📜

6. අසුභකම්මට්ඨානනිද්දෙසවණ්ණනා

උද්ධුමාතකාදිපදත්ථවණ්ණනා

102. ‘‘අවිඤ්ඤාණකාසුභෙසූ’’ති ඉදං උද්ධුමාතකාදීනං සභාවදස්සනවසෙන වුත්තං. තස්මා භූතකථනමත්තං දට්ඨබ්බං, න සවිඤ්ඤාණකඅසුභස්ස අකම්මට්ඨානභාවතො. තථා හි වක්ඛති ‘‘න කෙවලං මතසරීර’’න්තිආදි (විසුද්ධි. 1.122). උද්ධං ජීවිතපරියාදානාති ජීවිතක්ඛයතො උපරි මරණතො පරං. සමුග්ගතෙනාති උට්ඨිතෙන. උද්ධුමාතත්තාති උද්ධං උද්ධං ධුමාතත්තා සූනත්තා. උද්ධුමාතමෙව උද්ධුමාතකන්ති ක-කාරෙන පදවඩ්ඪනමාහ අනත්ථන්තරතො යථා ‘‘පීතකං ලොහිතක’’න්ති. පටික්කූලත්තාති ජිගුච්ඡනීයත්තා. කුච්ඡිතං උද්ධුමාතං උද්ධුමාතකන්ති කුච්ඡනත්ථෙ වා අයං ක-කාරොති දස්සෙතුං වුත්තං යථා ‘‘පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡතී’’ති (මහාව. 285; පරි. 325; දී. නි. 2.149; අ. නි. 5.213). තථාරූපස්සාති ‘‘භස්තා විය වායුනා’’තිආදිනා යථාරූපං වුත්තං, තථාරූපස්ස.

සෙතරත්තෙහි පරිභින්නං විමිස්සිතං නීලං විනීලං, පුරිමවණ්ණවිපරිණාමභූතං වා නීලං විනීලං.

පරිභින්නට්ඨානෙසු කාකකඞ්කාදීහි. විස්සන්දමානපුබ්බන්ති විස්සවන්තපුබ්බං, තහං තහං පග්ඝරන්තපුබ්බන්ති අත්ථො.

අපධාරිතන්ති විවටං උග්ඝාටිතං. ඛිත්තන්ති ඡඩ්ඩිතං, සොණසිඞ්ගාලාදීහි විසුං කත්වා ඛාදනෙන සරීරසඞ්ඝාතතො ලුඤ්චිත්වා තහං තහං ඡඩ්ඩිතං. විවිධං ඛිත්තන්ති වික්ඛිත්තං.

පුරිමනයෙනාති ‘‘විවිධං ඛිත්ත’’න්තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන. සත්ථෙන හනිත්වාති වෙරීහි ඛග්ගකරවාලාදිනා සත්ථෙන පහරිත්වා. වුත්තනයෙනාති ‘‘අඤ්ඤෙන හත්ථ’’න්තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන.

අබ්භන්තරතො නික්ඛමන්තෙහි කිමීහි පග්ඝරන්තකිමිකුලං පුළවකන්ති ආහ ‘‘කිමිපරිපුණ්ණස්සා’’ති.

උද්ධුමාතකාදීනි ආමකසුසානාදීසු ඡඩ්ඩිතාසුභානි. නිස්සායාති පටිච්ච තානිපි ආරබ්භ. නිමිත්තානන්ති උග්ගහපටිභාගනිමිත්තානං. එතානෙව උද්ධුමාතකාදීනෙව නාමානි.

උද්ධුමාතකකම්මට්ඨානවණ්ණනා

103. භාවෙතුකාමෙනාති උප්පාදෙතුකාමෙන. තෙනාති ආචරියෙන. අස්සාති යොගිනො. අසුභනිමිත්තත්ථායාති අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගණ්හනත්ථාය, අසුභෙ වා උග්ගහනිමිත්තස්ස අත්ථාය. ගමනවිධානන්ති ගමනවිධි. යෙන විධිනා ගන්තබ්බං, සො විධි. උග්ගහනිමිත්තස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය පථවීකසිණෙ වුත්තං පටිපජ්ජනවිධිං සන්ධායාහ ‘‘අප්පනාවිධානපරියොසාන’’න්ති.

104. තාවදෙවාති සුතක්ඛණෙයෙව. අතිත්ථෙන පුණ්ණනදීආදිං පක්ඛන්දන්තෙන විය අනුපවිසන්තෙන විය. කෙදාරකොටියාති කෙදාරමරියාදාය. විසභාගරූපන්ති ඛෙත්තරක්ඛිකාදිවිසභාගවත්ථුරූපං. සරීරන්ති උද්ධුමාතකකළෙවරං. අධුනාමතන්ති අචිරමතං උද්ධුමාතකභාවං අප්පත්තං. තක්කයතීති සම්භාවෙති භාරියං කත්වා න මඤ්ඤති.

105. රූපසද්දාදීති එත්ථ අමනුස්සානං රූපෙහි, සීහබ්යග්ඝාදීනං සද්දාදීහි, අමනුස්සානම්පි වා රූපසද්දාදීහි. තථා සීහබ්යග්ඝාදීනන්ති යථාරහං යොජෙතබ්බං. අනිට්ඨාරම්මණාභිභූතස්සාති භෙරවාදිභාවෙන අනිට්ඨෙහි ආරම්මණෙහි අභිභූතස්ස අජ්ඣොත්ථටස්ස. න පටිසණ්ඨාතීති විදාහවසෙන ආසයෙ න තිට්ඨති, උච්ඡඩ්ඩෙතබ්බං හොතීති අත්ථො. අඤ්ඤොති අමනුස්සාදීනං වසෙන වා අඤ්ඤථා වා වුත්තප්පකාරතො අඤ්ඤො ආබාධො හොති. සොති සඞ්ඝත්ථෙරො, අභිඤ්ඤාතභික්ඛු වා. යස්සානෙන ආරොචිතං, සො. කතකම්මාති කතථෙය්යකම්මා. අකතකම්මාති ථෙය්යකම්මං කාතුකාමා. කතකම්මා පන ඉධාධිප්පෙතා. තස්මා තෙති කතකම්මා චොරා. සහ ඔඩ්ඪෙනාති සහොඩ්ඪං, ථෙනෙත්වා ගහියමානභණ්ඩෙන සද්ධින්ති අත්ථො. යජමානොති යඤ්ඤං යජන්තො යඤ්ඤසාමිකො. ‘‘අද්ධා ඉමාය පටිපත්තියා ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමී’’ති පීතිසොමනස්සං උප්පාදෙත්වා.

එවං ගමනවිධානං එකදෙසෙන වත්වා ඉදානි අට්ඨකථාසු ආගතනයෙන තං දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨකථාසු වුත්තෙන විධිනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උග්ගණ්හන්තොති උග්ගණ්හනහෙතු. එකොති අයං එක-සද්දො අසහායත්ථො, න අඤ්ඤාදිඅත්ථොති ‘‘අදුතියො’’ති වුත්තං. යථා වණ්ණාදිතො වවත්ථානං එකංසතො සමුදිතමෙව ඉච්ඡිතබ්බං සබ්බත්ථකභාවතො, න තථා සන්ධිආදිතොති දස්සනත්ථං ‘‘වණ්ණතොපී’’තිආදිනා ඡසු ඨානෙසු සම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො ගහිතො. පුන එකො අදුතියොතිආදි ගහිතනිමිත්තස්ස යොගිනො නිවත්තිත්වා වසනට්ඨානගමනං සන්ධාය වුත්තං. තබ්භාගියඤ්ඤෙවාති තප්පක්ඛියංයෙව අසුභනිමිත්තමනසිකාරසහිතමෙව. ආසනං පඤ්ඤපෙතීති නිසජ්ජං කප්පෙති. යං පන ‘‘අසුභනිමිත්තදිසාභිමුඛෙ භූමිප්පදෙසෙ’’ති (විසුද්ධි. 1.113) වක්ඛති, තම්පි ඉමමෙවත්ථං සන්ධාය වුත්තං. න හි කෙවලෙන දිසාභිමුඛභාවෙන කිඤ්චි ඉජ්ඣති.

සමන්තා නිමිත්තුපලක්ඛණාති උද්ධුමාතකස්ස සමන්තා පාසාණාදිනිමිත්තසල්ලක්ඛණා. අසම්මොහත්ථාති උග්ගහනිමිත්තෙ උපට්ඨිතෙ උප්පජ්ජනකසම්මොහවිගමත්ථා. එකාදසවිධෙනාති වණ්ණාදිවසෙන එකාදසවිධෙන. උපනිබන්ධනත්ථොති අසුභාරම්මණෙ චිත්තං උපනෙත්වා නිබන්ධනත්ථො. වීථිසම්පටිපාදනත්ථාති කම්මට්ඨානවීථියා සම්මදෙව පටිපාදනත්ථා. පුඤ්ඤකිරියවත්ථු අධිගතං හොතීති සම්බන්ධො.

106. තස්මාති යස්මා අසුභනිමිත්තස්ස උග්ගණ්හනං අරියමග්ගපදට්ඨානස්ස පඨමජ්ඣානස්ස අධිගමුපායො, යස්මා වා ‘‘අසුභනිමිත්තං උග්ගණ්හන්තො එකො අදුතියො ගච්ඡතී’’ති වුත්තං, තස්මා. චිත්තසඤ්ඤත්තත්ථායාති සරීරසභාවසල්ලක්ඛණෙන, සංවෙගජනනෙන ච අත්තනො චිත්තස්ස සඤ්ඤත්තිඅත්ථං සඤ්ඤාපනත්ථං. ‘‘චිත්තසඤ්ඤතත්ථායා’’ති වා පාඨො, කිලෙසවසෙන අසංයතස්ස චිත්තස්ස සංයමනත්ථං දමනත්ථං, න කම්මට්ඨානත්ථන්ති අත්ථො. කම්මට්ඨානසීසෙනාති කම්මට්ඨානෙන සීසභූතෙන, තං උත්තමඞ්ගං පධානං කාරණං කත්වා. මූලකම්මට්ඨානන්ති පකතියා අත්තනා කාලෙන කාලං පරිහරියමානං බුද්ධානුස්සතිආදිසබ්බත්ථකකම්මට්ඨානං. ‘‘කම්මට්ඨානසීසෙන ගච්ඡාමී’’ති තං අවිස්සජ්ජෙත්වා. තෙනාහ ‘‘තං මනසිකරොන්තෙනෙවා’’ති. සූපට්ඨිතභාවසම්පාදනෙනාති මූලකම්මට්ඨානෙ සුට්ඨු උපට්ඨිතභාවස්ස සම්පාදනෙන. එවං හි සති අසම්මුට්ඨා නාම හොති. බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණෙ අප්පවත්තිත්වා කම්මට්ඨානෙයෙව පවත්තමානං මානසං අබහිගතං නාම. තථාභූතෙන චානෙන රූපින්ද්රියානි අප්පවත්තකිච්චානි කතානි හොන්තීති ආහ ‘‘මනච්ඡට්ඨානං…පෙ… ගන්තබ්බ’’න්ති.

ද්වාරං සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති විහාරෙ පුරත්ථිමාදීසු දිසාසු අසුකදිසාය ඉදං ද්වාරං, තතො එව තාය දිසාය සල්ලක්ඛිතෙන අසුකද්වාරෙන නික්ඛන්තොම්හීති ද්වාරං උපධාරෙතබ්බං. තතොති ද්වාරසල්ලක්ඛණතො පච්ඡා. යෙන මග්ගෙන ගච්ඡති සයං. නිමිත්තට්ඨානන්ති අසුභනිමිත්තස්ස ගණ්හනට්ඨානං. ආහාරං ඡඩ්ඩාපෙය්යාති වමනං කාරාපෙය්ය. කණ්ටකට්ඨානන්ති කණ්ටකවන්තං ඨානං.

107. දිසා වවත්ථපෙතබ්බාති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘එකස්මිං හී’’තිආදි වුත්තං. ඛායතීති උපට්ඨාති. කම්මනියන්ති භාවනාය කම්මක්ඛමං. උබ්බාළ්හස්සාති බාධිතස්ස. විධාවතීති නානාරම්මණෙ විසරති. උක්කම්මාති උජුකං අනුවාතතො අපක්කම්ම. මතකළෙවරං පුථුජ්ජනස්ස යෙභුය්යෙන භයතො උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘අච්චාසන්නෙ භයමුප්පජ්ජතී’’ති. අනුපාදන්ති පාදසමීපං. යත්ථ ඨිතස්ස සුඛෙන ඔලොකෙතුං සක්කා, තං ඔලොකෙන්තස්ස ඵාසුකට්ඨානං.

108. සමන්තාති සමන්තතො. පුන සමන්තාති සාමන්තා සමීපෙ. කච්ඡකොති කාළකච්ඡකො, ‘‘පිලක්ඛො’’තිපි වදන්ති. කපීතනොති පිප්පලිරුක්ඛො. සින්දීති ඛුද්දකඛජ්ජුරී. කරමන්දාදයො පාකටා එව. සාමාති සාමලතා. කාළවල්ලීති කාළවණ්ණා අපත්තිකා එකා ලතාජාති. පූතිලතාති ජීවනවල්ලි, යා ‘‘ගලොචී’’ති වුච්චති.

109. තං නිමිත්තකරණාදි ඉධෙව යථාවුත්තෙ පාසාණාදිනිමිත්තකරණෙ එව අන්තොගධං පරියාපන්නං. සනිමිත්තං කරොතීති සහ නිමිත්තං කරොති, අසුභං පාසාණාදිනිමිත්තෙන සහ කරොති වවත්ථපෙති. අථ වා අසුභනිමිත්තං, පාසාණාදිනිමිත්තඤ්ච සහ එකජ්ඣං කරොන්තො වවත්ථපෙන්තො ‘‘සනිමිත්තං කරොතී’’ති වුත්තො. සමානකාලතාදීපකෙන හි සහ-සද්දෙන අයං සමාසො යථා ‘‘සචක්කං දෙහී’’ති. තයිදං නිමිත්තකරණං අපරාපරං සල්ලක්ඛණෙන හොති, න එකවාරමෙවාති ආහ ‘‘පුනප්පුනං වවත්ථපෙන්තො හි සනිමිත්තං කරොතී’’ති. ද්වෙති පාසාණාසුභනිමිත්තානි. සමාසෙත්වා සඞ්ගහෙත්වා එකජ්ඣං කත්වා. සාරම්මණන්ති අසුභාරම්මණෙන සද්ධිං පාසාණාදිං සමානාරම්මණං කරොති, සහ වා ආරම්මණං කරොති, එකාරම්මණං විය උභයං ආරම්මණං කරොති, එකජ්ඣං විය ච අපරාපරං සල්ලක්ඛෙන්තො පාසාණාදිං, අසුභනිමිත්තඤ්චාති ද්වයං ආරම්මණං කරොතීති අත්ථො.

අත්තනියොති සකො. වණිතන්ති සූනං. සභාවෙන සරසෙනාති උද්ධුමාතකභාවසඞ්ඛාතෙන අත්තනො ලක්ඛණෙන, පරෙසං ජිගුච්ඡුප්පාදනසඞ්ඛාතෙන අත්තනො කිච්චෙන ච, සභාවො එව වා තථා නිප්ඵජ්ජනතො ‘‘රසො’’ති වුත්තො.

110. ඡබ්බිධෙන නිමිත්තං ගහෙතබ්බන්ති වණ්ණාදිනා ඡප්පකාරෙන තාව උද්ධුමාතකඅසුභනිමිත්තං ගහෙතබ්බං. කෙචි ‘‘කළෙවරස්ස දීඝරස්සාදිප්පමාණෙන සද්ධිං සත්තවිධෙනා’’ති වදන්ති, තං අට්ඨකථායං නත්ථි. ලිඞ්ගතොති එත්ථ ලිඞ්ගං නාම වයො ලිඞ්ගං, න ථනමස්සුආදි ඉත්ථිපුරිසලිඞ්ගන්ති දස්සෙන්තෙන ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගං වා’’තිආදි වුත්තං. ඨිතස්ස සත්තස්ස ඉදං සරීරන්ති සම්බන්ධො. උද්ධුමාතකසණ්ඨානවසෙනෙව, න පාකතිකසණ්ඨානවසෙන. එතෙන යදි තත්ථ කොචි අනුද්ධුමාතකභාවප්පත්තො පදෙසො සියා, සො න ගහෙතබ්බොති දස්සෙති. ඔළාරිකාවයවවසෙන ඉදං සණ්ඨානවවත්ථානං, න සුඛුමාවයවවසෙනාති සීසසණ්ඨානාදිකං නවවිධමෙව සණ්ඨානං ගහිතං.

ඉමිස්සා දිසායාති ඉමිස්සා පුරත්ථිමාය, දක්ඛිණපච්ඡිමඋත්තරාය දිසාය, අනුදිසාය වා ඨිතොති යොජනා. ඉමස්මිං නාම ඔකාසෙ හත්ථාති ඉමස්මිං නාම භූමිප්පදෙසෙ ඉමස්ස කළෙවරස්ස හත්ථා ඨිතාති වවත්ථපෙතබ්බන්ති යොජනා.

අධො පාදතලෙනාතිආදි නාභියා හෙට්ඨා අධො, තතො උද්ධං උපරීති ඉමස්ස වවත්ථානස්ස වසෙන වුත්තං. හත්ථපරිච්ඡෙදො හෙට්ඨා අඞ්ගුලිඅග්ගෙන උපරි අංසකූටසන්ධිනා තිරියං තචපරියන්තෙන ගහෙතබ්බො. එස නයො පාදපරිච්ඡෙදාදීසුපි. යත්තකං වා පන ඨානං ගණ්හතීති සචෙ සබ්බං සරීරං පරිච්ඡින්දිත්වා ගහෙතුං න සක්කොති, පදෙසො තස්ස උද්ධුමාතො, සො යත්තකං සරීරප්පදෙසං උද්ධුමාතකවසෙන ඤාණෙන පරිග්ගණ්හාති, තත්තකමෙව යථාපරිග්ගහිතමෙව. ඉදං ඊදිසන්ති ඉදං හත්ථාදිකං ඊදිසං එවමාකාරං. උද්ධුමාතකන්ති යථාසභාවතො පරිච්ඡින්දිතබ්බං. විසභාගෙ සරීරෙ ආරම්මණන්ති කම්මට්ඨානං පටික්කූලාකාරො න උපට්ඨාති න ඛායති, සුභතො උපට්ඨහෙය්ය. තෙනාහ ‘‘විප්ඵන්දනස්සෙව පච්චයො හොතී’’ති, කිලෙසපරිප්ඵන්දනස්සෙව නිමිත්තං හොතීති අත්ථො. උග්ඝාටිතාපීති උද්ධුමාතභාවප්පත්තාපි, සබ්බසො කුථිතසරීරාපීති වා අත්ථො. ස්වායමත්ථො පඨමපාරාජිකෙ (පාරා. 67 ආදයො) විනීතවත්ථූහි දීපෙතබ්බො.

111. ආසෙවිතකම්මට්ඨානොති අසුභකම්මට්ඨානෙ කතපරිචයො. සොසානිකඞ්ගාදීනං වසෙන පරිහතධුතඞ්ගො. චතුධාතුවවත්ථානවසෙන පරිමද්දිතමහාභූතො. සලක්ඛණතො ඤාණෙන පරිග්ගහිතසඞ්ඛාරො. පච්චයපරිග්ගහවසෙන වවත්ථාපිතනාමරූපො. සලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය උක්කංසනෙන සුඤ්ඤතානුපස්සනාබලෙන උග්ඝාටිතසත්තසඤ්ඤො. විපස්සනාය පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිසම්පාපනෙන කතසමණධම්මො. තතො එව සබ්බසො කුසලවාසනාය, කුසලභාවනාය ච පූරණෙන වාසිතවාසනො භාවිතභාවනො. විවට්ටූපනිස්සයකුසලබීජෙන සබීජො. ඤාණස්ස පරිපක්කභාවෙන ඤාණුත්තරො. යථාවුත්තාය පටිපත්තියා කිලෙසානං තනුකරණෙන අප්පකිලෙසො. ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානෙයෙවාති උද්ධුමාතකාදිඅසුභස්ස යත්ථ යත්ථ ඔලොකිතොලොකිතට්ඨානෙ එව, තාදිසස්ස කාලවිසෙසො, අසුභස්ස පදෙසවිසෙසො වා අපෙක්ඛිතබ්බො නත්ථීති අත්ථො. නො චෙ එවං උපට්ඨාතීති එවං යථාවුත්තපුරිසවිසෙසස්ස විය පටිභාගනිමිත්තං නො චෙ උපට්ඨාති. එවං ඡබ්බිධෙනාති එවං වුත්තාකාරෙන වණ්ණාදිවසෙන ඡබ්බිධෙන. පුනපීති පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන නිමිත්තග්ගහණවිධිං සම්පිණ්ඩෙති, න පඤ්චවිධතං. ඡබ්බිධෙන හි පුබ්බෙ නිමිත්තග්ගහණං විහිතං.

112. අසීතිසතසන්ධිතොති සබ්බෙපි සන්ධයො තදාපි අත්ථෙවාති දස්සනත්ථං වත්වා උද්ධුමාතභාවෙන යෙභුය්යෙන න පඤ්ඤායන්ති. යෙ පන පඤ්ඤායන්ති, තෙ වවත්ථපෙතබ්බාති දස්සෙතුං ‘‘උද්ධුමාතකෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තයො දක්ඛිණහත්ථසන්ධීති අංසකප්පරමණිබන්ධානං වසෙන තයො දක්ඛිණහත්ථසන්ධයො. තථා වාමහත්ථසන්ධයො. කටිජණ්ණුගොප්ඵකානං වසෙන තයො දක්ඛිණපාදසන්ධයො. තථා වාමපාදසන්ධයො. එකො කටිසන්ධීති කටියා සද්ධිං පිට්ඨිකණ්ටකසන්ධිං සන්ධාය වදති. හත්ථන්තරන්ති දක්ඛිණහත්ථදක්ඛිණපස්සානං, වාමහත්ථවාමපස්සානඤ්ච අන්තරං විවරං. පාදන්තරන්ති උභින්නං පාදානං වෙමජ්ඣං. උදරන්තරන්ති නාභිට්ඨානසඤ්ඤිතං කුච්ඡිවෙමජ්ඣං, උදරස්ස වා අබ්භන්තරං. කණ්ණන්තරන්ති කණ්ණඡිද්දං. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන නාසච්ඡිද්දාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. අක්ඛීනං, මුඛස්ස ච වසෙනාපි විවරං ලබ්භතෙවාති දස්සෙතුං ‘‘අක්ඛීනම්පී’’තිආදි වුත්තං. සමන්තතොති එවං සන්ධිආදිතො උද්ධුමාතකං වවත්ථපෙන්තස්ස චෙ නිමිත්තං උපතිට්ඨති, ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ, සමන්තතො වවත්ථපෙතබ්බන්ති වවත්ථාපනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සකලසරීරෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඤාණං චාරෙත්වාති සබ්බත්ථකමෙව සරීරං ආවජ්ජෙත්වා තත්ථ පටික්කූලාකාරසහිතං උද්ධුමාතකභාවං ආරබ්භ නිරන්තරං භාවනාඤාණං පවත්තෙත්වා. යං ඨානන්ති එවං පන ඤාණං චාරෙන්තස්ස තස්මිං සරීරෙ යො පදෙසො විභූතො හුත්වා උද්ධුමාතකාකාරෙන විභූතභාවෙන උපට්ඨාති. උදරපරියොසානං උපරිමසරීරං.

විනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

113. විනිච්ඡයකථාති විනිච්ඡයසහිතා අත්ථවණ්ණනා. යථාවුත්තනිමිත්තග්ගාහවසෙනාති වණ්ණාදිතො, සන්ධිආදිතො ච වුත්තප්පකාරඋද්ධුමාතකනිමිත්තග්ගහණවසෙන. සුට්ඨු නිමිත්තං ගණ්හිතබ්බන්ති යථා උග්ගහනිමිත්තං උපට්ඨහති, එවං සම්මදෙව අසුභනිමිත්තං ගහෙතබ්බං. ඉදානි තමෙව නිමිත්තස්ස සුට්ඨු ගහණාකාරං උපදිසන්තො ‘‘සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ එවං පුනප්පුනං කරොන්තෙනාති යථා ‘‘ඉමාය පටිපදාය ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමී’’ති සඤ්ජාතාදරෙන සතිසම්පජඤ්ඤඤ්ච සුට්ඨු උපට්ඨපෙත්වා උද්ධුමාතකඅසුභං පඨමං ආවජ්ජිතං, එවං පුනප්පුනං තත්ථ ආවජ්ජනං කරොන්තෙන. සාධුකං උපධාරෙතබ්බඤ්චෙව වවත්ථපෙතබ්බඤ්චාති සක්කච්චං සතියා සල්ලක්ඛෙතබ්බඤ්චෙව පඤ්ඤාය නිච්ඡෙතබ්බඤ්ච. සති හි ‘‘ධාරණා’’ති නිද්දිට්ඨා, ධාරණඤ්චෙත්ථ සල්ලක්ඛණං. පඤ්ඤා ‘‘පවිචයො’’ති (ධ. ස. 16) නිද්දිට්ඨා, පවිචයො චෙත්ථ නිච්ඡයොති. අථ වා උපධාරෙතබ්බන්ති සතිපුබ්බඞ්ගමාය පඤ්ඤාය උපලක්ඛෙතබ්බං . න හි කදාචි සතිරහිතා පඤ්ඤා අත්ථි. වවත්ථපෙතබ්බන්ති පඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය සතියා නිච්ඡිනිතබ්බං. පඤ්ඤාසහිතා එව හි සති ඉධාධිප්පෙතා, න තබ්බිරහිතා. අද්ධක්ඛිඅපඞ්ගාදිවසෙනාපි ඔලොකනං අත්ථීති ‘‘උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙත්වා’’ති වුත්තං. තෙන පරිබ්යත්තමෙව ඔලොකනං දස්සෙති. එවං පුනප්පුනං කරොන්තස්සාති වුත්තප්පකාරෙන චක්ඛුං උම්මීලෙත්වා ඔලොකනං, නිම්මීලෙත්වා ආවජ්ජනඤ්ච අපරාපරං අනෙකවාරං කරොන්තස්ස. උග්ගහනිමිත්තන්ති උද්ධුමාතකෙ උග්ගණ්හනනිමිත්තං. සුග්ගහිතන්ති සුට්ඨු ගහිතං. යථා න විනස්සති න පමුට්ඨං හොති, එවං ගහිතං. එකසදිසන්ති සමානසදිසං. සමානත්ථො හි අයං එක-සද්දො, යථා ‘‘අරියවිනයෙති වා, සප්පුරිසවිනයෙති වා, එසෙසෙ එකෙ එකට්ඨෙ සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙ තඤ්ඤෙ වා’’ති.

ආගමනකාලෙති විහාරතො සුසානං උද්දිස්ස ආගමනකාලෙ. වුත්තනයෙනෙවාති අතිදෙසවසෙන දීපිතම්පි අත්ථං ‘‘එකකෙනා’’තිආදිනා සරූපතො දස්සෙති. තත්ථ තදෙව කම්මට්ඨානන්ති උද්ධුමාතකකම්මට්ඨානං. මූලකම්මට්ඨානන්ති එකෙ, තදයුත්තං. උපට්ඨිතනිමිත්තං හි කම්මට්ඨානං විස්සජ්ජෙත්වා කම්මට්ඨානන්තරමනසිකාරො රඤ්ඤො රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා විදෙසගමනං වියාති. ආගතෙනාති අත්තනො වසනට්ඨානං ආගතෙන.

114. අවෙලායන්ති සඤ්ඣාවෙලාදිඅයුත්තවෙලායං. බීභච්ඡන්ති විරූපං. භෙරවාරම්මණන්ති වෙතාළසදිසං භයානකං විසයං. වික්ඛිත්තචිත්තොති භීරුකපුරිසො විය පිසාචාදිං දිස්වා චිත්තවික්ඛෙපං පත්තො. උම්මත්තකො වියාති යක්ඛුම්මත්තකො විය එකච්චො හොති. ඣානවිබ්භන්තකොති ඣානතො විච්චුතකො සීලවිබ්භන්තකමන්තවිබ්භන්තකා විය. සන්ථම්භෙත්වාති උප්පන්නපරිත්තාසවූපසමනෙන විගතකම්පතාය නිච්චලො හුත්වා. සතිං සූපට්ඨිතන්තිආදි සන්ථම්භනස්ස උපායදස්සනං. මතසරීරං උට්ඨහිත්වා අනුබන්ධනකං නාම නත්ථි අසති තාදිසෙ මන්තප්පයොගෙ. සොපි උද්ධුමාතකාදිභාවමප්පත්තෙ අවිනට්ඨරූපෙ එව ඉජ්ඣති, තථා දෙවතාධිග්ගහො, න එවරූපෙති අධිප්පායො. සඤ්ඤජොති භාවනාපරිකප්පසඤ්ඤාය ජාතො. තතො එව සඤ්ඤාසම්භවො සඤ්ඤාමත්තසමුට්ඨානො. තාසං විනොදෙත්වාති නිමිත්තුපට්ඨානනිමිත්තං උප්පන්නචිත්තසන්තාසං වුත්තප්පකාරෙන විනොදෙත්වා වූපසමෙත්වා . ‘‘ඉදානි තව පරිස්සමො සප්ඵලො ජාතො’’ති හාසං පීතිං පමොදනං උප්පාදෙත්වා. චිත්තං සඤ්චරාපෙතබ්බන්ති භාවනාචිත්තං පවත්තෙතබ්බං මනසිකාතබ්බං.

නිමිත්තග්ගාහන්ති නිමිත්තස්ස උග්ගණ්හනං, උග්ගහනිමිත්තං. සම්පාදෙන්තොති සාධෙන්තො නිප්ඵාදෙන්තො. කම්මට්ඨානං උපනිබන්ධතීති භාවනං යථාවුත්තෙ නිමිත්තෙ උපනෙන්තො නිබන්ධති. යොගකම්මං හි යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො ‘‘කම්මට්ඨාන’’න්ති අධිප්පෙතං, යොගකම්මස්ස වා පවත්තිට්ඨානතාය යථාඋපට්ඨිතනිමිත්තං කම්මට්ඨානං, තං භාවනාචිත්තෙ උපනිබන්ධති. තං පනස්ස උපනිබන්ධනං සන්ධාය චිත්තං සඤ්චරාපෙතබ්බං. එවං ‘‘විසෙසමධිගච්ඡතී’’ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘තස්ස හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ තස්සාති යොගිනො, තස්ස වා උද්ධුමාතකාසුභස්ස. මානසං චාරෙන්තස්සාති භාවනාචිත්තං අපරාපරං පවත්තෙන්තස්ස, උග්ගහනිමිත්තං පුනප්පුනං මනසි කරොන්තස්සාති අත්ථො.

115. ‘‘වීථිසම්පටිපාදනත්ථා’’ති පදස්ස ‘‘කම්මට්ඨානවීථියා සම්පටිපාදනත්ථා’’ති අත්ථං වත්වා තං පන කම්මට්ඨානවීථිං, තස්සා ච සම්පටිපාදනවිධිං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කතිමීති පක්ඛස්ස කතමී, කිං දුතියා, තතියාදීසු වා අඤ්ඤතරාති අත්ථො. තුණ්හීභූතෙන ගන්තුං න වට්ටති පුච්ඡන්තානං චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තපරිහරණත්ථං. අප්පසන්නානඤ්හි පසාදාය, පසන්නානඤ්ච භිය්යොභාවාය සාසනසම්පටිපත්ති. නස්සතීති න දිස්සති , න උපට්ඨාතීති අත්ථො. ‘‘ආගන්තුකපටිසන්ථාරො කාතබ්බො’’ති ඉමිනා ආගන්තුකවත්තං එකදෙසෙන දස්සිතන්ති ‘‘අවසෙසානිපී’’ති වත්වා ආගන්තුකවත්තං පරිපුණ්ණං ගහෙතුං පුන ආගන්තුකග්ගහණං කතං. ගමිකවත්තාදීනීති ආදි-සද්දෙන ආවාසිකඅනුමොදනපිණ්ඩචාරිකඅනුමොදනපිණ්ඩචාරිකආරඤ්ඤිකසෙනාසනවච්චකුටිවත්තාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. වත්තක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 356) හි ආගතානි මහාවත්තානි ඉධ ‘‘ඛන්ධකවත්තානී’’ති වුත්තානි. තජ්ජනීයකම්මකතාදිකාලෙ පන පාරිවාසිකාදිකාලෙ ච චරිතබ්බානි ඉමස්ස භික්ඛුනො අසම්භවතො ඉධ නාධිප්පෙතානි. නිමිත්තං වා අන්තරධායතීති සුසානෙ ඨිතං අසුභනිමිත්තං උද්ධුමාතකභාවාපගමෙන අන්තරධායති. තෙනාහ ‘‘උද්ධුමාතක’’න්තිආදි. තස්මාති තෙන කාරණෙන, ඉමස්ස කම්මට්ඨානස්ස දුල්ලභත්තාති අත්ථො. නිසීදිත්වා පච්චවෙක්ඛිතබ්බොති සම්බන්ධො.

නිමිත්තං ගහෙතුං ගමනෙ විය නිමිත්තං ගහෙත්වා නිවත්තනෙපි යථාසල්ලක්ඛිතදිසාදිපච්චවෙක්ඛණං යාව නිමිත්තවිනාසා පවත්තිතකිරියාය අවිච්ඡෙදෙන උපධාරණත්ථං. සති හි තස්ස නිරන්තරූපධාරණෙ විහාරං පවිසිත්වා නිසින්නකාලෙ කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨිතාකාරො සමථනිමිත්තස්ස ගහණෙ චිත්තස්ස සමාහිතාකාරො විය පාකටො හුත්වා උපතිට්ඨෙය්යාති. තෙනාහ ‘‘තස්සෙවං…පෙ… වීථිං පටිපජ්ජතී’’ති. පුරිමාකාරෙන නිමිත්තස්ස පාකටභාවෙන උපට්ඨිතත්තා පුරිමාකාරෙනෙව කම්මට්ඨානමනසිකාරො භාවනාවීථිං පටිපජ්ජති.

116. උද්ධුමාතකං නාම අතිවිය අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලං බීභච්ඡං භයානකඤ්ච, එවරූපෙ ආරම්මණෙ භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස එවං ආබද්ධපරිකම්මස්ස ථිරීභූතස්සෙව යොගිනො අධිප්පායො සමිජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘ආනිසංසදස්සාවී’’තිආදි වුත්තං. එවන්ති එවමෙව වුත්තප්පකාරෙනෙව ආනිසංසදස්සාවිනා. තං රක්ඛෙය්යාති ‘‘අද්ධා ඉමිනා සුඛං ජීවිස්සාමී’’ති අත්තනො ජීවිතං විය තං මණිරතනං රක්ඛෙය්ය. චතුධාතුකම්මට්ඨානිකොතිආදි නෙසං කම්මට්ඨානානං සුලභතාදස්සනං. තත්ථ චතුධාතුකම්මට්ඨානිකොති චතුධාතුකම්මට්ඨානං වා තත්ථ වා නියුත්තො, චතුධාතුකම්මට්ඨානං වා පරිහරන්තො. ඉතරානීති වුත්තාවසිට්ඨානි අනුස්සතිබ්රහ්මවිහාරාදීනි. තං නිමිත්තන්ති තං යථාලද්ධං උග්ගහනිමිත්තං. ‘‘රක්ඛිතබ්බ’’න්ති වත්වා රක්ඛණවිධිං පුන දස්සෙතුං ‘‘රත්තිට්ඨානෙ’’තිආදි වුත්තං.

117. නානා කරීයති එතෙනාති නානාකරණං, භෙදො. බීභච්ඡං භෙරවදස්සනං හුත්වා උපට්ඨාති මනසිකාරස්ස අනුළාරතාය, අනුපසන්තතාය ච ආරම්මණස්ස. තබ්බිපරියායතො ‘‘පටිභාගනිමිත්තං ථූලඞ්ගපච්චඞ්ගපුරිසො විය උපට්ඨාතී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. බහිද්ධාති ගොචරජ්ඣත්තතො බහිද්ධා. කාමානං අමනසිකාරාති අසුභභාවනානුභාවෙන කාමසඤ්ඤාය දූරසමුස්සාරිතත්තා කාමගුණෙ ආරබ්භ මනසිකාරස්සෙව අභාවා. අමනසිකාරාති වා මනසිකාරපටිපක්ඛහෙතු. යාය හි කාමසඤ්ඤාය වසෙන සත්තා කාමෙ මනසි කරොන්ති, තස්සා පටිපක්ඛභූතා අසුභසඤ්ඤා කාමානං අමනසිකාරො, තන්නිමිත්තන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘වික්ඛම්භනවසෙන කාමච්ඡන්දො පහීයතී’’ති. පටිභාගනිමිත්තාරම්මණාය හි අසුභසඤ්ඤාය සද්ධිං බලප්පත්තො සමාධි උප්පජ්ජමානොව කාමච්ඡන්දං වික්ඛම්භෙති, අනුරොධමූලකො ආඝාතො මූලකාරණෙ වික්ඛම්භිතෙ වික්ඛම්භිතොයෙව හොතීති ආහ ‘‘අනුනය…පෙ… පහීයතී’’ති. න හි කදාචි පහීනානුනයස්ස බ්යාපාදො සම්භවති. යථාවුත්තඅසුභසඤ්ඤාසහගතා හි පීති සාතිසයා පවත්තමානාව බ්යාපාදං වික්ඛම්භෙන්තී පවත්තති. තථා ආරද්ධවීරියතායාති යථා උපචාරජ්ඣානං උප්පජ්ජති, තථා කම්මට්ඨානමනසිකාරවසෙන පග්ගහිතවීරියතාය. වීරියඤ්හි පග්ගණ්හන්තස්ස සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පං විය සවිප්ඵාරතාය ථිනමිද්ධං වික්ඛම්භෙන්තමෙව උප්පජ්ජති.

විප්පටිසාරො පච්ඡානුතාපො, තප්පටිපක්ඛතො අවිප්පටිසාරො දරථපරිළාහාභාවෙන චිත්තස්ස නිබ්බුතතා. තස්ස අවිප්පටිසාරස්ස පච්චයභූතං සීලං, තංසහගතා තදුපනිස්සයා ච පීතිපස්සද්ධිසුඛාදයො සභාවතො, හෙතුතො ච සන්තසභාවා, තෙසං අනුයුඤ්ජනෙන අවූපසන්තසභාවං උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයතීති ආහ ‘‘අවිප්පටිසාරකරසන්තධම්මානුයොගවසෙන උද්ධච්චකුක්කුච්චං පහීයතී’’ති. භාවනාය හි පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහන්තියා යං සාතිසයං සුඛං ලබ්භති, තං අනුපසන්තසභාවං උද්ධච්චකුක්කුච්චං වික්ඛම්භෙන්තමෙව උප්පජ්ජති. අධිගතවිසෙසස්සාති යථාධිගතස්ස භාවනාවිසෙසස්ස. පච්චක්ඛතායාති පටිපජ්ජන්තස්ස යොගිනො පච්චක්ඛභාවතො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා, යො එවරූපිං සම්මාපටිපත්තිං දෙසෙතී’’ති පටිපත්තිදෙසකෙ සත්ථරි. පටිපත්තියන්ති පටිපජ්ජමානජ්ඣානපටිපත්තියං. පටිපත්තිඵලෙති තාය සාධෙතබ්බෙ ලොකියලොකුත්තරඵලෙ. විචිකිච්ඡා පහීයති ධම්මන්වයවිචාරාහිතබලෙන විචාරබලෙන. ඉති පඤ්ච නීවරණානි පහීයන්තීති එවං පටිභාගනිමිත්තපටිලාභසමකාලමෙව හෙට්ඨා පවත්තභාවනානුභාවනිප්ඵන්නෙහි සමාධිආදීහි කාමච්ඡන්දාදීනි පඤ්ච නීවරණානි වික්ඛම්භනවසෙන පහීයන්ති. න හි පටිපක්ඛෙන විනා පහාතබ්බස්ස පහානං සම්භවති, පටිපක්ඛා ච සමාධිආදයො කාමච්ඡන්දාදීනං. යථාහ පෙටකෙ ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො’’තිආදි.

තෙනෙව ච ‘‘ඉමෙහි තෙසං නීවරණානං පහාන’’න්ති පහානපරිදීපනමුඛෙන ඣානඞ්ගානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘තස්මිඤ්ඤෙව චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්මිඤ්ඤෙව චාති යං තං යථාඋපට්ඨිතං උග්ගහනිමිත්තං භින්දිත්වා විය උපට්ඨිතං, තස්ස පටිච්ඡන්නභූතං පටිභාගනිමිත්තං, තස්මිඤ්ඤෙව නිමිත්තෙ. චෙතසොති අත්තනා සම්පයුත්තචිත්තස්ස. අභිනිරොපනලක්ඛණොති ආරොපනලක්ඛණො, අප්පනාසභාවොති අත්ථො. නිමිත්තානුමජ්ජනං පටිභාගනිමිත්තෙ අනුවිචරණං. ආරම්මණෙ හි භමරස්ස පදුමස්සූපරි අනුපරිබ්භමනං විය විචාරස්ස අනුවිචාරණාකාරෙන පවත්ති අනුමජ්ජනකිච්චං. විසෙසො එව අධිගන්තබ්බතො විසෙසාධිගමො, පටිලද්ධො ච සො විසෙසාධිගමො චාති පටි…පෙ… ගමො, තප්පච්චයා තංහෙතුකා පටිලද්ධවිසෙසාධිගමපච්චයා පීති. පීතිමනස්ස පීතිසහිතචිත්තස්ස. පස්සද්ධිසම්භවතොති කායචිත්තපස්සද්ධීනං සංසිජ්ඣනතො. ‘‘පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භතී’’ති හි වුත්තං. පස්සද්ධිනිමිත්තං පස්සද්ධිහෙතුකං සුඛං ‘‘පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදියතී’’ති වචනතො. සුඛනිමිත්තා සුඛපච්චයා එකග්ගතා. ‘‘සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (දී. නි. 1.466; අ. නි. 3.96; 11.12) හි වුත්තං. ඉති ඣානඞ්ගානි පාතුභවන්තීති එවං එතානි විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි තස්මිංයෙව නිමිත්තෙ උප්පජ්ජන්ති. පඨමජ්ඣානපටිබිම්බභූතන්ති පඨමජ්ඣානස්ස පටිච්ඡන්නභූතං. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව පටිභාගනිමිත්තපටිලාභසමකාලමෙව උපචාරජ්ඣානම්පි නිබ්බත්තති, න නීවරණප්පහානමෙවාති අධිප්පායො.

විනීලකාදිකම්මට්ඨානවණ්ණනා

118. විනීලකාදීසුපි කම්මට්ඨානෙසු. ලක්ඛණං වුත්තන්ති යං තං නිමිත්තග්ගහණලක්ඛණං වුත්තං. වුත්තනයෙනෙවාති උද්ධුමාතකෙ වුත්තනයෙනෙව. සහ විනිච්ඡයෙන, අධිප්පායෙන චාති සවිනිච්ඡයාධිප්පායං. තං සබ්බං ලක්ඛණං වෙදිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

කබරකබරවණ්ණන්ති යෙභුය්යෙන සබලවණ්ණං. උස්සදවසෙනාති රත්තසෙතනීලවණ්ණෙසු උස්සදස්ස වණ්ණස්ස වසෙන.

සන්නිසින්නන්ති නිච්චලභාවෙනෙව සබ්බසො ථිරතං.

චොරාටවියන්ති චොරෙහි පරියුට්ඨිතඅරඤ්ඤෙ. යත්ථාති යස්මිං ආඝාතනෙ. ඡින්නපුරිසට්ඨානෙති ඡින්නපුරිසවන්තෙ ඨානෙ. නානාදිසායං පතිතම්පීති ඡින්නං හුත්වා සරීරස්ස ඛණ්ඩද්වයං විසුං දිසාසු පතිතම්පි. එකාවජ්ජනෙනාති එකසමන්නාහාරෙන. ආපාථමාගච්ඡතීති එකජ්ඣං ආපාථං ආගච්ඡති. විස්සාසං ආපජ්ජතීති අජෙගුච්ඡිතං උපගච්ඡෙය්ය සෙය්යථාපි ඡවඩාහකො. සහත්ථා අපරාමසනෙ ජිගුච්ඡා සණ්ඨාතියෙවාති ආහ ‘‘කත්තරයට්ඨියා වා දණ්ඩකෙන වා…පෙ… උපනාමෙතබ්බ’’න්ති. විච්ඡිද්දකභාවපඤ්ඤායනත්ථං එකඞ්ගුලන්තරකරණං. උපනාමෙතබ්බන්ති උපනෙතබ්බං.

ඛායිතසදිසමෙවාති ඛායිතාසුභසදිසමෙව. අඞ්ගුලඞ්ගුලන්තරන්ති විවිධං ඛිත්තං සරීරාවයවං අඞ්ගුලන්තරං අඞ්ගුලන්තරං. කත්වා වාති කත්තරයට්ඨියා වා දණ්ඩකෙන වා සයං කත්වා වා.

ලද්ධප්පහාරානන්ති ලද්ධාවුධප්පහාරානං මුඛතොති සම්බන්ධො. මුඛතොති පහාරාදිමුඛතො. පග්ඝරමානකාලෙති ලොහිතං පග්ඝරමානකාලෙ. ලොහිතකං ලබ්භතීති යොජනා.

තන්ති පුළවකං. තෙසූති සොණාදිසරීරෙසු. අට්ඨිකන්ති අට්ඨිකඅසුභං නානප්පකාරතො වුත්තන්ති සම්බන්ධො. පුරිමනයෙනෙවාති පුබ්බෙ උද්ධුමාතකෙ වුත්තනයෙනෙව.

119. තන්ති අට්ඨිකං. න උපට්ඨාතීති සභාවතො න උපට්ඨාති, පටික්කූලවසෙන න උපට්ඨාතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඔදාතකසිණසම්භෙදො හොතී’’ති. අට්ඨිකෙ පඨමවයාදිසංලක්ඛණං න සක්කාති ‘‘ලිඞ්ගන්ති ඉධ හත්ථාදීනං නාම’’න්ති වුත්තං. අට්ඨිකසඞ්ඛලිකා පන ‘‘අයං දහරස්ස, අයං යොබ්බනෙ ඨිතස්ස, අයං අවයවෙහි වුද්ධිපත්තිස්සා’’ති එවං වයවසෙන වවත්ථපෙතුං සක්කුණෙය්යාව, අබ්යාපිතාය පන න ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. යදිපි අට්ඨිකසඞ්ඛලිකායං සන්ධිතො වවත්ථාපනං ලබ්භති, අට්ඨිකෙ පන න ලබ්භතීති තස්ස අනියතභාවදීපනත්ථං කමවිලඞ්ඝනං කත්වා ‘‘තස්ස තස්ස අට්ඨිනො නින්නට්ඨානථලට්ඨානවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නින්නට්ඨානං නාම අට්ඨිනො විනතප්පදෙසො. ථලට්ඨානං උන්නතප්පදෙසො. ඝටිතඝටිතට්ඨානවසෙනාති අනුපගතන්හාරුබන්ධානං, ඉතරෙසඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං සංකිලිට්ඨසංකිලිට්ඨට්ඨානවසෙන. අන්තරවසෙනාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තරවසෙන, සුසිරවසෙන ච. සබ්බත්ථෙවාති සකලාය අට්ඨිසඞ්ඛලිකාය, සබ්බස්මිං වා අට්ඨිකෙ.

120. එත්ථාති එතස්මිං අට්ඨිකාසුභෙ. යුජ්ජමානවසෙන සල්ලක්ඛෙතබ්බන්ති යං නිමිත්තග්ගහණං යත්ථ යුජ්ජති, තං තත්ථ උග්ගණ්හනත්ථං නිමිත්තග්ගහණවසෙන උපලක්ඛෙතබ්බං. සකලායාති අනවසෙසභාගාය පරිපුණ්ණාවයවාය. සම්පජ්ජති නිමිත්තුපට්ඨානවසෙන. තෙසූති අට්ඨිකසඞ්ඛලිකට්ඨිකෙසු. වුත්තං අට්ඨකථායං. තන්ති ‘‘එකසදිසමෙවා’’ති වචනං. එකස්මිං අට්ඨිකෙ යුත්තන්ති ඉදං යථා විනීලකාදීසු උභින්නං නිමිත්තානං යථාරහං වණ්ණවිසෙසතො, පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණතො, සවිවරාවිවරතො, චලාචලතො ච විසෙසො ලබ්භති, න එවමෙතස්සාති කත්වා වුත්තං, න පන සබ්බෙන සබ්බං විසෙසාභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘එකට්ඨිකෙපි චා’’තිආදි. තත්ථ බීභච්ඡෙනාති සුවිභූතඅට්ඨිරූපත්තා අට්ඨිභාවෙනෙව විරූපෙන. භයානකෙනාති තෙනෙව පාකතිකසත්තානං භයාවහෙන. පීතිසොමනස්සජනකෙනාති සණ්හමට්ඨභාවෙන උපට්ඨානතො, භාවනාය ච සවිසෙසත්තා පීතියා, සොමනස්සස්ස ච උප්පාදකෙන. තෙනෙවාහ ‘‘උපචාරාවහත්තා’’ති.

ඉමස්මිං ඔකාසෙති උග්ගහපටිභාගනිමිත්තානං වුත්තට්ඨානෙ. ද්වාරං දත්වා වාති ‘‘පටික්කූලභාවෙයෙව දිට්ඨෙ නිමිත්තං නාම හොතී’’ති එත්තකෙ එව අට්ඨත්වා අනන්තරමෙව ‘‘දුවිධං ඉධ නිමිත්ත’’න්තිආදිනා උග්ගහපටිභාගනිමිත්තානි විභජිත්වා වචනෙන යථාවුත්තස්ස නිමිත්තවිභාගස්ස ද්වාරං දත්වාව වුත්තං. නිබ්බිකප්පන්ති ‘‘සුභ’’න්ති විකප්පෙන නිබ්බිකප්පං, අසුභන්ත්වෙවාති අත්ථො. විචාරෙත්වාති ‘‘එකස්මිං අට්ඨිකෙ යුත්ත’’න්තිආදිනා විචාරෙත්වා.

මහාතිස්සත්ථෙරස්සාති චෙතියපබ්බතවාසීමහාතිස්සත්ථෙරස්ස. නිදස්සනානීති දන්තට්ඨිකමත්තදස්සනෙන සකලස්සාපි තස්සා ඉත්ථියා සරීරස්ස අට්ඨිසඞ්ඝාතභාවෙන උපට්ඨානාදීනි එත්ථ අට්ඨිකකම්මට්ඨානෙ උග්ගහපටිභාගනිමිත්තානං විසෙසවිභාවනානි උදාහරණානි.

සුභගුණොති සවාසනානං කිලෙසානං පහීනත්තා සුපරිසුද්ධගුණො. දසසතලොචනෙනාති සහස්සක්ඛෙන දෙවානමින්දෙන. සො හි එකාසනෙනෙව සහස්සඅත්ථානං විචාරණසමත්ථෙන පඤ්ඤාචක්ඛුනා සමන්නාගතත්තා ‘‘සහස්සක්ඛො’’ති වුච්චති. ථුතකිත්තීති ‘‘යො ධීරො සබ්බධි දන්තො’’තිආදිනා (මහාව. 58) අභිත්ථුතකිත්තිසද්දො.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

121. උජුපටිපක්ඛෙන පහීනභාවං සන්ධායාහ ‘‘සුවික්ඛම්භිතරාගත්තා’’ති. අසුභප්පභෙදොති උද්ධුමාතකාදිඅසුභවිභාගො. සරීරසභාවප්පත්තිවසෙනාති සරීරස්ස අත්තනො සභාවූපගමනවසෙන. සරීරඤ්හි විනස්සමානං අඤ්ඤරූපෙන ඨිතස්ස රක්ඛසස්ස විය සභාවප්පත්තිවසෙනෙව විනස්සති. රාගචරිතභෙදවසෙනාති රාගචරිතවිභාගවසෙන. යදි සරීරසභාවප්පත්තිවසෙන අයමසුභප්පභෙදො වුත්තො, මහාසතිපට්ඨානාදීසු (දී. නි. 2.372 ආදයො; ම. නි. 1.105 ආදයො) කථං නවප්පභෙදොති? සො සරසතො එව සභාවප්පත්තිවසෙන වුත්තො, අයං පන පරූපක්කමෙනාපි. තත්ථ ච ඉධාගතෙසු දසසු අසුභෙසු එකච්චානෙව ගහිතානි, අට්ඨිකඤ්ච පඤ්චවිධා විභත්තං. තානි ච විපස්සනාවසෙන, ඉමානි සමථවසෙනාති පාකටොයං භෙදොති.

ඉමෙසං පන දස්සනම්පි අසුභභාවසාමඤ්ඤෙන සතිපි අවිසෙසතො රාගචරිතානං සප්පායභාවෙ යං වුත්තං ‘‘රාගචරිතභෙදවසෙන චා’’ති, තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘විසෙසතො’’තිආදි වුත්තං. සූනභාවෙන සුසණ්ඨිතම්පි සරීරං දුස්සණ්ඨිතමෙව හොතීති උද්ධුමාතකසරීරෙ සණ්ඨානවිපත්තිං දීපෙතීති ආහ ‘‘සරීරසණ්ඨානවිපත්තිප්පකාසනතො’’ති. සණ්ඨානසම්පත්තියං රත්තො සණ්ඨානරාගී, තස්ස සප්පායං සණ්ඨානරාගස්ස වික්ඛම්භනුපායභාවතො. කායො එව කායවණො, තත්ථ පටිබද්ධස්ස නිස්සිතස්ස. සුසිරභාවප්පකාසනතොති සුසිරස්ස විවරස්ස අත්ථිභාවප්පකාසනතො. සරීරෙ ඝනභාවරාගිනොති සරීරෙ අඞ්ගපච්චඞ්ගානං ථිරභාවං පටිච්ච උප්පජ්ජනකරාගවතො. වික්ඛෙපප්පකාසනතොති සොණසිඞ්ගාලාදීහි ඉතො චිතො ච වික්ඛෙපස්ස පකාසනතො අඞ්ගපච්චඞ්ගලීලාරාගිනො සප්පායං. ඊදිසානං කිර අනවට්ඨිතරූපානං අවයවානං කො ලීළාවිලාසොති විරාගසම්භවතො. සඞ්ඝාතභෙදවිකාරප්පකාසනතොති සඞ්ඝාතස්ස අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සංහතභාවස්ස සුසම්බන්ධතාය භෙදො එව විකාරො සඞ්ඝාතභෙදවිකාරො, තස්ස පකාසනතො. ලොහිතං මක්ඛිතං හුත්වා පටික්කූලභාවො ලොහිතමක්ඛිතපටික්කූලභාවො, තස්ස පකාසනතො. මමත්තරාගිනොති ‘‘මම අය’’න්ති උප්පජ්ජනකරාගවතො. දන්තසම්පත්තිරාගිනොති දන්තසම්පත්තියං රජ්ජනසීලස්ස.

කස්මා පනෙත්ථ උද්ධුමාතකාදිකෙ පඨමජ්ඣානමෙව උප්පජ්ජති, න දුතියාදීනීති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. අපරිසණ්ඨිතජලායාති සොතවසෙන පවත්තියා සමන්තතො අට්ඨිතජලාය අසන්නිසින්නසලිලාය. අරිත්තබලෙනාති පාජනදණ්ඩබලෙන. දුබ්බලත්තා ආරම්මණස්සාති පටික්කූලභාවෙන අත්තනි චිත්තං ඨපෙතුං අසමත්ථභාවො ආරම්මණස්ස දුබ්බලතා. පටික්කූලෙ හි ආරම්මණෙ සරසතො චිත්තං පවත්තිතුං න සක්කොති, අභිනිරොපනලක්ඛණෙන පන විතක්කෙන අභිනිරොපියමානමෙව චිත්තං එකග්ගතං ලභති. න විනා විතක්කෙනාති විතක්කරහිතානි දුතියාදිජ්ඣානානි තත්ථ පතිට්ඨං න ලභන්ති. තෙනාහ ‘‘විතක්කබලෙනෙවා’’තිආදි.

යදි පටික්කූලභාවතො උද්ධුමාතාදිආරම්මණෙ දුතියාදිජ්ඣානානි න පවත්තන්ති, එවං සන්තෙ පඨමජ්ඣානෙනාපි තත්ථ න උප්පජ්ජිතබ්බං. න හි තත්ථ පීතිසොමනස්සානං සම්භවො යුත්තොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘පටික්කූලෙපි ච එතස්මි’’න්තිආදි. තත්ථ ආනිසංසදස්සාවිතානීවරණසන්තාපරොගවූපසමානං යථාක්කමං පුප්ඵච්ඡඩ්ඩක, වමනවිරෙචනඋපමා යොජෙතබ්බා.

122. යථාවුත්තකාරණෙන දසධා වවත්ථිතම්පි සභාවතො එකවිධමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘දසවිධම්පි චෙත’’න්තිආදිං වත්වා ස්වායං සභාවො යථා අවිඤ්ඤාණකෙසු, එවං සවිඤ්ඤාණකෙසුපි ලබ්භතෙව. තස්මා තත්ථාපි යොනිසොමනසිකාරවතො භාවනා ඉජ්ඣතෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘තදෙතං ඉමිනා ලක්ඛණෙනා’’තිආදිමාහ. එත්ථාති එතස්මිං ජීවමානකසරීරෙ. අලඞ්කාරෙනාති පටිජග්ගනපුබ්බකෙන අලඞ්කරණෙන. න පඤ්ඤායති පචුරජනස්සාති අධිප්පායො. අතිරෙකතිසතඅට්ඨිකසමුස්සයං දන්තට්ඨිකෙහි සද්ධිං, තෙහි පන විනා ‘‘තිමත්තානි අට්ඨිසතානී’’ති (විසුද්ධි. 1.190) කායගතාසතියං වක්ඛති. ඡිද්දාවඡිද්දන්ති ඛුද්දානුඛුද්දඡිද්දවන්තං. මෙදකථාලිකා මෙදභරිතභාජනං. නිච්චුග්ඝරිතපග්ඝරිතන්ති නිච්චකාලං උපරි, හෙට්ඨා ච විස්සවන්තං. වෙමත්තන්ති නානත්තං. නානාවත්ථෙහීති නානාවණ්ණෙහි වත්ථෙහි. හිරියා ලජ්ජාය කොපනතො විනාසනතො හිරිකොපිනං, උච්චාරපස්සාවමග්ගං. යාථාවසරසන්ති යථාභූතං සභාවං. යාථාවතො රසීයති ඤායතීති හි රසො, සභාවො. රතින්ති අභිරතිං අභිරුචිං. අත්තසිනෙහසඞ්ඛාතෙන රාගෙන රත්තා අත්තසිනෙහරාගරත්තා. විහඤ්ඤමානෙනාති ඉච්ඡිතාලාභෙන විඝාතං ආපජ්ජන්තෙන.

කිංසුකන්ති පාලිභද්දකං, පලාසොති කෙචි, සිම්බලීති අපරෙ. අතිලොලුපොති අතිවිය ලොලසභාවො . අදුන්ති එතං. නන්ති කෙසාදිසරීරකොට්ඨාසං. මුච්ඡිතාති මොහිතා, මුච්ඡාපාපිකාය වා තණ්හාය වසෙන මුච්ඡං පත්තා. සභාවන්ති පටික්කූලභාවං.

උක්කරූපමොති උච්චාරපස්සාවට්ඨානසමො, වච්චකූපසමො වා. චක්ඛුභූතෙහීති චක්ඛුං පත්තෙහි පටිලද්ධපඤ්ඤාචක්ඛුකෙහි, ලොකස්ස වා චක්ඛුභූතෙහි. අල්ලචම්මපටිච්ඡන්නොති අල්ලචම්මපරියොනද්ධො.

දබ්බජාතිකෙනාති උත්තරිමනුස්සධම්මෙ පටිලද්ධුං භබ්බරූපෙන. යත්ථ යත්ථ සරීරෙ, සරීරස්ස වා යත්ථ යත්ථ කොට්ඨාසෙ. නිමිත්තං ගහෙත්වාති අසුභාකාරස්ස සුට්ඨු සල්ලක්ඛණවසෙන යථා උග්ගහනිමිත්තං උප්පජ්ජති, එවං උග්ගණ්හනවසෙන නිමිත්තං ගහෙත්වා, උග්ගහනිමිත්තං උප්පාදෙත්වාති අත්ථො. කම්මට්ඨානං අප්පනං පාපෙතබ්බන්ති යථාලද්ධෙ උග්ගහනිමිත්තෙ කම්මං කරොන්තෙන පටිභාගනිමිත්තං උප්පාදෙත්වා උපචාරජ්ඣානෙ ඨිතෙන තමෙව භාවනං උස්සුක්කාපෙන්තෙන අසුභකම්මට්ඨානං අප්පනං පාපෙතබ්බං. අධිගතප්පනො හි පඨමජ්ඣානෙ ඨිතො තමෙව ඣානං පාදකං කත්වා විපස්සනං ආරභිත්වා සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තො නචිරස්සෙව සබ්බාසවෙ ඛෙපෙතීති.

අසුභකම්මට්ඨානනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති ඡට්ඨපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.