📜

4. පථවීකසිණනිද්දෙසවණ්ණනා

51. ඵාසු ¶ ¶ හොතීති ආවාසසප්පායාදිලාභෙන මනසිකාරඵාසුතා භාවනානුකූලතා හොති. පරිසොධෙන්තෙනාති තෙසං තෙසං ගණ්ඨිට්ඨානානං ඡින්දනවසෙන විසොධෙන්තෙන. අකිලමන්තොයෙවාති අකිලන්තකායො එව. සති හි කායකිලමථෙ සියා කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස අන්තරායොති අධිප්පායො. ගණ්ඨිට්ඨානන්ති අත්ථතො, අධිප්පායතො ච දුබ්බිනිවෙධතාය ගණ්ඨිභූතං ඨානං. ඡින්දිත්වාති යාථාවතො අත්ථස්ස, අධිප්පායස්ස ච විභාවනෙන ඡින්දිත්වා, විභූතං සුපාකටං කත්වාති අධිප්පායො. සුවිසුද්ධන්ති සුට්ඨු විසුද්ධං, නිගුම්බං නිජ්ජටන්ති අත්ථො.

අනනුරූපවිහාරවණ්ණනා

52. අඤ්ඤතරෙනාති අඤ්ඤතරෙනාපි, පගෙව අනෙකෙහීති අධිප්පායො. මහන්තභාවො මහත්තං. තථා සෙසෙසු. සොණ්ඩවා සොණ්ඩී. තථා පණ්ණන්තිආදීසු. බොධිඅඞ්ගණාදීසු කාතබ්බං ඉධ ‘‘වත්ත’’න්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘පානීයඝටං වා රිත්ත’’න්ති. නිට්ඨිතායාති පවිට්ඨපවිට්ඨානං දානෙන පරික්ඛීණාය. ජිණ්ණවිහාරෙපි යත්ර භික්ඛූ එවං වදන්ති ‘‘ආයස්මා, යථාසුඛං සමණධම්මං කරොතු, මයං පටිජග්ගිස්සාමා’’ති. එවරූපෙ විහාතබ්බන්ති අයම්පි නයො ලබ්භති, වුත්තනයත්තා පන න වුත්තො.

මහාපථවිහාරෙති මහාපථසමීපෙ විහාරෙ. භාජනදාරුදොණිකාදීනීති රජනභාජනානි, රජනත්ථාය දාරු, දාරුමයදොණිකා, රජනපචනට්ඨානං, ධොවනඵලකන්ති එවමාදීනි. සාකහාරිකාති සාකහාරිනියො ඉත්ථියො. විසභාගසද්දො කාමගුණූපසංහිතො ගීතසද්දොති වදන්ති, කෙවලොපි ඉත්ථිසද්දො විසභාගසද්දො එව. තත්රාති පුප්ඵවන්තෙ විහාරෙ. තාදිසොයෙවාති ‘‘තත්ථස්ස කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා’’තිආදිනා යාදිසො පණ්ණවන්තෙ විහාරෙ උපද්දවො වුත්තො, තාදිසොයෙව. ‘‘පුප්ඵහාරිකායො පුප්ඵං ඔචිනන්තියො’’ති පන වත්තබ්බං. අයමිධ විසෙසො.

පත්ථනීයෙති ¶ තත්ථ වසන්තෙසු සම්භාවනාවසෙන උපසඞ්කමනාදිනා පත්ථෙතබ්බෙ. තෙනාහ ‘‘ලෙණසම්මතෙ’’ති. දක්ඛිණාගිරීති මගධවිසයෙ දක්ඛිණාගිරීති වදන්ති.

විසභාගාරම්මණානි ¶ ඉට්ඨානි, අනිට්ඨානි ච. අනිට්ඨානං හි දස්සනත්ථං ‘‘ඝටෙහි නිඝංසන්තියො’’තිආදි වුත්තං. දබ්බූපකරණයොග්ගා රුක්ඛා දබ්බූපකරණරුක්ඛා.

යො පන විහාරො. ඛලන්ති ධඤ්ඤකරණට්ඨානං. ගාවො රුන්ධන්ති ‘‘සස්සං ඛාදිංසූ’’ති. උදකවාරන්ති කෙදාරෙසු සස්සානං දාතබ්බඋදකවාරං. අයම්පීති මහාසඞ්ඝභොගොපි විහාරො. වාරියමානා කම්මට්ඨානිකෙන භික්ඛුනා.

සමුද්දසාමුද්දිකනදීනිස්සිතං උදකපට්ටනං. මහානගරානං ආයද්වාරභූතං අටවිමුඛාදිනිස්සිතං ථලපට්ටනං. අප්පසන්නා හොන්ති. තෙනස්ස තත්ථ ඵාසුවිහාරො න හොතීති අධිප්පායො. මඤ්ඤමානා රාජමනුස්සා.

සමොසරණෙනාති ඉතො චිතො සඤ්චරණෙන. පපාතෙති පපාතසීසෙ ඨත්වා ගායි ‘‘ගීතසද්දෙන ඉධාගතං පපාතෙ පාතෙත්වා ඛාදිස්සාමී’’ති. වෙගෙන ගහෙත්වාති වෙගෙනාගන්ත්වා ‘‘කුහිං යාසී’’ති ඛන්ධෙ ගහෙත්වා.

යත්ථාති යස්මිං විහාරෙ, විහාරසාමන්තා වා න සක්කා හොති කල්යාණමිත්තං ලද්ධුං, තත්ථ විහාරෙ සො අලාභො මහාදොසොති යොජනා.

පන්ථනින්ති පන්ථෙ නීතො පවත්තිතොති පන්ථනී, මග්ගනිස්සිතො විහාරො. තං පන්ථනිං. සොණ්ඩින්ති සොණ්ඩිසහිතො විහාරො සොණ්ඩී, තං සොණ්ඩිං. තථා පණ්ණන්තිආදීසු. නගරනිස්සිතං නගරන්ති වුත්තං උත්තරපදලොපෙන යථා ‘‘භීමසෙනො භීමො’’ති. දාරුනාති දාරුනිස්සිතෙන සහ. විසභාගෙනාති යො විසභාගෙහි වුසීයති, විසභාගානං වා නිවාසො, සො විහාරො විසභාගො. තෙන විසභාගෙන සද්ධිං. පච්චන්තනිස්සිතඤ්ච සීමානිස්සිතඤ්ච අසප්පායඤ්ච පච්චන්තසීමාසප්පායං. යත්ථ මිත්තො න ලබ්භති, තම්පීති සබ්බත්ථ ඨාන-සද්දාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. ඉති විඤ්ඤායාති ‘‘භාවනාය අනනුරූපානී’’ති එවං විජානිත්වා.

අනුරූපවිහාරවණ්ණනා

53. අයං ¶ අනුරූපො නාමාති අයං විහාරො භාවනාය අනුරූපො නාම. නාතිදූරන්ති ගොචරට්ඨානතො අඩ්ඪගාවුතතො ඔරභාගතාය න ¶ අතිදූරං. නාච්චාසන්නන්ති පච්ඡිමෙන පමාණෙන ගොචරට්ඨානතො පඤ්චධනුසතිකතාය න අතිආසන්නං. තාය ච පන නාතිදූරනාච්චාසන්නතාය, ගොචරට්ඨානං පරිස්සයාදිරහිතමග්ගතාය ච ගමනස්ස ච ආගමනස්ස ච යුත්තරූපත්තා ගමනාගමනසම්පන්නං. දිවසභාගෙ මහාජනසංකිණ්ණතාභාවෙන දිවා අප්පාකිණ්ණං. අභාවත්ථො හි අයං අප්ප-සද්දො ‘‘අප්පිච්ඡො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.336) විය. රත්තියං ජනාලාපසද්දාභාවෙන රත්තිං අප්පසද්දං. සබ්බදාපි ජනසන්නිපාතනිග්ඝොසාභාවෙන අප්පනිග්ඝොසං. අප්පකසිරෙනාති අකසිරෙන සුඛෙනෙව. සීලාදිගුණානං ථිරභාවප්පත්තියා ථෙරා. සුත්තගෙය්යාදි බහු සුතං එතෙසන්ති බහුස්සුතා. වාචුග්ගතකරණෙන, සම්මදෙව ගරූනං සන්තිකෙ ආගමිතභාවෙන ච ආගතො පරියත්තිධම්මසඞ්ඛාතො ආගමො එතෙසන්ති ආගතාගමා. සුත්තාභිධම්මසඞ්ඛාතස්ස ධම්මස්ස ධාරණෙන ධම්මධරා. විනයස්ස ධාරණෙන විනයධරා. තෙසංයෙව ධම්මවිනයානං මාතිකාය ධාරණෙන මාතිකාධරා. තත්ථ තත්ථ ධම්මපරිපුච්ඡාය පරිපුච්ඡති. අත්ථපරිපුච්ඡාය පරිපඤ්හති වීමංසති විචාරෙති. ඉදං, භන්තෙ, කථං ඉමස්ස කො අත්ථොති පරිපුච්ඡනපරිපඤ්හාකාරදස්සනං. අවිවටඤ්චෙව පාළියා අත්ථං පදෙසන්තරපාළිදස්සනෙන ආගමතො විවරන්ති. අනුත්තානීකතඤ්ච යුත්තිවිභාවනෙන උත්තානීකරොන්ති. කඞ්ඛට්ඨානියෙසු ධම්මෙසු සංසයුප්පත්තියා හෙතුතාය ගණ්ඨිට්ඨානභූතෙසු පාළිපදෙසෙසු යාථාවතො විනිච්ඡයදානෙන කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්ති. එත්ථ ච ‘‘නාතිදූරං, නාච්චාසන්නං, ගමනාගමනසම්පන්න’’න්ති එකං අඞ්ගං, ‘‘දිවා අප්පාකිණ්ණං, රත්තිං අප්පසද්දං අප්පනිග්ඝොස’’න්ති එකං, ‘‘අප්පඩංසමකසවාතාතපසරීසපසම්ඵස්ස’’න්ති එකං, ‘‘තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ විහරන්තස්ස…පෙ… පරික්ඛාරා’’ති එකං, ‘‘තස්මිං ඛො පන සෙනාසනෙ ථෙරා…පෙ… කඞ්ඛං පටිවිනොදෙන්තී’’ති එකං. එවං පඤ්ච අඞ්ගානි වෙදිතබ්බානි.

ඛුද්දකපලිබොධවණ්ණනා

54. ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදෙ පයොජනං පරතො ආගමිස්සති. අග්ගළඅනුවාතපරිභණ්ඩදානාදිනා දළ්හීකම්මං වා. තන්තච්ඡෙදාදීසු තුන්නකම්මං වා කාතබ්බං.

භාවනාවිධානවණ්ණනා

55. සබ්බකම්මට්ඨානවසෙනාති ¶ ¶ අනුක්කමෙන නිද්දිසියමානස්ස චත්තාලීසවිධස්ස සබ්බස්ස කම්මට්ඨානස්ස වසෙන. පිණ්ඩපාතපටික්කන්තෙනාති පිණ්ඩපාතපරිභොගතො පටිනිවත්තෙන, පිණ්ඩපාතභුත්තාවිනා ඔනීතපත්තපාණිනාති අත්ථො. භත්තසම්මදං පටිවිනොදෙත්වාති භොජනනිමිත්තං පරිස්සමං විනොදෙත්වා. ආහාරෙ හි ආසයං පවිට්ඨමත්තෙ තස්ස ආගන්තුකතාය යෙභුය්යෙන සියා සරීරස්ස කොචි පරිස්සමො, තං වූපසමෙත්වා. තස්මිං හි අවූපසන්තෙ සරීරඛෙදෙන චිත්තං එකග්ගතං න ලභෙය්යාති. පවිවිත්තෙති ජනවිවිත්තෙ. සුඛනිසින්නෙනාති පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධාය නිසජ්ජාය සුඛනිසින්නෙන. වුත්තඤ්හෙතන්ති යං ‘‘කතාය වා’’තිආදිනා පථවියා නිමිත්තග්ගහණං ඉධ වුච්චති, වුත්තං හෙතං පොරාණට්ඨකථායං.

ඉදානි තං අට්ඨකථාපාළිං දස්සෙන්තො ‘‘පථවීකසිණං උග්ගණ්හන්තො’’තිආදිමාහ. තත්ථායං සඞ්ඛෙපත්ථො – පථවීකසිණං උග්ගණ්හන්තොති උග්ගහනිමිත්තභාවෙන පථවීකසිණං ගණ්හන්තො ආදියන්තො, උග්ගහනිමිත්තභූතං පථවීකසිණං උප්පාදෙන්තොති අත්ථො. උප්පාදනඤ්චෙත්ථ තථානිමිත්තස්ස උපට්ඨාපනං දට්ඨබ්බං. පථවියන්ති වක්ඛමානවිසෙසෙ පථවීමණ්ඩලෙ. නිමිත්තං ගණ්හාතීති තත්ථ චක්ඛුනා ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං විය භාවනාඤාණෙන වක්ඛමානවිසෙසං පථවීනිමිත්තං ගණ්හාති. ‘‘පථවිය’’න්ති වත්වාපි මණ්ඩලාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. කතෙති වක්ඛමානවිධිනා අභිසඞ්ඛතෙති අත්ථො. වා-සද්දො අනියමත්ථො. අකතෙති පාකතිකෙ ඛලමණ්ඩලාදිකෙ පථවීමණ්ඩලෙ. සාන්තකෙති සඅන්තකෙ එව, සපරිච්ඡෙදෙ එවාති අත්ථො. සාවධාරණඤ්හෙතං වචනං. තථා හි තෙන නිවත්තිතං දස්සෙතුං ‘‘නො අනන්තකෙ’’ති වුත්තං. සකොටියෙතිආදීනිපි තස්සෙව වෙවචනානි. සුප්පමත්තෙ වාතිආදීසු සුප්පසරාවානි සමප්පමාණානි ඉච්ඡිතානි. කෙචි පන වදන්ති ‘‘සරාවමත්තං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලං හොති, සුප්පමත්තං තතො අධිකප්පමාණන්ති. කිත්තිමං කසිණමණ්ඩලං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙන සරාවමත්තං, උපරිමපරිච්ඡෙදෙන සුප්පමත්තං, න තතො අධො, උද්ධං වාති පරිත්තප්පමාණභෙදසඞ්ගණ්හනත්ථං ‘සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා’ති වුත්ත’’න්ති. යථාඋපට්ඨිතෙ ආරම්මණෙ එකඞ්ගුලමත්තම්පි වඩ්ඪිතං අප්පමාණමෙවාති වුත්තොවායමත්ථො. කෙචි පන ‘‘ඡත්තමත්තම්පි කසිණමණ්ඩලං කාතබ්බ’’න්ති වදන්ති.

සො ¶ තං නිමිත්තං සුග්ගහිතං කරොතීති සො යොගාවචරො තං පථවීමණ්ඩලං සුග්ගහිතං නිමිත්තං ¶ කරොති. යදා චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙත්වා තත්ථ නිමිත්තං ගහෙත්වා නිම්මීලෙත්වා ආවජ්ජෙන්තස්ස උම්මීලෙත්වා ඔලොකිතක්ඛණෙ විය උපට්ඨාති, තදා සුග්ගහිතං කරොති නාම. අථෙත්ථ සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා අබහිගතෙන මානසෙන පුනප්පුනං සල්ලක්ඛෙන්තො සූපධාරිතං උපධාරෙති නාම. එවං උපධාරිතං පන නං පුනප්පුනං ආවජ්ජෙන්තො මනසි කරොන්තො තමෙවාරබ්භ ආසෙවනං භාවනං බහුලං පවත්තෙන්තො සුවවත්ථිතං වවත්ථපෙති නාම. තස්මිං ආරම්මණෙති එවං සුග්ගහිතකරණාදිනා සම්මදෙව උපට්ඨිතෙ තස්මිං පථවීකසිණසඤ්ඤිතෙ ආරම්මණෙ. චිත්තං උපනිබන්ධතීති අත්තනො චිත්තං උපචාරජ්ඣානං උපනෙත්වා නිබන්ධති අඤ්ඤාරම්මණතො විනිවත්තං කරොති. අද්ධා ඉමායාතිආදි ආනිසංසදස්සාවිතාදස්සනං.

ඉදානි යථාදස්සිතස්ස අට්ඨකථාපාඨස්ස අත්ථප්පකාසනෙන සද්ධිං භාවනාවිධිං විභාවෙතුකාමො අකතෙ තාව නිමිත්තග්ගහණං දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථ යෙන අතීතභවෙපී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං අට්ඨකථාපාඨෙ. චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානීති චතුක්කපඤ්චකනයවසෙන වදති. පුඤ්ඤවතොති භාවනාමයපුඤ්ඤවතො. උපනිස්සයසම්පන්නස්සාති තාදිසෙනෙව උපනිස්සයෙන සමන්නාගතස්ස. ඛලමණ්ඩලෙති මණ්ඩලාකාරෙ ධඤ්ඤකරණට්ඨානෙ. තංඨානප්පමාණමෙවාති ඔලොකිතට්ඨානප්පමාණමෙව.

අවිරාධෙත්වාති අවිරජ්ඣිත්වා වුත්තවිධිනා එව. නීලපීතලොහිතඔදාතසම්භෙදවසෙනාති නීලාදිවණ්ණාහි මත්තිකාහි පච්චෙකං, එකජ්ඣඤ්ච සංසග්ගවසෙන. ගඞ්ගාවහෙති ගඞ්ගාසොතෙ. සීහළදීපෙ කිර රාවණගඞ්ගා නාම නදී, තස්සා සොතෙන ඡින්නතටට්ඨානෙ මත්තිකා අරුණවණ්ණා. තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ගඞ්ගාවහෙ මත්තිකාසදිසාය අරුණවණ්ණායා’’ති. අරුණවණ්ණාය අරුණනිභාය, අරුණප්පභාවණ්ණායාති අත්ථො.

එවං කසිණදොසෙ දස්සෙත්වා ඉදානි කසිණකරණාදිකෙ සෙසාකාරෙ දස්සෙතුං ‘‘තඤ්ච ඛො’’තිආදි වුත්තං. සංහාරිමන්ති සංහරිතබ්බං ගහෙත්වා චරණයොග්ගං. තත්රට්ඨකන්ති යත්ර කතං, තත්ථෙව තිට්ඨනකං. වුත්තප්පමාණන්ති ¶ ‘‘සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා’’ති වුත්තප්පමාණං. වට්ටන්ති මණ්ඩලසණ්ඨානං. පරිකම්මකාලෙති නිමිත්තුග්ගහණාය භාවනාකාලෙ. එතදෙවාති යං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලවිත්ථාරං, එතදෙව පමාණං සන්ධාය ‘‘සුප්පමත්තං වා සරාවමත්තං වා’’ති වුත්තං. සුප්පං හි නාතිමහන්තං, සරාවඤ්ච මහන්තං චාටිපිධානප්පහොනකන්ති සමප්පමාණං හොති.

56. තස්මාති ¶ පරිච්ඡෙදත්ථාය වුත්තත්තා. එවං වුත්තපමාණං පරිච්ඡෙදන්ති යථාවුත්තප්පමාණං විදත්ථිචතුරඞ්ගුලවිත්ථාරං පරිච්ඡෙදං කත්වා, එවං වුත්තප්පමාණං වා කසිණමණ්ඩලං විසභාගවණ්ණෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා. රුක්ඛපාණිකාති කුචන්දනාදිරුක්ඛපාණිකා අරුණවණ්ණස්ස විසභාගවණ්ණං සමුට්ඨපෙති. තස්මා තං අග්ගහෙත්වාති වුත්තං. පකතිරුක්ඛපාණිකා පන පාසාණපාණිකාගතිකාව. නින්නුන්නතට්ඨානාභාවෙන භෙරීතලසදිසං කත්වා. තතො දූරතරෙතිආදි යථාවුත්තතො පදෙසතො, පීඨතො ච අඤ්ඤස්මිං ආදීනවදස්සනං. කසිණදොසාති හත්ථපාණිපදාදයො ඉධ කසිණදොසා.

වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අඩ්ඪතෙය්යහත්ථන්තරෙ පදෙසෙ, විදත්ථිචතුරඞ්ගුලපාදකෙ පීඨෙ’’ති ච වුත්තවිධිනාව. කාමෙසු ආදීනවන්ති ‘‘කාමා නාමෙතෙ අට්ඨිකඞ්කලූපමා නිරස්සාදට්ඨෙන, තිණුක්කූපමා අනුදහනට්ඨෙන, අඞ්ගාරකාසූපමා මහාභිතාපට්ඨෙන, සුපිනකූපමා ඉත්තරපච්චුපට්ඨානට්ඨෙන, යාචිතකූපමා තාවකාලිකට්ඨෙන, රුක්ඛඵලූපමා සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනට්ඨෙන, අසිසූනූපමා අධිකුට්ටනට්ඨෙන, සත්තිසූලූපමා විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන, සප්පසිරූපමා සපටිභයට්ඨෙනා’’තිආදිනා (පාචි. අට්ඨ. 417; ම. නි. අට්ඨ. 1.234) ‘‘අප්පස්සාදා කාමා බහුදුක්ඛා බහුපායාසා’’තිආදිනා (පාචි. 417; ම. නි. 1.234; 2.42) ‘‘කාමසුඛඤ්ච නාමෙතං බහුපරිස්සයං, සාසඞ්කං, සභයං, සංකිලිට්ඨං, මීළ්හපරිභොගසදිසං, හීනං, ගම්මං, පොථුජ්ජනිකං, අනරියං, අනත්ථසංහිත’’න්තිආදිනා ච අනෙකාකාරවොකාරං වත්ථුකාමකිලෙසකාමෙසු ආදීනවං දොසං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කාමනිස්සරණෙති කාමානං නිස්සරණභූතෙ, තෙහි වා නිස්සටෙ. අග්ගමග්ගස්ස පාදකභාවෙන සබ්බදුක්ඛසමතික්කමස්ස උපායභූතෙ. නෙක්ඛම්මෙති ඣානෙ. ජාතාභිලාසෙන සඤ්ජාතච්ඡන්දෙන. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත භගවා අවිපරීතධම්මදෙසනත්තා, ස්වාක්ඛාතො ¶ ධම්මො එකන්තනිය්යානිකත්තා, සුප්පටිපන්නො සඞ්ඝො යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජනතො’’ති එවං බුද්ධධම්මසඞ්ඝගුණානුස්සරණෙන රතනත්තයවිසයං පීතිපාමොජ්ජං ජනයිත්වා. නෙක්ඛම්මං පටිපජ්ජති එතායාති නෙක්ඛම්මපටිපදා, සඋපචාරස්ස ඣානස්ස, විපස්සනාය, මග්ගස්ස, නිබ්බානස්ස ච අධිගමකාරණන්ති අත්ථො. පුබ්බෙ පන පඨමජ්ඣානමෙව නෙක්ඛම්මන්ති වුත්තත්තා වුත්තාවසෙසා සබ්බෙපි නෙක්ඛම්මධම්මා. යථාහ –

‘‘පබ්බජ්ජා පඨමං ඣානං, නිබ්බානං ච විපස්සනා;

සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා, ‘නෙක්ඛම්ම’න්ති පවුච්චරෙ’’ති. (ඉතිවු. අට්ඨ. 109);

පවිවෙකසුඛරසස්සාති ¶ චිත්තවිවෙකාදිවිවෙකජස්ස සුඛරසස්ස. එවමෙතෙහි පඤ්චහි පදෙහි ‘‘ආනිසංසදස්සාවී’’තිආදීනං පදානං අත්ථො දස්සිතොති දට්ඨබ්බං. සමෙන ආකාරෙනාති අතිඋම්මීලනඅතිමන්දාලොචනානි වජ්ජෙත්වා නාතිඋම්මීලනනාතිමන්දාලොචනසඞ්ඛාතෙන සමෙන ආලොචනාකාරෙන. නිමිත්තං ගණ්හන්තෙනාති පථවීකසිණෙ චක්ඛුනා ගහිතනිමිත්තං මනසා ගණ්හන්තෙන. භාවෙතබ්බන්ති තථාපවත්තං නිමිත්තග්ගහණං වඩ්ඪෙතබ්බං ආසෙවිතබ්බං බහුලීකාතබ්බං.

චක්ඛු කිලමති අතිසුඛුමං, අතිභාසුරඤ්ච රූපගතං උපනිජ්ඣායතො විය. අතිවිභූතං හොති අත්තනො සභාවාවිභාවතො. තථා ච වණ්ණතො වා ලක්ඛණතො වා උපතිට්ඨෙය්ය. තෙන වුත්තං ‘‘තෙනස්ස නිමිත්තං නුප්පජ්ජතී’’ති. අවිභූතං හොති ගජනිම්මීලනෙන පෙක්ඛන්තස්ස රූපගතං විය. චිත්තඤ්ච ලීනං හොති දස්සනෙ මන්දබ්යාපාරතාය කොසජ්ජපාතතො. තෙනාහ ‘‘එවම්පි නිමිත්තං නුප්පජ්ජතී’’ති. ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තදස්සිනා වියාති යථා ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තදස්සී පුරිසො න තත්ථ අතිගාළ්හං උම්මීලති, නාපි අතිමන්දං, න ආදාසතලස්ස වණ්ණං පච්චවෙක්ඛති, නාපි ලක්ඛණං මනසි කරොති. අථ ඛො සමෙන ආකාරෙන ඔලොකෙන්තො අත්තනො මුඛනිමිත්තමෙව පස්සති, එවමෙව අයම්පි පථවීකසිණං සමෙන ආකාරෙන ඔලොකෙන්තො නිමිත්තග්ගහණප්පසුතොයෙව හොති, තෙන වුත්තං ‘‘සමෙන ආකාරෙනා’’තිආදි. න වණ්ණො පච්චවෙක්ඛිතබ්බොති යො තත්ථ පථවීකසිණෙ අරුණවණ්ණො, සො න චින්තෙතබ්බො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පන ගහණං න සක්කා නිවාරෙතුං. තෙනෙවෙත්ථ ‘‘න ඔලොකෙතබ්බො’’ති ¶ අවත්වා පච්චවෙක්ඛණග්ගහණං කතං. න ලක්ඛණං මනසි කාතබ්බන්ති යං තත්ථ පථවීධාතුයා ථද්ධලක්ඛණං, තං න මනසි කාතබ්බං.

දිස්වා ගහෙතබ්බත්තා ‘‘වණ්ණං අමුඤ්චිත්වා’’ති වත්වාපි වණ්ණවසෙනෙත්ථ ආභොගො න කාතබ්බො, සො පන වණ්ණො නිස්සයගතිකො කාතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නිස්සයසවණ්ණං කත්වා’’ති. නිස්සයෙන සමානාකාරසන්නිස්සිතො සො වණ්ණො තාය පථවියා සමානගතිකං කත්වා, වණ්ණෙන සහෙව ‘‘පථවී’’ති මනසි කාතබ්බන්ති අත්ථො. උස්සදවසෙන පණ්ණත්තිධම්මෙති පථවීධාතුයා උස්සන්නභාවෙන සත්තිතො අධිකභාවෙන සසම්භාරපථවියං ‘‘පථවී’’ති යො ලොකවොහාරො, තස්මිං පණ්ණත්තිධම්මෙ චිත්තං පට්ඨපෙත්වා ‘‘පථවී, පථවී’’ති මනසි කාතබ්බං. යදි ලොකවොහාරෙන පණ්ණත්තිමත්තෙ චිත්තං ඨපෙතබ්බං, නාමන්තරවසෙනපි පථවී මනසි කාතබ්බා භවෙය්යාති, හොතු, කො දොසොති දස්සෙන්තො ‘‘මහී මෙදිනී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යමිච්ඡතීති යං නාමං වත්තුං ඉච්ඡති, තං වත්තබ්බං. තඤ්ච ඛො යදස්ස සඤ්ඤානුකූලං ¶ හොති යං නාමං අස්ස යොගිනො පුබ්බෙ තත්ථ ගහිතසඤ්ඤාවසෙන අනුකූලං පචුරතාය, පගුණතාය වා ආගච්ඡති, තං වත්තබ්බං. වත්තබ්බන්ති ච පඨමසමන්නාහාරෙ කස්සචි වචීභෙදොපි හොතීති කත්වා වුත්තං, ආචරියෙන වා වත්තබ්බතං සන්ධාය. කිං වා බහුනා, පාකටභාවොයෙවෙත්ථ පමාණන්ති දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. කාලෙන උම්මීලෙත්වා කාලෙන නිම්මීලෙත්වාති කිඤ්චි කාලං චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා නිමිත්තග්ගහණවසෙන පථවීමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා පුන කිඤ්චි කාලං චක්ඛුං නිම්මීලෙත්වා ආවජ්ජිතබ්බං. යෙනාකාරෙන ඔලොකෙත්වා ගහිතං, තෙනාකාරෙන පුන තං සමන්නාහරිතබ්බං.

57. ආපාථමාගච්ඡතීති මනොද්වාරිකජවනානං ගොචරභාවං උපගච්ඡති. තස්ස උග්ගහනිමිත්තස්ස. න තස්මිං ඨානෙ නිසීදිතබ්බං. කස්මා? යදි උග්ගහනිමිත්තෙ ජාතෙපි පථවීමණ්ඩලං ඔලොකෙත්වා භාවෙති, පටිභාගනිමිත්තුප්පත්ති න සියා. සමීපට්ඨෙන ච න ඔලොකෙතුං න සක්කා. තෙන වුත්තං ‘‘අත්තනො වසනට්ඨානං පවිසිත්වා’’තිආදි. නිස්සද්දභාවාය එකපටලිකූපාහනාගහණං, පරිස්සයවිනොදනත්ථං කත්තරදණ්ඩග්ගහණං. සචෙ නස්සති, අථානෙන භාවෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. වක්ඛමානෙසු අසප්පායෙසු කෙනචිදෙව අසප්පායෙන කාරණභූතෙන. නිමිත්තං ආදායාති යථාජාතං උග්ගහනිමිත්තං ගහෙත්වා. සමන්නාහරිතබ්බන්ති ආවජ්ජිතබ්බං නිමිත්තන්ති අධිප්පායො, සම්මා වා අනු ¶ අනු ආහරිතබ්බං කම්මට්ඨානන්ති අත්ථො. තක්කාහතං විතක්කාහතන්ති තක්කනතො, සවිසෙසං තක්කනතො ච ‘‘තක්කො, විතක්කො’’ති ච එවං ලද්ධනාමෙන භාවනාචිත්තසම්පයුත්තෙන සම්මාසඞ්කප්පෙන ආහනනපරියාහනනකිච්චෙන අපරාපරං වත්තමානෙන කම්මට්ඨානං ආහතං, පරියාහතඤ්ච කාතබ්බං, බලප්පත්තවිතක්කො මනසිකාරො බහුලං පවත්තෙතබ්බොති අත්ථො. එවං කරොන්තස්සාති එවං කම්මට්ඨානං තක්කාහතං විතක්කාහතං කරොන්තස්ස. යථා භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහති, එවං අනුයුඤ්ජන්තස්ස. අනුක්කමෙනාති භාවනානුක්කමෙන. යදා සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි සුවිසදානි තික්ඛානි පවත්තන්ති, තදා අස්සද්ධියාදීනං දූරීභාවෙන සාතිසයථාමප්පත්තෙහි සත්තහි බලෙහි ලද්ධූපත්ථම්භානි විතක්කාදීනි කාමාවචරානෙව ඣානඞ්ගානි බහූනි හුත්වා පාතුභවන්ති. තතො එව තෙසං උජුවිපච්චනීකභූතා කාමච්ඡන්දාදයො සද්ධිං තදෙකට්ඨෙහි පාපධම්මෙහි විදූරී භවන්ති, පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තියා සද්ධිං තං ආරබ්භ උපචාරජ්ඣානං උප්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘නීවරණානි වික්ඛම්භන්තී’’තිආදි. තත්ථ සන්නිසීදන්තීති සම්මදෙව සීදන්ති, උපසමන්තීති අත්ථො.

ඉමස්සාති පටිභාගනිමිත්තස්ස. අඞ්ගුලිපදපාණිපදාදිකො කසිණදොසො. ආදාසමණ්ඩලූපමාදීහි ¶ උග්ගහනිමිත්තතො පටිභාගනිමිත්තස්ස සුපරිසුද්ධතං, සණ්හසුඛුමතඤ්ච දස්සෙති. තඤ්ච ඛො පටිභාගනිමිත්තං නෙව වණ්ණවන්තං න සණ්ඨානවන්තං අපරමත්ථසභාවත්තා. ඊදිසන්ති වණ්ණසණ්ඨානවන්තං. තිලක්ඛණබ්භාහතන්ති උප්පාදාදිලක්ඛණත්තයානුපවිට්ඨං, අනිච්චතාදිලක්ඛණත්තයඞ්කිතං වා. යදි න පනෙතං තාදිසං වණ්ණාදිවන්තං, කථං ඣානස්ස ආරම්මණභාවොති ආහ ‘‘කෙවලඤ්හී’’තිආදි. සඤ්ඤජන්ති භාවනාසඤ්ඤාජනිතං, භාවනාසඤ්ඤාය සඤ්ජාතමත්තං. න හි අසභාවස්ස කුතොචි සමුට්ඨානං අත්ථි. තෙනාහ ‘‘උපට්ඨානාකාරමත්ත’’න්ති.

58. වික්ඛම්භිතානෙව සන්නිසින්නාව, න පන තදත්ථං උස්සාහො කාතබ්බොති අධිප්පායො. ‘‘උපචාරසමාධිනා’’ති වුත්තෙ ඉතරොපි සමාධි අත්ථීති අත්ථතො ආපන්නන්ති තම්පි දස්සෙතුං ‘‘දුවිධො හි සමාධී’’තිආදි ආරද්ධං. ද්වීහාකාරෙහීති ඣානධම්මානං පටිපක්ඛදූරීභාවො, ථිරභාවප්පත්ති චාති ඉමෙහි ද්වීහි කාරණෙහි. ඉදානි තානි කාරණානි අවත්ථාමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘උපචාරභූමියං වා’’තිආදි වුත්තං. උපචාරභූමියන්ති උපචාරාවත්ථායං. යදිපි තදා ඣානඞ්ගානි පටුතරානි මහග්ගතභාවප්පත්තානි න උප්පජ්ජන්ති, තෙසං ¶ පන පටිපක්ඛධම්මානං වික්ඛම්භනෙන චිත්තං සමාධියති. තෙනාහ ‘‘නීවරණප්පහානෙන චිත්තං සමාහිතං හොතී’’ති. පටිලාභභූමියන්ති ඣානස්ස අධිගමාවත්ථායං. තදා හි අප්පනාපත්තානං ඣානධම්මානං උප්පත්තියා චිත්තං සමාධියති. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගපාතුභාවෙනා’’ති. චිත්තං සමාහිතං හොතීති සම්බන්ධො.

න ථාමජාතානීති න ජාතථාමානි, න භාවනාබලං පත්තානීති අත්ථො. චිත්තන්ති ඣානචිත්තං. කෙවලම්පි රත්තිං කෙවලම්පි දිවසං තිට්ඨතීති සමාපත්තිවෙලං සන්ධායාහ. උපචාරභූමියං නිමිත්තවඩ්ඪනං යුත්තන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘නිමිත්තං වඩ්ඪෙත්වා’’ති. ලද්ධපරිහානීති ලද්ධඋපචාරජ්ඣානපරිහානි. නිමිත්තෙ අවිනස්සන්තෙ තදාරම්මණඣානම්පි අපරිහීනමෙව හොති, නිමිත්තෙ පන ආරක්ඛාභාවෙන විනට්ඨෙ ලද්ධං ලද්ධං ඣානම්පි විනස්සති තදායත්තවුත්තිතො. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛම්හී’’තිආදි.

සත්තසප්පායවණ්ණනා

59. ‘‘ථාවරඤ්ච හොතී’’ති වත්වා යථා ථාවරං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සති උපට්ඨාති, චිත්තං සමාධියතී’’ති වුත්තං. යථාලද්ධඤ්හි නිමිත්තං තත්ථ සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා එකග්ගතං වින්දන්තස්ස ¶ ථිරං නාම හොති, සුරක්ඛිතඤ්ච. සති-ග්ගහණෙන චෙත්ථ සම්පජඤ්ඤං, සමාධිග්ගහණෙන වීරියඤ්ච සඞ්ගහිතං හොති නානන්තරියභාවතො. තත්ථාති තෙසු ආවාසෙසු. තීණි තීණීති එකෙකස්මිං ආවාසෙ අවුත්ථඅවුත්ථට්ඨානෙ වසනනියාමෙන තයො තයො දිවසෙ වසිත්වා.

උත්තරෙන වා දක්ඛිණෙන වාති වුත්තං ගමනාගමනෙ සූරියාභිමුඛභාවනිවාරණත්ථන්ති. සහස්සධනුප්පමාණං දියඩ්ඪකොසං.

ද්වත්තිංස තිරච්ඡානකථාති රාජකථාදිකෙ (දී. නි. 1.17; ම. නි. 2.223; සං. නි. 5.1080; අ. නි. 10.69; පාචි. 508) සන්ධායාහ. තා හි පාළියං සරූපතො අනාගතාපි අරඤ්ඤපබ්බතනදීදීපකථා ඉති-සද්දෙන සඞ්ගහෙත්වා සග්ගමොක්ඛානං තිරච්ඡානභාවතො ‘‘ද්වත්තිංස තිරච්ඡානකථා’’ති වුත්තා. දසකථාවත්ථුනිස්සිතන්ති ‘‘අප්පිච්ඡතා, සන්තුට්ඨි, පවිවෙකො, අසංසග්ගො, වීරියාරම්භො, සීල, සමාධි, පඤ්ඤා, විමුත්ති, විමුත්තිඤාණදස්සන’’න්ති ඉමානි අප්පිච්ඡකථාදීනං වත්ථූනි, තන්නිස්සිතං භස්සං සප්පායං.

අතිරච්ඡානකථිකොති ¶ නතිරච්ඡානකථිකො, තිරච්ඡානකථා විධුරං ධම්මිකං කම්මට්ඨානපටිසංයුත්තමෙව කථං කථෙතීති අධිප්පායො. සීලාදිගුණසම්පන්නොති සීලසමාධිආදිගුණසම්පන්නො. යො හි සමාධිකම්මට්ඨානිකො, සමාධිකම්මට්ඨානස්ස වා පාරං පත්තො, සො ඉමස්ස යොගිනො සප්පායො. තෙනාහ ‘‘යං නිස්සායා’’තිආදි. කායදළ්හීබහුලොති කායස්ස සන්තප්පනපොසනප්පසුතො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරතී’’ති (දී. නි. 3.320; ම. නි. 1.186; අ. නි. 5.206).

භොජනං යෙභුය්යෙන මධුරම්බිලරසවසෙන සත්තානං උපයොගං ගච්ඡති දධිආදීසු තථා දස්සනතො. කටුකාදිරසා පන කෙවලං අභිසඞ්ඛාරකා එවාති ආහ ‘‘කස්සචි මධුරං, කස්සචි අම්බිලං සප්පායං හොතී’’ති.

යස්මිං ඉරියාපථෙ ආධාරභූතෙ, වත්තමානෙ වා, යස්මිං වා ඉරියාපථෙ පවත්තමානස්ස. නිමිත්තාසෙවනබහුලස්සාති නිමිත්තෙ ආසෙවනාබහුලස්ස පටිභාගනිමිත්තෙ විසයභූතෙ භාවනාමනසිකාරං ¶ බහුලං ආසෙවන්තස්ස, නිමිත්තස්ස වා ගොචරාසෙවනවසෙන ආසෙවනාබහුලස්ස. යෙන හි භාවෙන්තස්ස භාවනාසෙවනා, තෙන ගොචරාසෙවනාපි ඉච්ඡිතබ්බාති.

දසවිධඅප්පනාකොසල්ලවණ්ණනා

60. න හොති අප්පනා. යෙන විධිනා අප්පනායං කුසලො හොති, සො දසවිධො විධි අප්පනාකොසල්ලං, තන්නිබ්බත්තං වා ඤාණං. වත්ථුවිසදකිරියතොති වත්ථූනං විසදභාවකරණතො අප්පනාකොසල්ලං ඉච්ඡිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි.

61. චිත්තචෙතසිකානං හි පවත්තිට්ඨානභාවතො සරීරං, තප්පටිබද්ධානි චීවරාදීනි ච ඉධ ‘‘වත්ථූනී’’ති අධිප්පෙතානි. තානි යථා චිත්තස්ස සුඛාවහානි හොන්ති, තථා කරණං තෙසං විසදභාවකරණං. තෙන වුත්තං ‘‘අජ්ඣත්තිකබාහිරාන’’න්තිආදි. සරීරං වාති වා-සද්දො අට්ඨානප්පයුත්තො, සරීරං සෙදමලග්ගහිතං වා අඤ්ඤෙන වා අවස්සුතකිච්චෙන විබාධිතන්ති අධිප්පායො. සෙනාසනං වාති වා-සද්දෙන පත්තාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නනු චායං නයො ¶ ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදෙන සඞ්ගහිතො, පුන කස්මා වුත්තොති? සච්චං සඞ්ගහිතො, සො ච ඛො භාවනාය ආරම්භකාලෙ. ඉධ පන ආරද්ධකම්මට්ඨානස්ස උපචාරජ්ඣානෙ ඨත්වා අප්පනාපරිවාසං වසන්තස්ස කාලන්තරෙ ජාතෙ තථාපටිපත්ති අප්පනාකොසල්ලාය වුත්තා. අවිසදෙ සති, විසයභූතෙ වා. කථං භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස තානි විසයො? අන්තරන්තරා පවත්තනකචිත්තුප්පාදවසෙනෙවං වුත්තං. තෙ හි චිත්තුප්පාදා චිත්තෙකග්ගතාය අපරිසුද්ධභාවාය සංවත්තන්ති. චිත්තචෙතසිකෙසු නිස්සයාදිපච්චයභූතෙසු. ඤාණම්පීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනෙ. තෙන ‘‘න කෙවලං තං වත්ථුයෙව, අථ ඛො තස්මිං අපරිසුද්ධෙ ඤාණම්පි අපරිසුද්ධං හොතී’’ති දස්සිතං. තංසම්පයුත්තානං පන අපරිසුද්ධතා අවුත්තසිද්ධා, ඤාණස්ස ච විසුං ගහණං අප්පනාය බහුකාරත්තා. තථා හි ඣානං ‘‘දන්ධාභිඤ්ඤං, ඛිප්පාභිඤ්ඤ’’න්ති ඤාණමුඛෙන නිද්දිට්ඨං. නිස්සයනිස්සයොපි නිස්සයොත්වෙව වුච්චතීති ආහ ‘‘දීපකපල්ලිකවට්ටිතෙලානි නිස්සායා’’ති. ඤාණෙ අවිසදෙ විපස්සනාභාවනා විය සමාධිභාවනාපි පරිදුබ්බලා හොතීති දස්සෙතුං ‘‘අපරිසුද්ධෙන ඤාණෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කම්මට්ඨානන්ති සමථකම්මට්ඨානං ආහ. වුඩ්ඪිං අඞ්ගපාතුභාවෙන, විරූළ්හිං ගුණභාවෙන, වෙපුල්ලං සබ්බසො වසිභාවප්පත්තියා වෙදිතබ්බං. විසදෙ පනාති සුක්කපක්ඛො, තස්ස වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

62. සමභාවකරණන්ති ¶ කිච්චතො අනූනාධිකභාවකරණං. යථාපච්චයං සද්ධෙය්යවත්ථුස්මිං අධිමොක්ඛකිච්චස්ස පටුතරභාවෙන, පඤ්ඤාය අවිසදතාය, වීරියාදීනං ච සිථිලතාදිනා සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති. තෙනාහ ‘‘ඉතරානි මන්දානී’’ති. තතොති තස්මා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවතො, ඉතරෙසඤ්ච මන්දත්තා. කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා සම්පයුත්තධම්මානං පග්ගණ්හනං අනුබලප්පදානං පග්ගහො, පග්ගහොව කිච්චං, පග්ගහකිච්චං කාතුං න සක්කොතීති සම්බන්ධිතබ්බං. ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා උපට්ඨානං, වික්ඛෙපපටිපක්ඛො. යෙන වා සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො අවික්ඛෙපො. රූපගතං විය චක්ඛුනා යෙන යාථාවතො විසයසභාවං පස්සති, තං දස්සනකිච්චං කාතුං න සක්කොති බලවතා සද්ධින්ද්රියෙන අභිභූතත්තා. සහජාතධම්මෙසු හි ඉන්දට්ඨං කාරෙන්තානං සහපවත්තමානානං ධම්මානං එකරසතාවසෙනෙව අත්ථසිද්ධි, න අඤ්ඤථා. තස්මාති වුත්තමෙවත්ථං කාරණභාවෙන පච්චාමසති ¶ . තන්ති සද්ධින්ද්රියං. ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙනාති යස්ස සද්ධෙය්යවත්ථුනො උළාරතාදිගුණෙ අධිමුච්චනස්ස සාතිසයප්පවත්තියා සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තස්ස පච්චයපච්චයුප්පන්නාදිවිභාගතො යාථාවතො වීමංසනෙන. එවඤ්හි එවංධම්මතානයෙන සභාවරසතො පරිග්ගය්හමානෙ සවිප්ඵාරො අධිමොක්ඛො න හොති, ‘‘අයං ඉමෙසං ධම්මානං සභාවො’’ති පරිජානනවසෙන පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස සාතිසයත්තා. ධුරියධම්මෙසු හි යථා සද්ධාය බලවභාවෙ පඤ්ඤාය මන්දභාවො හොති, එවං පඤ්ඤාය බලවභාවෙ සද්ධාය මන්දභාවො හොතීති. තෙන වුත්තං ‘‘තං ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හාපෙතබ්බ’’න්ති.

තථා අමනසිකාරෙනාති යෙනාකාරෙන භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, තෙනාකාරෙන භාවනාය අනනුයුඤ්ජනතොති වුත්තං හොති. ඉධ දුවිධෙන සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො, අත්තනො වා පච්චයවිසෙසතො කිච්චුත්තරියෙන, වීරියාදීනං වා මන්දකිච්චතාය. තත්ථ පඨමවිකප්පෙ හාපනවිධි දස්සිතො, දුතියවිකප්පෙ පන යථා මනසි කරොතො වීරියාදීනං මන්දකිච්චතාය සද්ධින්ද්රියං බලවං ජාතං, තථා අමනසිකාරෙන වීරියාදීනං පටුකිච්චභාවාවහෙන මනසිකාරෙන සද්ධින්ද්රියං තෙහි සමරසං කරොන්තෙන හාපෙතබ්බං. ඉමිනා නයෙන සෙසින්ද්රියෙසුපි හාපනවිධි වෙදිතබ්බො.

වක්කලිත්ථෙරවත්ථූති සො හි ආයස්මා සද්ධාධිමුත්තතාය කතාධිකාරො සත්ථු රූපකායදස්සනප්පසුතො එව හුත්වා විහරන්තො සත්ථාරා ‘‘කිං තෙ, වක්කලි, ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.87) ඔවදිත්වා ¶ කම්මට්ඨානෙ නියොජිතොපි තං අනනුයුඤ්ජන්තො පණාමිතො අත්තානං විනිපාතෙතුං පපාතට්ඨානං අභිරුහි. අථ නං සත්ථා යථානිසින්නොව ඔභාසං විසජ්ජෙන්තො අත්තානං දස්සෙත්වා –

‘‘පාමොජ්ජබහුලො භික්ඛු, පසන්නො බුද්ධසාසනෙ;

අධිගච්ඡෙ පදං සන්තං, සඞ්ඛාරූපසමං සුඛ’’න්ති. (ධ. ප. 381) –

ගාථං වත්වා ‘‘එහි වක්කලී’’ති ආහ. සො තෙන අමතෙනෙව අභිසිත්තො හට්ඨතුට්ඨො හුත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙසි. සද්ධාය පන බලවභාවතො ¶ විපස්සනාවීථිං න ඔතරි. තං ඤත්වා භගවා ඉන්ද්රියසමතං පටිපාදෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා අදාසි. සො සත්ථාරා දින්නනයෙන විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා මග්ගපටිපාටියා අරහත්තං පාපුණි. තෙන වුත්තං ‘‘වක්කලිත්ථෙරවත්ථු චෙත්ථ නිදස්සන’’න්ති.

ඉතරකිච්චභෙදන්ති උපට්ඨානාදිකිච්චවිසෙසං. පස්සද්ධාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. හාපෙතබ්බන්ති යථා සද්ධින්ද්රියස්ස බලවභාවො ධම්මසභාවපච්චවෙක්ඛණෙන හායති, එවං වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතා පස්සද්ධිආදිභාවනාය හායති, සමාධිපක්ඛියත්තා තස්සා. තථා හි සා සමාධින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛන්තී වීරියාදිභාවනා විය වීරියින්ද්රියස්ස අධිමත්තතං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛන්තී එකංසතො හාපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘පස්සද්ධාදිභාවනාය හාපෙතබ්බ’’න්ති.

සොණත්ථෙරස්ස වත්ථූති (මහාව. 243) සුකුමාරස්ස සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු. සො හි ආයස්මා සත්ථු සන්තිකෙ කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සීතවනෙ විහරන්තො ‘‘මම සරීරං සුඛුමාලං, න ච සක්කා සුඛෙනෙව සුඛං අධිගන්තුං, කායං කිලමෙත්වාපි සමණධම්මො කාතබ්බො’’ති ඨානචඞ්කමමෙව අධිට්ඨාය පධානමනුයුඤ්ජන්තො පාදතලෙසු ඵොටෙසු උට්ඨිතෙසුපි වෙදනං අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා දළ්හං වීරියං කරොන්තො අච්චාරද්ධවීරියතාය විසෙසං නිබ්බත්තෙතුං නාසක්ඛි. සත්ථා තත්ථ ගන්ත්වා වීණොවාදෙන ඔවදිත්වා වීරියසමතායොජනවිධිං දස්සෙන්තො කම්මට්ඨානං සොධෙත්වා ගිජ්ඣකූටං ගතො. ථෙරොපි සත්ථාරා දින්නනයෙන වීරියසමතං යොජෙන්තො විපස්සනං උස්සුක්කාපෙත්වා අරහත්තෙ පතිට්ඨාසි. තෙන වුත්තං ‘‘සොණත්ථෙරස්ස වත්ථු දස්සෙතබ්බ’’න්ති.

සෙසෙසුපීති ¶ සතිසමාධිපඤ්ඤින්ද්රියෙසුපි. එකස්සාති එකෙකස්ස. සාමඤ්ඤනිද්දෙසොවායං දට්ඨබ්බො. එවං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පච්චෙකං අධිමත්තතාය පන හාපනවසෙන සමතං දස්සෙත්වා ඉදානි තත්ථ යෙසං විසෙසතො අසාධාරණතො, සාධාරණතො ච සමතා ඉච්ඡිතබ්බා, තං දස්සෙතුං ‘‘විසෙසතො පනා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථාති එතෙසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු. සමතන්ති සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අනූනානධිකභාවං. තථා සමාධිවීරියානං ¶ . යථා හි සද්ධාපඤ්ඤානං විසුං විසුං ධුරියධම්මභූතානං කිච්චතො අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං විසෙසතො ඉච්ඡිතබ්බමෙව, යතො නෙසං සමධුරතාය අප්පනා සම්පජ්ජතීති, එවං සමාධිවීරියානං කොසජ්ජඋද්ධච්චපක්ඛිකානං සමරසතාය සති අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථම්භනතො සම්පයුත්තධම්මානං අන්තද්වයපාතාභාවෙන සම්මදෙව අප්පනා ඉජ්ඣති.

‘‘බලවසද්ධො හී’’තිආදි නිදස්සනවසෙන වුත්තං. තස්සත්ථො – යො බලවතියා සද්ධාය සමන්නාගතො අවිසදඤාණො, සො මුද්ධප්පසන්නො හොති, න අවෙච්චප්පසන්නො. තථා හි සො අවත්ථුස්මිං පසීදති සෙය්යථාපි තිත්ථියසාවකා. කෙරාටිකපක්ඛන්ති සාඨෙය්යපක්ඛං භජති. සද්ධාහීනාය පඤ්ඤාය අතිධාවන්තො ‘‘දෙය්යවත්ථුපරිච්චාගෙන විනා චිත්තුප්පාදමත්තෙනපි දානමයං පුඤ්ඤං හොතී’’තිආදීනි පරිකප්පෙති හෙතුපටිරූපකෙහි වඤ්චිතො. එවංභූතො පන සුක්ඛතක්කවිලුත්තචිත්තො පණ්ඩිතානං වචනං නාදියති, සඤ්ඤත්තිං න ගච්ඡති. තෙනාහ ‘‘භෙසජ්ජසමුට්ඨිතො විය රොගො අතෙකිච්ඡො හොතී’’ති. යථා චෙත්ථ සද්ධාපඤ්ඤානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරහො න අත්ථාවහො අනත්ථාවහො ච, එවමිධාපි සමාධිවීරියානං අඤ්ඤමඤ්ඤවිරහො න අවික්ඛෙපාවහො වික්ඛෙපාවහො චාති වෙදිතබ්බං. කොසජ්ජං අභිභවති, තෙන අප්පනං න පාපුණාතීති අධිප්පායො. උද්ධච්චං අභිභවතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තදුභයන්ති තං සද්ධාපඤ්ඤාද්වයං, සමාධිවීරියද්වයඤ්ච. සමං කාතබ්බන්ති සමරසං කාතබ්බං.

සමාධිකම්මිකස්සාති සමථකම්මට්ඨානිකස්ස. එවන්ති එවං සන්තෙ, සද්ධාය තෙසං බලවභාවෙ සතීති අත්ථො. සද්දහන්තොති ‘‘පථවී පථවී’’ති මනසිකරණමත්තෙන කථං ඣානුප්පත්තීති අචින්තෙත්වා ‘‘අද්ධා සම්මාසම්බුද්ධෙන වුත්තවිධි ඉජ්ඣිස්සතී’’ති සද්දහන්තො සද්ධං ජනෙන්තො. ඔකප්පෙන්තොති ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය අධිමුච්චනවසෙන ඔකප්පෙන්තො පක්ඛන්දන්තො. එකග්ගතා බලවතී වට්ටති සමාධිපධානත්තා ඣානස්ස. උභින්නන්ති සමාධිපඤ්ඤානං, සමාධිකම්මිකස්ස සමාධිනො අධිමත්තතාපි ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ ‘‘සමතායපී’’ති, සමභාවෙනාපීති අත්ථො. අප්පනාති ඉධාධිප්පෙතඅප්පනා. තථා හි ‘‘හොතියෙවා’’ති සාසඞ්කං වදති ¶ , ලොකුත්තරප්පනා පන තෙසං සමභාවෙනෙව ඉච්ඡිතා. යථාහ – ‘‘සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (පටි. ම. 2.1, 5).

යදි ¶ විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤානං, සමාධිවීරියානඤ්ච සමතා ඉච්ඡිතා, කථං සතීති ආහ ‘‘සති පන සබ්බත්ථ බලවතී වට්ටතී’’ති. සබ්බත්ථාති ලීනුද්ධච්චපක්ඛෙසු පඤ්චසු ඉන්ද්රියෙසු. උද්ධච්චපක්ඛියෙ ගණ්හන්තො ‘‘සද්ධාවීරියපඤ්ඤාන’’න්ති ආහ. අඤ්ඤථාපීති ච ගහෙතබ්බා සියා. තථා හි ‘‘කොසජ්ජපක්ඛෙන සමාධිනා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, න ‘‘පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාහී’’ති. සා සති. සබ්බෙසු රාජකම්මෙසු නියුත්තො සබ්බකම්මිකො. තෙන කාරණෙන සබ්බත්ථ ඉච්ඡිතබ්බත්ථෙන. ආහ අට්ඨකථායං. සබ්බත්ථ නියුත්තා සබ්බත්ථිකා, සබ්බෙන වා ලීනුද්ධච්චපක්ඛියෙන බොජ්ඣඞ්ගග්ගහණෙන අත්ථෙතබ්බා සබ්බත්ථියා, සබ්බත්ථියාව සබ්බත්ථිකා. චිත්තන්ති කුසලචිත්තං. තස්ස හි සති පටිසරණං පරායණං අප්පත්තස්ස පත්තියා අනධිගතස්ස අධිගමාය. තෙනාහ ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’තිආදි.

63. චිත්තෙකග්ගතානිමිත්තස්සාති චිත්තෙකග්ගතාය නිමිත්තස්ස, චිත්තෙකග්ගතාසඞ්ඛාතස්ස ච නිමිත්තස්ස. චිත්තස්ස හි සමාහිතාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා සමථනිමිත්තං රක්ඛන්තොයෙව කසිණනිමිත්තං රක්ඛති. තස්මා පථවීකසිණාදිකස්සාති ආදි-සද්දෙන න කෙවලං පටිභාගනිමිත්තස්සෙව, අථ ඛො සමථනිමිත්තස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං. තන්ති රක්ඛණකොසල්ලං. ඉධ අප්පනාකොසල්ලකථායං ‘‘නිමිත්තකොසල්ල’’න්ති අධිප්පෙතං, කරණභාවනාකොසල්ලානං පගෙව සිද්ධත්තාති අධිප්පායො.

64. අතිසිථිලවීරියතාදීහීති ආදි-සද්දෙන පමොදනසංවෙජනවිපරියායෙ සඞ්ගණ්හාති. ලීනන්ති සඞ්කුචිතං කොසජ්ජපක්ඛපතිතං. චිත්තන්ති භාවනාචිත්තං. ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගාදයො භාවෙතීති එත්ථ ‘‘තයො’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථා පන තෙ භාවෙතබ්බා, තං සයමෙව වක්ඛති.

පරිත්තන්ති අප්පකං. උජ්ජාලෙතුකාමොති පදීපෙතුකාමො. උදකවාතං දදෙය්යාති උදකමිස්සං වාතං උපනෙය්ය. අකාලොති නකාලො, අයුත්තකාලො වා. සතිආදිධම්මසාමග්ගිසඞ්ඛාතාය බොධියා බුජ්ඣති එතායාති කත්වා, තංසමඞ්ගිනො වා බුජ්ඣතීති බොධිනො යොගිනො අඞ්ගන්ති බොජ්ඣඞ්ගො ¶ , පසත්ථො, සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගො සම්බොජ්ඣඞ්ගො ¶ . කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා පස්සද්ධියෙව සම්බොජ්ඣඞ්ගො පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගො, තස්ස පස්සද්ධිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස. සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගාදීසුපි එසෙව නයො. අයං පන විසෙසො – සමාධිස්ස තාව පදත්ථලක්ඛණානි හෙට්ඨා ආගතානෙව. උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා. සා පනායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව ඉධ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වෙදිතබ්බා. දුසමුට්ඨාපයන්ති සමුට්ඨාපෙතුං උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යං. ධම්මානං, ධම්මෙසු වා විචයො ධම්මවිචයො, පඤ්ඤාති අත්ථො. වීරස්ස භාවො, කම්මං වා, විධිනා වා ඊරෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති වීරියං, උස්සාහො. පීණෙති කායං, චිත්තං ච සන්තප්පෙතීති පීති.

යං යං සකං යථාසකං, අත්තනො අත්තනොති අත්ථො. ආහාරවසෙනාති පච්චයවසෙන. භාවනාති උප්පාදනා, වඩ්ඪනා ච. කුසලාකුසලාති කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලා, තප්පටිපක්ඛතො අකුසලා. යෙ අකුසලා, තෙ සාවජ්ජා. යෙ කුසලා, තෙ අනවජ්ජා. අකුසලා හීනා, ඉතරෙ පණීතා. කුසලාපි වා හීනෙහි ඡන්දාදීහි ආරද්ධා හීනා, ඉතරෙ පණීතා. කණ්හාති කාළකා චිත්තස්ස අපභස්සරභාවකරණා, සුක්කාති ඔදාතා චිත්තස්ස පභස්සරභාවකරණා. කණ්හාභිජාතිහෙතුතො වා කණ්හා, සුක්කාභිජාතිහෙතුතො සුක්කා. තෙ එව සප්පටිභාගා. කණ්හා හි උජුවිපච්චනීකතාය සුක්කෙහි සප්පටිභාගා. තථා සුක්කාපි ඉතරෙහි. අථ වා කණ්හා ච සුක්කා ච සප්පටිභාගා ච කණ්හසුක්කසප්පටිභාගා. සුඛා හි වෙදනා දුක්ඛාය වෙදනාය සප්පටිභාගා, දුක්ඛා ච වෙදනා සුඛාය සප්පටිභාගාති. අනුප්පන්නස්සාති අනිබ්බත්තස්ස. උප්පාදායාති උප්පාදනත්ථාය. උප්පන්නස්සාති නිබ්බත්තස්ස. භිය්යොභාවායාති පුනප්පුනභාවාය. වෙපුල්ලායාති විපුලභාවාය. භාවනායාති වඩ්ඪියා. පාරිපූරියාති පරිපූරණත්ථාය.

තත්ථාති ‘‘අත්ථි භික්ඛවෙ’’තිආදිනා දස්සිතපාඨෙ. සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවෙධවසෙනාති එකජ්ඣං කත්වා ගහණෙ අනවජ්ජසුඛවිපාකාදිකස්ස විසුං විසුං පන ඵුසනාදිකස්ස සභාවලක්ඛණස්ස, අනිච්චාදිකස්ස සාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස ච පටිවිජ්ඣනවසෙන. පවත්තමනසිකාරොති කුසලාදීනං තංතංසභාවලක්ඛණාදිකස්ස යාථාවතො අවබුජ්ඣනවසෙන උප්පන්නජවනචිත්තුප්පාදො. සො හි අවිපරීතමනසිකාරතාය ‘‘යොනිසොමනසිකාරො’’ති වුත්තො. තදාභොගතාය ආවජ්ජනාපි තග්ගතිකාව. රුප්පනලක්ඛණාදිකම්පි ¶ ඉධ සාමඤ්ඤලක්ඛණෙනෙව සඞ්ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. කුසලකිරියාය ආදිආරම්භවසෙන පවත්තවීරියං ධිතිසභාවතාය ‘‘ධාතූ’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘ආරම්භධාතූති පඨමවීරියං වුච්චතී’’ති. ලද්ධාසෙවනං වීරියං බලප්පත්තං ¶ හුත්වා පටිපක්ඛං විධමතීති ආහ ‘‘කොසජ්ජතො නික්ඛන්තත්තා තතො බලවතර’’න්ති. අධිමත්තාධිමත්තතරානං පටිපක්ඛධම්මානං විධමනසමත්ථං පටුපටුතරාදිභාවප්පත්තං හොතීති වුත්තං ‘‘පරං පරං ඨානං අක්කමනතො තතොපි බලවතර’’න්ති. තිට්ඨති පවත්තති එත්ථාති ඨානියා, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස ඨානියා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියා. ඨාතබ්බො වා ඨානියො, පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො ඨානියො එතෙසූති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියා, අපරාපරං වත්තමානා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගසම්පයුත්තා ධම්මා. යස්මා පන තෙසු පීතියෙව පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස විසෙසකාරණං, තස්මා වුත්තං ‘‘පීතියා එව එතං නාම’’න්ති. උප්පාදකමනසිකාරොති යථා මනසි කරොතො අනුප්පන්නො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජති, උප්පන්නො ච වඩ්ඪති, තථා පවත්තමනසිකාරො.

පරිපුච්ඡකතාති පරියොගාහෙත්වා පුච්ඡකභාවො. පඤ්චපි හි නිකායෙ උග්ගහෙත්වා ආචරියෙ පරියුපාසිත්වා තස්ස තස්ස අත්ථං පරිපුච්ඡන්තස්ස, තෙ වා සහ අට්ඨකථාය පරියොගාහෙත්වා යං යං තත්ථ ගණ්ඨිට්ඨානං, තං තං ‘‘ඉදං, භන්තෙ, කථං, ඉමස්ස කො අත්ථො’’ති පුච්ඡන්තස්ස ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගො උප්පජ්ජතීති. වත්ථුවිසදකිරියා ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා සඞ්ඛෙපතො, විත්ථාරතො ච පකාසිතා එව. තත්ථ පන සමාධිසංවත්තනියභාවෙන ආගතා, ඉධ පඤ්ඤාසංවත්තනියභාවෙන. යදග්ගෙන හි සමාධිසංවත්තනිකා, තදග්ගෙන පඤ්ඤාසංවත්තනිකා සමාධිස්ස ඤාණපච්චුපට්ඨානතො. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 4.99; 5.1071) වුත්තං. දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා නාම දුප්පඤ්ඤානං මන්දබුද්ධීනං භත්තනික්ඛිත්තකාකමංසනික්ඛිත්තසුනඛසදිසානං මොමූහපුග්ගලානං දූරතො පරිච්චජනා. පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා නාම පඤ්ඤාය කතාධිකාරානං සච්චපටිච්චසමුප්පාදාදීසු කුසලානං අරියානං, විපස්සනාකම්මිකානං වා මහාපඤ්ඤානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනං. ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණාති ගම්භීරඤාණෙහි චරිතබ්බානං ඛන්ධායතනධාතාදීනං, සච්චපච්චයාකාරාදිදීපනානං වා සුඤ්ඤතාපටිසංයුත්තානං සුත්තන්තානං පච්චවෙක්ඛණා. තදධිමුත්තතාති පඤ්ඤාධිමුත්තතා, පඤ්ඤාය නින්නපොණපබ්භාරතාති අත්ථො.

අපායාදීති ¶ ආදි-සද්දෙන ජාතිආදිං අතීතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, අනාගතෙ වට්ටමූලකං දුක්ඛං, පච්චුප්පන්නෙ ආහාරපරියෙට්ඨිමූලකඤ්ච දුක්ඛං සඞ්ගණ්හාති. වීරියායත්තස්ස ලොකියලොකුත්තරවිසෙසස්ස අධිගමො එව ආනිසංසො, තස්ස දස්සනසීලතා වීරියායත්ත…පෙ… දස්සිතා. සපුබ්බභාගො නිබ්බානගාමිමග්ගො ගමනවීථි ගන්තබ්බා පටිපජ්ජිතබ්බා පටිපදාති කත්වා ¶ . දායකානං මහප්ඵලභාවකරණෙන පිණ්ඩාපචායනතාති පච්චයදායකානං අත්තනි කාරස්ස අත්තනො සම්මාපටිපත්තියා මහප්ඵලකාරභාවස්ස කරණෙන පිණ්ඩස්ස භික්ඛාය පටිපූජනා. ඉතරථාති ආමිසපූජාය. කුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනතාති අලසානං භාවනාය නාමමත්තම්පි අජානන්තානං කායදළ්හීබහුලානං යාවදත්ථං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛාදිඅනුයුඤ්ජනකානං තිරච්ඡානකථිකානං පුග්ගලානං දූරතො පරිච්චජනා. ආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතාති ‘‘දිවසං චඞ්කමෙන නිසජ්ජායා’’තිආදිනා (විභ. 519; අ. නි. 3.16) භාවනාරම්භවසෙන ආරද්ධවීරියානං දළ්හපරක්කමානං පුග්ගලානං කාලෙන කාලං උපසඞ්කමනා. සම්මප්පධානපච්චවෙක්ඛණතාති චතුබ්බිධසම්මප්පධානානුභාවස්ස පච්චවෙක්ඛණතා. තදධිමුත්තතාති තස්මිං වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගෙ අධිමුත්ති සබ්බිරියාපථෙසු නින්නපොණපබ්භාරතා. එත්ථ ච ථිනමිද්ධවිනොදනකුසීතපුග්ගලපරිවජ්ජනආරද්ධවීරියපුග්ගලසෙවනතදධිමුත්තතා පටිපක්ඛවිධමනපච්චයූපසංහාරවසෙන, අපායාදිභයපච්චවෙක්ඛණාදයො සමුත්තෙජනවසෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදකා දට්ඨබ්බා.

බුද්ධාදීසු පසාදසිනෙහාභාවෙන ථුසඛරහදයා ලූඛපුග්ගලා, තබ්බිපරියායෙන සිනිද්ධපුග්ගලා වෙදිතබ්බා. බුද්ධාදීනං ගුණපරිදීපනා සම්පසාදනීයසුත්තාදයො (දී. නි. 3.141 ආදයො) පසාදනීයසුත්තන්තා. ඉමෙහි ආකාරෙහීති යථාවුත්තෙහි කුසලාදීනං සභාවසාමඤ්ඤලක්ඛණපටිවිජ්ඣනාදිආකාරෙහි චෙව පරිපුච්ඡකතාදිආකාරෙහි ච. එතෙ ධම්මෙති එතෙ කුසලාදීසු යොනිසොමනසිකාරාදිකෙ චෙව ධම්මත්ථඤ්ඤුතාදිකෙ ච.

65. අච්චාරද්ධවීරියතාදීහීති අතිවිය පග්ගහිතවීරියතාදීහි. ආදි-සද්දෙන සංවෙජනපමොදනාදිං සඞ්ගණ්හාති. උද්ධතන්ති සමාධිආදීනං මන්දතාය අවූපසන්තං. දුවූපසමයන්ති වූපසමෙතුං සමාධාතුං අසක්කුණෙය්යං.

තං ¶ ආකාරං සල්ලක්ඛෙත්වාති යෙනාකාරෙන අස්ස යොගිනො පස්සද්ධි සමාධි උපෙක්ඛාති ඉමෙ පස්සද්ධිආදයො ධම්මා පුබ්බෙ යථාරහං තස්මිං තස්මිං කාලෙ උප්පන්නපුබ්බා, තං චිත්තතංසම්පයුත්තධම්මානං පස්සද්ධාකාරං, සමාහිතාකාරං, අජ්ඣුපෙක්ඛිතාකාරඤ්ච උපලක්ඛෙත්වා උපධාරෙත්වා. තීසුපි පදෙසූති ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, කායප්පස්සද්ධී’’තිආදිනා ආගතෙසු තීසුපි වාක්යෙසු, තෙහි වා පකාසිතෙසු තීසු ධම්මකොට්ඨාසෙසු. යථාසමාහිතාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා ගය්හමානො ¶ සමථො එව සමථනිමිත්තන්ති ආහ ‘‘සමථනිමිත්තන්ති ච සමථස්සෙවෙතමධිවචන’’න්ති. නානාරම්මණෙ පරිබ්භමනෙන විවිධං අග්ගං එතස්සාති බ්යග්ගො, වික්ඛෙපො. තථා හි සො අනවට්ඨානරසො, භන්තතාපච්චුපට්ඨානො ච වුත්තො. එකග්ගතාභාවතො බ්යග්ගපටිපක්ඛොති අබ්යග්ගො, සමාධි. සො එව නිමිත්තන්ති පුබ්බෙ විය වත්තබ්බං. තෙනාහ ‘‘අවික්ඛෙපට්ඨෙන ච තස්සෙව අබ්යග්ගනිමිත්තන්ති අධිවචන’’න්ති.

සරීරාවත්ථං ඤත්වා මත්තසො පරිභුත්තො පණීතාහාරො කායලහුතාදීනං සමුට්ඨාපනෙන පස්සද්ධියා පච්චයො හොති, තථා උතුසප්පායං, ඉරියාපථසප්පායඤ්ච සෙවිතං, පයොගො ච කායිකො පවත්තිතොති ආහ ‘‘පණීතභොජනසෙවනතා’’තිආදි. පයොගසමතාදීනං අභාවෙන සදරථකායචිත්තා පුග්ගලා සාරද්ධපුග්ගලා. වුත්තවිපරියායෙන පස්සද්ධකායා පුග්ගලා වෙදිතබ්බා.

නිරස්සාදස්සාති භාවනස්සාදරහිතස්ස. භාවනා හි වීථිපටිපන්නා පුබ්බෙනාපරං විසෙසවතී පවත්තමානා චිත්තස්ස අස්සාදං උපසමසුඛං ආවහති, තදභාවතො නිරස්සාදං චිත්තං හොති. සද්ධාසංවෙගවසෙනාති සද්ධාවසෙන, සංවෙගවසෙන ච. සම්පහංසනතාති සම්මදෙව පහංසනතා සංවෙජනපුබ්බකපසාදුප්පාදනෙන භාවනා චිත්තස්ස තොසනා. සම්මාපවත්තස්සාති ලීනුද්ධච්චවිරහෙන, සමථවීථිපටිපත්තියා ච සමං, සවිසෙසඤ්ච පවත්තියා සම්මදෙව පවත්තස්ස භාවනාචිත්තස්ස. අජ්ඣුපෙක්ඛනතාති පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු අබ්යාවටතා. ඣානවිමොක්ඛපච්චවෙක්ඛණතාති පඨමාදීනි ඣානානි පච්චනීකධම්මෙහි සුට්ඨු විමුත්තතාදිනා තෙයෙව විමොක්ඛා තෙසං ‘‘එවං භාවනා, එවං සමාපජ්ජනා, එවං අධිට්ඨානං, එවං වුට්ඨානං, එවං සංකිලෙසො, එවං වොදාන’’න්ති පති පති අවෙක්ඛණා.

සත්තමජ්ඣත්තතාති ¶ සත්තෙසු පියට්ඨානියෙසුපි ගහට්ඨපබ්බජිතෙසු මජ්ඣත්තාකාරො අජ්ඣුපෙක්ඛනා. සඞ්ඛාරමජ්ඣත්තතාති අජ්ඣත්තිකෙසු චක්ඛාදීසු, බාහිරෙසු පත්තචීවරාදීසු මජ්ඣත්තාකාරො අජ්ඣුපෙක්ඛනා. සත්තසඞ්ඛාරානං මමායනං සත්තසඞ්ඛාරකෙලායනං. ඉමෙහාකාරෙහීති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි කායචිත්තානං පස්සද්ධාකාරසල්ලක්ඛණාදිආකාරෙහි චෙව සප්පායාහාරසෙවනාදිආකාරෙහි ච. එතෙ ධම්මෙති එතෙ පස්සද්ධිආදිධම්මෙ.

66. පඤ්ඤාපයොගමන්දතායාති පඤ්ඤාබ්යාපාරස්ස අප්පභාවෙන. යථා හි දානසීලානි අලොභාදොසප්පධානානි ¶ , එවං භාවනා අමොහප්පධානා විසෙසතො අප්පනාවහා. තත්ථ යදා පඤ්ඤා න බලවතී හොති, තදා භාවනාචිත්තස්ස අනභිසඞ්ඛතො විය ආහාරො පුරිසස්ස අභිරුචිං න ජනෙති, තෙන තං නිරස්සාදං හොති. යදා ච භාවනා පුබ්බෙනාපරං විසෙසාවහා න හොති සම්මදෙව අවීථිපටිපත්තියා, තදා උපසමසුඛස්ස අලාභෙන චිත්තං නිරස්සාදං හොති. තදුභයං සන්ධායාහ ‘‘පඤ්ඤාපයොගමන්දතායා’’තිආදි. නන්ති චිත්තං. ජාතිජරාබ්යාධිමරණානි යථාරහං සුගතියං, දුග්ගතියඤ්ච හොන්තීති තදඤ්ඤමෙව පඤ්චවිධබන්ධනාදිඛුප්පිපාසාදිඅඤ්ඤමඤ්ඤවිබාධනාදිහෙතුකං අපායදුක්ඛං දට්ඨබ්බං. තයිදං සබ්බං තෙසං තෙසං සත්තානං පච්චුප්පන්නභවනිස්සිතං ගහිතන්ති අතීතෙ, අනාගතෙ ච කාලෙ වට්ටමූලකදුක්ඛානි විසුං ගහිතානි. යෙ පන සත්තා ආහාරූපජීවිනො, තත්ථ ච උට්ඨානඵලූපජීවිනො, තෙසං අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ජීවිතදුක්ඛං අට්ඨමං සංවෙගවත්ථු වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

අස්සාති චිත්තස්ස. අලීනන්තිආදීසු කොසජ්ජපක්ඛියානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අලීනං. උද්ධච්චපක්ඛිකානං ධම්මානං අනධිමත්තතාය අනුද්ධතං. පඤ්ඤාපයොගසම්පත්තියා, උපසමසුඛාධිගමෙන ච අනිරස්සාදං. පුබ්බෙනාපරං සවිසෙසං තතො එව ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං, සමථවීථිපටිපන්නඤ්ච. තත්ථ අලීනතාය පග්ගහෙ, අනුද්ධතතාය නිග්ගහෙ, අනිරස්සාදතාය සම්පහංසනෙ න බ්යාපාරං ආපජ්ජති. අලීනානුද්ධතතාය හි ආරම්මණෙ සමප්පවත්තං අනිරස්සාදතාය සමථවීථිපටිපන්නං. සමප්පවත්තියා වා අලීනං අනුද්ධතං, සමථවීථිපටිපත්තියා අනිරස්සාදන්ති දට්ඨබ්බං.

නෙක්ඛම්මපටිපදන්ති ඣානපටිපත්තිං. සමාධිඅධිමුත්තතාති සමාධිනිබ්බත්තනෙ ඣානාධිගමෙ යුත්තප්පයුත්තතා. සා පන යස්මා සමාධිං ගරුං කත්වා තත්ථ නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන ¶ පවත්තියා හොති, තස්මා ‘‘සමාධිගරූ’’තිආදි වුත්තං.

67. පටිලද්ධෙ නිමිත්තස්මිං එවං හි සම්පාදයතො අප්පනාකොසල්ලං ඉමං අප්පනා සම්පවත්තතීති සම්බන්ධො. සාති අප්පනා. හිත්වා හීති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා ඨානමෙතං න විජ්ජති, තස්මා චිත්තප්පවත්තිආකාරං භාවනාචිත්තස්ස ලීනුද්ධතාදිවසෙන පවත්තිආකාරං සල්ලක්ඛයං උපධාරෙන්තො. සමතං වීරියස්සෙව වීරියස්ස සමාධිනා සමරසතංයෙව යොජයෙථ. කථං පන යොජයෙථාති ආහ ‘‘ඊසකම්පී’’තිආදි. තත්ථ ලයන්ති ලීනභාවං, සඞ්කොචන්ති අත්ථො. යන්තන්ති ගච්ඡන්තං ¶ , පග්ගණ්හෙථෙව සමභාවායාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘අච්චාරද්ධං නිසෙධෙත්වා සමමෙව පවත්තයෙ’’ති. කථං පන සමමෙව පවත්තයෙති ආහ ‘‘රෙණුම්හී’’තිආදි. යථාති රෙණුආදීසු යථා මධුකරාදීනං පවත්ති උපමාභාවෙන අට්ඨකථායං සම්මවණ්ණිතා, එවං ලීනුද්ධතභාවෙහි මොචයිත්වා වීරියසමතායොජනෙන නිමිත්තාභිමුඛං මානසං පටිපාදයෙ පටිභාගනිමිත්තාභිමුඛං භාවනාචිත්තං සම්පාදෙය්යාති අත්ථො.

නිමිත්තාභිමුඛපටිපාදනවණ්ණනා

68. තත්රාති තස්මිං ‘‘රෙණුම්හී’’තිආදිනා වුත්තගාථාද්වයෙ. අත්ථදීපනා උපමූපමෙය්යත්ථවිභාවනා. අඡෙකොති අකුසලො. පක්ඛන්දොති ධාවිතුං ආරද්ධො. විකසනක්ඛණෙයෙව සරසං කුසුමපරාගං හොති, පච්ඡා වාතාදීහි පරිපතති, විරසං වා හොති. තස්මා නිවත්තනෙ රෙණු ඛීයතීති ආහ ‘‘ඛීණෙ රෙණුම්හි සම්පාපුණාතී’’ති. පුප්ඵරාසින්ති රුක්ඛසාඛාසු නිස්සිතං පුප්ඵසඤ්චයං.

සල්ලකත්තඅන්තෙවාසිකෙසූති සල්ලකත්තආචරියස්ස අන්තෙවාසිකෙසු. උදකථාලගතෙති උදකථාලියං ඨපිතෙ. සත්ථකම්මන්ති සිරාවෙධනාදිසත්ථකම්මං. ඵුසිතුම්පි උප්පලපත්තන්ති සම්බන්ධො. සමෙනාති පුරිමකා විය ගරුං, මන්දඤ්ච පයොගං අකත්වා සමප්පමාණෙන පයොගෙන. තත්ථාති උප්පලපත්තෙ. පරියොදාතසිප්පොති සුවිසුද්ධසිප්පො නිප්ඵන්නසිප්පො.

මක්කටකසුත්තන්ති ¶ ලූතසුත්තං. නියාමකො නාවාසාරථී. ලඞ්කාරන්ති කිලඤ්ජාදිමයං නාවාකටසාරකං. තෙලෙන අඡඩ්ඩෙන්තො නාළිං පූරෙතීති සරාවාදිගතෙන තෙලෙන අඡඩ්ඩෙන්තො සුඛුමච්ඡිද්දකං තෙලනාළිං පූරෙති. එවමෙවාති යථා තෙ ආදිතො වුත්තමධුකරසල්ලකත්තඅන්තෙවාසිසුත්තාකඩ්ඪකනියාමකතෙලපූරකා වෙගෙන පයොගං කරොන්ති, එවමෙව යො භික්ඛු ‘‘සීඝං අප්පනං පාපුණිස්සාමී’’ති ගාළ්හං වීරියං කරොති, යො මජ්ඣෙ වුත්තමධුකරාදයො විය වීරියං න කරොති, ඉමෙ ද්වෙපි වීරියසමතාභාවෙන අප්පනං පාපුණිතුං න සක්කොන්ති. යො පන අවසානෙ වුත්තමධුකරාදයො විය සමප්පයොගො, අයං අප්පනං පාපුණිතුං සක්කොති වීරියසමතායොගතොති උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. තෙන වුත්තං ‘‘එකො භික්ඛූ’’තිආදි. ලීනං භාවනාචිත්තන්ති අධිප්පායො.

පඨමජ්ඣානකථාවණ්ණනා

69. එවන්ති ¶ වුත්තප්පකාරෙන. වීරියසමතායොජනවසෙන වීථිපටිපන්නං භාවනාමානසං පටිභාගනිමිත්තෙයෙව ඨපනවසෙන නිමිත්තාභිමුඛං පටිපාදයතො අස්ස යොගිනො. ඉජ්ඣිස්සතීති සමිජ්ඣිස්සති, උප්පජ්ජිස්සතීති අත්ථො. අනුයොගවසෙනාති භාවනාවසෙන. සෙසානීති සෙසානි තීණි, චත්තාරි වා. පකතිචිත්තෙහීති පාකතිකෙහි කාමාවචරචිත්තෙහි. බලව…පෙ… චිත්තෙකග්ගතානි භාවනාබලෙන පටුතරසභාවප්පත්තියා. පරිකම්මත්තාති පටිසඞ්ඛාරකත්තා. යදි ආසන්නත්තා උපචාරතා, ගොත්රභුනො එව උපචාරසමඤ්ඤා සියාති ආහ ‘‘සමීපචාරිත්තා වා’’ති. අනච්චාසන්නොපි හි නාතිදූරපවත්තී සමීපචාරී නාම හොති. අප්පනං උපෙච්ච චරන්තීති උපචාරානි. ඉතො පුබ්බෙ පරිකම්මානන්ති නානාවජ්ජනවීථියං පරිකම්මානං. එත්ථාති එතෙසු පරිකම්මුපචාරානුලොමසඤ්ඤිතෙසු. සබ්බන්තිමන්ති තතියං, චතුත්ථං වා. පරිත්තගොත්තාභිභවනතොති පරිත්තස්ස ගොත්තස්ස අභිභවනතො. ගංතායතීති හි ගොත්තං, ‘‘පරිත්ත’’න්ති පවත්තමානං අභිධානං, බුද්ධිඤ්ච එකංසිකවිසයතාය රක්ඛතීති පරිත්තගොත්තං. යථා හි බුද්ධි ආරම්මණභූතෙන අත්ථෙන විනා න පවත්තති, එවං අභිධානං අභිධෙය්යභූතෙන. තස්මා සො තානි තායති රක්ඛතීති වුච්චති. තං පන මහග්ගතානුත්තරවිධුරං කාමතණ්හාය ගොචරභූතං කාමාවචරධම්මානං ආවෙණිකරූපං දට්ඨබ්බං. මහග්ගතගොත්තෙපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. භාවනතොති උප්පාදනතො.

අවිසෙසෙන ¶ සබ්බෙසං සබ්බා සමඤ්ඤාති පඨමනයො ගහිතග්ගහණං හොතීති ආහ ‘‘අග්ගහිතග්ගහණෙනා’’තිආදි. නානාවජ්ජනපරිකම්මමෙව පරිකම්මන්ති අධිප්පායෙන ‘‘පඨමං වා උපචාර’’න්තිආදි වුත්තං. චතුත්ථං අප්පනාචිත්තං, පඤ්චමං වා අප්පනාචිත්තං පුබ්බෙ වුත්තනයෙන සචෙ චතුත්ථං ගොත්රභු හොතීති අත්ථො. පඤ්චමං වාති වා-සද්දො අනියමෙ. ස්වායං අනියමො ඉමිනා කාරණෙනාති දස්සෙතුං ‘‘තඤ්ච ඛො ඛිප්පාභිඤ්ඤදන්ධාභිඤ්ඤවසෙනා’’ති වුත්තං. තත්ථ ඛිප්පාභිඤ්ඤස්ස චතුත්ථං අප්පෙති, දන්ධාභිඤ්ඤස්ස පඤ්චමං. කස්මා පන චතුත්ථං, පඤ්චමං වා අප්පෙති, න තතො පරන්ති ආහ ‘‘තතො පරං ජවනං පතතී’’ති. තතො පඤ්චමතො පරං ඡට්ඨං, සත්තමඤ්ච ජවනං පතන්තං විය හොති පරික්ඛීණජවත්තාති අධිප්පායො.

යථා අලද්ධාසෙවනං පඨමජවනං දුබ්බලත්තා ගොත්රභුං න උප්පාදෙති, ලද්ධාසෙවනං පන බලවභාවතො ¶ දුතියං, තතියං වා ගොත්රභුං උප්පාදෙති, එවං ලද්ධාසෙවනතාය බලවභාවතො ඡට්ඨං, සත්තමම්පි අප්පෙතීති ථෙරස්ස අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්මා ඡට්ඨෙපි සත්තමෙපි අප්පනා හොතී’’ති. තන්ති ථෙරස්ස වචනං. සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදෙහි අනුපත්ථම්භිතත්තා වුත්තං ‘‘අත්තනොමතිමත්ත’’න්ති. ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා’’ති (පට්ඨා. 1.1.12) පන සුත්තපදමකාරණං ආසෙවනපච්චයලාභස්ස බලවභාවෙ අනෙකන්තිකත්තා. තථා හි අලද්ධාසෙවනාපි පඨමචෙතනා දිට්ඨධම්මවෙදනීයා හොති, ලද්ධාසෙවනා දුතියචෙතනා යාව ඡට්ඨචෙතනා අපරාපරියවෙදනීයා. චතුත්ථපඤ්චමෙසුයෙවාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස යුත්තිදස්සනමුඛෙන නිගමනත්ථං වුත්තං. තත්ථ යදි ඡට්ඨසත්තමං ජවනං පතිතං නාම හොති පරික්ඛීණජවත්තා, කථං සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයා, ආනන්තරියා ච හොතීති? නායං විසෙසො ආසෙවනපච්චයලාභෙන බලප්පත්තියා. කිඤ්චරහි කිරියාවත්ථාවිසෙසතො. කිරියාවත්ථා හි ආරම්භමජ්ඣපරියොසානවසෙන තිවිධා. තත්ථ ච පරියොසානාවත්ථාය සන්නිට්ඨාපකචෙතනාභාවෙන උපපජ්ජවෙදනීයාදිතා හොති, න බලවභාවෙනාති දට්ඨබ්බං. පටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභාවිනො විපාකසන්තානස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන තථා අභිසඞ්ඛතත්තාති ච වදන්ති. තස්මා ඡට්ඨසත්තමානං පපාතාභිමුඛතාය පරික්ඛීණජවතා න සක්කා නිවාරෙතුං. තථා හි ‘‘යථා හි පුරිසො’’තිආදි වුත්තං.

සා ¶ ච පන අප්පනා. අද්ධානපරිච්ඡෙදොති කාලපරිච්ඡෙදො. සො පනෙත්ථ සත්තසු ඨානෙසු කත්ථචි අපරිමාණචිත්තක්ඛණතාය, කත්ථචි අතිඉත්තරඛණතාය නත්ථීති වුත්තො. න හෙත්ථ සම්පුණ්ණජවනවීථි අද්ධා ලබ්භති. තෙනෙවාහ ‘‘එත්ථ මග්ගානන්තරඵල’’න්තිආදි. සෙසට්ඨානෙසූති පඨමප්පනා, ලොකියාභිඤ්ඤා, මග්ගක්ඛණො, නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ඵලක්ඛණොති එතෙසු චතූසු ඨානෙසු.

එත්තාවතාති එත්තකෙන භාවනාක්කමෙන එස යොගාවචරො පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එවං විහරතා ච අනෙන තදෙව පඨමං ඣානං අධිගතං හොති පථවීකසිණන්ති සම්බන්ධො.

70. තත්ථාති තස්මිං ඣානපාඨෙ. විවිච්චිත්වාති විසුං හුත්වා. තෙනාහ ‘‘විනා හුත්වා අපක්කමිත්වා’’ති, පජහනවසෙන අපසක්කිත්වාති අත්ථො. විවිච්චෙව කාමෙහීති එත්ථ ‘‘විවිච්චා’’ති ඉමිනා විවෙචනං ඣානක්ඛණෙ කාමානං අභාවමත්තං වුත්තං. ‘‘විවිච්චෙවා’’ති පන ඉමිනා එකංසතො කාමානං විවෙචෙතබ්බතාදීපනෙන තප්පටිපක්ඛතා ඣානස්ස, කාමවිවෙකස්ස ච ඣානාධිගමූපායතා ¶ දස්සිතා හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පඨමං ඣාන’’න්තිආදිං වත්වා තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො වියා’’ති එතෙන යථා පදීපොභාසාභාවෙන රත්තියං අන්ධකාරාභිභවො, එවං ඣානාභාවෙන සත්තසන්තතියං කාමාභිභවොති දස්සෙති.

එතන්ති පුබ්බපදෙයෙව අවධාරණවචනං. න ඛො පන එවං දට්ඨබ්බං ‘‘කාමෙහි එවා’’ති අවධාරණස්ස අකතත්තා. නිස්සරන්ති නිග්ගච්ඡන්ති එතෙන, එත්ථ වාති නිස්සරණං. කෙ නිග්ගච්ඡන්ති? කාමා, තෙසං කාමානං නිස්සරණං පහානං තන්නිස්සරණං, තතො. කථං පන සමානෙ වික්ඛම්භනෙ කාමානමෙවෙතං නිස්සරණං, න බ්යාපාදාදීනන්ති චොදනං යුත්තිතො, ආගමතො ච සොධෙතුං ‘‘කාමධාතූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කාමධාතුසමතික්කමනතොති සකලස්සපි කාමභවස්ස සමතික්කමපටිපදාභාවතො. තෙන ඉමස්ස ඣානස්ස කාමපරිඤ්ඤාභාවමාහ. කාමරාගපටිපක්ඛතොති වක්ඛමානවිභාගස්ස කිලෙසකාමස්ස පච්චත්ථිකභාවතො. තෙන යථා මෙත්තා බ්යාපාදස්ස, කරුණා විහිංසාය, එවමිදං ඣානං කාමරාගස්ස උජුවිපච්චනීකභූතන්ති දස්සෙති. එවමත්තනො පවත්තියා, විපාකප්පවත්තියා ච කාමරාගතො, කාමධාතුතො ¶ ච විනිවත්තසභාවත්තා ඉදං ඣානං විසෙසතො කාමානමෙව නිස්සරණං. ස්වායමත්ථො පාඨගතො එවාති ආහ ‘‘යථාහා’’තිආදි. කාමඤ්චෙතමත්ථං දීපෙතුං පුරිමපදෙයෙව අවධාරණං ගහිතං, උත්තරපදෙපි පන තං ගහෙතබ්බමෙව තථා අත්ථසම්භවතොති දස්සෙතුං ‘‘උත්තරපදෙපී’’තිආදි වුත්තං. ඉතොති කාමච්ඡන්දතො. එස නියමො. සාධාරණවචනෙනාති අවිසෙසවචනෙන. තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පටිපස්සද්ධිනිස්සරණවිවෙකා තදඞ්ගවිවෙකාදයො. චිත්තකායඋපධිවිවෙකා චිත්තවිවෙකාදයො. තයො එව ඉධ ඣානකථායං දට්ඨබ්බා සමුච්ඡෙදවිවෙකාදීනං අසම්භවතො.

නිද්දෙසෙති මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 1, 7). තත්ථ හි ‘‘උද්දානතො ද්වෙ කාමා – වත්ථුකාමා කිලෙසකාමා චා’’ති උද්දිසිත්වා ‘‘තත්ථ කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපියා රූපා…පෙ… මනාපියා ඵොට්ඨබ්බා’’තිආදිනා වත්ථුකාමා නිද්දිට්ඨා. තෙ පන කාමීයන්තීති කාමාති වෙදිතබ්බා. තත්ථෙවාති නිද්දෙසෙ එව. විභඞ්ගෙති ඣානවිභඞ්ගෙ (විභ. 564). පත්ථනාකාරෙන පවත්තො දුබ්බලො ලොභො ඡන්දනට්ඨෙන ඡන්දො, තතො බලවා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, තතොපි බලවතරො බහලරාගො ඡන්දරාගො. නිමිත්තානුබ්යඤ්ජනානි සඞ්කප්පෙති එතෙනාති සඞ්කප්පො, තථාපවත්තො ලොභො, තතො බලවා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො, සඞ්කප්පනවසෙනෙව පවත්තො තතොපි බලවතරො සඞ්කප්පරාගොති. ස්වායං ¶ පභෙදො එකස්සෙව ලොභස්ස පවත්තිආකාරවසෙන, අවත්ථාභෙදවසෙන ච වෙදිතබ්බො යථා ‘‘වච්ඡො දම්මො බලීබද්දො’’ති. ඉමෙ කිලෙසකාමා. කාමෙන්තීති කාමා, කාමෙන්ති එතෙහීති වා.

එවඤ්හි සතීති එවං උභයෙසම්පි කාමානං සඞ්ගහෙ සති. වත්ථුකාමෙහිපීති ‘‘වත්ථුකාමෙහි විවිච්චෙවා’’තිපි අත්ථො යුජ්ජතීති එවං යුජ්ජමානත්ථන්තරසමුච්චයත්ථො පි-සද්දො, න කිලෙසකාමසමුච්චයත්ථො. කස්මා? ඉමස්මිං අත්ථෙ කිලෙසකාමෙහි විවෙකස්ස දුතියපදෙන වුත්තත්තා. තෙනාති වත්ථුකාමවිවෙකෙන. කායවිවෙකො වුත්තො හොති පුත්තදාරාදිපරිග්ගහවිවෙකදීපනතො. පුරිමෙනාති කායවිවෙකෙන. එත්ථාති ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි, විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’’ති එතස්මිං පදද්වයෙ, ඉතො වා නිද්ධාරිතෙ විවෙකද්වයෙ. අකුසල-සද්දෙන යදිපි ¶ කිලෙසකාමා, සබ්බාකුසලාපි වා ගහිතා, සබ්බථා පන කිලෙසකාමෙහි විවෙකො වුත්තොති ආහ ‘‘දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො’’ති. දුතියෙනාති ච චිත්තවිවෙකෙනාති අත්ථො. එතෙසන්ති යථාවුත්තානං ද්වින්නං පදානං, නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. තණ්හාදිසංකිලෙසානං වත්ථුනො පහානං සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං. ලොලභාවො නාම තත්ථ තත්ථ රූපාදීසු තණ්හුප්පාදො, තස්ස හෙතු වත්ථුකාමා එව වෙදිතබ්බා. බාලභාවො අවිජ්ජා, දුච්චින්තිතචින්තිතාදි වා, තස්ස අයොනිසොමනසිකාරො, සබ්බෙපි වා අකුසලා ධම්මා හෙතු. කාමගුණාධිගමහෙතුපි පාණාතිපාතාදිඅසුද්ධපයොගො හොතීති තබ්බිවෙකෙන පයොගසුද්ධි විභාවිතා. තණ්හාසංකිලෙසසොධනෙන, විවට්ටූපනිස්සයසංවඩ්ඪනෙන ච අජ්ඣාසයවිසොධනං ආසයපොසනං. කාමෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං.

අනෙකභෙදොති කාමාසවකාමරාගසංයොජනාදිවසෙන, රූපතණ්හාදිවසෙන ච අනෙකප්පභෙදො. කාමච්ඡන්දොයෙවාති කාමසභාවොයෙව ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො, නාපි කුසලච්ඡන්දොති අධිප්පායො. ඣානපටිපක්ඛතොති ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවතො තංහෙතු තන්නිමිත්තං විසුං වුත්තො. අකුසලභාවසාමඤ්ඤෙන අග්ගහෙත්වා විසුං සරූපෙන ගහිතො. යදි කිලෙසකාමොව පුරිමපදෙ වුත්තො, කථං බහුවචනන්ති ආහ ‘‘අනෙකභෙදතො’’තිආදි.

අඤ්ඤෙසම්පි දිට්ඨිමානඅහිරිකානොත්තප්පාදීනං, තංසහිතඵස්සාදීනඤ්ච. උපරි වුච්චමානානි ඣානඞ්ගානි උපරිඣානඞ්ගානි, තෙසං අත්තනො පච්චනීකානං පටිපක්ඛභාවදස්සනතො තප්පච්චනීකනීවරණවචනං. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි තෙසං පවත්තිනිවාරණතො. සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස ¶ පටිපක්ඛො රාගප්පණිධියා උජුවිපච්චනීකභාවතො, නානාරම්මණෙහි පලොභිතස්ස පරිබ්භමන්තස්ස චිත්තස්ස සමාධානතො ච. පීති බ්යාපාදස්ස පටිපක්ඛා පාමොජ්ජෙන සමානයොගක්ඛෙමත්තා. විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස පටිපක්ඛො යොනිසො සඞ්කප්පනවසෙන සවිප්ඵාරපවත්තිතො. සුඛං අවූපසමානුතාපසභාවස්ස උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පටිපක්ඛං වූපසන්තසීතලසභාවත්තා. විචාරො විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛො ආරම්මණෙ අනුමජ්ජනවසෙන පඤ්ඤාපටිරූපසභාවත්තා. මහාකච්චානත්ථෙරෙන දෙසිතං පිටකානං සංවණ්ණනා පෙටකං, තස්මිං පෙටකෙ.

පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්සාති ¶ රූපාදිපඤ්චකාමගුණවිසෙසවිසයස්ස. ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානන්ති බ්යාපාදවිවෙකවචනෙන ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’ති (දී. නි. 3.340; අ. නි. 9.29; විභ. 960) ආදිආඝාතවත්ථුභෙදවිසයස්ස දොසස්ස, මොහාධිකෙහි ථිනමිද්ධාදීහි විවෙකවචනෙන පටිච්ඡාදනවසෙන දුක්ඛාදිපුබ්බන්තාදිභෙදවිසයස්ස මොහස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො. කාමරාගබ්යාපාදතදෙකට්ඨථිනමිද්ධාදිවික්ඛම්භකඤ්චෙතං සබ්බාකුසලපටිපක්ඛසභාවත්තා. සබ්බකුසලානං තෙන සභාවෙන සබ්බාකුසලප්පහායකං හොති, හොන්තම්පි කාමරාගාදිවික්ඛම්භනසභාවමෙව හොති තංසභාවත්තාති අවිසෙසෙත්වා නීවරණාකුසලමූලාදීනං ‘‘වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතී’’ති ආහ.

71. යථාපච්චයං පවත්තමානානං සභාවධම්මානං නත්ථි කාචි වසවත්තිතාති වසවත්තිභාවනිවාරණත්ථං ‘‘විතක්කනං විතක්කො’’ති වුත්තං. තයිදං ‘‘විතක්කනං ඊදිසමිද’’න්ති ආරම්මණස්ස පරිකප්පනන්ති ආහ ‘‘ඌහනන්ති වුත්තං හොතී’’ති. යස්මා චිත්තං විතක්කබලෙන ආරම්මණං අභිනිරුළ්හං විය හොති, තස්මා සො ආරම්මණාභිනිරොපනලක්ඛණො වුත්තො. යථා හි කොචි රාජවල්ලභං, තංසම්බන්ධිනං මිත්තං වා නිස්සාය රාජගෙහං ආරොහති අනුපවිසති, එවං විතක්කං නිස්සාය චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. යදි එවං, කථං අවිතක්කං චිත්තං ආරම්මණං ආරොහතීති? විතක්කබලෙනෙව. යථා හි සො පුරිසො පරිචයෙන තෙන විනාපි නිරාසඞ්කො රාජගෙහං පවිසති, එවං පරිචයෙන විතක්කෙන විනාපි අවිතක්කං චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. පරිචයෙනාති ච සන්තානෙ පවත්තවිතක්කභාවනාසඞ්ඛාතෙන පරිචයෙන. විතක්කස්ස හි සන්තානෙ අභිණ්හං පවත්තස්ස වසෙන චිත්තස්ස ආරම්මණාභිරුහණං චිරපරිචිතං. තෙන තං කදාචි විතක්කෙන විනාපි තත්ථ පවත්තතෙව. යථා තං ඤාණසහිතං හුත්වා සම්මසනවසෙන චිරපරිචිතං කදාචි ඤාණවිරහිතම්පි සම්මසනවසෙන පවත්තති, යථා වා කිලෙසසහිතං හුත්වා පවත්තං සබ්බසො ¶ කිලෙසරහිතම්පි පරිචයෙන කිලෙසවාසනාවසෙන පවත්තති, එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. ආදිතො, අභිමුඛං වා හනනං ආහනනං. පරිතො, පරිවත්තෙත්වා වා ආහනනං පරියාහනනං. ‘‘රූපං රූපං, පථවී පථවී’’ති ආකොටෙන්තස්ස විය පවත්ති ‘‘ආහනනං, පරියාහනන’’න්ති ච වෙදිතබ්බං. ආනයනං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ උපනයනං, ආකඩ්ඪනං වා.

අනුසඤ්චරණං ¶ අනුපරිබ්භමනං. ස්වායං විසෙසො සන්තානම්හි ලබ්භමානො එව සන්තානෙ පාකටො හොතීති දට්ඨබ්බො. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. අනුමජ්ජනං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අනුමසනං, පරිමජ්ජනන්ති අත්ථො. තථා හි විචාරො ‘‘පරිමජ්ජනහත්ථො විය, සඤ්චරණහත්ථො වියා’’ති ච වුත්තො. තත්ථාති ආරම්මණෙ. සහජාතානං අනුයොජනං ආරම්මණෙ අනුවිචාරණසඞ්ඛාතඅනුමජ්ජනවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. අනුප්පබන්ධනං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අවිච්ඡින්නස්ස විය පවත්ති. තථා හි සො ‘‘අනුසන්ධානතා’’ති (ධ. ස. 8) නිද්දිට්ඨො. තෙනෙව ච ‘‘ඝණ්ඩානුරවො විය, පරිබ්භමනං වියා’’ති ච වුත්තො.

කත්ථචීති පඨමජ්ඣානෙ, පරිත්තචිත්තුප්පාදෙසු ච. විචාරතො ඔළාරිකට්ඨෙන, විචාරස්සෙව ච පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන අනුරවතො ඔළාරිකො, තස්ස ච පුබ්බඞ්ගමො ඝණ්ඩාභිඝාතො විය විතක්කො. යථා හි ඝණ්ඩාභිඝාතො පඨමාභිනිපාතො හොති, එවං ආරම්මණාභිමුඛනිරොපනට්ඨෙන විතක්කො චෙතසො පඨමාභිනිපාතො හොති. අභිඝාත-ග්ගහණෙන චෙත්ථ අභිඝාතජො සද්දො ගහිතොති වෙදිතබ්බො. විප්ඵාරවාති විචලනයුත්තො සපරිප්ඵන්දො. පරිබ්භමනං විය පරිස්සයාභාවවීමංසනත්ථං. අනුප්පබන්ධෙන පවත්තියන්ති උපචාරෙ වා අප්පනායං වා සන්තානෙන පවත්තියං. තත්ථ හි විතක්කො නිච්චලො හුත්වා ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා විය පවත්තති, න පඨමාභිනිපාතෙ. පාකටො හොතීති විතක්කස්ස විසෙසො අභිනිරොපනාකාරො ඔළාරිකත්තා පඨමජ්ඣානෙ පාකටො හොති, තදභාවතො පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානෙ විචාරස්ස විසෙසො අනුමජ්ජනාකාරො පාකටො හොති.

වාලණ්ඩුපකං එළකලොමාදීහි කතචුම්බටකං. උප්පීළනහත්ථොති පිණ්ඩස්ස උප්පීළනහත්ථො. තස්සෙව ඉතො චිතො ච සඤ්චරණහත්ථො. මණ්ඩලන්ති කංසභාජනාදීසු කිඤ්චි මණ්ඩලං වට්ටලෙඛං කරොන්තස්ස. යථා පුප්ඵඵලසාඛාදිඅවයවවිනිමුත්තො අවිජ්ජමානොපි රුක්ඛො ‘‘සපුප්ඵො සඵලො’’ති වොහරීයති, එවං විතක්කාදිඅඞ්ගවිනිමුත්තං අවිජ්ජමානම්පි ඣානං ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්ති වොහරීයතීති දස්සෙතුං ‘‘රුක්ඛො වියා’’තිආදි වුත්තං. ඣානභාවනාය පුග්ගලවසෙන දෙසෙතබ්බත්තා ¶ ‘‘ඉධ භික්ඛු විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිනා පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ඣානානි උද්දිට්ඨානීති. යදිපි විභඞ්ගෙ පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා, අත්ථො පන තත්රාපි විභඞ්ගෙපි යථා ඉධ ‘‘ඉමිනා ¶ ච විතක්කෙනා’’තිආදිනා ධම්මවසෙන වුත්තො, එවමෙව දට්ඨබ්බො, පරමත්ථතො පුග්ගලස්සෙව අභාවතොති අධිප්පායො. අත්ථො…පෙ… දට්ඨබ්බො ඣානසමඞ්ගිනො විතක්කවිචාරසමඞ්ගිතාදස්සනෙන, ඣානස්සෙව ච සවිතක්කසවිචාරතාය වුත්තත්තාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

විවෙකාති විවෙකා හෙතුභූතාති විවෙක-සද්දස්ස භාවසාධනතං සන්ධායාහ. විවෙකෙති කත්තුසාධනතං, කම්මසාධනතං වා. ‘‘විවිත්තො’’ති හි ඉමිනා නීවරණෙහි විනාභූතො තෙහි විවෙචිතොති ච සාධනද්වයම්පි සඞ්ගහිතමෙවාති.

72. පීණයතීති තප්පෙති, වඩ්ඪෙති වා. සම්පියායනලක්ඛණාති පරිතුස්සනලක්ඛණා. පීණනරසාති පරිබ්රූහනරසා. ඵරණරසාති පණීතරූපෙහි කායස්ස බ්යාපනරසා. උදග්ගභාවො ඔදග්යං. ඛුද්දිකා ලහුං ලොමහංසනමත්තං කත්වා භින්නා න පුන උප්පජ්ජති. ඛණිකා බහුලං උප්පජ්ජති. උබ්බෙගතො ඵරණා නිච්චලත්තා, චිරට්ඨිතිකත්තා ච පණීතතරා. චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වාති පුණ්ණවල්ලිකවිහාරෙ චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා. පකතියා දිට්ඨාරම්මණවසෙනාති පුබ්බෙ මහාචෙතියං ගහිතාරම්මණවසෙන. චිත්රගෙණ්ඩුකො විචිත්රාකාරෙන කතගෙණ්ඩුකො. උපනිස්සයෙති සමීපෙ, තස්ස වා විහාරස්ස නිස්සයභූතෙ, ගොචරට්ඨානභූතෙති අත්ථො.

ඝරාජිරෙති ගෙහඞ්ගණෙ. පබ්බතසිඛරෙ කතචෙතියං ‘‘ආකාසචෙතිය’’න්ති වුත්තං. ගහිතනිමිත්තෙනෙවාති චෙතියවන්දනං, ධම්මස්සවනඤ්ච උද්දිස්ස ‘‘ධඤ්ඤා වතිමෙ’’තිආදිනා ගහිතකුසලනිමිත්තෙනෙව කාරණභූතෙන. ගහිතං වා නිමිත්තං එතෙනාති ගහිතනිමිත්තං, වුත්තාකාරෙන පවත්තචිත්තං, තෙන ගහිතනිමිත්තෙනෙව චිත්තෙන සහ. පක්ඛන්දන්ති අනුපවිට්ඨං. අනුපරිප්ඵුටන්ති අනු අනු සමන්තතො ඵුටං, සබ්බසො අනුවිසටන්ති අත්ථො.

පස්සද්ධියා නිමිත්තභාවෙන ගබ්භං ගණ්හන්තී. පරිපාචනවසෙන පරිපාකං ගච්ඡන්තී. අප්පනාසම්පයුත්තාව පීති අප්පනාසමාධිපූරිකා. ඛණිකසමාධිපූරිකා ච උපචාරසමාධිපූරිකා ච අප්පනාසමාධිස්ස විදූරතරාති තදුභයං අනාමසන්තො ‘‘තාසු යා අප්පනාසමාධිස්සා’’තිආදිමාහ ¶ . සමාධිසම්පයොගං ගතාති පුබ්බෙ උපචාරසමාධිනා සම්පයුත්තා හුත්වා අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා අප්පනාසමාධිනා සම්පයොගං ගතා.

73. සුඛයතීති ¶ සුඛං, අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ ලද්ධස්සාදෙ කරොතීති අත්ථො. ස්වායං කත්තුනිද්දෙසො පරියායලද්ධො ධම්මතො අඤ්ඤස්ස කත්තු නිවත්තනත්ථො, නිප්පරියායෙන පන භාවසාධනමෙව ලබ්භතීති ‘‘සුඛනං සුඛ’’න්ති වුත්තං. ඉට්ඨසභාවත්තා තංසමඞ්ගීපුග්ගලං, සම්පයුත්තධම්මෙ වා අත්තනි සාදයතීති සාතං ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. සාතං ‘‘මධුර’’න්ති වදන්ති. සාතං ලක්ඛණං එතස්සාති සාතලක්ඛණං. උපබ්රූහනං සම්පයුත්තධම්මානං සංවඩ්ඪනං. දුක්ඛං විය අවිස්සජ්ජෙත්වා අදුක්ඛමසුඛා විය අනජ්ඣුපෙක්ඛිත්වා අනු අනු ගණ්හනං, උපකාරිතා වා අනුග්ගහො. කත්ථචි පඨමජ්ඣානාදිකෙ. පටිලාභතුට්ඨීති පටිලාභවසෙන උප්පජ්ජනකතුට්ඨි. පටිලද්ධරසානුභවනන්ති පටිලද්ධස්ස ආරම්මණරසස්ස අනුභවනන්ති සභාවතො පීතිසුඛානි විභජිත්වා දස්සෙති. යත්ථ පීති, තත්ථ සුඛන්ති විතක්කස්ස විය ඉතරෙන පීතියා සුඛෙන අච්චන්තසංයොගමාහ. ‘‘යත්ථ සුඛං, තත්ථ න නියමතො පීතී’’ති විචාරස්ස විය විතක්කෙන සුඛස්ස පීතියා අනච්චන්තසංයොගං. තෙන අච්චන්තානච්චන්තසංයොගිතාය පීතිසුඛානං විසෙසං දස්සෙති. කං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරං, නිරුදකමරුට්ඨානං. වනමෙව වනන්තං. තස්මිං තස්මිං සමයෙති ඉට්ඨාරම්මණස්ස පටිලාභසමයෙ, පටිලද්ධස්ස රසානුභවනසමයෙ, වනච්ඡායාදීනං සවනදස්සනසමයෙ, පවෙසපරිභොගසමයෙ ච. පාකටභාවතොති යථාක්කමං පීතිසුඛානං විභූතභාවතො.

විවෙකජං පීතිසුඛන්ති එත්ථ පුරිමස්මිං අත්ථෙ විවෙකජන්ති ඣානං වුත්තං. පීතිසුඛසද්දතො ච අත්ථිඅත්ථවිසෙසතො ‘‘අස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ’’ති එත්ථ අ-කාරො දට්ඨබ්බො. දුතියෙ පීතිසුඛමෙව විවෙකජං. ‘‘විවෙකජංපීතිසුඛ’’න්ති ච අඤ්ඤපදත්ථසමාසො, පච්චත්තනිද්දෙසස්ස ච අලොපො කතො. ලොපෙ වා සති ‘‘විවෙකජපීතිසුඛ’’න්ති පාඨොති අයං විසෙසො.

උපසම්පජ්ජාති එත්ථ උප-සං-සද්දා ‘‘උපලබ්භති, සංභුඤ්ජතී’’තිආදීසු විය නිරත්ථකාති දස්සෙතුං ‘‘උපගන්ත්වා’’තිආදිං වත්වා පුන තෙසං සාත්ථකභාවං දස්සෙතුං ‘‘උපසම්පාදයිත්වා’’තිආදි වුත්තං, තස්මා පත්වා, සාධෙත්වාති වා අත්ථො. ඉරියන්ති කිරියං. වුත්තිආදීනි තස්සෙව වෙවචනානි. පාලනාති හි එකං ඉරියාපථබාධනං ඉරියාපථන්තරෙහි රක්ඛණා.

පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනාදිවණ්ණනා

74. පඤ්ච ¶ ¶ අඞ්ගානි වික්ඛම්භනවසෙන පහීනානි එතස්සාති පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං. ‘‘අග්යාහිතො’’ති එත්ථ ආහිත-සද්දස්ස විය විප්පහීන-සද්දස්සෙත්ථ පරවචනං දට්ඨබ්බං, පඤ්චහි අඞ්ගෙහි විප්පහීනන්ති වා පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනං. නනු අඤ්ඤෙපි අකුසලා ධම්මා ඉමිනා ඣානෙන පහීයන්ති, අථ කස්මා පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනතාව වුච්චතීති ආහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. ඣානලාභිනොපි අඣානසමඞ්ගිකාලෙ ඣානපටිපක්ඛලොභචිත්තාදීනං පවත්තිසබ්භාවතො ‘‘ඣානක්ඛණෙ’’ති වුත්තං. පහීයන්තීති විගච්ඡන්ති, නප්පවත්තන්තීති අත්ථො. එකත්තාරම්මණෙති පථවීකසිණාදිවසෙන එකසභාවෙ, එකග්ගතාසඞ්ඛාතෙ එකත්තාවහෙ වා ආරම්මණෙ. තන්ති තං නානාවිසයපලොභිතං චිත්තං. කාමධාතුප්පහානායාති නානාවිසයසමූපබ්යූළ්හාය කාමධාතුයා පහානාය සමතික්කමාය පටිපදං ඣානං නප්පටිපජ්ජති. නිරන්තරන්ති වික්ඛෙපෙන අනන්තරිතං, සහිතන්ති අත්ථො. අකම්මඤ්ඤන්ති අකම්මනීයං, භාවනාකම්මස්ස අයොග්යන්ති අත්ථො. උද්ධච්චකුක්කුච්චපරෙතන්ති උද්ධච්චකුක්කුච්චෙන අභිභූතං. පරිබ්භමති අනවට්ඨානතො, අවට්ඨානස්ස සමාධානස්ස අභාවතොති අත්ථො. විචිකිච්ඡාය උපහතන්ති සාතිසයස්ස විචාරස්ස අභාවතො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො නු ඛො භගවා, න නු ඛො’’ති, ‘‘පථවී පථවී’’තිආදිනා මනසිකාරෙන, ‘‘ඣානං සියා නු ඛො, න නු ඛො’’තිආදිනා ච පවත්තාය විචිකිච්ඡාය උපහතං. නාරොහති අප්පටිපත්තිනිමිත්තත්තා. විසෙසෙන ඣානන්තරායකරත්තාති සමාධිආදීනං උජුවිපච්චනීකභාවෙන ඣානාධිගමස්ස අන්තරායකරණතො.

තෙහීති ඣානාධිගමස්ස පච්චයභූතෙහි විතක්කවිචාරෙහි. අවික්ඛෙපාය සම්පාදිතප්පයොගස්සාති තතො එවං සමාධානාය නිප්ඵාදිතභාවනාපයොගස්ස. චෙතසො පයොගසම්පත්තිසම්භවාති යථාවුත්තභාවනාපයොගසම්පත්තිසමුට්ඨානා. පීති පීණනං භාවනාවසෙන තප්පනං. උපබ්රූහනං භාවනාවසෙන පරිවුද්ධිං චෙතසො කරොතීති සම්බන්ධො. නන්ති චිත්තං. සසෙසසම්පයුත්තධම්මන්ති අවසිට්ඨඵස්සාදිධම්මසහිතං, සමං සම්මා ච ආධියතීති සම්බන්ධො. ඉන්ද්රියසමතාවසෙන සමං, පටිපක්ඛධම්මානං. දූරීභාවෙ ලීනුද්ධච්චාභාවෙන සම්මා ච ඨපෙතීති අත්ථො. එකග්ගතා හි සමාධානකිච්චෙන චිත්තං, සම්පයුත්තධම්මෙ ච අත්තානං අනුවත්තාපෙන්තී ඣානක්ඛණෙ සාතිසයං සමාහිතෙ කරොතීති. උප්පත්තිවසෙනාති යථාපච්චයං උප්පජ්ජනවසෙන ¶ . එතෙසු ¶ විතක්කාදීසු ඣානං උප්පන්නං නාම හොති තත්ථෙව ඣානවොහාරතො. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. ‘‘යථා පනා’’තිආදිනාපි උපමාවසෙන තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති.

පකතිචිත්තතොති පාකතිකකාමාවචරචිත්තතො. සුවිසදෙනාති සුට්ඨු විසදෙන, පටුතරෙනාති අත්ථො. සබ්බාවන්තන්ති සබ්බාවයවවන්තං, අනවසෙසන්ති අත්ථො. අප්ඵුටන්ති අසම්ඵුට්ඨං. ආරම්මණෙසු ඵුසිතාති අප්පනාවසෙන පවත්තමානා චිත්තෙකග්ගතා සමන්තතො ආරම්මණං ඵරන්තී විය හොතීති කත්වා වුත්තං. කස්මා පනෙත්ථ ඣානපාඨෙ අග්ගහිතා චිත්තෙකග්ගතා ගහිතාති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘තත්ථ චිත්තෙකග්ගතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථාති තෙසු ඣානඞ්ගෙසු. න නිද්දිට්ඨාති සරූපතො න නිද්දිට්ඨා, සාමඤ්ඤතො පන ඣානග්ගහණෙන ගහිතා. එවං වුත්තත්තාති සරූපෙනෙව වුත්තත්තා, අඞ්ගමෙව චිත්තෙකග්ගතාති සම්බන්ධො. යෙන අධිප්පායෙනාති යෙන විතක්කාදීහි සහ වත්තන්තං ධම්මං දීපෙතුං තස්ස පකාසනාධිප්පායෙන ‘‘සවිතක්කං සවිචාර’’න්තිආදිනා උද්දෙසො කතො. සො එව අධිප්පායො තෙන භගවතා විභඞ්ගෙ ‘‘චිත්තෙකග්ගතා’’ති නිද්දිසන්තෙන පකාසිතො. තස්මා සා ඣානපාඨෙ අග්ගහිතාති න චින්තෙතබ්බං.

තිවිධකල්යාණවණ්ණනා

75. ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙනාති ඣානස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙන. ලක්ඛණවසෙනාති තෙසංයෙව අප්පනායං ලක්ඛිතබ්බභාවවසෙන.

තත්රාති තස්මිං කල්යාණතාලක්ඛණානං විභාවනෙ. පටිපදාවිසුද්ධීති පටිපජ්ජති ඣානං එතායාති පටිපදා, ගොත්රභුපරියොසානො පුබ්බභාගියො භාවනානයො. පරිපන්ථතො විසුජ්ඣනං විසුද්ධි, පටිපදාය විසුද්ධි පටිපදාවිසුද්ධි. සා පනායං යස්මා ඣානස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ලබ්භති, තස්මා වුත්තං ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි ආදී’’ති. උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති විසොධෙතබ්බතාදීනං අභාවතො ඣානපරියාපන්නාය තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චනිප්ඵත්තියා අනුබ්රූහනා. සා පනායං විසෙසතො ඣානස්ස ඨිතික්ඛණෙ ලබ්භති. තෙන වුත්තං ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා මජ්ඣෙ’’ති. සම්පහංසනාති තත්ථ ධම්මානං අනතිවත්තනාදිසාධකස්ස ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්තිවසෙන පරියොදපනා. සා පන යස්මා ඣානස්ස ඔසානක්ඛණෙ පාකටා හොති ¶ , තස්මා වුත්තං ‘‘සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති. ඉමානි තීණි ලක්ඛණානීති පරිපන්ථතො චිත්තස්ස විසුජ්ඣනාකාරො ¶ , මජ්ඣිමස්ස සමථනිමිත්තස්ස පටිපජ්ජනාකාරො, තත්ථ පක්ඛන්දනාකාරොති ඉමානි තීණි ඣානස්ස ආදිතො උප්පාදක්ඛණෙ අප්පනාපත්තිලක්ඛණානි තෙහි ආකාරෙහි විනා අප්පනාපත්තියා අභාවතො, අසති ච අප්පනාය තදභාවතො. ආදිකල්යාණඤ්චෙව විසුද්ධිපටිපදත්තා. යථාවුත්තෙහි ලක්ඛණෙහි සමන්නාගතත්තා, සම්පන්නලක්ඛණත්තා ච තිලක්ඛණසම්පන්නඤ්ච. ඉමිනා නයෙන මජ්ඣපරියොසානලක්ඛණානඤ්ච යොජනා වෙදිතබ්බා.

සම්භරීයති ඣානං එතෙනාති සම්භාරො, නානාවජ්ජනපරිකම්මං. සහ සම්භාරෙනාති සසම්භාරො, සො එව සසම්භාරිකො. උපචාරොති එකාවජ්ජනූපචාරමාහ. පග්ගහාදිකිච්චස්ස පුබ්බභාගෙ භාවනාය එව සාධිතත්තා යා තත්ථ එකාවජ්ජනූපචාරෙ සිද්ධා අජ්ඣුපෙක්ඛනා, සා ඣානක්ඛණෙ පරිබ්රූහිතා නාම හොතීති වුත්තං ‘‘උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා’’ති. යථාධිගතං ඣානං නිස්සාය යො පහට්ඨාකාරො චිත්තස්ස පරිතොසො, තං පච්චවෙක්ඛණාවසෙන පවත්තං සන්ධායාහ ‘‘සම්පහංසනා නාම පච්චවෙක්ඛණා’’ති. එකෙති අභයගිරිවාසිනො. තෙ හි එවං පටිපදාවිසුද්ධිආදිකෙ වණ්ණයන්ති, තදයුත්තං. තථා හි සති අජ්ඣානධම්මෙහි ඣානස්ස ගුණසංකිත්තනං නාම කතං හොති. න හි භූමන්තරං භූමන්තරපරියාපන්නං හොති. පාළියා චෙතං විරුද්ධන්ති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ එකත්තගතං චිත්තන්ති ඉන්ද්රියානං එකරසභාවෙන, එකග්ගතාය ච සිඛාප්පත්තියා තදනුගුණං එකත්තං ගතන්ති එකත්තගතං, සසම්පයුත්තං අප්පනාපත්තචිත්තං. තස්සෙව පටිපදාවිසුද්ධිපක්ඛන්දතාදි අනන්තරමෙව වුච්චති. තස්මාති යස්මා එකස්මිංයෙව අප්පනාචිත්තක්ඛණෙ පටිපදාවිසුද්ධිආදි පාළියං වුත්තං, තස්මා ආගමනවසෙනාති පරිකම්මාගමනවසෙන. අනතිවත්තනාදීති ආදි-සද්දෙන ඉන්ද්රියෙකරසතාතදුපගවීරියවාහනාසෙවනානි සඞ්ගණ්හාති. පරියොදාපකස්සාති පරිසොධකස්ස පභස්සරභාවකරස්ස. අනතිවත්තනාදිභාවසාධනමෙව චෙත්ථ ඤාණස්ස කිච්චනිප්ඵත්ති වෙදිතබ්බා.

තස්මින්ති තස්මිං වාරෙ, චතුපඤ්චචිත්තපරිමාණාය අප්පනාවීථියන්ති අත්ථො. තතො පරිපන්ථතො. චිත්තං විසුජ්ඣතීති යදිපි ආගමනං ගහෙතුං අවිසෙසෙන විය වුත්තං, පරිකම්මවිසුද්ධිතො පන අප්පනාවිසුද්ධි සාතිසයාව. තෙනාහ ‘‘විසුද්ධත්තා’’තිආදි. ආවරණවිරහිතං හුත්වාති යෙනාවරණෙන ¶ ආවටත්තා චිත්තං තතො පුබ්බෙ මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජිතුං න සක්කොති, තෙන විවිත්තං හුත්වා, තං වික්ඛම්භෙත්වාති අත්ථො. ලීනුද්ධච්චසඞ්ඛාතානං උභින්නං අන්තානං අනුපගමනෙන මජ්ඣිමො, සවිසෙසං පච්චනීකධම්මානං වූපසමනතො ¶ සමථො, යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො නිමිත්තඤ්චාති මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං. තෙනාහ ‘‘සමප්පවත්තො අප්පනාසමාධියෙවා’’ති. තදනන්තරං පන පුරිමචිත්තන්ති තස්ස අප්පනාචිත්තස්ස අනන්තරපච්චයභූතං පුරිමං චිත්තං, ගොත්රභුචිත්තන්ති අත්ථො. එකසන්තතිපරිණාමනයෙනාති යථා ‘‘තදෙව ඛීරං දධිසම්පන්න’’න්ති, එවං සතිපි පරිත්තමහග්ගතභාවභෙදෙ, පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවභෙදෙ ච එකිස්සා එව සන්තතියා පරිණාමූපගමනනයෙන එකත්තනයවසෙන. තථත්තන්ති තථභාවං අප්පනාසමාධිවසෙන සමාහිතභාවං. එවං පටිපන්නත්තාති වුත්තාකාරෙන පටිපජ්ජමානත්තා. යස්මිඤ්හි ඛණෙ තථත්තං මජ්ඣිමං සමථනිමිත්තං පටිපජ්ජති, තස්මිංයෙව ඛණෙ තථත්තුපගමනෙන අප්පනාසමාධිනා සමාහිතභාවූපගමනෙන තත්ථ පක්ඛන්දති නාම. පුරිමචිත්තෙති අප්පනාචිත්තස්ස පුරිමස්මිං චිත්තෙ ගොත්රභුචිත්තෙ. විජ්ජමානාකාරනිප්ඵාදිකාති තස්මිං චිත්තෙ විජ්ජමානානං පරිපන්ථවිසුද්ධිමජ්ඣිමසමථපටිපත්තිපක්ඛන්දනාකාරානං නිප්ඵාදිකා, තෙනාකාරෙන නිප්ඵජ්ජමානාති අත්ථො. තෙයෙව හි ආකාරා පච්චයවිසෙසතො ඣානක්ඛණෙ නිප්ඵජ්ජමානා ‘‘පටිපදාවිසුද්ධී’’ති ලද්ධසමඤ්ඤා ඣානස්ස තං විසෙසං නිප්ඵාදෙන්තා විය වුත්තා. උප්පාදක්ඛණෙයෙවාති අත්තලාභවෙලායමෙව. යදි එවං, කථං තෙ ආකාරා නිප්ඵජ්ජන්තීති ආහ ‘‘ආගමනවසෙනා’’ති.

තස්සාති චිත්තස්ස. ‘‘විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති පාළියං (පටි. ම. 1.158) පුග්ගලාධිට්ඨානෙන ආගතාති ‘‘බ්යාපාරං අකරොන්තො’’ති ආහ. සමථපටිපත්තිතථත්තුපගමනඤ්ච ඉධ සමථභාවාපත්තියෙවාති ආහ ‘‘සමථභාවූපගමනෙනා’’ති. කිලෙසසංසග්ගං පහාය එකත්තෙන උපට්ඨිතස්සාති පුබ්බෙ ‘‘කථං නු ඛො කිලෙසසංසග්ගං පජහෙය්ය’’න්ති පටිපන්නස්ස ඉදානි සමථපටිපත්තියා තස්ස පහීනත්තා කිලෙසසඞ්ගණිකාභාවෙන එකත්තෙන උපට්ඨිතස්ස ඣානචිත්තස්ස. පරිපන්ථවිසුද්ධිමජ්ඣිමසමථපටිපත්තිපක්ඛන්දනෙහි වුද්ධිප්පත්තියා අනුබ්රූහිතෙ ඣානචිත්තෙ ලද්ධොකාසා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා සම්පයුත්තෙසු සමවාහිතභාවෙන පවත්තමානා තෙ අනුබ්රූහෙන්තී විය හොතීති ආහ ‘‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාය කිච්චවසෙන උපෙක්ඛානුබ්රූහනා වෙදිතබ්බා’’ති.

යෙ ¶ පනෙතෙ යුගනද්ධධම්මාති සම්බන්ධො. තත්ථාති තස්මිං ඣානචිත්තෙ. අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනවසෙන කිච්චකරණතො යුගෙ නද්ධා බද්ධා විය යුගනද්ධා. විමුත්තිරසෙනාති විමුච්චනකිච්චෙන, විමුච්චනසම්පත්තියා වා. එස යොගී. වාහයතීති පවත්තෙති. අස්සාති ඣානචිත්තස්ස. තස්මිං ඛණෙති භඞ්ගක්ඛණෙ. උප්පාදක්ඛණෙ අතීතෙ හි ඨිතික්ඛණතො පට්ඨාය ආසෙවනා ¶ පවත්තති නාම. තෙ ආකාරාති අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනාදයො තත්ථ ධම්මානං පවත්තිආකාරා. ආසෙවනාපි හි ආසෙවනපච්චයභාවීනං ධම්මානං පවත්තිආකාරොයෙව. සංකිලෙසවොදානෙසූති සමාධිපඤ්ඤානං සමරසතාය අකරණං භාවනාය සංකිලෙසො, කරණං වොදානං. තථා සෙසෙසුපි. එවමෙතෙසු සංකිලෙසවොදානෙසු තං තං ආදීනවං දොසං ආනිසංසං ගුණං පුරෙතරං පාටිහාරියඤාණෙන දිස්වා යථා අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනාදයො හොන්ති, තථා භාවනාය සම්පහංසිතත්තා තෙනෙව ඤාණෙන විසොධිතත්තා. විසොධනං හෙත්ථ සම්පහංසනං. තෙ ආකාරා යස්මා නිප්ඵන්නා, තස්මා ‘‘ධම්මානං…පෙ… වෙදිතබ්බාති වුත්ත’’න්ති ලක්ඛණසංවණ්ණනාය ආදිම්හි වුත්තං නිගමනවසෙන දස්සෙති.

‘‘යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොතී’’ති කො සම්බන්ධො. කස්මා සම්පහංසනාව පරියොසානන්ති වුත්තා, න උපෙක්ඛානුබ්රූහනාති චොදනං සන්ධාය ‘‘තත්ථ යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං භාවනාචිත්තෙ. උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොතීති අප්පනාකාලෙ භාවනාය සමප්පවත්තියා, පටිපක්ඛස්ස ච පහානතො පග්ගහාදීසු බ්යාපාරස්ස අකාතබ්බතො අජ්ඣුපෙක්ඛනාව හොති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සමයෙ චිත්තස්ස අජ්ඣුපෙක්ඛනා, විසුද්ධං චිත්තං අජ්ඣුපෙක්ඛතී’’ති ච ආදි. සා පනායං අජ්ඣුපෙක්ඛනා ඤාණස්ස කිච්චසිද්ධියා හොති, විසෙසතො ඤාණසාධනත්තා අප්පනාබ්යාපාරස්සාති ඵලෙන කාරණානුමානඤායෙන. යස්මා උපෙක්ඛාවසෙන ඤාණං පාකටං හොති, තස්මා ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා පරියොසානන්ති වුත්තාති සම්බන්ධො.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තථාපග්ගහිතං චිත්තන්ති යථා භාවනාචිත්තං කොසජ්ජපක්ඛෙ න පතති, තථා වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියානං ධම්මානං බහුලීකාරවසෙන පග්ගහිතං. සාධුකං අජ්ඣුපෙක්ඛතීති පග්ගණ්හන්තෙනාපි සමාධිස්ස වීරියසමතායොජනවසෙන පග්ගහිතත්තා සක්කච්චං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඔකාසං ¶ ලභති. තං පන අජ්ඣුපෙක්ඛනං උපෙක්ඛාවසෙන පුබ්බෙ පවත්තපාරිහාරියපඤ්ඤාවසෙන අප්පනාපඤ්ඤාය කිච්චාධිකතාති ආහ ‘‘පඤ්ඤාවසෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොතී’’ති. තස්ස අධිමත්තත්තා එව අජ්ඣුපෙක්ඛන්තස්සෙව නානාසභාවෙහි නීවරණපමුඛෙහි කිලෙසෙහි අප්පනාචිත්තං විමුච්චති. විමොක්ඛවසෙන විමුච්චනවසෙන. පඤ්ඤාවසෙනාති පුබ්බෙ පවත්තපාරිහාරියපඤ්ඤාවසෙන. විමුත්තත්තාති නානාකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා එව. තෙ ධම්මා සද්ධාදයො, විසෙසතො සද්ධාපඤ්ඤාවීරියසමාධයො ¶ ච එකරසා සමානකිච්චා හොන්ති. එවමයං ඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා නිප්ඵජ්ජමානා ඤාණබ්යාපාරොති ආහ ‘‘ඤාණකිච්චභූතා සම්පහංසනා පරියොසාන’’න්ති. එවං තිවිධාය පටිපදාවිසුද්ධියා ලද්ධවිසෙසාය තිවිධාය උපෙක්ඛානුබ්රූහනාය සාතිසයං පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අධිමුත්තභාවෙන චතුබ්බිධාපි සම්පහංසනා සිජ්ඣතීති ආගමනුපෙක්ඛා ඤාණකිච්චවසෙන දසපි ආකාරා ඣානෙ එව වෙදිතබ්බා.

ගණනානුපුබ්බතාති ගණනානුපුබ්බතාය, ගණනානුපුබ්බතාමත්තං වා පඨමන්ති ඉදන්ති අත්ථො. තෙන දෙසනාක්කමං උල්ලිඞ්ගෙති. ‘‘පඨමං උප්පන්නන්ති පඨම’’න්ති ඉමිනා පටිපත්තික්කමං, උප්පන්නන්ති හි අධිගතන්ති අත්ථො. ‘‘පඨමං සමාපජ්ජිතබ්බන්ති පඨම’’න්ති ඉදං පන න එකන්තලක්ඛණන්ති අට්ඨකථායං (ධ. ස. අට්ඨ. 160) පටිසිද්ධත්තා ඉධ න ගහිතං. ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති දුවිධෙ ඣානෙ ඉධාධිප්පෙතජ්ඣානමෙව දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො’’ති වුත්තං. පථවීකසිණසඞ්ඛාතස්ස අත්තනො අත්තනො ආරම්මණස්ස රූපං විය චක්ඛුනා උපනිජ්ඣායනතො. පච්චනීකඣාපනතොති නීවරණාදීනං පච්චනීකධම්මානං දහනතො වික්ඛම්භනවසෙන පජහනතො. සකලට්ඨෙනාති හෙට්ඨා වුත්තනයෙන කතෙ වා අකතෙ වා පරිච්ඡිජ්ජ ගහිතෙ පථවීභාගෙ පථවීමණ්ඩලෙ සකලාරම්මණකරණට්ඨෙන. න හි තස්ස එකදෙසමාරම්මණං කරීයති. පථවීකසිණසන්නිස්සයතාය නිමිත්තං පථවීකසිණං යථා ‘‘මඤ්චා උක්කුට්ඨිං කරොන්තී’’ති. තංසහචරණතො ඣානං පථවීකසිණං යථා ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති.

චිරට්ඨිතිසම්පාදනවණ්ණනා

76. ලක්ඛට්ඨානෙ ඨිතං සරෙන වාලං විජ්ඣතීති වාලවෙධී. ඉධ පන අනෙකධා භින්නස්ස වාලස්ස අංසුං විජ්ඣන්තො ‘‘වාලවෙධී’’ති අධිප්පෙතො. තෙන ¶ වාලවෙධිනා. සූදෙනාති භත්තකාරෙන. ‘‘ආකාරා පරිග්ගහෙතබ්බා’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුකුසලොති සුට්ඨු ඡෙකො. ධනුග්ගහොති ඉස්සාසො. කම්මන්ති යොග්යං. අක්කන්තපදානන්ති විජ්ඣනකාලෙ අක්කමනවසෙන පවත්තපදානං. ආකාරන්ති ධනුජියාසරානං ගහිතාකාරං. පරිග්ගණ්හෙය්යාති උපධාරෙය්ය. භොජනසප්පායාදයොති ආදි-සද්දො අවුත්තාකාරානම්පි සඞ්ගාහකො දට්ඨබ්බො. තෙන උතුභාවනානිමිත්තාදීනම්පි පරිග්ගණ්හනං වුත්තං හොති. තස්මින්ති තස්මිං තරුණසමාධිම්හි.

භත්තාරන්ති ¶ සාමිනං, භත්තවෙතනාදීහි පොසකන්ති අත්ථො. පරිවිසන්තොති භොජෙන්තො. තස්ස රුච්චිත්වා භුඤ්ජනාකාරං සල්ලක්ඛෙත්වා තස්ස උපනාමෙන්තොති යොජනා. අයම්පි යොගී. අධිගතක්ඛණෙ භොජනාදයො ආකාරෙති පුබ්බෙ ඣානස්ස අධිගතක්ඛණෙ කිච්චසාධකෙ භොජනාදිගතෙ ආකාරෙ. ගහෙත්වාති පරිග්ගහෙත්වා සල්ලක්ඛෙත්වා. නට්ඨෙ නට්ඨෙ සමාධිම්හි පුනප්පුනං අප්පනාය.

මහානසවිජ්ජාපරිචයෙන පණ්ඩිතො. තත්ථ විසදඤාණතාය බ්යත්තො. ඨානුප්පත්තිකකඔසල්ලයොගෙන කුසලො. නානච්චයෙහීති නානච්චයෙහි නානාසභාවෙහි, නානාරසෙහීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අම්බිලග්ගෙහී’’තිආදි. සූපෙහීති බ්යඤ්ජනෙහි. අම්බිලග්ගෙහීති අම්බිලකොට්ඨාසෙහි, යෙ වා අම්බිලරසා හුත්වා අග්ගභූතා, තෙහි චතුරම්බිලාදිමිස්සෙහි. එස නයො තිත්තකග්ගාදීසුපි. ඛාරිකෙහීති වාතිඞ්ගණකළීරාදිමිස්සෙහි. නිමිත්තන්ති ආකාරං රුච්චනවසෙන භුඤ්ජනාකාරං. උග්ගණ්හාතීති උපරූපරි ගණ්හාති උපධාරෙති. ඉමස්ස වා සූපෙය්යස්ස අත්ථාය හත්ථං අභිහරති. අභිහාරානන්ති අභිමුඛෙන හරිතබ්බානං පණ්ණාකාරානං, පූජාභිහාරානං වා. නිමිත්තං උග්ගණ්හාතීති ‘‘එවං මෙ චිත්තං සමාහිතං අහොසී’’ති නිමිත්තං ගණ්හාති සල්ලක්ඛෙති.

සමාධිපරිපන්ථානන්ති සමාධිස්ස පරිපන්ථභූතානං. ධම්මානන්ති කාමච්ඡන්දාදිනීවරණධම්මානං. සුවිසොධිතත්තාති සුට්ඨු විසොධිතත්තා, වික්ඛම්භනවසෙනෙව සම්මදෙව පහීනත්තාති අත්ථො. කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණාදීහීති ආදි-සද්දෙන අසුභමනසිකාරනෙක්ඛම්මානිසංසපච්චවෙක්ඛණාදීනි සඞ්ගණ්හාති. නෙක්ඛම්මගුණදස්සනෙනාපි ¶ හි තස්ස විබන්ධභූතෙ කාමච්ඡන්දෙ ආදීනවො විසෙසතො පාකටො හොතීති. කායදුට්ඨුල්ලන්ති කායදරථං සාරද්ධකායතං. තෙන කායචිත්තානං සාරම්භනිමිත්තස්ස බ්යාපාදනීවරණස්ස න විසොධනමාහ. ආරම්භධාතුමනසිකාරාදීති ආදි-සද්දෙන වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගනිමිත්තානං, ආලොකසඤ්ඤාදීනඤ්ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සමථනිමිත්තමනසිකාරාදීති ආදි-සද්දෙන සමාධිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියානං ධම්මානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤෙපි සමාධිපරිපන්ථෙති විචිකිච්ඡාට්ඨානියෙ, මදමානාදිකෙ ච සන්ධායාහ. ආසයන්ති වසනකසුසිරං. සුපරිසුද්ධන්ති ආසඞ්කනීයත්තාභාවෙන සුට්ඨු පරිසුද්ධං. එත්ථාහ – නනු චායං පගෙව කාමාදීනවං පච්චවෙක්ඛිත්වා සමථපටිපදං පටිපන්නො උපචාරක්ඛණෙයෙව ඣානෙන නීවරණානි වික්ඛම්භිතානි, අථ කස්මා පුන කාමාදීනවපච්චවෙක්ඛණාදි ගහිතන්ති? සච්චමෙතං. තං පන පහානමත්තන්ති ඣානස්ස චිරට්ඨිතියා අතිසයපහානත්ථං පුන ගහිතං.

උද්ධච්ච ¶ මිද්ධන්ති කුක්කුච්චං, ථිනඤ්ච තදෙකට්ඨතාය ගහිතමෙවාති කත්වා වුත්තං. සුද්ධන්තගතොති සුපරිසුද්ධපරියන්තං සබ්බසො විසොධිතකොණපරියන්තං උය්යානං ගතො. තහිං රමෙති තස්මිං ඣානෙ රමෙය්ය දිවසභාගම්පි ඣානසමඞ්ගී එව භවෙය්ය.

චිත්තභාවනාවෙපුල්ලත්ථන්ති සමාධිභාවනාය විපුලභාවාය. යථා හි භාවනාවසෙන නිමිත්තස්ස උප්පත්ති, එවමස්ස භාවනාවසෙනෙව වඩ්ඪනම්පි. තස්මා එකඞ්ගුලාදිවසෙන නිමිත්තං වඩ්ඪෙන්තස්ස පුනප්පුනං බහුලීකාරෙන ඣානං භාවනාපි වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘චිත්තභාවනාවෙපුල්ලත්ථඤ්ච යථාලද්ධං පටිභාගනිමිත්තං වඩ්ඪෙතබ්බ’’න්ති. තස්සාති පටිභාගනිමිත්තස්ස.

නිමිත්තවඩ්ඪනනයවණ්ණනා

77. තත්රාති සාමිඅත්ථෙ භුම්මවචනං, තස්සාති අත්ථො. අවඩ්ඪෙත්වාති යථා කුම්භකාරො මත්තිකාය පත්තං කරොන්තො පඨමං අපරිච්ඡින්දිත්වාව පත්තං වඩ්ඪෙති, එවං පත්තවඩ්ඪනයොගෙන පත්තවඩ්ඪනයුත්තියා අවඩ්ඪෙත්වා පූවිකස්ස පූවවඩ්ඪනං. භත්තස්ස උපරි භත්තපක්ඛිපනං භත්තවඩ්ඪනං. වත්ථස්ස තින්තස්ස අඤ්ඡනාදි දුස්සවඩ්ඪනං. පච්චෙකං යොග-සද්දො යොජෙතබ්බො. අපරිච්ඡින්දිත්වා ¶ න වඩ්ඪෙතබ්බං සපරිච්ඡෙදෙ එව භාවනාපවත්තිතො. තථා හි වුත්තං ‘‘සාන්තකෙ නො අනන්තකෙ’’ති (විසුද්ධි. 1.55).

හංසපොතකාති ජවනහංසපොතකා. උක්කූලං උන්නතට්ඨානං. විකූලං නින්නට්ඨානං. නදීසොතෙන කතං විදුග්ගං නදීවිදුග්ගං. විසමාකාරෙන ඨිතො පබ්බතපදෙසො පබ්බතවිසමො.

ථූලානි හුත්වා උපට්ඨහන්ති පච්චවෙක්ඛණාබාහුල්ලෙන විභූතභාවතො. දුබ්බලානි හුත්වා උපට්ඨහන්ති පගුණබලවභාවස්ස අනාපාදිකත්තා. උපරි උස්සුක්කනායාති භාවනාය උපරි ආරොහනාය, දුතියජ්ඣානාධිගමායාති අත්ථො.

පබ්බතෙය්යාති පබ්බතෙ බහුලචාරිනී. අඛෙත්තඤ්ඤූති අගොචරඤ්ඤූ. සමාධිපරිපන්ථානං විසොධනානභිඤ්ඤාතාය බාලො. ඣානස්ස පගුණභාවාපාදනවෙය්යත්තියස්ස අභාවෙන අබ්යත්තො. උපරිඣානස්ස ¶ පදට්ඨානභාවානවබොධෙන අඛෙත්තඤ්ඤූ. සබ්බථාපි සමාපත්තිකොසල්ලාභාවෙන අකුසලො. සමාධිනිමිත්තස්ස වා අනාසෙවනාය බාලො. අභාවනාය අබ්යත්තො. අබහුලීකාරෙන අඛෙත්තඤ්ඤූ. සම්මදෙව අනධිට්ඨානතො අකුසලොති යොජෙතබ්බං. උභතො භට්ඨොති උභයතො ඣානතො භට්ඨො. සො හි අප්පගුණතාය න සුප්පතිට්ඨිතතාය සඋස්සාහොපි විනාසතො, අසාමත්ථියතො ච ඣානද්වයතො පරිහීනො. චිණ්ණවසිනාති ආසෙවිතවසිනා.

පඤ්චවසීකථාවණ්ණනා

78. වසනං වසීති ධාතුනිද්දෙසතාය කිරියානිද්දෙසොති අධිප්පායෙනාහ ‘‘වසියො’’ති, යථාරුචි පවත්තියොති අත්ථො. ආවජ්ජනාය වසී, ආවජ්ජනාවසෙන වා වසී ආවජ්ජනවසී. ඣානං ආවජ්ජිතුං යත්ථ යත්ථ පදෙසෙ ඉච්ඡා යත්ථිච්ඡකං. යදා යදා, යස්මිං යස්මිං වා ඣානඞ්ගෙ ඉච්ඡා යදිච්ඡකං. යාව යාව ඉච්ඡා යාවදිච්ඡකං, ද-කාරො පදසන්ධිකරො. ‘‘යාවා’’ති ච ඉදං බහූනං ජවනවාරානං නිරන්තරං විය තථාපවත්තනං සන්ධාය වුත්තං, න එකමෙව. සො හි පරිච්ඡින්නචිත්තක්ඛණොති. ආවජ්ජනාය දන්ධායිතත්තං නත්ථීති වුත්තනයෙන යත්ථ කත්ථචි ඨානෙ යදා යදා ¶ යං කිඤ්චි ඣානඞ්ගං ආවජ්ජෙන්තස්ස යථිච්ඡිතං කාලං ආවජ්ජනාය ආවජ්ජනප්පවත්තියා දන්ධායිතත්තං විත්ථායිතත්තං, චිරායිතත්තං වා නත්ථි. එවං ආවජ්ජනවසී සිද්ධා නාම හොතීති අත්ථො. සෙසාති වුට්ඨානඅධිට්ඨානපච්චවෙක්ඛණාවසියො.

අඞ්ගසමුදායභාවතො ඣානස්ස ඣානෙ ආවජ්ජනවසිං නිප්ඵාදෙතුකාමෙන පටිපාටියා ඣානඞ්ගානි ආවජ්ජෙතබ්බානීති ආහ ‘‘පඨමං විතක්කං ආවජ්ජයතො’’ති. යදිපි ආවජ්ජනමෙවෙත්ථ ඉච්ඡිතං ආවජ්ජනවසියා අධිප්පෙතත්තා, ආවජ්ජනාය පන උප්පන්නාය ජවනෙහි භවිතබ්බං. තානි ච ඛො ආවජ්ජනතප්පරතාය චිත්තාභිනීහාරස්ස යථාවජ්ජිතඣානඞ්ගාරම්මණානි කතිපයානෙව හොන්ති, න පරිපුණ්ණානීති වුත්තං ‘‘විතක්කාරම්මණානෙව චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි ජවන්තී’’ති. චත්තාරි තික්ඛින්ද්රියස්ස. පඤ්ච නාතිතික්ඛින්ද්රියස්සාති දට්ඨබ්බං. නිරන්තරන්ති විසභාගෙහි නිරන්තරං. අයං පනාති භවඞ්ගද්වයන්තරිතා චතුජවනචිත්තා යථාවුත්තා ආවජ්ජනවසී. අඤ්ඤෙසං වා ධම්මසෙනාපතිආදීනං. එවරූපෙ කාලෙති උට්ඨාය සමුට්ඨාය ලහුතරං ආවජ්ජනවසීනිබ්බත්තනකාලෙ. සා ච ඛො ඉත්තරා පරිත්තකාලා, න සත්ථු යමකමහාපාටිහාරියෙ විය ¶ චිරතරප්පබන්ධවතී. තථා හි තං සාවකෙහි අසාධාරණං වුත්තං. අධිගමෙන සමං සසම්පයුත්තස්ස ඣානස්ස සම්මා ආපජ්ජනං පටිපජ්ජනං සමාපජ්ජනං, ඣානසමඞ්ගිතා.

සීඝන්ති එත්ථ සමාපජ්ජිතුකාමතානන්තරං ද්වීසු භවඞ්ගෙසු උප්පන්නෙසු භවඞ්ගං උපච්ඡින්දිත්වා උප්පන්නාවජ්ජනානන්තරං සමාපජ්ජනං සීඝං සමාපජ්ජනසමත්ථතා. අයඤ්ච මත්ථකප්පත්තා සමාපජ්ජනවසී සත්ථු ධම්මදෙසනායං ලබ්භති. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සො ඛො අහං, අග්ගිවෙස්සන, තස්සා එව කථාය පරියොසානෙ තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙ අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමි යෙනස්සුදං නිච්චකප්පං විහරාමී’’ති (ම. නි. 1.387). ඉතො සීඝතරා හි සමාපජ්ජනවසී නාම නත්ථි. ජුණ්හාය රත්තියා නවොරොපිතෙහි කෙසෙහි කපොතකන්දරායං විහරන්තස්ස ආයස්මතො සාරිපුත්තස්ස යක්ඛෙන මහන්තම්පි පබ්බතකූටං පදාලෙතුං සමත්ථෙ පහාරෙ සීසෙ දින්නෙ සමාපජ්ජනම්පෙත්ථ නිදස්සෙතබ්බං. තථා හි වක්ඛති ‘‘තදා ථෙරො තස්ස පහරණසමයෙ සමාපත්තිං අප්පෙසී’’ති (විසුද්ධි. 2.374). පාළියං පන ‘‘අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා නිසින්නො’’ති (උදා. 34) වුත්තං. ඉමෙ පන ථෙරා ¶ ‘‘සමාපත්තිතො වුට්ඨානසමකාලං තෙන පහාරො දින්නො’’ති වදන්ති.

අච්ඡරාමත්තන්ති අඞ්ගුලිඵොටමත්තං ඛණං. ඨපෙතුන්ති සෙතු විය සීඝසොතාය නදියා ඔඝං වෙගෙන පවත්තිතුං අදත්වා යථාවුත්තක්ඛණං ඣානං ඨපෙතුං සමත්ථතා. අභිභුය්ය ඨපනං, අධිට්ඨානං වියාති වා අධිට්ඨානං. තත්ථ වසී අධිට්ඨානවසී. තථෙව ලහුං වුට්ඨාතුන්ති අච්ඡරාමත්තං වා දසච්ඡරාමත්තං වා ලහුං ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨාතුං සමත්ථතා. භවඞ්ගචිත්තුප්පත්තියෙව හෙත්ථ ඣානතො වුට්ඨානං නාම. එත්ථ ච යථා ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානං ඨපෙස්සාමී’’ති පුබ්බපරිකම්මවසෙන අධිට්ඨානසමත්ථතා අධිට්ඨානවසී, එවං ‘‘එත්තකමෙව ඛණං ඣානසමඞ්ගී හුත්වා ඣානතො වුට්ඨහිස්සාමී’’ති පුබ්බපරිකම්මවසෙන වුට්ඨානසමත්ථතා වුට්ඨානවසී වෙදිතබ්බා, යා සමාපත්ති ‘‘වුට්ඨානකුසලතා’’ති වුච්චති. තදුභයදස්සනත්ථන්ති අධිට්ඨානවුට්ඨානවසීදස්සනත්ථං.

තත්ථාති තස්මිං නිම්මිතපබ්බතෙ තස්ස විවරෙ. කිඤ්චාපි එකංයෙව තං අභිඤ්ඤාචිත්තං යෙන පබ්බතං නිම්මිනෙය්ය, අභිඤ්ඤාපාදකස්ස පන ඣානස්ස ලහුතරං ඨපනං, වුට්ඨානඤ්ච ඉධ නිදස්සිතන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘එත්තකා ඉද්ධිමන්තා එකං උපට්ඨාකං ගරුළතො රක්ඛිතුං න සක්ඛිංසූ’’ති ගාරය්හා අස්සාම.

ආවජ්ජනානන්තරානීති ¶ ආවජ්ජනවසීභාවාය යථාක්කමං විතක්කාදීනං ඣානඞ්ගානං ආවජ්ජනාය පරතො යානි ජවනානි පවත්තානි, තානි තෙසං පච්චවෙක්ඛණානි. යදග්ගෙන ආවජ්ජනවසීසිද්ධි, තදග්ගෙන පච්චවෙක්ඛණාවසීසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

දුතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

79. නීවරණප්පහානස්ස තප්පඨමතාය ආසන්නනීවරණපච්චත්ථිකා. ථූලං නාම විපුලම්පි ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයන්ති ආහ ‘‘ඔළාරිකත්තා අඞ්ගදුබ්බලා’’ති. සන්තතො මනසි කරිත්වාති පඨමජ්ඣානං විය අනොළාරිකඞ්ගත්තා, සන්තධම්මසමඞ්ගිතාය ච ‘‘සන්ත’’න්ති මනසි කත්වා. යෙ හි ධම්මා දුතියජ්ඣානෙ පීතිසුඛාදයො, කාමං තෙ පඨමජ්ඣානෙපි සන්ති, තෙහි පන තෙ සන්තතරා චෙව පණීතතරා ච භවන්තීති. නිකන්තින්ති නිකාමනං, අපෙක්ඛන්ති ¶ අත්ථො. පරියාදායාති ඛෙපෙත්වා. චත්තාරි පඤ්චාති වා-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. දුතියජ්ඣානං එතස්ස අත්ථීති දුතියජ්ඣානිකං. වුත්තප්පකාරානෙවාති පඨමජ්ඣානෙ වුත්තප්පකාරානියෙව, පරිකම්මාදිනාමකානීති අත්ථො.

80. වූපසමාති වූපසමහෙතු, වූපසමොති චෙත්ථ පහානං අධිප්පෙතං, තඤ්ච විතක්කවිචාරානං. අතික්කමො අත්ථතො දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අනුප්පාදොති ආහ ‘‘සමතික්කමා’’තිආදි. කතමෙසං පනෙත්ථ විතක්කවිචාරානං වූපසමො අධිප්පෙතො, කිං පඨමජ්ඣානිකානං, උදාහු දුතියජ්ඣානිකානන්ති. කිඤ්චෙත්ථ යදි පඨමජ්ඣානිකානං, නත්ථි තෙසං වූපසමො. න හි කදාචි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරරහිතං අත්ථි. අථ දුතියජ්ඣානිකානං, එවම්පි නත්ථෙව වූපසමො, සබ්බෙන සබ්බං තෙසං තත්ථ අභාවතොති? වුච්චතෙ – යෙහි විතක්කවිචාරෙහි පඨමජ්ඣානස්ස ඔළාරිකතා, තෙසං සමතික්කමා දුතියස්ස ඣානස්ස සමධිගමො, න සභාවතො අනොළාරිකානං ඵස්සාදීනං සමතික්කමාති අයමත්ථො ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එතෙන දීපිතො. තස්මා ‘‘කිං පඨමජ්ඣානිකානං විතක්කවිචාරානං වූපසමො ඉධාධිප්පෙතො, උදාහු දුතියජ්ඣානිකාන’’න්ති එදිසී චොදනා අනොකාසාව. යස්මා දිට්ඨාදීනවස්ස තංතංඣානක්ඛණෙ අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනං වූපසමනං අධිප්පෙතං. විතක්කාදයො එව ඣානඞ්ගභූතා තථා කරීයන්ති, න තංසම්පයුත්තා ඵස්සාදයො, තස්මා විතක්කාදීනංයෙව වූපසමාදිවචනං ඤායාගතං. යස්මා පන විතක්කාදීනං විය තංසම්පයුත්තධම්මානම්පි එතෙන ‘‘එතං ඔළාරික’’න්ති ආදීනවදස්සනං සුත්තෙ ආගතං, තස්මා අවිසෙසෙන ¶ විතක්කාදීනං, තංසහගතානඤ්ච වූපසමාදිකෙ වත්තබ්බෙ විතක්කාදීනංයෙව වූපසමො වුච්චමානො අධිකවචනං අඤ්ඤං අත්ථං බොධෙතීති කත්වා කිඤ්චි විසෙසං දීපෙතීති දස්සෙතුං අට්ඨකථායං ‘‘ඔළාරිකස්ස පනා’’තිආදි ගහිතන්ති ඉධ ‘‘යෙහි විතක්කවිචාරෙහී’’තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘පීතියා ච විරාගා’’තිආදීසුපි එසෙව නයො. තස්මා විතක්කවිචාරපීතිසුඛසමතික්කමවචනානි ඔළාරිකොළාරිකඞ්ගසමතික්කමා දුතියාදිඅධිගමදීපකානීති තෙසං එකදෙසභූතං විතක්කවිචාරසමතික්කමවචනං තංදීපකං වුත්තං. විසුං විසුං ඨිතෙපි හි විතක්කවිචාරසමතික්කමවචනාදිකෙ පහෙය්යඞ්ගනිද්දෙසතාසාමඤ්ඤෙන චිත්තෙන සමූහතො ගහිතෙ විතක්කවිචාරවූපසමවචනස්ස තදෙකදෙසතා දට්ඨබ්බා. අයඤ්ච අත්ථො ¶ අවයවෙන සමුදායොපලක්ඛණනයෙන වුත්තො. අථ වා විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙනෙව තංසමතික්කමා දුතියාධිගමදීපකෙන පීතිවිරාගාදිවචනානං පීතිආදිසමතික්කමා තතියාදිඅධිගමදීපකතා දීපිතා හොතීති තස්ස තංදීපකතා වුත්තා.

නියකජ්ඣත්තමධිප්පෙතං න අජ්ඣත්තජ්ඣත්තාදි. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘විභඞ්ගෙ පනා’’තිආදි. නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං වියාති නීලයොගතො වත්ථං නීලං වියාති අධිප්පායො. යෙන සම්පසාදනෙන යොගා ඣානං සම්පසාදනං. තස්මිං දස්සිතෙ ‘‘සම්පසාදනං ඣාන’’න්ති සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙව තංයොගා ඣානෙ තංසද්දප්පවත්ති දස්සිතාති අවිරොධො යුත්තො. එකොදිභාවෙ කථන්ති එකොදිම්හි දස්සිතෙ එකොදිභාවං ඣානන්ති සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙව ඣානස්ස එකොදිවඩ්ඪනතා වුත්තා හොතීති චෙ? ‘‘එකොදිභාව’’න්ති පදං උද්ධරිත්වා එකොදිස්ස නිද්දෙසො න කාතබ්බො සියාති එකොදිභාවසද්දො එව සමාධිම්හි පවත්තො සම්පසාදනසද්දො විය ඣානෙ පවත්තතීති යුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙති ‘‘චෙතසො සම්පසාදයතී’’ති එතස්මිං පක්ඛෙ ‘‘චෙතසො’’ති ච උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. පුරිමස්මින්ති ‘‘සම්පසාදනයොගතො ඣානං සම්පසාදන’’න්ති වුත්තපක්ඛෙ. චෙතසොති සම්බන්ධෙ සාමිවචනං.

සෙට්ඨොපි ලොකෙ ‘‘එකො’’ති වුච්චති ‘‘යාව පරෙ එකාහං තෙ කරොමී’’තිආදීසු. එකො අදුතියො ‘‘එකාකීභි ඛුද්දකෙහි ජිත’’න්තිආදීසු අසහායත්ථොපි එක-සද්දො දිට්ඨොති ආහ ‘‘එකො අසහායො හුත්වා’’ති. සද්ධාදයොපි කාමං සම්පයුත්තධම්මානං සාධාරණතො, අසාධාරණතො ච පච්චයා හොන්තියෙව, සමාධි පන ඣානක්ඛණෙ සම්පයුත්තධම්මානං අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨකරණෙන සාතිසයං පච්චයො හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘සම්පයුත්තධම්මෙ…පෙ… අධිවචන’’න්ති ආහ.

‘‘සම්පසාදනං ¶ , චෙතසො එකොදිභාව’’න්ති විසෙසනද්වයං ඣානස්ස අතිසයවචනිච්ඡාවසෙන ගහිතං. ස්වායමතිසයො යථා ඉමස්මිං ඣානෙ ලබ්භති, න තථා පඨමජ්ඣානෙති ඉමං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘නනු චා’’තිආදි වුත්තං. ආරම්මණෙ ආහනනපරියාහනනවසෙන, අනුමජ්ජනඅනුයොජනවසෙන ච පවත්තමානා ධම්මා සතිපි නීවරණප්පහානෙන කිලෙසකාලුස්සියාපගමෙ ¶ සම්පයුත්තානං කඤ්චි ඛොභං කරොන්තා විය තෙහි ච තෙ න සන්නිසින්නා හොන්තීති වුත්තං ‘‘විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන න සුප්පසන්න’’න්ති. ඛුද්දිකා ඌමියො වීචියො. මහතියො තරඞ්ගා. සතිපි ඉන්ද්රියසමත්තෙ, වීරියසමතාය ච තෙනෙව ඛොභෙන, සම්පසාදාභාවෙන ච සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො බහලෙ විය ජලෙ මච්ඡො. යථාවුත්තක්ඛොභො එව පලිබොධො. එවං වුත්තෙනාති යස්සා සද්ධාය වසෙන සම්පසාදනං, යස්සා ච චිත්තෙකග්ගතාය වසෙන එකොදිභාවන්ති ච ඣානං වුත්තං. තාසං එව ‘‘සද්දහනා’’තිආදිනා පවත්තිආකාරස්ස විසෙසවිභාවනාවසෙන වුත්තෙන. තෙන විභඞ්ගපාඨෙන. ‘‘සම්පසාදනයොගතො, සම්පසාදනතො වා සම්පසාදනං, එකොදිං භාවෙතීති එකොදිභාවන්ති ඣානං වුත්ත’’න්ති එවං පවත්තා අයං අත්ථවණ්ණනා න විරුජ්ඣති. යථා පන අවිරොධො, සො වුත්තො එව.

81. සන්තාති සමං නිරොධං ගතා. සමිතාති භාවනාය සමං ගමිතා නිරොධිතා. වූපසන්තාති තතො එව සුට්ඨු උපසන්තා. අත්ථඞ්ගතාති අත්ථං විනාසං ගතා. අබ්භත්ථඞ්ගතාති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා වුත්තං. අප්පිතාති විනාසං ගමිතා. සොසිතාති පවත්තිසඞ්ඛාතස්ස සන්තානස්ස අභාවෙන සොසං සුක්ඛභාවං ඉතා. බ්යන්තිකතාති විගතන්තකතා.

අයමත්ථොති භාවනාය පහීනත්තා විතක්කවිචාරානං අභාවො. චොදකෙන වුත්තමත්ථං සම්පටිච්ඡිත්වා පරිහරිතුං ‘‘එවමෙතං සිද්ධොවායමත්ථො’’ති වත්වා ‘‘න පනෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ එතන්ති ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති එතං වචනං. තදත්ථදීපකන්ති තස්ස විතක්කවිචාරාභාවමත්තසඞ්ඛාතස්ස අත්ථස්ස දීපකං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමූපායදීපකෙන අජ්ඣත්තසම්පසාදනතාය, චෙතසො එකොදිභාවතාය ච හෙතුදීපකෙන, අවිතක්කඅවිචාරභාවහෙතුදීපකෙන ච විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙනෙව විතක්කවිචාරාභාවො දීපිතොති කිං පුන අවිතක්කඅවිචාරවචනෙන කතෙනාති? න, අදීපිතත්තා. න හි විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙන විතක්කවිචාරානං අප්පවත්ති වුත්තා හොති. විතක්කවිචාරෙසු හි තණ්හාප්පහානං එතෙසං වූපසමනං, යෙ ච සඞ්ඛාරෙසු තණ්හාප්පහානං කරොන්ති, තෙසු මග්ගෙසු, පහීනතණ්හෙසු ¶ ච ඵලෙසු සඞ්ඛාරපවත්ති හොති එව ¶ , එවමෙවිධාපි වික්ඛම්භිතවිතක්කවිචාරතණ්හස්ස දුතියජ්ඣානස්ස විතක්කවිචාරසම්පයොගො පුරිමෙන න නිවාරිතො සියාති තංනිවාරණත්ථං, ආවජ්ජිතුකාමතාදිඅතික්කමොව තෙසං වූපසමොති දස්සනත්ථඤ්ච ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති වුත්තං. පඨමම්පීති පඨමං ඣානම්පි.

‘‘දුතියං උප්පන්නන්තිපි දුතිය’’න්ති වත්තුං වට්ටතියෙව. න තථා ඉමස්ස විතක්කවිචාරාති යථා පඨමජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙ නීවරණානි පහීයන්ති, තථා ඉමස්ස දුතියජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙ විතක්කවිචාරා න පහීයන්ති අසංකිලිට්ඨසභාවත්තා, උපචාරභාවනාය ච තෙ පහාතුං අසමත්ථභාවතො. යදිපි තාය තෙසු තණ්හා පහීයති, න පන සවිසෙසං. සවිසෙසඤ්හි තත්ථ තණ්හාප්පහානං අප්පනාය එව හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අප්පනාක්ඛණෙයෙවා’’තිආදි. පහානඞ්ගතාපි අතිසයප්පහානවසෙනෙව වෙදිතබ්බා යථා නීවරණානං පඨමජ්ඣානස්ස. තස්මාති යස්මා තිවඞ්ගමෙවෙතං ඣානං, තස්මා. තන්ති විභඞ්ගෙ වචනං. රථස්ස පණ්ඩුකම්බලං විය සම්පසාදො ඣානස්ස පරික්ඛාරො, න ඣානඞ්ගන්ති ආහ ‘‘සපරික්ඛාරං ඣානං දස්සෙතු’’න්ති.

තතියජ්ඣානකථාවණ්ණනා

82. උප්පිලාවිතන්ති කාමඤ්චායං පරිග්ගහෙසු අපරිච්චත්තපෙමස්ස අනාදීනවදස්සිනො තණ්හාසහගතාය පීතියා පවත්තිආකාරො, ඉධ පන දුතියජ්ඣානපීති අධිප්පෙතා. තථාපි සබ්බසො පීතියං අවිරත්තං, සාපි අනුබන්ධෙය්යාති වුත්තං. උප්පිලාවිතං වියාති වා උප්පිලාවිතං. ආදීනවං හි තත්ථ පාකටතරං කත්වා දස්සෙතුං එවං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

83. විරජ්ජනං විරාගො. තං පන විරජ්ජනං නිබ්බින්දනමුඛෙන හීළනං වා තප්පටිබද්ධරාගප්පහානං වාති තදුභයං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා’’ති ආහ. වුත්තප්පකාරායාති ‘‘යදෙව තත්ථ පීතී’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරාය. සම්පිණ්ඩනං සමුච්චයො.

මග්ගොති උපායො. තදධිගමායාති තතියමග්ගාධිගමාය.

84. උපපත්තිතොති ¶ සමවාහිතභාවෙන පතිරූපතො. ඣානුපෙක්ඛාපි සමවාහිතමෙව අන්තොනීතං කත්වා පවත්තතීති ආහ ‘‘සමං පස්සතී’’ති. විසදායාති ¶ පරිබ්යත්තාය සංකිලෙසවිගමෙන. විපුලායාති මහතියා සාතිසයං මහග්ගතභාවප්පත්තියා. ථාමගතායාති පීතිවිගමෙන ථිරභාවප්පත්තාය.

පරිසුද්ධපකති ඛීණාසවපකති නික්කිලෙසතා. සත්තෙසු කම්මස්සකතාදස්සනහෙතුකො සමභාවදස්සනාකාරො මජ්ඣත්තාකාරො බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා.

සහජාතධම්මානන්ති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. සමප්පවත්තියා භාවනාය වීථිපටිපන්නාය අලීනානුද්ධතා නිරස්සාදතාය පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු බ්යාපාරාභාවතො සම්පයුත්තධම්මෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා.

උපෙක්ඛානිමිත්තන්ති එත්ථ ලීනුද්ධච්චපක්ඛපාතරහිතං මජ්ඣත්තං වීරියං උපෙක්ඛා. තදෙව තං ආකාරං ගහෙත්වා පවත්තෙතබ්බස්ස තාදිසස්ස වීරියස්ස නිමිත්තභාවතො උපෙක්ඛානිමිත්තං භාවනාය සමප්පවත්තිකාලෙ උපෙක්ඛීයතීති උපෙක්ඛා, වීරියමෙව උපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා.

‘‘පඨමං ඣානං පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා ඉමා අට්ඨ සමාධිවසෙන උප්පජ්ජන්ති. ‘‘සොතාපත්තිමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං…පෙ… අරහත්තමග්ගං පටිලාභත්ථාය උප්පාදං…පෙ… උපායාසං…පෙ… අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය සුඤ්ඤතාවිහාරසමාපත්තත්ථාය අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරං බ්යාධිං මරණං සොකං පරිදෙවං උපායාසං පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණ’’න්ති එවමාගතා ඉමා දස විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති. එත්ථ ච පඨමජ්ඣානාදීහි වික්ඛම්භිතානි නීවරණවිතක්කවිචාරාදීනි පටිසඞ්ඛාය සභාවතො උපපරික්ඛිත්වා සන්නිට්ඨානවසෙන තිට්ඨමානා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා දිට්ඨාදීනවත්තා තෙසං ගහණෙ උප්පාදනෙ අජ්ඣුපෙක්ඛන්තී විපස්සනාපඤ්ඤා ගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා.

තත්ථ ¶ ¶ උප්පාදන්ති පුරිමකම්මපච්චයා ඛන්ධානං ඉධ උප්පත්තිමාහ. පවත්තන්ති තථාඋප්පන්නස්ස පවත්තිං. නිමිත්තන්ති සබ්බම්පි තෙභූමකසඞ්ඛාරගතං නිමිත්තභාවෙන උපට්ඨානතො. ආයූහනන්ති ආයතිං පටිසන්ධිහෙතුභූතං කම්මං. පටිසන්ධින්ති ආයතිං උප්පත්තිං. ගතින්ති යාය ගතියා සා පටිසන්ධි හොති. නිබ්බත්තින්ති ඛන්ධානං නිබ්බත්තනං. උපපත්තින්ති ‘‘සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා’’ති (පටි. ම. 1.72) එත්ථ ‘‘උපපන්නස්සා’’ති වුත්තවිපාකප්පවත්තිං. ජාතින්ති ජරාදීනං පච්චයභූතං භවපච්චයා ජාතිං. ජරාබ්යාධිමරණාදයො පාකටා එව. එත්ථ ච උප්පාදාදයො පඤ්චෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස විසයවසෙන වුත්තා, සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙන. ‘‘නිබ්බත්ති, ජාතී’’ති ඉදඤ්හි ද්වයං උප්පාදස්ස චෙව පටිසන්ධියා ච වෙවචනං, ‘‘ගති, උපපත්ති චා’’ති ඉදං ද්වයං පවත්තස්ස, ජරාදයො නිමිත්තස්සාති වෙදිතබ්බං. අප්පණිහිතවිමොක්ඛවසෙන මග්ගුප්පත්තිහෙතුභූතා චතස්සො, තථා ඵලසමාපත්තියා චතස්සො, සුඤ්ඤතවිහාරඅනිමිත්තවිහාරවසෙන ද්වෙති දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා.

යාති විපස්සනාපඤ්ඤා. යදත්ථීති යං අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයං උපලබ්භති. යං භූතන්ති යං පච්චයනිබ්බත්තත්තා භූතං ඛන්ධපඤ්චකං. තං පජහතීති අනිච්චානුපස්සනාදීහි නිච්චසඤ්ඤාදයො පජහන්තො සම්මදෙව දිට්ඨාදීනවත්තා තප්පටිබද්ධච්ඡන්දරාගප්පහානෙන පජහති, යථා ආයතිං ආදානං න හොති, තථා පටිපත්තියා පජහති. තථාභූතො ච තත්ථ උපෙක්ඛං පටිලභති. විචිනනෙති අනිච්චාදිවසෙන සම්මසනෙපි.

සම්පයුත්තධම්මානං සමප්පවත්තිහෙතුතාය සමවාහිතභූතා. නීවරණවිතක්කවිචාරාදිසබ්බපච්චනීකෙහි විමුත්තත්තා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා. තෙසං වූපසන්තත්තා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා අබ්යාපාරභාවෙන පවත්තා, අබ්යාපාරතං වා පත්තා.

යදි අත්ථතො එකා, කථමයං භෙදොති ආහ ‘‘තෙන තෙනා’’තිආදි. තස්මාති යස්මා සතිපි සභාවතො අභෙදෙ යෙහි පන පච්චයවිසෙසෙහි ස්වායමිමාසං අවත්ථාභෙදො, තෙසං එකජ්ඣං අප්පවත්තිතො න තාසං අභෙදො, එකජ්ඣං වා පවත්ති, තස්මා. තෙනාහ ‘‘යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’තිආදි.

එකීභාවොති ¶ එකතා. සතිපි මජ්ඣත්තාභාවසාමඤ්ඤෙ විසයභෙදෙන පනස්සා භෙදො. යමත්ථං ¶ සන්ධාය ‘‘කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා’’ති වුත්තං, තං විත්ථාරතො දස්සෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. අයං විපස්සනුපෙක්ඛා. යං සන්ධාය වුත්තං පාළියං ‘‘යදත්ථි යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති (ම. නි. 3.71; අ. නි. 7.55). තත්ථ යදත්ථි යං භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකං, තං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණෙන පජහති. දිට්ඨසොවත්තිකත්තයස්ස සබ්බලක්ඛණවිචිනනෙ විය දිට්ඨලක්ඛණත්තයස්ස භූතස්ස සඞ්ඛාරලක්ඛණවිචිනනෙ උපෙක්ඛං පටිලභති. සඞ්ඛාරානං අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස සුදිට්ඨත්තා තෙසං විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතාය විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය තථා දිට්ඨාදීනවානං තෙසං ගහණෙපි අජ්ඣුපෙක්ඛනා සිද්ධාව හොති, සබ්බසො විසඞ්ඛාරනින්නත්තා අජ්ඣාසයස්ස.

අනාභොගරසාති පණීතසුඛෙපි තස්මිං අවනතිපටිපක්ඛකිච්චාති අත්ථො. අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානාති සතිපි සුඛපාරමිප්පත්තියං තස්මිං සුඛෙ අබ්යාවටා හුත්වා පච්චුපතිට්ඨති, සම්පයුත්තානං වා තත්ථ අබ්යාපාරං පච්චුපට්ඨපෙතීති අත්ථො. සම්පයුත්තධම්මානං ඛොභං, උප්පිලවඤ්ච ආවහන්තෙහි විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා අපරිබ්යත්තං. තත්ථ තත්රමජ්ඣත්තතාය කිච්චං. තදභාවතො ඉධ පරිබ්යත්තං.

නිට්ඨිතා ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති එතස්ස

සබ්බසො අත්ථවණ්ණනා.

85. ‘‘සරතීති සතො’’ති පදස්ස කත්තුසාධනතමාහ. සම්පජානාතීති සම්මදෙව පජානාති. සරණං චින්තනං උපට්ඨානං ලක්ඛණමෙතිස්සාති සරණලක්ඛණා. සම්මුස්සනපටිපක්ඛො අසම්මුස්සනං, තං කිච්චං එතිස්සාති අසම්මුස්සනරසා. කිලෙසෙහි ආරක්ඛා හුත්වා පච්චුපතිට්ඨති, තතො වා ආරක්ඛං පච්චුපට්ඨපෙතීති ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අසම්මුය්හනං සම්මදෙව පජානනං, සම්මොහපටිපක්ඛො වා අසම්මොහො. තීරණං කිච්චස්ස පාරගමනං. පවිචයො වීමංසා.

කාමං උපචාරජ්ඣානාදීනි උපාදාය පඨමදුතියජ්ඣානානිපි සුඛුමානෙව, ඉමං පන උපරිඣානං උපාදාය ‘‘ඔළාරිකත්තා’’ති වුත්තං. සා ච ඔළාරිකතා විතක්කාදිථූලඞ්ගතාය වෙදිතබ්බා. කෙචි ‘‘බහුචෙතසිකතායා’’ති ච වදන්ති ¶ . ගති සුඛා හොති තත්ථ ඣානෙසූති අධිප්පායො. අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං ‘‘ඉදං නාම දුක්කරං කරීයතී’’ති වත්තබ්බස්ස අභාවතො. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන සුඛුමත්තාති අයමත්ථො කාමං දුතියජ්ඣානෙපි සම්භවති, තථාපි යෙභුය්යෙන ¶ අවිප්පයොගීභාවෙන වත්තමානෙසු පීතිසුඛෙසු පීතිසඞ්ඛාතස්ස ඔළාරිකඞ්ගස්ස පහානෙන සුඛුමතාය ඉධ සාතිසයො සතිසම්පජඤ්ඤබ්යාපාරොති වුත්තං ‘‘පුරිසස්සා’’තිආදි. පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්යාති හානභාගියං ඣානං සියා දුතියජ්ඣානමෙව සම්පජ්ජෙය්යාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා’’ති. ‘‘ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛ’’න්ති තතියජ්ඣානසුඛං සන්ධායාහ. අතිමධුරතා චස්ස පහාසොදග්යසභාවාය පීතියා අභාවෙනෙව වෙදිතබ්බා. ඉදන්ති ‘‘සතො, සම්පජානො’’ති පදද්වයං.

තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තොති යස්මා තස්ස ඣානසමඞ්ගිනො යං නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, තං සො පටිසංවෙදෙය්ය. යං වා තන්ති අථ වා යං තං යථාවුත්තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං. තංසමුට්ඨානෙන තතො සමුට්ඨිතෙන අතිපණීතෙන රූපෙන අස්ස ඣානසමඞ්ගිනො රූපකායො යස්මා ඵුටො. යස්ස රූපකායස්ස ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි ඣානසමඞ්ගී කායිකං සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය. තස්මා එතං චෙතසිකකායිකසුඛපටිසංවෙදනසඞ්ඛාතං අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති ආහා’’ති යොජනා. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – නාමකායෙන චෙතසිකසුඛං, කායිකසුඛහෙතුරූපසමුට්ඨාපනෙන කායිකසුඛඤ්ච ඣානසමඞ්ගී පටිසංවෙදෙතීති වුච්චති. ඵුටත්තාති බ්යාපිතත්තාති අත්ථො. යථා හි උදකෙන ඵුටසරීරස්ස තාදිසෙ නාතිපච්චනීකෙ වාතාදිඵොට්ඨබ්බෙ ඵුටෙ සුඛං උප්පජ්ජති, එවමෙතෙහි ඵුටසරීරස්සාති. අපරො නයො – සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ කථමාභොගෙන විනා සුඛපටිසංවෙදනාති චොදනායං ‘‘කිඤ්චාපි…පෙ… එවං සන්තෙපී’’ති. යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, තස්මා සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති යොජනා. ඉදානි සහාපි ආභොගෙන සුඛපටිසංවෙදනං දස්සෙතුං ‘‘යං වා ත’’න්තිආදි වුත්තං.

86. යන්ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො, යස්මාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘යංඣානහෙතූ’’ති. ‘‘ආචික්ඛන්තී’’තිආදීනි පදානි කිත්තනත්ථානීති අධිප්පායෙනාහ ‘‘පසංසන්තීති අධිප්පායො’’ති. කින්තීති පසංසනාකාරපුච්ඡා. එදිසෙසු ¶ ඨානෙසු සතිග්ගහණෙනෙව සම්පජඤ්ඤම්පි ගහිතං හොතීති ඉධ පාළියං සතියා එව ගහිතත්තා එවං උපට්ඨිතසතිතාය ‘‘සතිමා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, ‘‘සම්පජානො’’ති හෙට්ඨා වුත්තත්තා වා.

ඣානක්ඛණෙ චෙතසිකසුඛමෙව ලබ්භතීති ‘‘සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙතී’’ති ච වුත්තං. තතියන්ති ¶ ගණනානුපුබ්බතාති ඉතො පට්ඨාය දුතියතතියජ්ඣානකථාහි අවිසෙසො, විසෙසො ච වුත්තොති.

චතුත්ථජ්ඣානකථාවණ්ණනා

87. ඉදානි නිබ්බත්තිතවිසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘අයං පන විසෙසො’’ති වත්වා ‘‘යස්මා’’තිආදිමාහ. ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො න හොති, අනිට්ඨෙ ඨානෙ පදන්තරසඞ්ගහිතස්ස ආසෙවනපච්චයත්තාභාවතො. අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය උප්පජ්ජිතබ්බං සාතිසයං සුඛවිරාගභාවනාභාවතො. තානීති අප්පනාවීථියං ජවනානි සන්ධායාහ.

88. ‘‘පුබ්බෙවා’’ති වුත්තත්තා කදා පන තෙසං පහානං හොතීති චොදනායං ආහ ‘‘චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ’’ති. එවං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. පහානක්කමො නාම පහායකධම්මානං උප්පත්තිපටිපාටි. තෙන පන වුච්චමානෙ ‘‘දුක්ඛං දොමනස්සං සුඛං සොමනස්ස’’න්ති වත්තබ්බං සියා. කස්මා ඉතො අඤ්ඤථා වචනන්ති ආහ ‘‘ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ’’තිආදි. අථ කස්මා ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති සම්බන්ධො.

කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියන්ති අත්තනො පච්චයෙහි උප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං. කත්ථ ච අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතීති නිරොධට්ඨානං පුච්ඡති. තෙන ‘‘කත්ථා’’ති පුච්ඡායං, ‘‘එත්ථා’’ති විස්සජ්ජනෙපි හෙතුම්හි භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං. ඣානානුභාවනිමිත්තං හි අනුප්පජ්ජන්තං ‘‘දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති වුත්තං. අතිසයනිරොධො සුට්ඨු පහානං උජුපටිපක්ඛෙන වූපසමො.

නානාවජ්ජනෙති යෙන ආවජ්ජනෙන අප්පනාවීථි, තතො භින්නාවජ්ජනෙ, අනෙකාවජ්ජනෙ වා. අප්පනාවීථියඤ්හි උපචාරො එකාවජ්ජනො, ඉතරො අනෙකාවජ්ජනො අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තනතො. විසමනිසජ්ජාය උප්පන්නකිලමථො විසමාසනුපතාපො. පීතිඵරණෙනාති පීතියා ඵරණරසත්තා, පීතිසමුට්ඨානානං වා පණීතරූපානං කායස්ස බ්යාපනතො වුත්තං. තෙනාහ ‘‘සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොතී’’ති. විතක්කවිචාරපච්චයෙපීති පි-සද්දො ¶ අට්ඨානප්පයුත්තො, සො ‘‘පහීනස්සා’’ති එත්ථ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො ‘‘පහීනස්සාපි දොමනස්සින්ද්රියස්සා’’ති. එතං දොමනස්සින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. ‘‘තස්ස මය්හං අතිචිරං විතක්කයතො විචාරයතො කායොපි කිලමිචිත්තම්පි උහඤ්ඤී’’ති වචනතො කායචිත්තඛෙදානං විතක්කවිචාරප්පච්චයතා වෙදිතබ්බා ¶ . ‘‘විතක්කවිචාරභාවෙ උප්පජ්ජති දොමනස්සින්ද්රිය’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථස්ස සියා උප්පත්තීති තත්ථ දුතියජ්ඣානූපචාරෙ අස්ස දොමනස්සස්ස උප්පත්ති භවෙය්ය.

එත්ථ ච යදෙකෙ ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති වදන්තෙන ඣානලාභීනම්පි දොමනුස්සුප්පත්ති අත්ථීති දස්සිතං හොති. තෙන ච අනීවරණසභාවො ලොභො විය දොසොපි අත්ථීති දීපෙති. න හි දොසෙන විනා දොමනස්සං පවත්තති. න චෙත්ථ පට්ඨානපාළියා විරොධො චින්තෙතබ්බො. යස්මා තත්ථ පරිහීනං ඣානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානං දොමනස්සං දස්සිතං, අපරිහීනජ්ඣානමාරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානස්ස දොමනස්සස්ස අසම්භවතො. ඣානලාභීනං සබ්බසො දොමනස්සං නුප්පජ්ජතීති ච න සක්කා වත්තුං, අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අපි තස්ස උප්පන්නත්තා. න හෙව ඛො සො පහීනජ්ඣානො අහොසීති වදන්ති, තං අයුත්තං අනීවරණසභාවස්ස දොසස්ස අභාවතො. යදි සියා, රූපාරූපාවචරසත්තානම්පි උප්පජ්ජෙය්ය, න ච උප්පජ්ජති. තථා හි ‘‘අරූපෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණ’’න්තිආදීසු බ්යාපාදකුක්කුච්චනීවරණානි අනුද්ධටානි. න චෙත්ථ නීවරණත්තා පරිහාරො, කාමච්ඡන්දාදීනම්පි අනීවරණානංයෙව නීවරණසදිසතාය නීවරණපරියායස්ස වුත්තත්තා. යං පන වුත්තං ‘‘අට්ඨසමාපත්තිලාභිනො අපි තස්ස උප්පන්නත්තා’’ති, තම්පි අකාරණං උප්පජ්ජමානෙන ච දොමනස්සෙන ඣානතො පරිහායනතො. ලහුකෙන පන පච්චයෙන පරිහීනං තාදිසා අප්පකසිරෙනෙව පටිපාකතිකං කරොන්තීති දට්ඨබ්බං. ‘‘තත්ථස්ස සියා උප්පත්තී’’ති ඉදං පන පරිකප්පවචනං උපචාරක්ඛණෙ දොමනස්සස්ස අප්පහීනභාවදස්සනත්ථං. තථා හි වුත්තං ‘‘න ත්වෙව අන්තොඅප්පනාය’’න්ති. යදි පන තදා දොමනස්සං උප්පජ්ජෙය්ය, පඨමජ්ඣානම්පිස්ස පරිහීනමෙවාති දට්ඨබ්බං. පහීනම්පි සොමනස්සින්ද්රියං පීති විය න දූරෙති කත්වා ¶ ‘‘ආසන්නත්තා’’ති වුත්තං. නානාවජ්ජනූපචාරෙ පහීනම්පි පහානඞ්ගං පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා අන්තරන්තරා උප්පජ්ජෙය්ය වාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පනාප්පත්තායා’’තිආදිමාහ. තාදිසාය ආසෙවනාය ඉච්ඡිතබ්බත්තා යථා මග්ගවීථිතො පුබ්බෙ ද්වෙ තයො ජවනවාරා සදිසානුපස්සනාව පවත්තන්ති, එවමිධාපි අප්පනාවාරතො පුබ්බෙ ද්වෙ තයො ජවනවාරා උපෙක්ඛාසහගතාව පවත්තන්තීති වදන්ති.

සමාහටාති සමානීතා, සඞ්ගහෙත්වා වුත්තාති අත්ථො. සුඛදුක්ඛානි විය අනොළාරිකත්තා අවිභූතතාය සුඛුමා. තතො එව අනුමිනිතබ්බසභාවත්තා දුවිඤ්ඤෙය්යා. දුට්ඨස්සාති දුට්ඨපයොගස්ස, දුද්දම්මස්සාති අත්ථො. සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං අඤ්ඤාපොහනනයෙනාති අධිප්පායො.

අදුක්ඛමසුඛාය ¶ චෙතොවිමුත්තියාති ඉදමෙව චතුත්ථජ්ඣානං දට්ඨබ්බං. පච්චයදස්සනත්ථන්ති අධිගමස්ස උපායභූතපච්චයදස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා’’ති. දුක්ඛප්පහානාදයොති ච සොපචාරා පඨමජ්ඣානාදයොවෙත්ථ අධිප්පෙතා.

පහීනාති වුත්තා ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං සංයොජනානං පරික්ඛයා’’ති. එතාති සුඛාදයො වෙදනා.

සොමනස්සං රාගස්ස පච්චයො. වුත්තඤ්හි ‘‘සුඛාය ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනාය රාගානුසයො අනුසෙතී’’ති (ම. නි. 1.465). දොමනස්සං දොසස්ස පච්චයො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘දුක්ඛාය ඛො, ආවුසො විසාඛ, වෙදනාය පටිඝානුසයො අනුසෙතී’’ති. සුඛාදිඝාතෙනාති සුඛාදීනං පහානෙන. අස්ස ඣානස්ස.

න දුක්ඛන්ති අදුක්ඛං, දුක්ඛවිධුරං. යස්මා තත්ථ දුක්ඛං නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘දුක්ඛාභාවෙනා’’ති. අසුඛන්ති එත්ථපි එසෙව නයො. එතෙනාති දුක්ඛසුඛපටික්ඛෙපවචනෙන. ‘‘පටිපක්ඛභූත’’න්ති ඉදං ඉධ තතියවෙදනාය දුක්ඛාදීනං සමතික්කමවසෙන පත්තබ්බත්තා වුත්තං, න කුසලාකුසලානං විය උජුවිපච්චනීකතාය. ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතස්ස මජ්ඣත්තාරම්මණස්ස, ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතං වා මජ්ඣත්තාකාරෙන අනුභවනලක්ඛණා ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා. තතො එව මජ්ඣත්තරසා. අවිභූතපච්චුපට්ඨානාති සුඛදුක්ඛානි විය න විභූතාකාරා ¶ , පිට්ඨිපාසාණෙ මිගගතමග්ගො විය තෙහි අනුමාතබ්බා අවිභූතාකාරොපට්ඨානා. සුඛනිරොධො නාම ඉධ චතුත්ථජ්ඣානූපචාරො, සො පදට්ඨානං එතිස්සාති සුඛනිරොධපදට්ඨානා.

89. ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙනෙතං සමාසපදන්ති ආහ ‘‘උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධි’’න්ති. සබ්බපච්චනීකධම්මපරිසුද්ධාය පච්චනීකසමනෙපි අබ්යාවටාය පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛාය වත්තමානාය චතුත්ථජ්ඣානෙ සති සම්පහංසනපඤ්ඤා විය සුපරිසුද්ධා, සුවිසදා ච හොතීති ආහ ‘‘යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි, සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙනා’’ති. යදි තත්රමජ්ඣත්තතා ඉධ ‘‘උපෙක්ඛා’’ති අධිප්පෙතා, කථං සතියෙව ‘‘පරිසුද්ධා’’ති වුත්තාති ආහ ‘‘න කෙවල’’න්තිආදි.

එවම්පි ¶ කස්මා අයමෙව සති ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධී’’ති වුත්තාති අනුයොගං සන්ධාය ‘‘තත්ථ කිඤ්චාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ හෙට්ඨා තීසු ඣානෙසු විජ්ජමානායපි තත්රමජ්ඣත්තතාය පච්චනීකාභිභවතො, සහායපච්චයවෙකල්ලතො ච අපාරිසුද්ධි, තථා තංසම්පයුත්තානං. තදභාවතො ඉධ පාරිසුද්ධීති ඉමමත්ථං රූපකවසෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. සූරියප්පභාභිභවාති සූරියප්පභාය අභිභුය්යමානත්තා. අතික්ඛතාය චන්දලෙඛා විය රත්තිපි සොම්මසභාවා සභාගාය රත්තියමෙව ච චන්දලෙඛා සමුජ්ජලතීති සා තස්සා සභාගාති දස්සෙන්තො ‘‘සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා’’ති ආහ.

‘‘එකවීථිය’’න්ති ඉදං තත්ථ සොමනස්සස්ස එකංසෙන අභාවතො වුත්තං, න තතො පුරිමතරෙසු එකංසෙන භාවතො. යථා පන විතක්කාදයො දුතියාදිජ්ඣානක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, න තෙසං එකවීථියං පුරිමජවනෙසු, න එවමෙතන්ති දස්සෙතුං වුත්තං. චතුක්කජ්ඣානෙති චතුක්කනයවසෙන නිබ්බත්තිතජ්ඣානචතුක්කෙ.

පඤ්චකජ්ඣානකථාවණ්ණනා

90. තත්ථාති පඨමජ්ඣානෙ. චතුක්කනයස්ස දුතියජ්ඣානෙ වියාති චතුක්කනයසම්බන්ධිනි දුතියජ්ඣානෙ විය. තං ද්විධා භින්දිත්වාති චතුක්කනයෙ දුතියං ¶ ‘‘අවිතක්කං විචාරමත්තං, අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති ච එවං ද්විධා භින්දිත්වා පඤ්චකනයෙ දුතියඤ්චෙව තතියඤ්ච හොති අභිධම්මෙති (ධ. ස. 168) අධිප්පායො. සුත්තන්තෙසු පන සරූපතො පඤ්චකනයො න ගහිතො.

කස්මා පනෙත්ථ නයද්වයවිභාගො ගහිතොති? අභිධම්මෙ නයද්වයවසෙන ඣානානං දෙසිතත්තා. කස්මා ච තත්ථ තථා තානි දෙසිතානි? පුග්ගලජ්ඣාසයතො, දෙසනාවිලාසතො ච. සන්නිපතිතදෙවපරිසාය කිර යෙසං යථාදෙසිතෙ පඨමජ්ඣානෙ විතක්කො එව ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, ඉතරෙ සන්තතො. තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන ච චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කං විචාරමත්තං ඣානං දෙසිතං. යෙසං විචාරො, යෙසං පීති, යෙසං සුඛං ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, ඉතරෙ සන්තතො. තෙසං තෙසං අජ්ඣාසයවසෙන තතියාදීනි ඣානානි දෙසිතානි. අයං තාව පුග්ගලජ්ඣාසයො.

යස්සා පන ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා භගවා යස්මා දෙසනාවිලාසප්පත්තො, තස්මා ඤාණමහන්තතාය ¶ දෙසනාය සුකුසලො යං යං අඞ්ගං ලබ්භති, තස්ස තස්ස වසෙන යථාරුචිං දෙසනං නියාමෙන්තො චතුක්කනයවසෙන, පඤ්චකනයවසෙන ච. තත්ථ ච පඤ්චඞ්ගිකං පඨමං, චතුරඞ්ගිකං දුතියං, තිවඞ්ගිකං තතියං, දුවඞ්ගිකං චතුත්ථං, දුවඞ්ගිකමෙව පඤ්චමං ඣානං දෙසෙසීති අයං දෙසනාවිලාසො. එත්ථ ච පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානං චතුක්කනයෙ දුතියජ්ඣානපක්ඛිකං කත්වා විභත්තං ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති අවිතක්කං විචාරමත්තං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 168). කස්මා? එකත්තකායනානත්තසඤ්ඤීසත්තාවාසඵලතාය දුතියජ්ඣානෙන සමානඵලත්තා, පඨමජ්ඣානසමාධිතො ජාතත්තා ච. පඨමජ්ඣානමෙව හි ‘‘කාමෙහි අකුසලෙහි ච විවිත්ත’’න්ති තදභාවා න ඉධ ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහී’’ති සක්කා වත්තුං, නාපි ‘‘විවෙකජ’’න්ති. සුත්තන්තදෙසනාසු ච පඤ්චකනයෙ දුතියතතියජ්ඣානානි දුතියජ්ඣානමෙව භජන්ති විතක්කවූපසමා විචාරවූපසමා අවිතක්කත්තා, අවිචාරත්තා ච. එවඤ්ච කත්වා සුත්තන්තදෙසනායපි පඤ්චකනයො ලබ්භතෙවාති සිද්ධං හොති. නනු සුත්තන්තෙ චත්තාරියෙව ඣානානි විභත්තානීති පඤ්චකනයො න ලබ්භතීති? න, ‘‘සවිතක්කසවිචාරො සමාධී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.305) සමාධිත්තයාපදෙසෙන පඤ්චකනයස්ස ¶ ලබ්භමානත්තා. චතුක්කනයනිස්සිතො පන කත්වා පඤ්චකනයො විභත්තොති සුත්තන්තදෙසනායපි පඤ්චකනයො නිද්ධාරෙතබ්බො. ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා’’ති හි විතක්කස්ස, විචාරස්ස, විතක්කවිචාරානඤ්ච ‘‘විතක්කවිචාරාන’’න්ති සක්කා වත්තුං. තථා ‘‘අවිතක්කං, අවිචාර’’න්ති ච විනා, සහ ච විචාරෙන විතක්කප්පහානෙන අවිතක්කං, සහ, විනා ච විතක්කෙන විචාරප්පහානෙන අවිචාරන්ති අවිතක්කං, අවිචාරං, අවිතක්කඤ්ච අවිචාරඤ්චාති වා තිවිධම්පි සක්කා සඞ්ගහෙතුං.

දුතියන්ති ච විතක්කරහිතෙ, විතක්කවිචාරද්වයරහිතෙ ච ඤායාගතා දෙසනා දුතියං අධිගන්තබ්බත්තා, විචාරමත්තරහිතෙපි ද්වයප්පහානාධිගතසමානධම්මත්තා. එවඤ්ච කත්වා පඤ්චකනයනිද්දෙසෙ දුතියෙ වූපසන්තොපි විතක්කො සහායභූතවිචාරාවූපසමෙන න සම්මා වූපසන්තොති විතක්කවිචාරද්වයරහිතෙ විය විචාරවූපසමෙනෙව තදුපසමං, සෙසධම්මානං සමානතඤ්ච දස්සෙන්තෙන ‘‘විතක්කවිචාරානං වූපසමා අජ්ඣත්තං සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවං අවිතක්කං අවිචාරං සමාධිජං පීතිසුඛං තතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති තතියං චතුක්කනයෙ දුතියෙන නිබ්බිසෙසං විභත්තං. දුවිධස්සාපි සහායවිරහෙන, අඤ්ඤථා ච විතක්කප්පහානෙන අවිතක්කත්තං, සමාධිජං පීතිසුඛත්තඤ්ච සමානන්ති සමානධම්මත්තාපි දුතියන්ති නිද්දෙසො ¶ . විචාරමත්තම්පි හි විතක්කවිචාරද්වයරහිතං විය ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති අවිතක්කං විචාරමත්තං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති (ධ. ස. 168) අවිතක්කං සමාධිජං පීතිසුඛන්ති විභත්තං. පඨමජ්ඣානෙ වා සහචාරීසු විතක්කවිචාරෙසු එකං අතික්කමිත්වා දුතියම්පි තත්රට්ඨමෙව දොසතො දිස්වා උභයම්පි සහාතික්කමන්තස්ස පඤ්චකනයෙ තතියං වුත්තං, තතියං අධිගන්තබ්බත්තා. පඨමතො අනන්තරභාවෙන පනස්ස දුතියභාවො ච උප්පජ්ජතීති. කස්මා පනෙවං සරූපතො පඤ්චකනයො න විභත්තොති? විනෙය්යජ්ඣාසයතො. යථානුලොමදෙසනා හි සුත්තන්තදෙසනාති.

පථවීකසිණනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති චතුත්ථපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.