද්ධසමඤ්ඤාය අත්ථසංවණ්ණනාය ච විසෙසතො සොධිතත්තා නිග්ගුම්බං නිජ්ජටං කත්වා ගහිතත්තා. ඉතො චිතො ච සුත්තඤ්ච කාරණඤ්ච සල්ලක්ඛෙත්වාති පඤ්චසුපි නිකායෙසු ඉතො චිතො ච තස්ස තස්ස කම්මට්ඨානස්ස අනුරූපං සුත්තපදඤ්චෙව සුත්තානුගතං යුත්තිඤ්ච සුට්ඨු උපලක්ඛෙත්වා. සප්පායාසප්පායං යොජෙත්වාති යස්ස කම්මට්ඨානං ආචික්ඛති, තස්ස උපකාරානුපකාරං යුත්තිං මග්ගනෙන යොජෙත්වා, සමාදාය වා සම්මදෙව හදයෙ ඨපෙත්වාති අත්ථො. මහාමග්ගං දස්සෙන්තොති කම්මට්ඨානවිධිං මහාමග්ගං කත්වා දස්සෙන්තො.

සබ්බත්ථාති තත්ථ තත්ථ විහාරෙ. වත්තපටිපත්තිං කුරුමානෙනාති පවිට්ඨකාලෙ ආගන්තුකවත්තං, නික්ඛමනකාලෙ ගමිකවත්තන්ති යථාරහං තං තං වත්තං පූරෙන්තෙන. සබ්බපාරිහාරියතෙලන්ති සබ්බෙසං අඞ්ගානං , සබ්බෙසං වා භික්ඛූනං අත්ථාය පරිහරිතබ්බතෙලං. ඨපෙමීති අනුජානාපනං. යං තං සම්මාවත්තං පඤ්ඤත්තන්ති සම්බන්ධො. එකදිවසං සායං විස්සජ්ජිතෙනාපීති යොජනා. ආරොචෙතබ්බං ආගමනකාරණං. සප්පායවෙලා සරීරචිත්තානං කල්ලසමයො.

චරියාවණ්ණනා

43. සන්තානෙ රාගස්ස උස්සන්නභාවෙන චරණං පවත්ති රාගචරියා, සා සස්සතාසයාදයො විය දට්ඨබ්බා. තථා දොසචරියාදයො. සංසග්ගො සම්පයොගාරහවසෙන වෙදිතබ්බො, යථා ‘‘රාගමොහචරියා දොසමොහචරියා’’තිආදි. සන්නිපාතො එකසන්තතිපරියාපන්නතාවසෙන, යථා ‘‘රාගදොසචරියා රාගදොසමොහචරියා’’තිආදි. ඉමා එව හි සන්ධාය ‘‘අපරාපි චතස්සො’’ති වුත්තං. තථාති යථා රාගාදීනං, තථා සද්ධාදීනං සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන සද්ධාබුද්ධිචරියා සද්ධාවිතක්කචරියා බුද්ධිවිතක්කචරියා සද්ධාබුද්ධිවිතක්කචරියාති. ඉමා අපරාපි චතස්සො. එවන්ති සංසග්ගසන්නිපාතවසෙන. සංසග්ගන්ති සංසජ්ජනං මිස්සීකරණං ‘‘රාගසද්ධාචරියා දොසසද්ධාචරියා’’තිආදිනා. අනෙකාති තෙසට්ඨි, තතො අතිරෙකාපි වා, තා පන අසම්මොහන්තෙන සංයුත්තසුත්තටීකායං විත්ථාරතො දස්සිතාති තත්ථ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බා. ‘‘පකතී’’ති ඉමිනා අසති පටිපක්ඛභාවනායං තත්ථ තත්ථ සන්තානෙ චරියාය සභාවභූතතං දස්සෙති. උස්සන්නතා අඤ්ඤධම්මෙහි රාගාදීනං අධිකතා, යතො රාගචරියාදීනං පච්චයසමවායෙ රාගාදයො බලවන්තො හොන්ති, අභිණ්හඤ්ච පවත්තන්ති. තාසං වසෙනාති ඡන්නං මූලචරියානං වසෙන ඡළෙව පුග්ගලා හොන්ති. අඤ්ඤථා අනෙකපුග්ගලා සියුං, තථා ච සති අධිප්පෙතත්ථසිද්ධි ච න සියාති අධිප්පායො.

සද්ධා බලවතී හොති රාගුස්සන්නෙ සන්තානෙ තදනුගුණස්ස ධම්මස්ස නියොගතො අධිකභාවසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘රාගස්ස ආසන්නගුණත්තා’’ති, සිනෙහපරියෙසනාපරිච්චජනෙහි සභාගධම්මත්තාති අත්ථො. සභාගො හි දූරෙපි ආසන්නෙයෙවාති සභාගතාලක්ඛණමිධ ආසන්නග්ගහණං. තත්ථ සද්ධාය සිනිය්හනං පසාදවසෙන අකාලුස්සියං අලූඛතා , රාගස්ස පන රඤ්ජනවසෙන. සද්ධාය පරියෙසනං අධිමුච්චනවසෙන තන්නින්නතා, රාගස්ස තණ්හායනවසෙන. සද්ධාය අපරිච්චජනං ඔකප්පනවසෙන අනුපක්ඛන්දනං, රාගස්ස අභිසඞ්ගවසෙනාති එවං භින්නසභාවානම්පි තෙසං යථා අලූඛතාදිසාමඤ්ඤෙන සභාගතා, එවං තංසමඞ්ගීනම්පි පුග්ගලානන්ති ආහ ‘‘රාගචරිතස්ස සද්ධාචරිතො සභාගො’’ති.

පඤ්ඤා බලවතී හොති දොසුස්සන්නෙ සන්තානෙ තදනුගුණස්ස ධම්මස්ස නියොගතො අධිකභාවසම්භවතො. තෙනාහ ‘‘දොසස්ස ආසන්නගුණත්තා’’ති, අනල්ලීයනපරියෙසනපරිවජ්ජනෙහි සභාගධම්මත්තාති අත්ථො. තත්ථ පඤ්ඤාය ආරම්මණස්ස අනල්ලීයනං තස්ස යථාසභාවාවබොධවසෙන විසංසට්ඨතා, දොසස්ස පන බ්යාපජ්ජනවසෙන. පඤ්ඤාය පරියෙසනං යථාභූතදොසපවිචයො, දොසස්ස අභූතදොසනිජිගීසා. පඤ්ඤාය පරිවජ්ජනං නිබ්බින්දනාදිවසෙන ඤාණුත්රාසො, දොසස්ස අහිතාධානවසෙන ඡඩ්ඩනන්ති එවං භින්නසභාවානම්පි තෙසං යථා අනල්ලීයනාදිසාමඤ්ඤෙන සභාගතා, එවං තංසමඞ්ගීනම්පි පුග්ගලානන්ති ආහ ‘‘දොසචරිතස්ස බුද්ධිචරිතො සභාගො’’ති.

අන්තරායකරා විතක්කාති මිච්ඡාවිතක්කා මිච්ඡාසඞ්කප්පා උප්පජ්ජන්ති මොහුස්සන්නෙ සන්තානෙ තදනුගුණස්ස ධම්මස්ස යෙභුය්යෙන පවත්තිසබ්භාවතො. තෙනාහ ‘‘මොහස්ස ආසන්නලක්ඛණත්තා’’ති, අනවට්ඨානචඤ්චලභාවෙහි සභාගධම්මත්තාති අත්ථො. තත්ථ විතක්කස්ස අනවට්ඨානං පරිකප්පවසෙන සවිප්ඵාරතාය, මොහස්ස සම්මූළ්හතාවසෙන බ්යාකුලතාය. තථා විතක්කස්ස ලහුපරිවිතක්කනෙන තදඞ්ගචලතාය චඤ්චලතා, මොහස්ස අනොගාළ්හතායාති එවං භින්නසභාවානම්පි තෙසං යථා අනවට්ඨානාදිසාමඤ්ඤෙන සභාගතා, එවං තංසමඞ්ගීනම්පි පුග්ගලානන්ති ආහ ‘‘මොහචරිතස්ස විතක්කචරිතො සභාගො’’ති.

තණ්හා රාගොයෙව සභාවතො, තස්මා රාගචරියාවිනිමුත්තා තණ්හාචරියා නත්ථීති අත්ථො. තංසම්පයුත්තොති තෙන රාගෙන සම්පයුත්තො, දොසාදයො විය තෙන විප්පයුත්තො නත්ථීති අධිප්පායො. තදුභයන්ති තණ්හාමානද්වයං. නාතිවත්තතීති සභාවතො, සම්පයොගවසෙන ච න අතික්කමිත්වා වට්ටති. කාමඤ්චෙත්ථ යථා රාගදොසෙහි සම්පයොගවසෙන සහ වත්තමානස්සපි මොහස්ස උස්සන්නතාවසෙන විසුං චරියාභාවො, න කෙවලං මොහස්සෙව, තථා සද්ධාබුද්ධිවිතක්කානං. එවං රාගෙන සතිපි සම්පයොගෙ මානස්සාපි විසුං චරියාභාවො යුත්තො සියා, එවං සන්තෙපි රාගපටිඝමානදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාවිජ්ජානං විය අනුසයට්ඨො ඉමෙසං රාගාදීනංයෙව ආවෙණිකො චරියට්ඨොති, නත්ථෙව මානචරියා. යතො චරියා ‘‘පකතී’’ති වුත්තා. පකති ච සභාවොති. එතෙනෙව දිට්ඨියාපි විසුං චරියාභාවාභාවො සංවණ්ණිතොති දට්ඨබ්බො. අට්ඨකථායං පන මොහචරියන්තොගධාව දිට්ඨිචරියාති දස්සෙතුං ‘‘මොහනිදානත්තා චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ච-සද්දෙන සම්පයොගං සමුච්චිනොති මොහනිදානත්තා, මොහසම්පයුත්තත්තා චාති.

44. කිං සප්පායන්ති කීදිසං සෙනාසනාදිසප්පායං. පුබ්බාචිණ්ණං පුරිමජාතීසු ආචරිතං. එකච්චෙති උපතිස්සත්ථෙරං සන්ධායාහ. තෙන හි විමුත්තිමග්ගෙ තථා වුත්තං. පුබ්බෙ කිරාති කිර-සද්දො අරුචිසූචනත්ථො. ඉට්ඨප්පයොගො මනාපකිරියා. සුභකම්මබහුලො යෙභුය්යෙන සොභනකම්මකාරී. න සබ්බෙ රාගචරිතා එව හොන්ති, අලුද්ධානම්පි පුබ්බෙ ඉට්ඨප්පයොගසුභකම්මබහුලතාසම්භවතො, සග්ගා චවිත්වා ඉධූපපත්තිසම්භවතො ච. එතෙන අසති පුබ්බහෙතුනියාමෙ යථාවුත්තකාරණමත්තෙන න තෙසං ලුද්ධතා, ලුද්ධභාවහෙතුකා ච රාගචරියාති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

ඉතරෙති ඡෙදනාදිකම්මබහුලා නිරයාදිතො ඉධූපපන්නා ච න සබ්බෙ දොසමොහචරිතා එව හොන්තීති යොජනා. ඉධාපි යථාවුත්තකාරණස්ස කොධනභාවෙ, මූළ්හභාවෙ ච අනෙකන්තිකත්තා දොසමොහචරිතතායපි අනෙකංසිකතා වෙදිතබ්බා. ධාතූනං උස්සදනියමො යදි පමාණතො, සො නත්ථි, අථ සාමත්ථියතො, සොපි එකංසිකො න උපලබ්භතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථාවුත්තෙනෙව නයෙන උස්සදනියමො නාම නත්ථී’’ති. තත්ථ යථාවුත්තෙනෙවාති ‘‘ද්වින්නං පන ධාතූන’’න්තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙනෙව. දොසනියමෙති සෙම්හාදිදොසාධිකතාය රාගාදිචරිතො හොතීති දොසවසෙන චරියානියමෙ ‘‘සෙම්හාධිකො රාගචරිතො’’ති වත්වා පුන ‘‘සෙම්හාධිකො මොහචරිතො’’ති, ‘‘වාතාධිකො මොහචරිතො’’ති වත්වා පුන ‘‘වාතාධිකො රාගචරිතො’’ති ච වුත්තත්තා තම්පි දොසවසෙන නියමවචනං පුබ්බාපරවිරුද්ධමෙව. අපරිච්ඡින්නවචනන්ති පරිච්ඡෙදකාරිකාය පඤ්ඤාය න පරිච්ඡින්දිත්වා වුත්තවචනං, අනුපපරික්ඛිතවචනන්ති අත්ථො.

උස්සදකිත්තනෙති විපාකකථායං ගහිතඋස්සදකිත්තනෙ. පුබ්බහෙතුනියාමෙනාති පුරිමභවෙ පවත්තලොභාදිහෙතුනියාමෙන. නියාමොති ච තෙසංයෙව ලොභාදීනං පටිනියතො ලුබ්භනාදිසභාවො දට්ඨබ්බො. ලොභො උස්සදො එතෙසන්ති ලොභුස්සදා, උස්සන්නලොභා, ලොභාධිකාති අත්ථො. අමොහුස්සදා චාති එත්ථ ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන යෙ ඉමෙ ලොභුස්සදතාදීනං පච්චෙකං වොමිස්සතො ච චුද්දස පභෙදා ඉච්ඡිතා, තෙ අනවසෙසතො සම්පිණ්ඩෙති යථාවුත්තෙසු ඡස්වෙව තෙසං අන්තොගධත්තා. ඵලභූතා චෙත්ථ ලොභුස්සදතාදයො දට්ඨබ්බා.

ඉදානි තං නෙසං ලොභුස්සදතාදීනං පච්චෙකං වොමිස්සකතාදිං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘යස්ස හී’’තිආදි ආරද්ධං. කම්මායූහනක්ඛණෙති කම්මකරණවෙලායං. ලොභො බලවාති ලොභො තජ්ජාය පච්චයසාමග්ගියා සාමත්ථියතො අධිකො හොති. අලොභො මන්දොති තප්පටිපක්ඛො අලොභො දුබ්බලො. කථං පනෙතෙ ලොභාලොභා අඤ්ඤමඤ්ඤං උජුවිපච්චනීකභූතා එකක්ඛණෙ පවත්තන්තීති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘එකක්ඛණෙ පවත්තන්තී’’ති. නිකන්තික්ඛණං පන ආයූහනපක්ඛියමෙව කත්වා එවං වුත්තං. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. පරියාදාතුන්ති අභිභවිතුං න සක්කොති. යො හි ‘‘එවංසුන්දරං එවංවිපුලං එවංමහග්ඝඤ්ච න සක්කා දාතු’’න්තිආදිනා අමුත්තචාගතාදිවසෙන පවත්තාය චෙතනාය සම්පයුත්තො අලොභො, සො සම්මදෙව ලොභං පරියාදාතුං න සක්කොති. දොසමොහානං අනුප්පත්තියා, තාදිසපච්චයලාභෙන ච අදොසාමොහා බලවන්තො. තස්මාති ලොභාදොසාමොහානං බලවභාවතො, අලොභදොසමොහානඤ්ච දුබ්බලභාවතොති වුත්තමෙව කාරණං පච්චාමසති. සොති තංසමඞ්ගීපුග්ගලො. තෙන කම්මෙනාති තෙන ලොභාදිඋපනිස්සයවතා කුසලකම්මුනා. සුඛසීලොති සඛිලො. තමෙවත්ථං ‘‘අක්කොධනො’’ති පරියායෙන වදති.

පුරිමනයෙනෙවාති පුබ්බෙ වුත්තනයානුසාරෙන මන්දා අලොභාදොසා ලොභදොසෙ පරියාදාතුං න සක්කොන්ති, අමොහො පන බලවා මොහං පරියාදාතුං සක්කොතීති එවං තත්ථ තත්ථ වාරෙ යථාරහං අතිදෙසත්ථො වෙදිතබ්බො. දුට්ඨොති කොධනො. දන්ධොති මන්දපඤ්ඤො. සීලකොති සුඛසීලො.

එත්ථ ච ලොභවසෙන, දොසමොහලොභදොසලොභමොහදොසමොහලොභදොසමොහවසෙනාති තයො එකකා, තයො දුකා, එකො තිකොති ලොභාදිඋස්සදවසෙන අකුසලපක්ඛෙයෙව සත්ත වාරා, තථා කුසලපක්ඛෙ අලොභාදිඋස්සදවසෙනාති චුද්දස වාරා ලබ්භන්ති. තත්ථ අලොභදොසාමොහා, අලොභාදොසමොහා, අලොභදොසමොහා බලවන්තොති ආගතෙහි කුසලපක්ඛෙ තතියදුතියපඨමවාරෙහි දොසුස්සදමොහුස්සදදොසමොහුස්සදවාරා ගහිතා එව හොන්ති, තථා අකුසලපක්ඛෙ ලොභාදොසමොහා, ලොභදොසාමොහා, ලොභාදොසාමොහා බලවන්තොති ආගතෙහි තතියදුතියපඨමවාරෙහි අදොසුස්සදඅමොහුස්සදඅදොසාමොහුස්සදවාරා ගහිතා එවාති අකුසලකුසලපක්ඛෙසු තයො තයො වාරෙ අන්තොගධෙ කත්වා අට්ඨෙව වාරා දස්සිතා. යෙ පන උභයෙසං මිස්සතාවසෙන ලොභාලොභුස්සදවාරාදයො අපරෙ එකූනපඤ්ඤාස වාරා දස්සෙතබ්බා, තෙ අලබ්භනතො එව න දස්සිතා. න හි එකස්මිං සන්තානෙ අන්තරෙන අවත්ථන්තරං ‘‘ලොභො ච බලවා, අලොභො චා’’තිආදි යුජ්ජතීති, පටිපක්ඛවසෙන වා හි එතෙසං බලවදුබ්බලභාවො, සහජාතධම්මවසෙන වා. තත්ථ ලොභස්ස තාව පටිපක්ඛවසෙන අලොභෙන අනධිභූතතාය බලවභාවො, තථා දොසමොහානං අදොසාමොහෙහි. අලොභාදීනං පන ලොභාදිඅභිභවනතො, සබ්බෙසඤ්ච සමානජාතියමභිභුය්ය පවත්තිවසෙන සහජාතධම්මතො බලවභාවො. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘ලොභො බලවා අලොභො මන්දො, අදොසාමොහා බලවන්තො දොසමොහා මන්දා’’ති. සො ච නෙසං මන්දබලවභාවො පුරිමූපනිස්සයතො තථා ආසයස්ස පරිභාවිතතාය වෙදිතබ්බො.

යො ලුද්ධොති වුත්තොති යො උස්සදකිත්තනෙ ‘‘ලුද්ධො’’ති වුත්තො, අයං ඉධ චරියාවිචාරෙ ‘‘රාගචරිතො’’ති වෙදිතබ්බො. දුට්ඨදන්ධාති ‘‘දුට්ඨො, දන්ධො’’ති ච වුත්තා යථාක්කමං දොසමොහචරිතා. පඤ්ඤවාති සාතිසයං සප්පඤ්ඤො. යතො සද්ධාවිතක්කෙසු විජ්ජමානෙසුපි බුද්ධිචරිතොති වුච්චති. අලොභාදොසානං බලවභාවො සද්ධූපනිස්සයතාය විනා න හොතීති ආහ ‘‘අලුද්ධඅදුට්ඨා පසන්නපකතිතාය සද්ධාචරිතා’’ති.

අයඤ්ච නයො සාධාරණතො වුත්තොති නිබ්බත්තිතපුබ්බහෙතුනියාමවසෙනෙව බුද්ධිචරිතාදිකෙපි දස්සෙතුං ‘‘යථා වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අමොහපරිවාරෙනාති අමොහපරික්ඛිත්තෙන, උපනිස්සයතො සම්පයොගතො ච පඤ්ඤාය අභිසඞ්ඛතෙනාති අත්ථො. සෙසපදත්තයෙපි එසෙව නයො. ලොභාදිනා වොමිස්සපරිවාරෙනාති එත්ථ ලොභමොහාදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤඅවිරුද්ධවොමිස්සපරිවාරෙනාති අත්ථො. අවිරොධො ච යුගග්ගාහවසෙන අප්පවත්තියා වෙදිතබ්බො. තථා හි සද්ධානුසාරිධම්මානුසාරිගොත්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤම්පි භින්නසභාවානෙව. එකංසෙන ච මිස්සකචරියාපි සම්පටිච්ඡිතබ්බා පුබ්බහෙතුනියාමෙන චරියාසිද්ධිතො. තථා චෙව උස්සදකිත්තනං පවත්තං යථාරහං ලොභාලොභාදීනං විපාකස්ස පච්චයභාවතො. තෙනාහ පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 1.232) –

‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලකම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්යාකතා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති, තෙන වුච්චති නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති –

ආදි . පුබ්බහෙතුනියාමෙන ච යථා තිහෙතුකස්ස පඤ්ඤාවෙය්යත්තියං, න තථා දුහෙතුකස්ස. යථා ච දුහෙතුකස්ස ඉතිකත්තබ්බතා නෙපක්කං, න තථා අහෙතුකස්ස. එවං ලොභුස්සදාදයො පුග්ගලා රාගචරිතාදයො හොන්තීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති. යථාවුත්තමත්ථං නිගමවසෙන දස්සෙතුං ‘‘එවං ලොභාදීසූ’’තිආදි වුත්තං.

45. තත්රාති තස්මිං පුච්ඡාවචනෙ. නයොති ජානනනයො. පුග්ගලාධිට්ඨානෙන වුත්තොපි අත්ථො ධම්මමුඛෙනෙව පඤ්ඤායතීති ධම්මාධිට්ඨානෙනාහ ‘‘චරියායො විභාවයෙ’’ති. පකතිගමනෙනාති අකිත්තිමෙන සභාවගමනෙන. චාතුරියෙනාති චාතුරභාවෙන සිඞ්ගාරෙන. උක්කුටිකන්ති අසම්ඵුට්ඨමජ්ඣං. ඛණන්තො වියාති භූමිං ඛණන්තො විය. අනුකඩ්ඪිතන්ති පාදනික්ඛෙපසමයෙ කඩ්ඪන්තො විය පාදං නික්ඛිපති. තෙනස්ස පදං අනුකඩ්ඪිතං පච්ඡතො අඤ්ඡිතං හොති. පරිබ්යාකුලායාති පරිතො ආලුළිතාය. ඡම්භිතො වියාති විත්ථායන්තො විය. භීතො වියාති කෙචි. සහසානුපීළිතන්ති අග්ගපාදෙන, පණ්හියා ච සහසාව සන්නිරුජ්ඣිතං. විවට්ටච්ඡදස්සාති විනිවට්ටච්ඡදනස්ස පහීනකිලෙසස්ස. ඉදමීදිසං පදන්ති භගවතො පදං දිස්වා වදති.

පාසාදිකන්ති පසාදාවහං. මධුරාකාරන්ති ඉට්ඨාකාරං. ථද්ධාකාරන්ති ථම්භිතාකාරං. අතරමානොති නතරමානො, සණිකන්ති අත්ථො. සමොධායාති සම්මදෙව ඔධාය අවික්ඛිපිත්වා. නිපජ්ජිත්වාති කායපසාරණලක්ඛණාය නිපජ්ජාය සෙය්යාය නිපජ්ජිත්වා සයති නිද්දායති. පක්ඛිත්තකායොති අවක්ඛිත්තකායො අවසො විය සහසා පතිතකායො. දුස්සණ්ඨානන්ති විරූපසන්නිවෙසං. වික්ඛිත්තකායොති ඉතො චිතො ච ඛිත්තඅඞ්ගපච්චඞ්ගො.

සම්පරිවත්තකන්ති සම්පරිවත්තිත්වා. ආලොළයමානො වාලිකාකචවරානි ආකුලයන්තො.

නිපුණමධුරසමසක්කච්චකාරීති සුකොසල්ලං සුන්දරං අවිසමං සාභිසඞ්ඛාරඤ්ච කරණසීලො. ගාළ්හථද්ධවිසමකාරීති ථිරං අසිථිලං විසමඤ්ච කරණසීලො. අපරිච්ඡින්නං අපරිනිට්ඨිතං.

මුඛපූරකන්ති මුඛස්ස පූරණං මහන්තං. අරසපටිසංවෙදීති නරසපටිසංවෙදී. භාජනෙ ඡඩ්ඩෙන්තොති භොජනභාජනෙ සිත්ථානි ඡඩ්ඩෙන්තො. මුඛං මක්ඛෙන්තොති බහිමුඛං මක්ඛෙන්තො.

කිලන්තරූපොවියාති තස්ස අසහනෙන ඛෙදප්පත්තො විය. අඤ්ඤාණුපෙක්ඛායාති අඤ්ඤාණභූතාය උපෙක්ඛාය. අඤ්ඤාණසඞ්ඛාතාය උපෙක්ඛායාති කෙචි.

මායාදීසු සන්තදොසපටිච්ඡදනලක්ඛණා මායා. අසන්තගුණපකාසනලක්ඛණං සාඨෙය්යං. උන්නතිලක්ඛණො මානො. අසන්තගුණසම්භාවනාමුඛෙන පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතාලක්ඛණා පාපිච්ඡතා. සන්තගුණසම්භාවනාමුඛෙන පටිග්ගහණෙ අමත්තඤ්ඤුතාලක්ඛණා මහිච්ඡතා. සකලාභෙන අසන්තුස්සනලක්ඛණා අසන්තුට්ඨිතා. විජ්ඣනට්ඨෙන සිඞ්ගං, සිඞ්ගාරතානාගරිකභාවසඞ්ඛාතං කිලෙසසිඞ්ගං. අත්තනො සරීරස්ස, චීවරාදිපරික්ඛාරස්ස ච මණ්ඩනවසෙන පවත්තං ලොලුප්පං චාපල්යං. එවමාදයොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අහිරිකානොත්තප්පමදප්පමාදාදයො සඞ්ගය්හන්ති.

පරාපරාධස්ස උපනය්හනලක්ඛණො උපනාහො. පරෙසං ගුණමක්ඛණලක්ඛණො මක්ඛො. පරස්ස ගුණෙ ඩංසිත්වා අපනෙන්තො විය යුගග්ගාහලක්ඛණො පළාසො. පරසම්පත්තිඋසූයනලක්ඛණා ඉස්සා. අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණං මච්ඡරියං. ඉධ ආදි-සද්දෙන දොවචස්සතාපාපමිත්තතාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

අනුස්සාහනං ථිනං. අසත්තිවිඝාතො මිද්ධං. චෙතසො අවූපසමො උද්ධච්චං. විප්පටිසාරො කුක්කුච්චං. සංසයො විචිකිච්ඡා. අයොනිසො දළ්හග්ගාහො ආධානග්ගාහිතා. යථාගහිතස්ස මිච්ඡාගාහස්ස දුබ්බිවෙඨියතා දුප්පටිනිස්සග්ගියතා. ඉධ ආදි-සද්දෙන මුට්ඨසච්චඅසම්පජඤ්ඤාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

මුත්තචාගතාති විස්සට්ඨචාගතා නිස්සඞ්ගපරිච්චාගො. යථා මායාදයො, තථා පවත්තා අකුසලක්ඛන්ධා, යථා අරියානං දස්සනකාමතාදයො, තථා පවත්තා කුසලක්ඛන්ධා වෙදිතබ්බා.

පසාදනීයට්ඨානං නාම වත්ථුත්තයං. සංවෙජනීයට්ඨානානි ජාතිආදීනි. කුසලානුයොගෙති කුසලධම්මභාවනායං. ‘‘එවඤ්ච එවඤ්ච කරිස්සාමී’’ති කිච්චානං රත්තිභාගෙ පරිවිතක්කනං රත්තිං ධූමායනා. තථාවිතක්කිතානං තෙසං දිවසභාගෙ අනුට්ඨානං දිවා පජ්ජලනා. හුරාහුරං ධාවනාති ඉතො චිතො ච තත්ථ තත්ථ ආරම්මණෙ චිත්තවොසග්ගො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉදං පුරෙ චිත්තමචාරි චාරිකං, යෙනිච්ඡකං යත්ථකාමං යථාසුඛ’’න්ති (ධ. ප. 326), ‘‘චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55) ච.

ධම්මප්පවත්තිදස්සනාදි ච පාළියං, අට්ඨකථායඤ්ච අනාගතමෙවාති න සක්කා වත්තුන්ති ‘‘සබ්බාකාරෙනා’’ති වුත්තං. කිඤ්චි කිඤ්චි ආගතම්පි අත්ථෙවාති හි අධිප්පායො. ‘‘න සාරතො පච්චෙතබ්බ’’න්ති වත්වා තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘රාගචරිතස්ස හී’’තිආදිමාහ. අප්පමාදවිහාරිනොති තත්ථ විනිධාය භාවං පටිපජ්ජනෙන අප්පමාදකාරිනො. භින්නලක්ඛණා ඉරියාපථාදයොති චාතුරියෙන අචාතුරියෙන සණිකං, සහසා ච ගමනාදයො. න උපපජ්ජන්තීති න යුජ්ජන්ති. පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බන්ති ධම්මප්පවත්තිආදිං පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බං.

46. සප්පායං හිතං, කිලෙසවිඝාතීති අත්ථො. අධොතවෙදිකන්ති අපරිසුද්ධපරික්ඛෙපවෙදිකං. භූමට්ඨකන්ති භූමිතලෙයෙව උට්ඨාපිතං උපරිමතලරහිතං. එකතො ඔනතස්ස පබ්බතපාදස්ස හෙට්ඨාභාගො අකතභිත්තිභූමිපරිකම්මො අකතපබ්භාරො. ජතුකාභරිතන්ති අධොමුඛාහි ඔලම්බමානමුඛාහි ඛුද්දකවග්ගුලීහි පරිපුණ්ණං. ඔලුග්ගවිලුග්ගන්ති ඡින්නභින්නං. උජ්ජඞ්ගලං ලූඛධූසරං ඡායූදකරහිතං. සීහබ්යග්ඝාදිභයෙන සාසඞ්කං. දුරූපන්ති විරූපං. දුබ්බණ්ණන්ති අසුන්දරවණ්ණං, දුස්සණ්ඨානං වා. ජාලාකාරෙන කතපූවං ජාලපූවං. සාණි විය ඛරසම්ඵස්සන්ති සාණිඵලකො විය දුක්ඛසම්ඵස්සං. භාරිකභාවෙන, අන්තරන්තරා තුන්නකරණෙන ච කිච්ඡපරිහරණං. ආණිගණ්ඨිකාහතොති ආණිනා, ගණ්ඨියා ච හතසොභො. ඉදං රාගචරිතස්ස සප්පායං, එවමස්ස කිලෙසසමුදාචාරො න හොතීති අධිප්පායො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි.

දිසාමුඛන්ති දිසාභිමුඛං, අබ්භොකාසාභිමුඛන්ති අධිප්පායො. මහාකසිණන්ති මහන්තං කසිණමණ්ඩලං. සෙසං සෙනාසනාදීසු යං වත්තබ්බං මොහචරිතස්ස, තං දොසචරිතස්ස වුත්තසදිසමෙව.

විතක්කවිධාවනස්සෙව පච්චයො හොති යථා තං ආයස්මතො මෙඝියත්ථෙරස්ස. දරීමුඛෙති පබ්බතවිවරෙ. පරිත්තන්ති සුප්පසරාවමත්තං.

පභෙදපරිච්ඡෙදතො නිදානපරිච්ඡෙදතො විභාවනපරිච්ඡෙදතො සප්පායපරිච්ඡෙදතොති පච්චෙකං පරිච්ඡෙද-සද්දො යොජෙතබ්බො. විභාවනාති ‘‘අයං රාගචරිතො’’තිආදිනා ජානනවිභාවනා. එකච්චකසිණානුස්සතිට්ඨානමත්තස්ස පසඞ්ගෙන කථිතත්තා වුත්තං ‘‘න ච තාව චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං සබ්බාකාරෙන ආවිකත’’න්ති.

චත්තාලීසකම්මට්ඨානවණ්ණනා

47. සඞ්ඛාතනිද්දෙසතොති සඞ්ඛාතානං ‘‘චත්තාලීසායා’’ති සඞ්ඛ්යාවසෙන ගහිතානං උද්දිට්ඨානං නිද්දෙසතො. ‘‘එත්ථ එත්තකානි උපචාරජ්ඣානාවහානි, එත්තකානි අප්පනාජ්ඣානාවහානී’’ති උපචාරප්පනාවහතො. ‘‘එත්තකානි එකජ්ඣානිකානි, එත්තකානි දුකතිකජ්ඣානිකානි, එත්තකානි සකලජ්ඣානිකානී’’ති ඣානප්පභෙදතො. ‘‘එතෙසු අඞ්ගසමතික්කමො, එතෙසු ආරම්මණසමතික්කමො’’ති එවං සමතික්කමතො. ‘‘එත්තකානෙත්ථ වඩ්ඪෙතබ්බානි, එත්තකානි න වඩ්ඪෙතබ්බානී’’ති වඩ්ඪනාවඩ්ඪනතො. ආරම්මණතොති සභාවධම්මනිමිත්තනවත්තබ්බවසෙන, චලිතාචලිතවසෙන ච ආරම්මණවිභාගතො. භූමිතොති කාමාවචරාදිභූමිවිභාගතො. ගහණතොති දිට්ඨාදිවසෙන ගහණවිභාගතො. පච්චයතොති ආරුප්පාදීනං යථාරහං පච්චයභාවතො. චරියානුකූලතොති රාගචරියාදීනං අනුකූලභාවතො.

කම්මට්ඨානානීති ආරම්මණභාවෙන යොගකම්මස්ස පවත්තිට්ඨානානි. චතුක්කජ්ඣානිකාති චතුබ්බිධරූපාවචරජ්ඣානවන්තො, තෙසං ආරම්මණභූතාති අත්ථො. චතුක්කනයවසෙන චෙතං වුත්තං. තිකචතුක්කජ්ඣානිකෙසූති තිකජ්ඣානිකෙසු පුරිමෙසු බ්රහ්මවිහාරෙසු, චතුක්කජ්ඣානිකෙසු ආනාපානකසිණෙසු. සෙසෙසූති වුත්තාවසෙසෙසු එකවීසතියා කම්මට්ඨානෙසු.

දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨහදයරූපස්ස සත්තස්ස චිත්තං ආදිකම්මිකො චෙතොපරියඤාණෙන පරිච්ඡින්දිතුං සක්කොති, න ඉතරස්සාති කසිණඵරණං චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චයො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘පරසත්තානඤ්ච චෙතසා චිත්තමඤ්ඤාතුං සමත්ථො හොතී’’ති. ඔකාසෙන පරිච්ඡින්නත්තාති අත්තනො ඨිතොකාසෙන පරිච්ඡින්නත්තා. තථා උග්ගහකොසල්ලස්ස සම්පාදිතත්තා පරිච්ඡින්නාකාරෙනෙව තානි උපතිට්ඨන්ති, තස්මා න තත්ථ වඩ්ඪනාති අධිප්පායො. සචෙ පන කොචි වඩ්ඪෙය්ය, න තෙන කොචි ගුණොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආනිසංසාභාවා චා’’ති. ‘‘තෙසු පනා’’තිආදිනා තමෙව ආනිසංසාභාවං විවරති. යස්මා වඩ්ඪිතෙසු කුණපරාසියෙව වඩ්ඪති, අවඩ්ඪිතෙපි කාමරාගවික්ඛම්භනා හොතියෙව, තස්මා ආනිසංසාභාවො. විභූතාති විපුලාරම්මණතාය සුපාකටා, වඩ්ඪිතනිමිත්තතාය අප්පමාණාරම්මණභාවෙන පරිබ්යත්තාති අත්ථො.

කෙවලන්ති සකලං අනවසෙසං. ‘‘පථවිං ඉම’’න්ති වචනං උපට්ඨානාකාරෙන වුත්තං, න නිමිත්තස්ස වඩ්ඪනෙනාති අධිප්පායො. ලාභිත්තාති සාතිසයං ලාභිතාය, උක්කංසගතවසිභාවතොති අත්ථො. ථෙරො හි පරමාය වසිපත්තියා අස්සමණ්ඩලෙ අස්සං සාරෙන්තො විය යත්ථ තත්ථ නිසින්නොපි ඨිතොපි තං ඣානං සමාපජ්ජතෙව. තෙනස්ස සමන්තතො නිමිත්තං වඩ්ඪිතං විය උපට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සබ්බදිසාසූ’’තිආදි.

වුත්තාති ධම්මසඞ්ගහෙ වුත්තා. මහන්තෙති විපුලෙ. නින්නථලාදිවසෙන හි එකදෙසෙ අට්ඨත්වා සමන්තතො ගහණවසෙන සකලසරීරෙ නිමිත්තං ගණ්හන්තස්ස තං මහන්තං හොති. මහන්තෙ වා සරීරෙ. අප්පකෙති සරීරස්ස එකදෙසෙ නිමිත්තං ගණ්හාතීති යොජනා. අප්පකෙ වා ඛුද්දකෙ දාරකසරීරෙ. එතන්ති අසුභනිමිත්තං. ආදීනවන්ති ‘‘අසුභරාසි එව වඩ්ඪති, න ච කොචි ආනිසංසො’’ති වුත්තං ආදීනවං.

සෙසානිපි න වඩ්ඪෙතබ්බානීති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං උපපත්තිතො විවරිතුං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං. පිචුපිණ්ඩාදිවසෙන උපට්ඨහන්තම්පි නිමිත්තං වාතසඞ්ඝාතසන්නිස්සයන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘වාතරාසියෙව වඩ්ඪතී’’ති. ඔකාසෙන පරිච්ඡින්නන්ති නාසිකග්ගමුඛනිමිත්තාදිඔකාසෙන සපරිච්ඡෙදං. වායොකසිණවඩ්ඪනෙ විය න එත්ථ කොචි ගුණො, කෙවලං වාතවඩ්ඪනමෙවාති ආහ ‘‘සාදීනවත්තා’’ති. තෙසන්ති බ්රහ්මවිහාරානං. නිමිත්තන්ති ආරම්මණං. න ච තෙන අත්ථො අත්ථීති තෙන සත්තරාසිවඩ්ඪනෙන පථවීකසිණාදිවඩ්ඪනෙ විය කිඤ්චි පයොජනං නත්ථි. පරිග්ගහවසෙනාති අපරිග්ගහිතස්ස භාවනාවිසයස්ස පරිග්ගහවසෙන, න නිමිත්තවඩ්ඪනවසෙන. තෙනාහ ‘‘එකාවාසද්විආවාසාදිනා’’තිආදි. එත්ථාති බ්රහ්මවිහාරභාවනායං. යදයන්ති යං පටිභාගනිමිත්තං අයං යොගී. සීමාසම්භෙදෙනෙව හෙත්ථ උපචාරජ්ඣානුප්පත්ති, න නිමිත්තුප්පත්තියා. යදි එවං කථං පරිත්තාදිආරම්මණතා ඣානස්සාති ආහ ‘‘පරිත්තඅප්පමාණාරම්මණතාපෙත්ථ පරිග්ගහවසෙනා’’ති, කතිපයෙ සත්තෙ පරිග්ගහෙත්වා පවත්තා මෙත්තාදයො පරිත්තාරම්මණා, බහුකෙ අප්පමාණාරම්මණාති අත්ථො. ආකාසං කසිණුග්ඝාටිමත්තා න වඩ්ඪෙතබ්බන්ති යොජනා. වක්ඛති වා යං තෙන සම්බන්ධිතබ්බං. පරිකප්පජමෙව ආරම්මණං වඩ්ඪෙතුං සක්කා, න ඉතරන්ති ආහ ‘‘න හි සක්කා සභාවධම්මංවඩ්ඪෙතු’’න්ති . ආරුප්පානං පරිත්තඅප්පමාණාරම්මණතා පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ, විපුලකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ ච පවත්තියා වෙදිතබ්බා. සෙසානි බුද්ධානුස්සතිආදීනි දස කම්මට්ඨානානි. අනිමිත්තත්තාති පටිභාගනිමිත්තාභාවා.

පටිභාගනිමිත්තාරම්මණානීති පටිභාගනිමිත්තභූතානි ආරම්මණානි. සෙසානි අට්ඨාරස. සෙසානි ඡාති චත්තාරො බ්රහ්මවිහාරා, ආකාසානඤ්චායතනං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉමානි සෙසානි ඡ. විස්සන්දමානපුබ්බතාය විපුබ්බකං. පග්ඝරමානලොහිතතාය ලොහිතකං. කිමීනං පචලනෙන පුළුවකං, චලිතාරම්මණං වුත්තං. වාතපානවිවරාදීහි අන්තොපවිට්ඨස්ස සූරියාලොකාදිකස්ස චලනාකාරො පඤ්ඤායතීති ඔභාසමණ්ඩලාරම්මණම්පි චලිතාරම්මණං වුත්තං. පුබ්බභාගෙති පටිභාගනිමිත්තප්පවත්තියා පුබ්බභාගෙ. සන්නිසින්නමෙවාති සන්තං නිච්චලමෙව.

දෙවෙසූති කාමාවචරදෙවෙසු, තත්ථ අසුභානං පටිකූලස්ස ච ආහාරස්ස අභාවතො. අස්සාසපස්සාසානං බ්රහ්මලොකෙ අභාවතො ‘‘ආනාපානස්සති චා’’ති වුත්තං.

දිට්ඨෙනාති දිට්ඨෙන වත්ථුනා කාරණභූතෙන. ගහෙතබ්බානීති උග්ගහෙතබ්බානි, උප්පාදෙතබ්බඋග්ගහනිමිත්තානීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පුබ්බභාගෙ’’තිආදි. තස්සාති කායගතාසතියා. උච්ඡුසස්සාදීනං පත්තෙසු පචලමානවණ්ණග්ගහණමුඛෙන වා තස්ස ගහෙතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘වායොකසිණං දිට්ඨඵුට්ඨෙනා’’ති. න ආදිකම්මිකෙන ගහෙතබ්බානීති ආදිකම්මිකෙන න ගහෙතබ්බානි, භාවනාරම්භවසෙන න පට්ඨපෙතබ්බානි, හෙට්ඨිමෙ තයො බ්රහ්මවිහාරෙ, කසිණෙසු රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානඤ්ච අනධිගන්ත්වා සම්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා.

ඉමෙසු පන කම්මට්ඨානෙසූති එත්ථ කම්මට්ඨානග්ගහණෙන යථාරහං ආරම්මණානං, ඣානානඤ්ච ගහණං වෙදිතබ්බං. සුඛවිහාරස්සාති දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස.

‘‘එකාදස කම්මට්ඨානානි අනුකූලානී’’ති උජුවිපච්චනීකවසෙන චෙතං වුත්තං. එවං සෙසෙසුපි. වක්ඛති හි ‘‘සබ්බඤ්චෙත’’න්තිආදි. අනුකූලානි රාගවික්ඛම්භනස්ස උපායභාවතො. අට්ඨ අනුකූලානීති යොජනා. එවං සෙසෙසු. එකන්ති ඉදං අනුස්සතිඅපෙක්ඛං අනුස්සතීසු එකන්ති, න මොහචරිතවිතක්කචරිතාපෙක්ඛං තෙසං අඤ්ඤස්සාපි අනුකූලස්ස අලබ්භනතො . ‘‘සද්ධාචරිතස්සපුරිමා ඡ අනුස්සතියො’’ති ඉදං අතිසප්පායවසෙන වුත්තං. ඉමස්සෙව උජුවිපච්චනීකං ඉමස්ස අතිසප්පායන්ති ගහෙතබ්බස්ස විසෙසස්ස අභාවතො සබ්බචරිතානං අනුකූලානි. පරිත්තන්ති සරාවමත්තං, අප්පමාණන්ති තතො අධිකපමාණං. පරිත්තං වා සුප්පසරාවමත්තං, අප්පමාණං අධිකපමාණං ඛලමණ්ඩලාදිකසිණභාවෙන පරිග්ගහිතං.

චත්තාරො ධම්මාති චත්තාරො මනසිකරණීයා ධම්මා. උත්තරීති සීලසම්පදා, කල්යාණමිත්තතා, සප්පායධම්මස්සවනං, වීරියං; පඤ්ඤාති ඉමෙසු පඤ්චසු ධම්මෙසු පතිට්ඨානතො උපරි. අසුභාති අසුභභාවනා එකාදසසු අසුභකම්මට්ඨානෙසු භාවනානුයොගා. මෙත්තාති අනොධිසො, ඔධිසො වා පවත්තා මෙත්තාභාවනා. ආනාපානස්සතීති සොළසවත්ථුකා ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා. විතක්කුපච්ඡෙදායාති මිච්ඡාවිතක්කානං උපච්ඡින්දනත්ථාය. අනිච්චසඤ්ඤාති ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති (අ. නි. 3.137; ධ. ප. 277; මහානි. 27) එවං පවත්තා අනිච්චානුපස්සනා. අස්මිමානසමුග්ඝාතායාති ‘‘අස්මී’’ති උප්පජ්ජනකස්ස නවවිධස්සාපි මානස්ස සමුච්ඡින්දනාය. එත්ථ හි එකස්සෙව චත්තාරො ධම්මා භාවෙතබ්බා වුත්තා, න එකස්ස චතුචරියතාය. තෙන විඤ්ඤායති ‘‘සබ්බානිපි කම්මට්ඨානානි සබ්බාකුසලවික්ඛම්භනානි සබ්බකුසලපරිබ්රූහනානී’’ති.

එකස්සෙව සත්ත කම්මට්ඨානානි වුත්තානි, න චායස්මා රාහුලො සබ්බචරිතොති අධිප්පායො. වචනමත්තෙති ‘‘අසුකකම්මට්ඨානං අසුකචරිතස්ස අනුකූල’’න්ති එවං වුත්තවචනමත්තෙ. අධිප්පායොති තථාවචනස්ස අධිප්පායො. සො පන ‘‘සබ්බඤ්චෙත’’න්තිආදිනා විභාවිතො එව.

48. ‘‘පියො ගරූ’’තිආදිනා (අ. නි. 7.37) වුත්තප්පකාරං කල්යාණමිත්තං. ‘‘අත්තනො පත්තචීවරං සයමෙව ගහෙත්වා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන උපසඞ්කමිත්වා. සොමනස්සමෙව උප්පජ්ජති ‘‘එවං බහුපරිස්සයොයං අත්තභාවො ඨානෙයෙව මයා නිය්යාතිතො’’ති. තෙනාහ ‘‘යථා හී’’තිආදි.

අතජ්ජනීයොති න තජ්ජෙතබ්බො න නිග්ගහෙතබ්බො. ස්වායං අතජ්ජනීයභාවො දොවචස්සතාය වා සියා, ආචරියෙ අනිවිට්ඨපෙමතාය වාති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘දුබ්බචො වා’’තිආදි වුත්තං. යො හි ආචරියෙන තජ්ජියමානො කොපඤ්ච දොසඤ්ච අපච්චයඤ්ච පාතුකරොති, යො වා ‘‘කිමස්ස සන්තිකෙ වාසෙනා’’ති පක්කමති, අයං දුවිධොපි අතජ්ජනීයො. ධම්මෙනාති ඔවාදානුසාසනිධම්මෙන. ගූළ්හං ගන්ථන්ති කම්මට්ඨානගන්ථං, සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදිසහිතං ගම්භීරං සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තඤ්ච.

තුම්හාකමත්ථායාති වුත්තෙති ‘‘සතපොරිසෙ පපාතෙ පතනෙන තුම්හාකං කොචි අත්ථො හොතී’’ති කෙනචි වුත්තෙ. ඝංසෙන්තොති ‘‘මනුස්සකක්කෙන තුම්හාකං කොචි අත්ථො’’ති වුත්තෙ ඝංසෙන්තො නිරවසෙසං අත්තභාවං ඛෙපෙතුං උස්සහෙය්යං. ‘‘මම අස්සාසපස්සාසනිරුන්ධනෙන තුම්හාකං කොචි රොගවූපසමාදිකො අත්ථො අත්ථී’’ති කෙනචි වුත්තෙ. තීහිපි භික්ඛූහි ආචරියෙ භත්තිපවෙදනමුඛෙන වීරියාරම්භො එව පවෙදිතො.

49. අඤ්ඤත්ථ පවත්තිත්වාපි චිත්තං ආගම්ම යත්ථ සෙති, සො තස්ස ආසයො ‘‘මිගාසයො’’ විය, ආසයො එව අජ්ඣාසයො. සො දුවිධො විපන්නො, සම්පන්නොති. තත්ථ විපන්නො සස්සතාදිමිච්ඡාභිනිවෙසනිස්සිතො. සම්පන්නො දුවිධො වට්ටනිස්සිතො, විවට්ටනිස්සිතොති. තෙසු විවට්ටනිස්සිතො අජ්ඣාසයො ‘‘සම්පන්නජ්ඣාසයෙනා’’ති ඉධාධිප්පෙතො. ඉදානි නං විභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘අලොභාදීනං වසෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඡහාකාරෙහීති අලුබ්භනාදීහි ඡහි ආකාරෙහි. සම්පන්නජ්ඣාසයෙනාති පුබ්බභාගියානං සීලසම්පදාදීනං සාධනවසෙන, ලොකුත්තරානං උපනිස්සයභාවෙන ච සම්පන්නො අජ්ඣාසයො එතස්සාති සම්පන්නජ්ඣාසයො, තෙන. අලොභාදයො හි අනෙකදොසවිධමනතො, අනෙකගුණාවහතො ච සත්තානං බහුකාරා විසෙසතො යොගිනො. තථා හි අලොභාදයො මච්ඡෙරමලාදීනං පටිපක්ඛභාවෙන පවත්තන්ති. වුත්තං හෙතං (ධ. ස. අට්ඨ. 1 මූලරාසීවණ්ණනා) –

‘‘අලොභො මච්ඡෙරමලස්ස පටිපක්ඛො, අදොසො දුස්සීල්යමලස්ස, අමොහො කුසලෙසු ධම්මෙසු අභාවනාය. අලොභො චෙත්ථ දානහෙතු, අදොසො සීලහෙතු, අමොහො භාවනාහෙතු. තෙසු ච අලොභෙන අනධිකං ගණ්හාති ලුද්ධස්ස අධිකග්ගහණතො, අදොසෙන අනූනං දුට්ඨස්ස ඌනග්ගහණතො, අමොහෙන අවිපරීතං මූළ්හස්ස විපරීතග්ගහණතො.

‘‘අලොභෙන චෙත්ථ විජ්ජමානං දොසං දොසතො ධාරෙන්තො දොසෙ පවත්තති, ලුද්ධො හි දොසං පටිච්ඡාදෙති. අදොසෙන විජ්ජමානං ගුණං ගුණතො ධාරෙන්තො ගුණෙ පවත්තති, දුට්ඨො හි ගුණං මක්ඛෙති. අමොහෙන යාථාවසභාවං යාථාවසභාවතො ධාරෙන්තො යාථාවසභාවෙ පවත්තති , මූළ්හො හි තච්ඡං ‘අතච්ඡ’න්ති, අතච්ඡඤ්ච ‘තච්ඡ’න්ති ගණ්හාති. අලොභෙන ච පියවිප්පයොගදුක්ඛං න හොති ලුද්ධස්ස පියසබ්භාවතො, පියවිප්පයොගාසහනතො ච, අදොසෙන අප්පියසම්පයොගදුක්ඛං න හොති දුට්ඨස්ස අප්පියසබ්භාවතො, අප්පියසම්පයොගාසහනතො ච, අමොහෙන ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛං න හොති, අමූළ්හස්ස හි ‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’ති එවමාදිපච්චවෙක්ඛණසබ්භාවතො.

‘‘අලොභෙන චෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං න හොති අලොභස්ස තණ්හාපටිපක්ඛතො, තණ්හාමූලකත්තා ච ජාතිදුක්ඛස්ස, අදොසෙන ජරාදුක්ඛං න හොති තික්ඛදොසස්ස ඛිප්පං ජරාසම්භවතො, අමොහෙන මරණදුක්ඛං න හොති, සම්මොහමරණඤ්හි දුක්ඛං, න ච තං අමූළ්හස්ස හොති. අලොභෙන ච ගහට්ඨානං, අමොහෙන පබ්බජිතානං, අදොසෙන පන සබ්බෙසම්පි සුඛසංවාසතා හොති.

‘‘විසෙසතො චෙත්ථ අලොභෙන පෙත්තිවිසයෙ උපපත්ති න හොති, යෙභුය්යෙන හි සත්තා තණ්හාය පෙත්තිවිසයං උපපජ්ජන්ති, තණ්හාය ච පටිපක්ඛො අලොභො. අදොසෙන නිරයෙ උපපත්ති න හොති, දොසෙන හි චණ්ඩජාතිතාය දොසසදිසං නිරයං උපපජ්ජන්ති, දොසස්ස ච පටිපක්ඛො අදොසො. අමොහෙන තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්ති න හොති, මොහෙන හි නිච්චසම්මූළ්හං තිරච්ඡානයොනිං උපපජ්ජන්ති, මොහපටිපක්ඛො ච අමොහො. එතෙසු ච අලොභො රාගවසෙන උපගමනස්ස අභාවකරො, අදොසො දොසවසෙන අපගමනස්ස, අමොහො මොහවසෙන අමජ්ඣත්තභාවස්ස.

‘‘තීහිපි චෙතෙහි යථාපටිපාටියා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤාති ඉමා තිස්සො, අසුභසඤ්ඤා අප්පමාණසඤ්ඤා ධාතුසඤ්ඤාති ඉමා ච තිස්සො සඤ්ඤායො හොන්ති. අලොභෙන පන කාමසුඛල්ලිකානුයොගඅන්තස්ස, අදොසෙන අත්තකිලමථානුයොගඅන්තස්ස පරිවජ්ජනං හොති, අමොහෙන මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං. තථා අලොභෙන අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස පභෙදනං හොති, අදොසෙන බ්යාපාදකායගන්ථස්ස, අමොහෙන සෙසගන්ථද්වයස්ස. පුරිමානි ච ද්වෙ සතිපට්ඨානානි පුරිමානං ද්වින්නං ආනුභාවෙන, පච්ඡිමානි පච්ඡිමස්සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්ඣන්ති.

‘‘අලොභො චෙත්ථ ආරොග්යස්ස පච්චයො හොති, අලුද්ධො හි ලොභනීයම්පි අසප්පායං න සෙවති, තෙන අරොගො හොති. අදොසො යොබ්බනස්ස, අදුට්ඨො හි වලිතපලිතාවහෙන දොසග්ගිනා අඩය්හමානො දීඝරත්තං යුවා හොති. අමොහො දීඝායුකතාය, අමූළ්හො හි හිතාහිතං ඤත්වා අහිතං පරිවජ්ජෙන්තො, හිතඤ්ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති.

‘‘අලොභො චෙත්ථ භොගසම්පත්තියා පච්චයො චාගෙන භොගපටිලාභතො, අදොසො මිත්තසම්පත්තියා මෙත්තාය මිත්තානං පටිලාභතො, අපරිහානතො ච, අමොහො අත්තසම්පත්තියා, අමූළ්හො හි අත්තනො හිතමෙව කරොන්තො අත්තානං සම්පාදෙති. අලොභො ච දිබ්බවිහාරස්ස පච්චයො හොති, අදොසො බ්රහ්මවිහාරස්ස, අමොහො අරියවිහාරස්ස.

‘‘අලොභෙන චෙත්ථ සකපක්ඛෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බුතො හොති තෙසං විනාසෙන අභිසඞ්ගහෙතුකස්ස දුක්ඛස්ස අභාවා, අදොසෙන පරපක්ඛෙසු, අදුට්ඨස්ස හි වෙරීසුපි වෙරිසඤ්ඤාය අභාවතො, අමොහෙන උදාසීනපක්ඛෙසු අමූළ්හස්ස සබ්බාභිසඞ්ගතාය අභාවතො.

‘‘අලොභෙන ච අනිච්චදස්සනං හොති, ලුද්ධො හි උපභොගාසාය අනිච්චෙපි සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො න පස්සති. අදොසෙන දුක්ඛදස්සනං, අදොසජ්ඣාසයො හි පරිච්චත්තආඝාතවත්ථුපරිග්ගහො සඞ්ඛාරෙයෙව දුක්ඛතො පස්සති. අමොහෙන අනත්තදස්සනං, අමූළ්හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්ධපඤ්චකං අපරිණායකතො බුජ්ඣති. යථා ච එතෙහි අනිච්චදස්සනාදීනි, එවං එතෙපි අනිච්චදස්සනාදීහි හොන්ති. අනිච්චදස්සනෙන හි අලොභො හොති, දුක්ඛදස්සනෙන අදොසො, අනත්තදස්සනෙන අමොහො. කො හි නාම ‘අනිච්චමිද’න්ති සම්මා ඤත්වා තස්සත්ථාය පිහං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඛාරෙ වා ‘දුක්ඛ’න්ති ජානන්තො අපරම්පි අච්චන්තතිඛිණං කොධදුක්ඛං උප්පාදෙය්ය, අත්තසුඤ්ඤතඤ්ච බුජ්ඣිත්වා පුන සම්මොහං ආපජ්ජෙය්යා’’ති.

තෙන වුත්තං ‘‘පුබ්බභාගියානං සීලසම්පදාදීනං සාධනවසෙන ලොකුත්තරානං, උපනිස්සයභාවෙන ච සම්පන්නො අජ්ඣාසයො එතස්සාති සම්පන්නජ්ඣාසයො’’ති. තෙනාහ ‘‘එවං තිස්සන්නං බොධීනං අඤ්ඤතරං පාපුණාතී’’ති.

ඉදානි තෙ අජ්ඣාසයෙ පාළියාව විභාවෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඡාති ගණනපරිච්ඡෙදො. අජ්ඣාසයාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. උභයං පන එකජ්ඣං කත්වා ඡබ්බිධා අජ්ඣාසයාති අත්ථො. බොධිසත්තාති බුජ්ඣනකසත්තා, බොධියා වා නියතභාවෙන සත්තා ලග්ගා, අධිමුත්තා තන්නින්නා තප්පොණාති අත්ථො. බොධිපරිපාකාය සංවත්තන්තීති යථාභිනීහාරං අත්තනා පත්තබ්බබොධියා පරිපාචනාය භවන්ති. අලොභජ්ඣාසයාති අලුබ්භනාකාරෙන පවත්තඅජ්ඣාසයා, ආදිතො ‘‘කථං නු ඛො මයං සබ්බත්ථ, සබ්බදා ච අලුද්ධා එව හෙස්සාමා’’ති, මජ්ඣෙ ච අලුබ්භනවසෙනෙව, පච්ඡා ච තස්සෙව රොචනවසෙන පවත්තඅජ්ඣාසයා. ලොභෙ දොසදස්සාවිනොති ලුබ්භනලක්ඛණෙ ලොභෙ සබ්බප්පකාරෙන ආදීනවදස්සාවිනො. ඉදං තස්ස අජ්ඣාසයස්ස එකදෙසතො බ්රූහනාකාරදස්සනං. ලොභෙ හි ආදීනවං, අලොභෙ ච ආනිසංසං පස්සන්තස්ස අලොභජ්ඣාසයො පරිවඩ්ඪති, ස්වායං තත්ථ ආදීනවානිසංසදස්සනවිධි විභාවිතොයෙව. සෙසපදෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – නෙක්ඛම්මන්ති ඉධ පබ්බජ්ජා. පවිවෙකො තදඞ්ගවිවෙකො, වික්ඛම්භනවිවෙකො, කායවිවෙකො, චිත්තවිවෙකො ච. නිස්සරණං නිබ්බානං. සබ්බභවගතීසූති සබ්බෙසු භවෙසු, සබ්බාසු ච ගතීසු. තදධිමුත්තතායාති යදත්ථං භාවනානුයොගො, යදත්ථා ච පබ්බජ්ජා, තදධිමුත්තෙන. තෙනෙවාහ ‘‘සමාධාධිමුත්තෙනා’’තිආදි.

50. ‘‘කිං චරිතොසී’’ති පුච්ඡිතො සචෙ ‘‘න ජානාමී’’ති වදෙය්ය, ‘‘කෙ වා තෙ ධම්මා බහුලං සමුදාචරන්තී’’ති පුච්ඡිතබ්බො. කිං වාති කිං අසුභං වා අනුස්සතිට්ඨානං වා අඤ්ඤං වා. කිං තෙ මනසි කරොතො ඵාසු හොතීති චිත්තස්ස එකග්ගභාවෙන සුඛං හොති. චිත්තං නමතීති පකතියාව අභිරතිවසෙන නමති. එවමාදීහීති ආදි-සද්දෙන ඉරියාපථාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙපි හි න සබ්බස්ස එකංසතො බ්යභිචාරිනො එව. තථා හි සමුදාචාරො පුච්ඡිතබ්බො වුත්තො. ‘‘අසුකඤ්ච අසුකඤ්ච මනසිකාරවිධිං කතිපයදිවසං අනුයුඤ්ජාහී’’ති ච වත්තබ්බො.

‘‘පකතියා උග්ගහිතකම්මට්ඨානස්සා’’ති ඉදං යං කම්මට්ඨානං ගහෙතුකාමො, තත්ථ සජ්ඣායවසෙන වා මනසිකාරවසෙන වා කතපරිචයං සන්ධාය වුත්තං. එකං ද්වෙ නිසජ්ජානීති එකං වා ද්වෙ වා උණ්හාසනානි. සජ්ඣායං කාරෙත්වා අත්තනො සම්මුඛාව අධීයාපෙත්වා දාතබ්බං, සො චෙ අඤ්ඤත්ථ ගන්තුකාමොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘සන්තිකෙ වසන්තස්සා’’ති. ආගතාගතක්ඛණෙ කථෙතබ්බං, පවත්තිං සුත්වාති අධිප්පායො.

පථවීකසිණන්ති පථවීකසිණකම්මට්ඨානං. කතස්සාති කතස්ස කසිණස්ස. තං තං ආකාරන්ති ආචරියෙන කම්මට්ඨානෙ වුච්චමානෙ පදපදත්ථාධිප්පායඔපම්මාදිකං අත්තනො ඤාණස්ස පච්චුපට්ඨිතං තං තං ආකාරං, යං යං නිමිත්තන්ති වුත්තං. උපනිබන්ධිත්වාති උපනෙත්වා නිබද්ධං විය කත්වා, හදයෙ ඨපෙත්වා අපමුස්සන්තං කත්වාති අත්ථො. එවං සුට්ඨු උපට්ඨිතස්සතිතාය නිමිත්තං ගහෙත්වා තත්ථ සම්පජානකාරිතාය සක්කච්චං සුණන්තෙන. තන්ති තං යථාවුත්තං සුග්ගහිතං නිස්සාය. ඉතරස්සාති තථා අගණ්හන්තස්ස. සබ්බාකාරෙනාති කස්සචිපි පකාරස්ස තත්ථ අසෙසිතත්තා වුත්තං.

කම්මට්ඨානග්ගහණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති තතියපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.