📜

7. ඡඅනුස්සතිනිද්දෙසවණ්ණනා

1. බුද්ධානුස්සතිකථාවණ්ණනා

123. අසුභානන්තරන්ති ¶ ¶ අසුභකම්මට්ඨානානන්තරං. අනුස්සතීසූති අනුස්සතිකම්මට්ඨානෙසු. ‘‘අනු අනු සති අනුස්සතී’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො’’ති වත්වා න එත්ථ අනු-සද්දයොගෙන සති-සද්දො අත්ථන්තරවාචකොති දස්සෙතුං ‘‘සතියෙව අනුස්සතී’’ති වුත්තං. තෙන නායමනු-සද්දො ‘‘උපලබ්භතී’’තිආදීසු උප-සද්දො විය අනත්ථකො, නාපි ‘‘සඤ්ජානනං පජානන’’න්තිආදීසු සං-සද්දාදයො විය අත්ථන්තරදීපකොති දස්සෙති. ‘‘පවත්තිතබ්බට්ඨානම්හියෙව වා පවත්තත්තා’’ති ඉමිනා ච අනුස්සතියා අනුස්සරිතබ්බානුරූපතා වුත්තා හොතීති පවත්තකස්සෙව අනුරූපතං දස්සෙතුං ‘‘කුලපුත්තස්ස අනුරූපා’’ති වුත්තං, සද්ධාපබ්බජිතස්ස වා කුලපුත්තස්ස. අනුරූපතා නාම පවත්තිතබ්බට්ඨානස්ස අනුරූපතාය එව හොතීති පවත්තකස්සෙව අනුරූපතා වුත්තා, න උභයස්ස. අනුරූපාති ච යුත්තාති අත්ථො. බුද්ධන්ති යෙ ගුණෙ උපාදාය භගවති ‘‘බුද්ධො’’ති පඤ්ඤත්ති, තෙ ගුණෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘බුද්ධගුණාරම්මණාය සතියා එතමධිවචන’’න්ති. ආරබ්භාති ආලම්බිත්වා. ධම්මන්ති පරියත්තිධම්මෙන සද්ධිං නවවිධම්පි ලොකුත්තරධම්මං. නනු ච නිබ්බානං විසුං කම්මට්ඨානභාවෙන වක්ඛති? කිඤ්චාපි වක්ඛති, ධම්මභාවසාමඤ්ඤෙන පන මග්ගඵලෙහි සද්ධිං ඉධ පාළියා සඞ්ගහිතත්තා තස්සාපි ධම්මානුස්සතිකම්මට්ඨානෙ ගහණං දට්ඨබ්බං, අසඞ්ඛතාමතාදිභාවෙන පන මග්ගඵලෙහි විසිට්ඨතාය තස්ස විසුං කම්මට්ඨානභාවෙන ගහණං කතං. සීලානුස්සතිආදීනං පන තිස්සන්නං අනුස්සතීනං විසුං කම්මට්ඨානභාවෙන ගහණං යොගාවචරස්ස අත්තනො එව සීලස්ස චාගස්ස සද්ධාදීනඤ්ච අනුස්සතිට්ඨානභාවෙන ගහෙතබ්බත්තා. රූපකායං ගතාති අත්තනො කරජකායං ආරබ්භ ආරම්මණකරණවසෙන පවත්තා. කායෙති කායෙ විසයභූතෙ. කොට්ඨාසනිමිත්තාරම්මණායාති කෙසාදිකොට්ඨාසෙසු පටික්කූලනිමිත්තාරම්මණාය. ඉතො පුරිමාසු සත්තසු අනුස්සතීසු නත්ථි නිමිත්තුප්පත්ති ¶ , ඉධ අත්ථීති දස්සනත්ථං නිමිත්ත-ග්ගහණං. තථා අස්සාසපස්සාසනිමිත්තාරම්මණායාති එත්ථාපි. උපසමන්ති සබ්බසඞ්ඛාරූපසමං, නිබ්බානන්ති අත්ථො.

124. අවෙච්ච ¶ බුද්ධගුණෙ යාථාවතො ඤත්වා උප්පන්නො පසාදො අවෙච්චප්පසාදො, අරියමග්ගෙන ආගතප්පසාදො, තංසදිසොපි වා යො දිට්ඨිගතවාතෙහි අචලො අසම්පකම්පියො, තෙන සමන්නාගතෙන. තාදිසස්ස බුද්ධානුස්සතිභාවනා ඉජ්ඣති, න ඉතරස්ස. පතිරූපසෙනාසනෙති යථාවුත්තඅට්ඨාරසදොසවජ්ජිතෙ පඤ්චඞ්ගසමන්නාගතෙ සෙනාසනෙ. රහොගතෙනාති රහසි ගතෙන. තෙන කායවිවෙකං දස්සෙති. පටිසල්ලීනෙනාති නානාරම්මණතො පටිසල්ලීනෙන, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො පටික්කමාපෙත්වා කම්මට්ඨානෙ සල්ලීනෙන, සුසිලිට්ඨචිත්තෙනාති අත්ථො. එවන්ති ඉමාය පාළියා ආගතනයෙන.

සො භගවාති එත්ථ සොති යො සො සමතිංස පාරමියො පූරෙත්වා සබ්බකිලෙසෙ භඤ්ජිත්වා අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො දෙවානං අතිදෙවො බ්රහ්මානං අතිබ්රහ්මා ලොකනාථො භාග්යවන්තතාදීහි කාරණෙහි සදෙවකෙ ලොකෙ ‘‘භගවා’’ති පත්ථටකිත්තිසද්දො, සො. භගවාති ඉදං සත්ථු නාමකිත්තනං. තථා හි වුත්තං ‘‘භගවාති නෙතං නාමං මාතරා කත’’න්තිආදි (මහානි. 198, 210; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 2). පරතො පන භගවාති ගුණකිත්තනං. අරහන්තිආදීසු නවසු ඨානෙසු පච්චෙකං ඉතිපි-සද්දං යොජෙත්වා බුද්ධගුණා අනුස්සරිතබ්බාති දස්සෙන්තො ‘‘ඉතිපි අරහං…පෙ… ඉතිපි භගවාති අනුස්සරතී’’ති ආහ. ‘‘ඉතිපෙතං භූතං ඉතිපෙතං තච්ඡ’’න්තිආදීසු (දී. නි. 1.6) විය ඉති-සද්දො ආසන්නපච්චක්ඛකරණත්ථො, පි-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන නෙසං බහුභාවො දීපිතො, තානි ච ගුණසල්ලක්ඛණකාරණානි භාවෙන්තෙන චිත්තස්ස සම්මුඛීභූතානි කාතබ්බානීති දස්සෙන්තො ‘‘ඉමිනා ච ඉමිනා ච කාරණෙනාති වුත්තං හොතී’’ති ආහ.

125. දූරතා නාම ආසන්නතා විය උපාදායුපාදාය වුච්චතීති පරමුක්කංසගතං දූරභාවං දස්සෙන්තො ‘‘සුවිදූරවිදූරෙ’’ති ආහ, සුට්ඨු විදූරභාවෙනෙව විදූරෙති අත්ථො. සා පනස්ස කිලෙසතො දූරතා තෙසං සබ්බසො පහීනත්තාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මග්ගෙන කිලෙසානං විද්ධංසිතත්තා’’ති. නනු අඤ්ඤෙසම්පි ඛීණාසවානං තෙ පහීනා එවාති අනුයොගං මනසි කත්වා වුත්තං ‘‘සවාසනාන’’න්ති. න හි භගවන්තං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ සහ වාසනාය කිලෙසෙ පහාතුං සක්කොන්ති ¶ , එතෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණං ¶ භගවතො අරහත්තන්ති දස්සිතං හොති. කා පනායං වාසනා නාම? පහීනකිලෙසස්සාපි අප්පහීනකිලෙසස්ස පයොගසදිසපයොගහෙතුභූතො කිලෙසනිහිතො සාමත්ථියවිසෙසො ආයස්මතො පිලින්දවච්ඡස්ස (පාරා. 621) වසලසමුදාචාරනිමිත්තං විය. කථං පන ‘‘ආරකා’’ති වුත්තෙ ‘‘කිලෙසෙහී’’ති අයමත්ථො ලබ්භතීති? සාමඤ්ඤජොතනාය විසෙසෙ අවට්ඨානතො, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසස්ස අනුපයොජෙතබ්බතො, ‘‘ආරකාස්ස හොන්ති පාපකා අකුසලා ධම්මා’’තිආදීනි (ම. නි. 1.434) සුත්තපදානෙත්ථ උදාහරිතබ්බානි. ආරකාති චෙත්ථ ආ-කාරස්ස රස්සත්තං, ක-කාරස්ස ච හ-කාරං, සානුසාරං කත්වා නිරුත්තිනයෙන ‘‘අරහ’’න්ති පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. වුත්තමෙවත්ථං සුඛග්ගහණත්ථං ‘‘සො තතො ආරකා නාමා’’ති ගාථාබන්ධමාහ. තත්ථ සමඤ්ජනසීලො සමඞ්ගී, න සමඞ්ගිතා අසමඞ්ගිතා අසමන්නාගමො අසහවුත්තිතා.

126. අනත්ථචරණෙන කිලෙසා එව අරයොති කිලෙසාරයො. ‘‘අරීනං හතත්තා අරිහා’’ති වත්තබ්බෙ නිරුත්තිනයෙන ‘‘අරහ’’න්ති වුත්තං.

127. යඤ්චෙතං සංසාරචක්කන්ති සම්බන්ධො. රථචක්කස්ස නාභි විය මූලාවයවභූතං අන්තො, බහි ච සමවට්ඨිතං අවිජ්ජාභවතණ්හාමයං ද්වයන්ති වුත්තං ‘‘අවිජ්ජාභවතණ්හාමයනාභී’’ති. නාභියා, නෙමියා ච සම්බන්ධා අරසදිසා පච්චයඵලභූතෙහි අවිජ්ජාතණ්හාජරාමරණෙහි සම්බන්ධා පුඤ්ඤාදිසඞ්ඛාරාති වුත්තං ‘‘පුඤ්ඤාදිඅභිසඞ්ඛාරාර’’න්ති. තත්ථ තත්ථ භවෙ පරියන්තභාවෙන පාකටං ජරාමරණන්ති තං නෙමිට්ඨානියං කත්වා ආහ ‘‘ජරාමරණනෙමී’’ති. යථා ච රථචක්කපවත්තියා පධානකාරණං අක්ඛො, එවං සංසාරචක්කපවත්තියා ආසවසමුදයොති ආහ ‘‘ආසවසමුදයමයෙන අක්ඛෙන විජ්ඣිත්වා’’ති. ආසවා එව අවිජ්ජාදීනං කාරණත්තා ආසවසමුදයො. යථාහ ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103). විපාකකටත්තාරූපප්පභෙදො කාමභවාදිකො තිභවො එව රථො, තස්මිං තිභවරථෙ. අත්තනො පච්චයෙහි සමං, සබ්බසො වා ආදිතො පට්ඨාය යොජිතන්ති සමායොජිතං. ආදිරහිතං කාලං පවත්තතීති කත්වා අනාදිකාලප්පවත්තං.

‘‘ඛන්ධානඤ්ච ¶ පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, ‘සංසාරො’ති පවුච්චතී’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199) –

එවං ¶ වුත්තසංසාරොව සංසාරචක්කං. අනෙනාති භගවතා. බොධිමණ්ඩෙති බොධිසඞ්ඛාතස්ස ඤාණස්ස මණ්ඩභාවප්පත්තෙ ඨානෙ, කාලෙ වා. වීරියපාදෙහීති සංකිලෙසවොදානපක්ඛියෙසු සන්නිරුම්භනසන්නික්ඛිපනකිච්චතාය ද්විධා පවත්තෙහි අත්තනො වීරියසඞ්ඛාතෙහි පාදෙහි. සීලපථවියන්ති පතිට්ඨට්ඨෙන සීලමෙව පථවී, තස්සං. පතිට්ඨායාති සම්පාදනවසෙන පතිට්ඨහිත්වා. සද්ධාහත්ථෙනාති අනවජ්ජධම්මාදානසාධනතො සද්ධාව හත්ථො, තෙන. කම්මක්ඛයකරන්ති කායකම්මාදිභෙදස්ස සබ්බස්සපි කම්මස්ස ඛයකරණතො කම්මක්ඛයකරං. ඤාණඵරසුන්ති සමාධිසිලායං සුනිසිතමග්ගඤාණඵරසුං ගහෙත්වා.

128. එවං ‘‘අරානං හතත්තා’’ති එත්ථ වුත්තඅරඝාතෙ සංසාරං චක්කං විය චක්කන්ති ගහෙත්වා අත්ථයොජනං කත්වා ඉදානි පටිච්චසමුප්පාදදෙසනාක්කමෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අනමතග්ගං සංසාරවට්ටන්ති අනු අනු අමතග්ගං අවිඤ්ඤාතකොටිකං සංසාරමණ්ඩලං. සෙසා දස ධම්මා සඞ්ඛාරාදයො ජාතිපරියොසානා අරා. කථං? නාභියා අවිජ්ජාය මූලතො, නෙමියා ජරාමරණෙන අන්තතො සම්බන්ධත්තාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිජ්ජාමූලකත්තා ජරාමරණපරියන්තත්තා චා’’ති. දුක්ඛාදීසූති දුක්ඛසමුදයනිරොධමග්ගෙසු. තත්ථ දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණං තදන්තොගධත්තා, තප්පටිච්ඡාදනතො ච, සෙසෙසු පටිච්ඡාදනතොව. දුක්ඛන්ති චෙත්ථ දුක්ඛං අරියසච්චං අධිප්පෙතන්ති තං කාමභවාදිවසෙන තිධා භින්දිත්වා තථා තප්පටිච්ඡාදිකං අවිජ්ජං, අවිජ්ජාදිපච්චයෙ තීසු භවෙසු සඞ්ඛාරාදිකෙ ච පටිපාටියා දස්සෙන්තො ‘‘කාමභවෙ ච අවිජ්ජා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කාමභවෙ අවිජ්ජාති කාමභවෙ ආදීනවප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා. රූපභවෙ අරූපභවෙ අවිජ්ජාති එත්ථාපි එසෙව නයො. කාමභවෙ සඞ්ඛාරානන්ති කාමභූමිපරියාපන්නානං සඞ්ඛාරානං, කාමභවෙ වා නිප්ඵාදෙතබ්බා යෙ සඞ්ඛාරා, තෙසං කාමභවූපපත්තිනිබ්බත්තකසඞ්ඛාරානන්ති අත්ථො. පච්චයො හොතීති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං තාව ආරම්මණපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චාති ද්විධා පච්චයො හොති. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙසු සහජාතස්ස සහජාතාදිවසෙන ¶ , අසහජාතස්ස අනන්තරසමනන්තරාදිවසෙන, නානන්තරස්ස පන ආරම්මණවසෙන චෙව උපනිස්සයවසෙන ච පච්චයො හොති. අරූපභවෙ සඞ්ඛාරානන්ති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං ¶ . පච්චයො හොති උපනිස්සයවසෙනෙව. ඉමස්මිං පනත්ථෙ එත්ථ විත්ථාරියමානෙ අතිප්පපඤ්චො හොති, සයමෙව ච පරතො ආගමිස්සතීති න නං විත්ථාරයාම.

තිණ්ණං ආයතනානන්ති චක්ඛුසොතමනායතනානං. එකස්සායතනස්සාති මනායතනස්ස. ඉමිනා නයෙන ඵස්සාදීනම්පි විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ තත්ථ සා සා තණ්හාති රූපතණ්හාදිභෙදා තත්ථ තත්ථ කාමභවාදීසු උප්පජ්ජනකා තණ්හා.

තණ්හාදිමූලිකා කථා අතිසංඛිත්තාති තං, උපාදානභවෙ ච විභජිත්වා විත්ථාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘කාමෙ පරිභුඤ්ජිස්සාමී’’ති ඉමිනා කාමතණ්හාපවත්තිමාහ. තථා ‘‘සග්ගසම්පත්තිං අනුභවිස්සාමී’’තිආදීහි. සා පන තණ්හා යස්මා භුසමාදානවසෙන පවත්තමානා කාමුපාදානං නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘කාමුපාදානපච්චයා’’ති. තථෙවාති කාමුපාදානපච්චයා එව.

බ්රහ්මලොකසම්පත්තින්ති රූපීබ්රහ්මලොකෙ සම්පත්තිං. ‘‘සබ්බෙපි තෙභූමකා ධම්මා කාමනීයට්ඨෙන කාමා’’ති (මහානි. 1; චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 8 ථොක විසදිසං) වචනතො භවරාගොපි කාමුපාදානමෙවාති කත්වා ‘‘කාමුපාදානපච්චයා එව මෙත්තං භාවෙතී’’තිආදි වුත්තං. සෙසුපාදානමූලිකාසුපීති එත්ථායං යොජනා – ඉධෙකච්චො ‘‘නත්ථි පරො ලොකො’’ති නත්ථිකදිට්ඨිං ගණ්හාති, සො දිට්ඨුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරතීතිආදි වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බං. අපරො ‘‘අසුකස්මිං සම්පත්තිභවෙ අත්තා උච්ඡිජ්ජතී’’ති උච්ඡෙදදිට්ඨිං ගණ්හාති, සො තත්රූපපත්තියා කායෙන සුචරිතං චරතීතිආදි වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං. අපරො ‘‘රූපී මනොමයො හුත්වා අත්තා උච්ඡිජ්ජතී’’ති රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති. භාවනාපාරිපූරියාති සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අපරො ‘‘අරූපභවෙ උප්පජ්ජිත්වා අත්තා උච්ඡිජ්ජතී’’ති අරූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති. භාවනාපාරිපූරියාති සබ්බං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එතාහියෙව අත්තවාදුපාදානමූලිකාපි යොජනා සංවණ්ණිතාති දට්ඨබ්බං. එවං දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදවසෙනාපි ¶ යොජනා වෙදිතබ්බා. අපරො ‘‘සීලෙන සුද්ධී’’ති ‘‘අසුද්ධිමග්ගං සුද්ධිමග්ගො’’ති පරාමසන්තො සීලබ්බතුපාදානපච්චයා කායෙන දුච්චරිතං චරතීතිආදිනා සබ්බං වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

ඉදානි ය්වායං සංසාරචක්කං දස්සෙන්තෙන ‘‘කාමභවෙ අවිජ්ජා කාමභවෙ සඞ්ඛාරානං පච්චයො හොතී’’තිආදිනා ¶ අවිජ්ජාදීනං පච්චයභාවො, සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයුප්පන්නභාවො ච දස්සිතො, තමෙව පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං ආනෙත්වා නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘එවං අය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යථා සඞ්ඛාරා හෙතුනිබ්බත්තා, එවං අවිජ්ජාපි කාමාසවාදිනා සහෙතුකා එවාති ආහ ‘‘උභොපෙතෙ හෙතුසමුප්පන්නා’’ති. පච්චයපරිග්ගහෙති නාමරූපස්ස පච්චයානං අවිජ්ජාදීනං පරිච්ඡිජ්ජ ගහණෙ, නිප්ඵාදෙතබ්බෙ භුම්මං. පඤ්ඤාති කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිසඞ්ඛාතා පකාරතො ජානනා. ධම්මට්ඨිතිඤාණන්ති පටිච්චසමුප්පාදාවබොධො. ඉදඤ්ච ධම්මට්ඨිතිඤාණං යස්මා අද්ධාත්තයෙ කඞ්ඛාමලවිතරණවසෙන පවත්තති, තස්මා ‘‘අතීතම්පි අද්ධාන’’න්තිආදි වුත්තං. එතෙනෙව නයෙනාති එතෙන ‘‘අවිජ්ජා හෙතූ’’තිආදිනා අවිජ්ජායං වුත්තෙන නයෙන. ‘‘සඞ්ඛාරා හෙතු, විඤ්ඤාණං හෙතුසමුප්පන්න’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.46) සබ්බපදානි විත්ථාරෙතබ්බානි.

සංඛිප්පන්ති එත්ථ අවිජ්ජාදයො, විඤ්ඤාණාදයො චාති සඞ්ඛෙපො, හෙතු, විපාකො ච. හෙතු විපාකොති වා සංඛිප්පතීති සඞ්ඛෙපො, අවිජ්ජාදයො විඤ්ඤාණාදයො ච. සඞ්ඛෙපභාවසාමඤ්ඤෙන පන එකවචනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. තෙ පන සඞ්ඛෙපා අතීතෙ හෙතු, එතරහි විපාකො, එතරහි හෙතු, ආයතිං විපාකොති එවං කාලවිභාගෙන චත්තාරො ජාතා. තෙනාහ ‘‘පුරිමසඞ්ඛෙපො චෙත්ථ අතීතො අද්ධා’’තිආදි. සඞ්ඛෙප-සද්දො වා භාගාධිවචනන්ති අතීතො හෙතුභාගො පඨමො සඞ්ඛෙපො. එස නයො සෙසෙසුපි. තණ්හුපාදානභවා ගහිතාව හොන්ති කිලෙසකම්මභාවසාමඤ්ඤතො, තෙහි විනා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරානං සකිච්චාකරණතො ච. කම්මං තණ්හා ච තස්ස සහකාරීකාරණං හුත්වා වට්ටනත්ථෙන කම්මවට්ටං.

විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්සවෙදනානං ජාතිජරාභඞ්ගාවත්ථා ‘‘ජාතිජරාමරණ’’න්ති වුත්තාති ආහ ‘‘ජාතිජරාමරණාපදෙසෙනවිඤ්ඤාණාදීනං ¶ නිද්දිට්ඨත්තා’’ති. ඉමෙති විඤ්ඤාණාදයො. ආයතිං විපාකවට්ටං පච්චුප්පන්නහෙතුතො භාවීනං අනාගතානං ගහිතත්තා. තෙති අවිජ්ජාදයො. ආකාරතොති සරූපතො අවුත්තාපි තස්මිං තස්මිං සඞ්ගහෙ ආකිරීයන්ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිග්ගහණෙහි පකාසීයන්තීති ආකාරා, අතීතහෙතුආදීනං වා පකාරා ආකාරා, තතො ආකාරතො. වීසතිවිධා හොන්ති අතීතෙහෙතුපඤ්චකාදිභෙදතො.

සඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණානං අන්තරා එකො සන්ධීති හෙතුතො ඵලස්ස අවිච්ඡෙදප්පවත්තිභාවතො හෙතුඵලසම්බන්ධභූතො එකො සන්ධි. තථා භවජාතීනමන්තරා. වෙදනාතණ්හානමන්තරා පන ඵලතො හෙතුනො ¶ අවිච්ඡෙදප්පවත්තිභාවතො ඵලහෙතුසම්බන්ධභූතො එකො සන්ධි. ඵලභූතොපි හි ධම්මො අඤ්ඤස්ස හෙතුසභාවස්ස ධම්මස්ස පච්චයො හොතීති.

ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. තෙනාහ ‘‘චතුසඞ්ඛෙප’’න්තිආදි. සබ්බාකාරතොති ඉධ වුත්තෙහි, අවුත්තෙහි ච පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ (විභ. 225 ආදයො), අනන්තනයසමන්තපට්ඨානාදීසු ච ආගතෙහි සබ්බෙහි ආකාරෙහි. ජානාතීති අවබුජ්ඣති. පස්සතීති දස්සනභූතෙන ඤාණචක්ඛුනා පච්චක්ඛතො පස්සති. අඤ්ඤාති පටිවිජ්ඣතීති තෙසංයෙව වෙවචනං. තන්ති තං ජානනං. ඤාතට්ඨෙනාති යථාසභාවතො ජානනට්ඨෙන. පජානනට්ඨෙනාති අනිච්චාදීහි පකාරෙහි පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන.

ඉදානි යදත්ථමිදං භවචක්කං ඉධානීතං, තං දස්සෙතුං ‘‘ඉමිනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තෙ ධම්මෙති තෙ අවිජ්ජාදිකෙ ධම්මෙ. යථාභූතං ඤත්වාති මහාවජිරඤාණෙන යාථාවතො ජානිත්වා. නිබ්බින්දන්තො බලවවිපස්සනාය විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො අරියමග්ගෙහි අරෙ හනීති යොජනා. තත්ථ යදා භගවා විරජ්ජති විමුච්චති, තදා අරෙ හනති නාම. තතො පරං පන අභිසම්බුද්ධක්ඛණං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘හනි විහනි විද්ධංසෙසී’’ති.

129. චක්කවත්තිනො අචෙතනෙ චක්කරතනෙ උප්පන්නෙ තත්ථෙව ලොකො පූජං කරොති, අඤ්ඤත්ථ පූජාවිසෙසා පච්ඡිජ්ජන්ති, කිමඞ්ගං පන සම්මාසම්බුද්ධෙ උප්පන්නෙති දස්සෙන්තො ‘‘උප්පන්නෙ තථාගතෙ’’තිආදිමාහ. කො පන වාදො අඤ්ඤෙසං පූජාවිසෙසානන්ති යථාවුත්තතො අඤ්ඤෙසං අමහෙසක්ඛෙහි දෙවමනුස්සෙහි කරියමානානං නාතිඋළාරානං පූජාවිසෙසානං අරහභාවෙ ¶ කා නාම කථා. අත්ථානුරූපන්ති අරහත්තත්ථස්ස අනුරූපං අන්වත්ථං.

130. අසිලොකභයෙනාති අකිත්තිභයෙන. රහො පාපං කරොන්ති ‘‘මා නං කොචි ජඤ්ඤා’’ති එස භගවා න කදාචි කරොති පාපහෙතූනං බොධිමණ්ඩෙ එව සුප්පහීනත්තා. අපරො නයො – ආරකාති අරහං, සුවිදූරභාවතොඉච්චෙව අත්ථො. කුතො පන සුවිදූරභාවතොති? යෙ අභාවිතකායා අභාවිතසීලා අභාවිතචිත්තා අභාවිතපඤ්ඤා, තතො එව අප්පහීනරාගදොසමොහා අරියධම්මස්ස අකොවිදා අරියධම්මෙ අවිනීතා අරියධම්මස්ස අදස්සාවිනො අප්පටිපන්නා මිච්ඡාපටිපන්නා ච, තතො සුවිදූරභාවතො. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා –

‘‘සඞ්ඝාටිකණ්ණෙචෙපි ¶ මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු ගහෙත්වා පිට්ඨිතො පිට්ඨිතො අනුබන්ධො අස්ස පාදෙ පාදං නික්ඛිපන්තො, සො ච හොති අභිජ්ඣාලු කාමෙසු තිබ්බසාරාගො බ්යාපන්නචිත්තො පදුට්ඨමනසඞ්කප්පො මුට්ඨස්සති අසම්පජානො අසමාහිතො විබ්භන්තචිත්තො පාකතින්ද්රියො. අථ ඛො සො ආරකාව මය්හං, අහඤ්ච තස්ස. තං කිස්ස හෙතු? ධම්මං හි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු න පස්සති, ධම්මං අපස්සන්තො මං න පස්සතී’’ති (ඉතිවු. 92).

යථාවුත්තපුග්ගලා හි සචෙපි සායං පාතං සත්ථු සන්තිකාවචරාව සියුං, න තෙ තාවතා ‘‘සත්ථු සන්තිකා’’ති වත්තබ්බා, තථා සත්ථාපි නෙසං. ඉති අසප්පුරිසානං ආරකා දූරෙති අරහං.

‘‘සම්මා න පටිපජ්ජන්ති, යෙ නිහීනාසයා නරා;

ආරකා තෙහි භගවා, දූරෙ තෙනාරහං මතො’’ති.

තථා ආරකාති අරහං, ආසන්නභාවතොති අත්ථො. කුතො පන ආසන්නභාවතොති? යෙ භාවිතකායා භාවිතසීලා භාවිතචිත්තා භාවිතපඤ්ඤා, තතො එව පහීනරාගදොසමොහා අරියධම්මස්ස කොවිදා අරියධම්මෙ සුවිනීතා අරියධම්මස්ස දස්සාවිනො සම්මාපටිපන්නා, තතො ආසන්නභාවතො. වුත්තම්පි චෙතං භගවතා –

‘‘යොජනසතෙ ¶ චෙපි මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විහරෙය්ය, සො ච හොති අනභිජ්ඣාලු කාමෙසු න තිබ්බසාරාගො අබ්යාපන්නචිත්තො අප්පදුට්ඨමනසඞ්කප්පො උපට්ඨිතස්සති සම්පජානො සමාහිතො එකග්ගචිත්තො සංවුතින්ද්රියො. අථ ඛො සො සන්තිකෙව මය්හං, අහඤ්ච තස්ස. තං කිස්ස හෙතු? ධම්මං හි සො, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පස්සති, ධම්මං පස්සන්තො මං පස්සතී’’ති (ඉතිවු. 92).

තථාරූපා හි පුග්ගලා සත්ථු යොජනසහස්සන්තරිකාපි හොන්ති, න තාවතා තෙ ‘‘සත්ථු දූරචාරිනො’’ති වත්තබ්බා, තථා සත්ථාපි නෙසං. ඉති සප්පුරිසානං ආරකා ආසන්නෙති අරහං.

යෙ ¶ සම්මා පටිපජ්ජන්ති, සුප්පණීතාධිමුත්තිකා;

ආරකා තෙහි ආසන්නෙ, තෙනාපි අරහං ජිනො.

යෙ ඉමෙ රාගාදයො පාපධම්මා යස්මිං සන්තානෙ උප්පජ්ජන්ති, තස්ස දිට්ඨධම්මිකම්පි සම්පරායිකම්පි අනත්ථං ආවහන්ති. නිබ්බානගාමිනියා පටිපදාය එකංසෙනෙව උජුවිපච්චනීකභූතා ච, තෙ අත්තහිතං, පරහිතඤ්ච පරිපූරෙතුං සම්මා පටිපජ්ජන්තෙහි සාධූහි දූරතො රහිතබ්බා පරිච්චජිතබ්බා පහාතබ්බාති රහා නාම, තෙ ච යස්මා භගවතො බොධිමූලෙයෙව අරියමග්ගෙන සබ්බසො පහීනා සමුච්ඡින්නා. යථාහ –

‘‘තථාගතස්ස ඛො, බ්රාහ්මණ, රාගො පහීනො දොසො මොහො, සබ්බෙපි පාපකා අකුසලා ධම්මා පහීනා උච්ඡින්නමූලා තාලාවත්ථුකතා අනභාවංකතා ආයතිං අනුප්පාදධම්මා’’ති (පාරා. 9-10 අත්ථතො සමානං).

තස්මා සබ්බසො න සන්ති එතස්ස රහාති අරහොති වත්තබ්බෙ ඔකාරස්ස සානුසාරං අ-කාරාදෙසං කත්වා ‘‘අරහ’’න්ති වුත්තං.

පාපධම්මා රහා නාම, සාධූහි රහිතබ්බතො;

තෙසං සුට්ඨු පහීනත්තා, භගවා අරහං මතො.

යෙ තෙ සබ්බසො පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධා පහීනකිලෙසා භාවිතමග්ගා සච්ඡිකතනිරොධා අරහන්තො ඛීණාසවා, යෙ ච සෙක්ඛා අප්පත්තමානසා අනුත්තරං ¶ යොගක්ඛෙමං පත්ථයමානා විහරන්ති, යෙ ච පරිසුද්ධපයොගා කල්යාණජ්ඣාසයා සද්ධාසීලසුතාදිගුණසම්පන්නා පුග්ගලා, තෙහි න රහිතබ්බො න පරිච්චජිතබ්බො, තෙ ච භගවතාති අරහං. තථා හි අරියපුග්ගලා සත්ථාරා දිට්ඨධම්මස්ස පච්චක්ඛකරණතො සත්ථු ධම්මසරීරෙන අවිරහිතා එව හොන්ති. යථාහ ආයස්මා පිඞ්ගියො –

‘‘පස්සාමි නං මනසා චක්ඛුනාව,

රත්තින්දිවං බ්රාහ්මණ අප්පමත්තො;

නමස්සමානො ¶ විවසෙමි රත්තිං,

තෙනෙව මඤ්ඤාමි අවිප්පවාසං.

‘‘සද්ධා ච පීති ච මනො සති ච,

නාපෙන්තිමෙ ගොතමසාසනම්හා;

යං යං දිසං වජති භූරිපඤ්ඤො,

ස තෙන තෙනෙව නතොහමස්මී’’ති. (සු. නි. 1148-1149);

තෙනෙව ච තෙ අඤ්ඤං සත්ථාරං න උද්දිසන්ති. යථාහ –

‘‘අට්ඨානමෙතං, භික්ඛවෙ, අනවකාසො, යං දිට්ඨිසම්පන්නො පුග්ගලො අඤ්ඤං සත්ථාරං උද්දිසෙය්යාති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (ම. නි. 3.128; අ. නි. 1.276).

කල්යාණපුථුජ්ජනාපි යෙභුය්යෙන සත්ථරි නිච්චලසද්ධා එව හොන්ති. ඉති සුප්පටිපන්නෙහි පුරිසවිසෙසෙහි අවිරහිතබ්බතො, තෙසඤ්ච අවිරහනතො න සන්ති එතස්ස රහා පරිච්චජනකා, නත්ථි වා එතස්ස රහො සාධූහි පරිච්චජිතබ්බතාති අරහං.

‘‘යෙ සච්ඡිකතසද්ධම්මා, අරියා සුද්ධගොචරා;

න තෙහි රහිතො හොති, නාථො තෙනාරහං මතො’’ති.

රහොති ච ගමනං වුච්චති, භගවතො ච නානාගතීසු පරිබ්භමනසඞ්ඛාතං සංසාරෙ ගමනං නත්ථි කම්මක්ඛයකරෙන අරියමග්ගෙන බොධිමූලෙයෙව සබ්බසො සසම්භාරස්ස කම්මවට්ටස්ස විද්ධංසිතත්තා. යථාහ –

‘‘යෙන ¶ දෙවූපපත්යස්ස, ගන්ධබ්බො වා විහඞ්ගමො;

යක්ඛත්තං යෙන ගච්ඡෙය්යං, මනුස්සත්තඤ්ච අබ්බජෙ;

තෙ මය්හං ආසවා ඛීණා, විද්ධස්තා විනළීකතා’’ති. (අ. නි. 4.36);

එවං ¶ නත්ථි එතස්ස රහොගමනං ගතීසු පච්චාජාතීතිපි අරහං.

රහො වා ගමනං යස්ස, සංසාරෙ නත්ථි සබ්බසො;

පහීනජාතිමරණො, අරහං සුගතො මතො.

පාසංසත්තා වා භගවා අරහං. අක්ඛරචින්තකා හි පසංසායං අරහ-සද්දං වණ්ණෙන්ති. පාසංසභාවො ච භගවතො අනඤ්ඤසාධාරණො යථාභුච්චගුණාධිගතො සදෙවකෙ ලොකෙ සුප්පතිට්ඨිතො. තථා හෙස අනුත්තරෙන සීලෙන අනුත්තරෙන සමාධිනා අනුත්තරාය පඤ්ඤාය අනුත්තරාය විමුත්තියා අසමො අසමසමො අප්පටිමො අප්පටිභාගො අප්පටිපුග්ගලොති එවං තස්මිං තස්මිං ගුණෙ විභජිත්වා වුච්චමානෙ පණ්ඩිතපුරිසෙහි දෙවෙහි බ්රහ්මෙහි භගවතා වා පන පරියොසාපෙතුං අසක්කුණෙය්යරූපො. ඉති පාසංසත්තාපි භගවා අරහං.

ගුණෙහි සදිසො නත්ථි, යස්මා ලොකෙ සදෙවකෙ;

තස්මා පාසංසියත්තාපි, අරහං ද්විපදුත්තමො.

එවං සබ්බථාපි –

‘‘ආරකා මන්දබුද්ධීනං, ආරකා ච විජානතං;

රහානං සුප්පහීනත්තා, විදූනමරහෙය්යතො;

භවෙසු ච රහාභාවා, පාසංසා අරහං ජිනො’’ති.

131. සම්මාති අවිපරීතං. සාමන්ති සයමෙව. සම්බුද්ධොති හි එත්ථ සං-සද්දො ‘‘සය’’න්ති එතස්ස අත්ථස්ස බොධකො දට්ඨබ්බො. සබ්බධම්මානන්ති අනවසෙසානං ඤෙය්යධම්මානං. කථං පනෙත්ථ සබ්බධම්මාවබොධො ¶ ලබ්භතීති? එකදෙසස්ස අග්ගහණතො. පදෙසග්ගහණෙ හි අසති ගහෙතබ්බස්ස නිප්පදෙසතාව විඤ්ඤායති යථා ‘‘දික්ඛිතො න දදාතී’’ති. එවඤ්ච කත්වා අත්ථවිසෙසානපෙක්ඛා කත්තරි එව බුද්ධසද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා කම්මවචනිච්ඡාය අභාවතො. ‘‘සම්මා සාමං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො’’ති එත්තකමෙව හි ඉධ සද්දතො ලබ්භති, ‘‘සබ්බධම්මාන’’න්ති පන අත්ථතො ලබ්භමානං ගහෙත්වා වුත්තං. න හි බුජ්ඣනකිරියා අවිසයා යුජ්ජති.

ඉදානි ¶ තස්සා විසයං ‘‘සබ්බධම්මෙ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තං විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අභිඤ්ඤෙය්යෙති අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ජානිතබ්බෙ. කෙ පන තෙති? චතුසච්චධම්මෙ. අභිඤ්ඤෙය්යතො බුද්ධොති අභිඤ්ඤෙය්යභාවතො බුජ්ඣි. පුබ්බභාගෙ විපස්සනාපඤ්ඤාය, අධිගමක්ඛණෙ මග්ගපඤ්ඤාය, අපරභාගෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදීහි අඤ්ඤාසීති අත්ථො. ඉතො පරෙසුපි එසෙව නයො. පරිඤ්ඤෙය්යෙ ධම්මෙති දුක්ඛං අරියසච්චමාහ. පහාතබ්බෙති සමුදයපක්ඛියෙ. සච්ඡිකාතබ්බෙති නිබ්බානං සන්ධායාහ. බහුවචනනිද්දෙසො පන සොපාදිසෙසාදිකං පරියායසිද්ධං භෙදං ගහෙත්වා කතො, උද්දෙසො වා අයං චතුසච්චධම්මානන්ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘චක්ඛුං දුක්ඛසච්ච’’න්තිආදි. උද්දෙසො ච අවිනිච්ඡිතත්ථපරිච්ඡෙදස්ස ධම්මස්ස වසෙන කරීයති. උද්දෙසෙන හි උද්දිසියමානානං ධම්මානං අත්ථිතාමත්තං වුච්චති, න පරිච්ඡෙදොති අපරිච්ඡෙදෙන බහුවචනෙන වුත්තං යථා ‘‘අප්පච්චයා ධම්මා, අසඞ්ඛතා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 7-8). සච්ඡිකාතබ්බෙති වා ඵලවිමුත්තීනම්පි ගහණං, න නිබ්බානස්සෙවාති බහුවචනනිද්දෙසො කතො. එවඤ්ච භාවෙතබ්බෙති එත්ථ ඣානානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං.

ගාථායං භාවෙතබ්බඤ්චාති එත්ථ ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථො, තෙන සච්ඡිකාතබ්බස්ස ගහණං වෙදිතබ්බං. තස්මා බුද්ධොස්මීති යස්මා චත්තාරි සච්චානි මයා බුද්ධානි, සච්චවිනිමුත්තඤ්ච කිඤ්චි ඤෙය්යං නත්ථි, තස්මා සබ්බම්පි ඤෙය්යං බුද්ධොස්මි, අබ්භඤ්ඤාසින්ති අත්ථො.

132. එවං සච්චවසෙන සාමඤ්ඤතො වුත්තමත්ථං ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තධම්මෙහි, ඛන්ධාදීහි ච සච්චවසෙනෙව විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘අපි චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මූලකාරණභාවෙනාති සන්තෙසුපි අවිජ්ජාදීසු අඤ්ඤෙසු කාරණෙසු තෙසම්පි මූලභූතකාරණභාවෙන. තණ්හා හි කම්මස්ස විචිත්තභාවහෙතුතො, සහායභාවූපගමනතො ච දුක්ඛවිචිත්තතාය පධානකාරණං. සමුට්ඨාපිකාති උප්පාදිකා. පුරිමතණ්හාති පුරිමභවසිද්ධා තණ්හා. උභින්නන්ති චක්ඛුස්ස ¶ , තංසමුදයස්ස ච. අප්පවත්තීති අප්පවත්තිනිමිත්තං. නිරොධපජානනාති සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිරොධස්ස පටිවිජ්ඣනා. එකෙකපදුද්ධාරෙනාති ‘‘චක්ඛුං චක්ඛුසමුදයො’’තිආදිනා එකෙකකොට්ඨාසනිද්ධාරණෙන ¶ . තණ්හායපි පරිඤ්ඤෙය්යභාවසබ්භාවතො, උපාදානක්ඛන්ධන්තොගධත්තා ච දුක්ඛසච්චසඞ්ගහං දස්සෙතුං ‘‘රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා’’ති වුත්තං.

කසිණානීති කසිණජ්ඣානානි. ද්වත්තිංසාකාරාති ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා, තදාරම්මණජ්ඣානානි ච. නව භවාති කාමභවාදයො තයො, සඤ්ඤීභවාදයො තයො, එකවොකාරභවාදයො තයොති නව භවා. චත්තාරි ඣානානීති අග්ගහිතාරම්මණවිසෙසානි චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි, විපාකජ්ඣානානං වා එතං ගහණං. එත්ථ ච කුසලධම්මානං උපනිස්සයභූතා තණ්හා සමුට්ඨාපිකා පුරිමතණ්හාති වෙදිතබ්බා. කිරියධම්මානං පන යත්ථ තෙ තස්ස අත්තභාවස්ස කාරණභූතා.

අනුබුද්ධොති බුජ්ඣිතබ්බධම්මස්ස අනුරූපතො බුද්ධො. තෙනාති තස්මා. යස්මා සාමඤ්ඤතො, විසෙසතො ච එකෙකපදුද්ධාරෙන සබ්බධම්මෙ බුද්ධො, තස්මා වුත්තං. කින්ති ආහ ‘‘සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා’’ති, සබ්බස්සපි ඤෙය්යස්ස සබ්බාකාරතො අවිපරීතං සයමෙව අභිසම්බුද්ධත්තාති අත්ථො. ඉමිනාස්ස පරොපදෙසරහිතස්ස සබ්බාකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථස්ස ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධවුත්තිනො අනාවරණඤාණසඞ්ඛාතස්ස සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස අධිගමො දස්සිතො.

නනු ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො අඤ්ඤං අනාවරණඤාණං, අඤ්ඤථා ‘‘ඡ අසාධාරණඤාණානි බුද්ධඤාණානී’’ති (පටි. ම. මාතිකා 1.73) වචනං විරුජ්ඣෙය්යාති? න විරුජ්ඣති, විසයපවත්තිභෙදවසෙන අඤ්ඤෙහි අසාධාරණභාවදස්සනත්ථං එකස්සෙව ඤාණස්ස ද්විධා වුත්තත්තා. එකමෙව හි තං ඤාණං අනවසෙසසඞ්ඛතාසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මවිසයතාය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ච ආවරණාභාවතො නිස්සඞ්ගචාරමුපාදාය ‘‘අනාවරණඤාණ’’න්ති වුත්තං. යථාහ පටිසම්භිදායං ‘‘සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතං අනවසෙසං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, තත්ථ ආවරණං නත්ථීති අනාවරණඤාණ’’න්තිආදි (පටි. ම. 1.119). තස්මා නත්ථි නෙසං අත්ථතො භෙදො, එකන්තෙන චෙතං එවමිච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා සබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානං සාධාරණතා, අසබ්බධම්මාරම්මණතා ච ආපජ්ජෙය්ය. න හි භගවතො ඤාණස්ස අණුමත්තම්පි ආවරණං අත්ථි, අනාවරණඤාණස්ස ච අසබ්බධම්මාරම්මණභාවෙ යත්ථ තං න පවත්තති, තත්ථාවරණසබ්භාවතො අනාවරණභාවොයෙව න සියා. අථ වා පන හොතු ¶ අඤ්ඤමෙව අනාවරණඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණතො, ඉධ පන සබ්බත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය ¶ අනාවරණඤාණන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අධිප්පෙතං. තස්ස චාධිගමෙන භගවා ‘‘සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බවිදූ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති ච වුච්චති න සකිංයෙව සබ්බධම්මාවබොධතො. තථා ච වුත්තං පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.162) ‘‘විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං ‘‘බුද්ධො’’ති. සබ්බධම්මාවබොධනසමත්ථඤාණසමධිගමෙන හි භගවතො සන්තානෙ අනවසෙසධම්මෙ පටිවිජ්ඣිතුං සමත්ථතා අහොසීති.

එත්ථාහ – කිං පනිදං ඤාණං පවත්තමානං සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, උදාහු කමෙනාති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව සකිංයෙව සබ්බස්මිං විසයෙ පවත්තති, අතීතානාගතපච්චුප්පන්නඅජ්ඣත්තබහිද්ධාදිභෙදභින්නානං සඞ්ඛතධම්මානං, අසඞ්ඛතසම්මුතිධම්මානඤ්ච එකජ්ඣං උපට්ඨානෙ දූරතො චිත්තපටං පෙක්ඛන්තස්ස විය පටිවිභාගෙනාවබොධො න සියා, තථා ච සති ‘‘සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති විපස්සන්තානං අනත්තාකාරෙන විය සබ්බධම්මා අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණස්ස විසයා හොන්තීති ආපජ්ජති. යෙපි ‘‘සබ්බඤෙය්යධම්මානං ඨිතලක්ඛණවිසයං විකප්පරහිතං සබ්බකාලං බුද්ධානං ඤාණං පවත්තති, තෙන තෙ ‘සබ්බවිදූ’ති වුච්චන්ති, එවඤ්ච කත්වා ‘චරං සමාහිතො නාගො, තිට්ඨන්තොපි සමාහිතො’ති ඉදම්පි වචනං සුවුත්තං හොතී’’ති වදන්ති, තෙසම්පි වුත්තදොසානාතිවත්ති, ඨිතලක්ඛණාරම්මණතාය ච අතීතානාගතසම්මුතිධම්මානං තදභාවතො එකදෙසවිසයමෙව භගවතො ඤාණං සියා. තස්මා සකිංයෙව ඤාණං පවත්තතීති න යුජ්ජති.

අථ කමෙන සබ්බස්මිං විසයෙ ඤාණං පවත්තති? එවම්පි න යුජ්ජති. න හි ජාතිභූමිසභාවාදිවසෙන, දිසාදෙසකාලාදිවසෙන ච අනෙකභෙදභින්නෙ ඤෙය්යෙ කමෙන ගය්හමානෙ තස්ස අනවසෙසපටිවෙධො සම්භවති, අපරියන්තභාවතො ඤෙය්යස්ස. යෙ පන ‘‘අත්ථස්ස අවිසංවාදනතො ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං කත්වා ‘සෙසෙපි එව’න්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනෙන සබ්බඤ්ඤූ භගවා, තඤ්ච ඤාණං න අනුමානිකං සංසයාභාවතො. සංසයානුබද්ධං හි ලොකෙ අනුමානඤාණ’’න්ති වදන්ති, තෙසම්පි තං න යුත්තං. සබ්බස්ස හි අප්පච්චක්ඛභාවෙ අත්ථාවිසංවාදනෙන ඤෙය්යස්ස එකදෙසං පච්චක්ඛං ¶ කත්වා ‘‘සෙසෙපි එව’’න්ති අධිමුච්චිත්වා වවත්ථාපනස්ස අසම්භවතො. යඤ්හි තං සෙසං, තං අප්පච්චක්ඛන්ති.

අථ තම්පි පච්චක්ඛං, තස්ස සෙසභාවො එව න සියාති? සබ්බමෙතං අකාරණං. කස්මා ¶ ? අවිසයවිචාරණභාවතො. වුත්තං හෙතං භගවතා ‘‘බුද්ධවිසයො, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යො න චින්තෙතබ්බො. යො චින්තෙය්ය, උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77). ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – යංකිඤ්චි භගවතා ඤාතුං ඉච්ඡිතං සකලං, එකදෙසො වා, තත්ථ අප්පටිහතවුත්තිතාය පච්චක්ඛතො ඤාණං පවත්තති, නිච්චසමාධානඤ්ච වික්ඛෙපාභාවතො. ඤාතුං ඉච්ඡිතස්ස ච සකලස්ස අවිසයභාවෙ තස්ස ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධවුත්තිතා න සියා, එකන්තෙනෙව සා ඉච්ඡිතබ්බා ‘‘සබ්බෙ ධම්මා බුද්ධස්ස භගවතො ආවජ්ජනප්පටිබද්ධා ආකඞ්ඛප්පටිබද්ධා මනසිකාරප්පටිබද්ධා චිත්තුප්පාදප්පටිබද්ධා’’ති වචනතො. අතීතානාගතවිසයම්පි භගවතො ඤාණං අනුමානාගමතක්කග්ගහණවිරහිතත්තා පච්චක්ඛමෙව.

නනු ච එතස්මිං පක්ඛෙ යදා සකලං ඤාතුං ඉච්ඡිතං, තදා සකිංයෙව සකලවිසයතාය අනිරූපිතරූපෙන භගවතො ඤාණං පවත්තෙය්යාති වුත්තදොසානාතිවත්තියෙවාති? න, තස්ස විසොධිතත්තා. විසොධිතො හි සො බුද්ධවිසයො අචින්තෙය්යොති. අඤ්ඤථා පචුරජනඤාණසමානවුත්තිතාය බුද්ධානං භගවන්තානං ඤාණස්ස අචින්තෙය්යතා න සියා. තස්මා සකලධම්මාරම්මණම්පි තං එකධම්මාරම්මණං විය සුවවත්ථාපිතෙයෙව තෙ ධම්මෙ කත්වා පවත්තතීති ඉදමෙත්ථ අචින්තෙය්යං. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘යාවතකං ඤෙය්යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්යං. ඤෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං ඤෙය්ය’’න්ති (මහානි. 69; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5). එවමෙකජ්ඣං, විසුං, සකිං, කමෙන වා ඉච්ඡානුරූපං සම්මා සාමඤ්ච සබ්බධම්මානං බුද්ධත්තා සම්මාසම්බුද්ධො.

133. විජ්ජාහීති එත්ථ වින්දියං වින්දතීති විජ්ජා, යාථාවතො උපලබ්භතීති අත්ථො. අත්තනො වා පටිපක්ඛස්ස විජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජා, තමොක්ඛන්ධාදිකස්ස පදාලනට්ඨෙනාති අත්ථො. තතො එව අත්තනො විසයස්ස විදිතකරණට්ඨෙනපි විජ්ජා. සම්පන්නත්තාති සමන්නාගතත්තා, පරිපුණ්ණත්තා වා, අවිකලත්තාති අත්ථො. තිස්සන්නං, අට්ඨන්නං ච විජ්ජානං තත්ථ තත්ථ සුත්තෙ ගහණං විනෙය්යජ්ඣාසයවසෙනාති ¶ දට්ඨබ්බං. සත්ත සද්ධම්මා නාම සද්ධා හිරී ඔත්තප්පං බාහුසච්චං වීරියං සති පඤ්ඤා ච. යෙ සන්ධාය වුත්තං ‘‘ඉධ භික්ඛු සද්ධො හොතී’’තිආදි (අ. නි. 10.11). චත්තාරි ඣානානීති යානි කානිචි චත්තාරි රූපාවචරජ්ඣානානි.

කස්මා පනෙත්ථ සීලාදයො පන්නරසෙව ‘‘චරණ’’න්ති වුත්තාති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඉමෙයෙව හී’’තිආදි ¶ . තෙන තෙසං සික්ඛත්තයසඞ්ගහතො නිබ්බානුපගමනෙ එකංසතො සාධනභාවමාහ. ඉදානි තදත්ථසාධනාය ආගමං දස්සෙන්තො ‘‘යථාහා’’තිආදිමාහ. භගවාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තං.

නනු චායං විජ්ජාචරණසම්පදා සාවකෙසුපි ලබ්භතීති? කිඤ්චාපි ලබ්භති, න පන තථා, යථා භගවතොති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ විජ්ජාසම්පදා’’තිආදි වුත්තං. චරණධම්මපරියාපන්නත්තා කරුණාබ්රහ්මවිහාරස්ස, සො චෙත්ථ මහග්ගතභාවප්පත්තා සාධාරණභාවොති ආහ ‘‘චරණසම්පදා මහාකාරුණිකතං පූරෙත්වා ඨිතා’’ති. යථා සත්තානං අනත්ථං පරිවජ්ජෙත්වා අත්ථෙ නියොජනං පඤ්ඤාය විනා න හොති, එවං නෙසං අත්ථානත්ථජානනං සත්ථු කරුණාය විනා න හොතීති උභයම්පි උභයත්ථ සකිච්චකමෙව සියා. යත්ථ පන යස්සා පධානභාවො, තං දස්සෙතුං ‘‘සො සබ්බඤ්ඤුතායා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා තං විජ්ජාචරණසම්පන්නොති යථා අඤ්ඤොපි විජ්ජාචරණසම්පන්නො, තෙන විජ්ජාචරණසම්පන්නස්සෙවායං ආවෙණිකා පටිපත්තීති දස්සෙති. සා පනායං සත්ථු විජ්ජාචරණසම්පදා සාසනස්ස නිය්යානිකතාය සාවකානං සම්මාපටිපත්තියා එකන්තකාරණන්ති දස්සෙතුං ‘‘තෙනස්සා’’තිආදි වුත්තං. තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

එත්ථ ච විජ්ජාසම්පදාය සත්ථු පඤ්ඤාමහත්තං පකාසිතං හොති, චරණසම්පදාය කරුණාමහත්තං. තෙසු පඤ්ඤාය භගවතො ධම්මරජ්ජප්පත්ති, කරුණාය ධම්මසංවිභාගො. පඤ්ඤාය සංසාරදුක්ඛනිබ්බිදා, කරුණාය සංසාරදුක්ඛසහනං. පඤ්ඤාය පරදුක්ඛපරිජානනං, කරුණාය පරදුක්ඛපතිකාරාරම්භො. පඤ්ඤාය පරිනිබ්බානාභිමුඛභාවො, කරුණාය තදධිගමො. පඤ්ඤාය සයං තරණං, කරුණාය පරෙසං තාරණං. පඤ්ඤාය බුද්ධභාවසිද්ධි, කරුණාය බුද්ධකිච්චසිද්ධි. කරුණාය වා බොධිසත්තභූමියං සංසාරාභිමුඛභාවො, පඤ්ඤාය තත්ථ අනභිරති. තථා කරුණාය පරෙසං අභිංසාපනං ¶ , පඤ්ඤාය සයං පරෙහි අභායනං. කරුණාය පරං රක්ඛන්තො අත්තානං රක්ඛති, පඤ්ඤාය අත්තානං රක්ඛන්තො පරං රක්ඛති. තථා කරුණාය අපරන්තපො, පඤ්ඤාය අනත්තන්තපො. තෙන අත්තහිතාය පටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගලෙසු චතුත්ථපුග්ගලභාවො සිද්ධො හොති. තථා කරුණාය ලොකනාථතා, පඤ්ඤාය අත්තනාථතා. කරුණාය චස්ස නින්නතාභාවො, පඤ්ඤාය උන්නමාභාවො. තථා කරුණාය සබ්බසත්තෙසු ජනිතානුග්ගහො පඤ්ඤානුගතත්තා න ච න සබ්බත්ථ විරත්තචිත්තො, පඤ්ඤාය සබ්බධම්මෙසු විරත්තචිත්තො කරුණානුගතත්තා න ච න සබ්බසත්තානුග්ගහාය පවත්තො. යථා හි කරුණා භගවතො සිනෙහසොකවිරහිතා, එවං පඤ්ඤා අහංකාරමමංකාරවිනිමුත්තාති ¶ අඤ්ඤමඤ්ඤවිසොධිතා පරමවිසුද්ධා ගුණවිසෙසා විජ්ජාචරණසම්පදාහි පකාසිතාති දට්ඨබ්බං.

134. ගමනම්පි හි ගතන්ති වුච්චති ‘‘ගතෙ ඨිතෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.214; 2.376). සොභනන්ති සුභං. සුභභාවො විසුද්ධතාය, විසුද්ධතා දොසවිගමෙනාති ආහ ‘‘පරිසුද්ධමනවජ්ජ’’න්ති. ගමනඤ්ච නාම බහුවිධන්ති ඉධාධිප්පෙතං ගමනං දස්සෙන්තො ‘‘අරියමග්ගො’’ති ආහ. සො හි නිබ්බානස්ස ගති අධිගමොති කත්වා ‘‘ගතං, ගමන’’න්ති ච වුච්චති. ඉදානි තස්සෙව ගහණෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තෙන හෙසා’’තිආදි වුත්තං. ඛෙමං දිසන්ති නිබ්බානං. අසජ්ජමානොති පරිපන්ථාභාවෙන සුගතිගමනෙපි අසජ්ජන්තො සඞ්ගං අකරොන්තො, පගෙව ඉතරත්ථ. අථ වා එකාසනෙ නිසීදිත්වා ඛිප්පභිඤ්ඤාවසෙනෙව චතුන්නම්පි මග්ගානං පටිලද්ධභාවතො අසජ්ජමානො අසජ්ජන්තො ගතො. යං ගමනං ගච්ඡන්තො සබ්බමනත්ථං අපහරති, සබ්බඤ්ච අනුත්තරං සම්පත්තිං ආවහති, තදෙව සොභනං නාම. තෙන ච භගවා ගතොති ආහ ‘‘ඉති සොභනගමනත්තා සුගතො’’ති සොභනත්ථො සු-සද්දොති කත්වා.

අසුන්දරානං දුක්ඛානං සඞ්ඛාරප්පවත්තීනං අභාවතො අච්චන්තසුඛත්තා එකන්තතො සුන්දරං නාම අසඞ්ඛතා ධාතූති ආහ ‘‘සුන්දරඤ්චෙස ඨානං ගතො අමතං නිබ්බාන’’න්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ම. නි. 2.215; ධ. ප. 203-204). සම්මාති සුට්ඨු. සුට්ඨු ගමනඤ්ච නාම පටිපක්ඛෙන අනභිභූතස්ස ගමනන්ති ආහ ‘‘පහීනෙ කිලෙසෙ පුන අපච්චාගච්ඡන්තො’’ති. ඉදඤ්ච සිඛාප්පත්තං සම්මාගමනං, යාය ආගමනීයපටිපදාය සිද්ධං, සාපි සම්මාගමනමෙවාති එවම්පි ¶ භගවා සුගතොති දස්සෙතුං ‘‘සම්මා වා ගතො’’තිආදි වුත්තං. සම්මාපටිපත්තියාති සම්මාසම්බොධියා සම්පාපනෙ අවිපරීතපටිපත්තියා. ‘‘සබ්බලොකස්ස හිතසුඛමෙව කරොන්තො’’ති එතෙන මහාබොධියා පටිපදා අවිභාගෙන සබ්බසත්තානං සබ්බදා හිතසුඛාවහභාවෙනෙව පවත්තතීති දස්සෙති. ‘‘සස්සතං උච්ඡෙදන්ති ඉමෙ අන්තෙ අනුපගච්ඡන්තො ගතො’’ති එතෙන පටිච්චසමුප්පාදගතිං දස්සෙති. ‘‘කාමසුඛං අත්තකිලමථන්ති ඉමෙ අනුපගච්ඡන්තො ගතො’’ති එතෙන අරියමග්ගගතිං දස්සෙති.

තත්රාති යුත්තට්ඨානෙ යුත්තස්සෙව භාසනෙ නිප්ඵාදෙතබ්බෙ, සාධෙතබ්බෙ චෙතං භුම්මං. අභූතන්ති අභූතත්ථං. අත්ථමුඛෙන හි වාචාය අභූතතා, භූතතා වා. අතච්ඡන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අභූතන්ති ¶ වා අසන්තං අවිජ්ජමානං. අතච්ඡන්ති අතථාකාරං අඤ්ඤථාසන්තං. අනත්ථසඤ්හිතන්ති දිට්ඨධම්මිකෙන, සම්පරායිකෙන වා අනත්ථෙන සඤ්හිතං, අනත්ථාවහං. න අත්ථොති අනත්ථො, අත්ථස්ස පටිපක්ඛො, අභාවො ච, තෙන සඤ්හිතං, පිසුණවාචං, සම්ඵප්පලාපඤ්චාති අත්ථො. එවමෙත්ථ චතුබ්බිධස්සාපි වචීදුච්චරිතස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච පඨමා වාචා සීලවන්තං ‘‘දුස්සීලො’’ති, අචණ්ඩාලාදිමෙව ‘‘චණ්ඩාලො’’තිආදිනා භාසමානස්ස දට්ඨබ්බා. දුතියා දුස්සීලං ‘‘දුස්සීලො’’ති, චණ්ඩාලාදිමෙව ‘‘චණ්ඩාලො’’තිආදිනා අවිනයෙන භාසමානස්ස. තතියා නෙරයිකාදිකස්ස නෙරයිකාදිභාවවිභාවනීකථා යථා ‘‘ආපායිකො දෙවදත්තො නෙරයිකො’’තිආදිකා (චූළව. 348). චතුත්ථී ‘‘වෙදවිහිතෙන යඤ්ඤවිධිනා පාණාතිපාතාදිකතං සුගතිං ආවහතී’’ති ලොකස්ස බ්යාමොහනකථා. පඤ්චමී භූතෙන පෙසුඤ්ඤූපසංහාරාදිකථා. ඡට්ඨා යුත්තප්පත්තට්ඨානෙ පවත්තිතා දානසීලාදිකථා වෙදිතබ්බා. එවං සම්මා ගදත්තාති යථාවුත්තං අභූතාදිං වජ්ජෙත්වා භූතං තච්ඡං අත්ථසඤ්හිතං පියං මනාපං තතො එව සම්මා සුට්ඨු ගදනතො සුගතො ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. ආපාථගමනමත්තෙන කස්සචි අප්පියම්පි හි භගවතො වචනං පියං මනාපමෙව අත්ථසිද්ධියා ලොකස්ස හිතසුඛාවහත්තා.

අපිච සොභනං ගතං ගමනං එතස්සාති සුගතො. භගවතො හි වෙනෙය්යජනුපසඞ්කමනං එකන්තෙන තෙසං හිතසුඛනිප්ඵාදනතො සොභනං භද්දකං ¶ . තථා ලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය දුතවිලම්බිතඛලිතානුකඩ්ඪනනිප්පීළනුක්කුටිකකුටිලාකුලතාදිදොසරහිතවිලාසිතරාජහංසවසභවාරණමිගරාජගමනං කායගමනං, ඤාණගමනඤ්ච විපුලනිම්මලකරුණාසතිවීරියාදිගුණවිසෙසසහිතං අභිනීහාරතො යාව මහාබොධි අනවජ්ජතාය, සත්තානං හිතසුඛාවහතාය ච සොභනමෙව. අථ වා සයම්භූඤාණෙන සකලම්පි ලොකං පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පරිජානන්තො සම්මා ගතො අවගතොති සුගතො. තථා ලොකසමුදයං පහානාභිසමයවසෙන පජහන්තො අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදෙන්තො සම්මා ගතො අතීතොති සුගතො. ලොකනිරොධං නිබ්බානං සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො අධිගතොති සුගතො. ලොකනිරොධගාමිනිං පටිපදං භාවනාභිසමයවසෙන සම්මා ගතො පටිපන්නොති සුගතො. තථා යං ඉමස්ස සදෙවකස්ස ලොකස්ස දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාතං පත්තං පරියෙසිතං අනුවිචරිතං මනසා, සබ්බං තං හත්ථතලෙ ආමලකං විය සම්මා පච්චක්ඛතො ගතො අබ්භඤ්ඤාසීති සුගතො.

135. සබ්බථාති සබ්බප්පකාරෙන. යො යො ලොකො යථා යථා වෙදිතබ්බො, තථා තථා. තෙ ¶ පන පකාරෙ දස්සෙතුං ‘‘සභාවතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සභාවතොති දුක්ඛසභාවතො. සබ්බො හි ලොකො දුක්ඛසභාවො. යථාහ ‘‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති (මහාව. 14; දී. නි. 2.387). සමුදයතොති යතො සො සමුදෙති, තතො තණ්හාදිතො. නිරොධතොති යත්ථ සො නිරුජ්ඣති, තතො විසඞ්ඛාරතො. නිරොධූපායතොති යෙන විධිනා සො නිරොධො පත්තබ්බො, තතො අරියමග්ගතො, ඉතො අඤ්ඤස්ස පකාරස්ස අභාවා.

ඉති ‘‘සබ්බථා ලොකං අවෙදී’’ති වත්වා තදත්ථසාධකං සුත්තං දස්සෙන්තො ‘‘යත්ථ ඛො ආවුසො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘න ජායතී’’තිආදිනා උජුකං ජාතිආදීනි පටික්ඛිපිත්වා ‘‘න චවති න උපපජ්ජතී’’ති පදද්වයෙන අපරාපරං චවනුපපජ්ජනානි පටික්ඛිපති. කෙචි පන ‘‘න ජායතීතිආදි ගබ්භසෙය්යකවසෙන වුත්තං, ඉතරං ඔපපාතිකවසෙනා’’ති වදන්ති. තන්ති ජාතිආදිරහිතං. ගමනෙනාති පදසා ගමනෙන. ඤාතෙය්යන්ති ජානිතබ්බං. ‘‘ඤාතාය’’න්ති වා පාඨො, ඤාතා අයං නිබ්බානත්ථිකොති අධිප්පායො.

කාමං ¶ පාදගමනෙන ගන්ත්වා ලොකස්සන්තං ඤාතුං, දට්ඨුං, පත්තුං වා න සක්කා, අපිච පරිමිතපරිච්ඡින්නට්ඨානෙ තං පඤ්ඤාපෙත්වා දස්සෙමීති දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සසඤ්ඤිම්හීති සඤ්ඤාසහිතෙ. තතො එව සමනකෙ සවිඤ්ඤාණකෙ. අවිඤ්ඤාණකෙ පන උතුසමුට්ඨානරූපසමුදායමත්තෙ පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කාති අධිප්පායො. ලොකන්ති ඛන්ධාදිලොකං. ලොකනිරොධන්ති තස්ස ලොකස්ස නිරුජ්ඣනං, නිබ්බානමෙව වා. අදෙසම්පි හි තං යෙසං නිරොධො, තෙසං වසෙන උපචාරතො, දෙසතොපි නිද්දිසීයති යථා ‘‘චක්ඛුං ලොකෙ පියරූපං සාතරූපං, එත්ථෙසා තණ්හා පහීයමානා පහීයති, එත්ථ නිරුජ්ඣමානා නිරුජ්ඣතී’’ති (දී. නි. 2.401; ම. නි. 1.134; විභ. 204).

ගමනෙනාති පාකතිකගමනෙන. ලොකස්සන්තොති සඞ්ඛාරලොකස්ස අන්තො අන්තකිරියාහෙතුභූතං නිබ්බානං. කුදාචනන්ති කදාචිපි. අපත්වාති අග්ගමග්ගෙන අනධිගන්ත්වා. පමොචනන්ති පමුත්ති නිස්සරණං. තස්මාති යස්මා ලොකස්සන්තං අපත්වා වට්ටදුක්ඛතො මුත්ති නත්ථි, තස්මා. හවෙති නිපාතමත්තං. ලොකවිදූති සභාවාදිතො සබ්බං ලොකං ජානන්තො. සුමෙධොති සුන්දරපඤ්ඤො. ලොකන්තගූති පරිඤ්ඤාභිසමයෙන ලොකං විදිත්වා පහානාභිසමයෙන ලොකන්තගූ. මග්ගබ්රහ්මචරියවාසස්ස පරිනිට්ඨිතත්තා වුසිතබ්රහ්මචරියො. සබ්බෙසං කිලෙසානං සමිතත්තා, චතුසච්චධම්මානං ¶ වා අභිසමිතත්තා සමිතාවී. නාසීසති න පත්ථෙති. යථා ඉමං ලොකං, එවං පරඤ්ච ලොකං අප්පටිසන්ධිකත්තා.

136. එවං යදිපි ලොකවිදුතා අනවසෙසතො දස්සිතා සභාවතො දස්සිතත්තා, ලොකො පන එකදෙසෙනෙව වුත්තොති තං අනවසෙසතො දස්සෙතුං ‘‘අපිච තයො ලොකා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉන්ද්රියබද්ධානං ඛන්ධානං සමූහො, සන්තානො ච සත්තලොකො. රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය සත්තො, ලොකීයන්ති එත්ථ කුසලාකුසලං, තබ්බිපාකො චාති ලොකොති. අනින්ද්රියබද්ධානං රූපාදීනං සමූහො, සන්තානො ච ඔකාසලොකො ලොකියන්ති එත්ථ තසා, ථාවරා ච, තෙසඤ්ච ඔකාසභූතොති. තදාධාරතාය හෙස ‘‘භාජනලොකො’’තිපි වුච්චති. උභයෙපි ඛන්ධා සඞ්ඛාරලොකො පච්චයෙහි සඞ්ඛරීයන්ති, ලුජ්ජන්ති පලුජ්ජන්ති චාති. ආහාරට්ඨිතිකාති පච්චයට්ඨිතිකා, පච්චයායත්තවුත්තිකාති ¶ අත්ථො. පච්චයත්ථො හෙත්ථ ආහාර-සද්දො ‘‘අයමාහාරො අනුප්පන්නස්ස වා කාමච්ඡන්දස්ස උප්පාදායා’’තිආදීසු (සං. නි. 5.232) විය. එවං හි ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති ඉමිනා අසඤ්ඤසත්තාපි පරිග්ගහිතා හොන්ති. සා පනායං ආහාරට්ඨිතිකතා නිප්පරියායතො සඞ්ඛාරධම්මො, න සත්තධම්මොති ආහ ‘‘ආහාරට්ඨිතිකාති ආගතට්ඨානෙ සඞ්ඛාරලොකො වෙදිතබ්බො’’ති.

යදි එවං ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’ති ඉදං කථන්ති? පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනාති නායං දොසො. යථා අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘එකධම්මෙ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සම්මා නිබ්බින්දමානො සම්මා විරජ්ජමානො සම්මා විමුච්චමානො සම්මා පරියන්තදස්සාවී සම්මදත්ථං අභිසමෙච්ච දිට්ඨෙව ධම්මෙ දුක්ඛස්සන්තකරො හොති. කතමස්මිං එකධම්මෙ? සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති (අ. නි. 10.27). දිට්ඨිගතිකානං සස්සතාදිවසෙන ‘‘අත්තා, ලොකො’’ති ච පරිකප්පනා යෙභුය්යෙන සත්තවිසයා, න සඞ්ඛාරවිසයාති ආහ ‘‘සස්සතො ලොකොති වා අසස්සතො ලොකොති වා ආගතට්ඨානෙ සත්තලොකො වෙදිතබ්බො’’ති.

යාවතා චන්දිමසූරියා පරිහරන්තීති යත්තකෙ ඨානෙ චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්ති පරිබ්භමන්ති. දිසා භන්ති විරොචමානාති තෙසං පරිබ්භමනෙනෙව තා දිසා පභස්සරා හුත්වා විරොචන්ති. තාව සහස්සධා ලොකොති තත්තකං සහස්සප්පකාරො ඔකාසලොකො, සහස්සලොකධාතුයොති අත්ථො. ‘‘තාව සහස්සවා’’ති වා පාඨො.

තම්පීති ¶ තං තිවිධම්පි ලොකං. තථා හිස්ස සබ්බථාපි විදිතොති සම්බන්ධො. එකො ලොකොති ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති යාය පුග්ගලාධිට්ඨානාය කථාය සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං පච්චයායත්තවුත්තිතා වුත්තා, තාය සබ්බො සඞ්ඛාරලොකො එකො එකවිධො පකාරන්තරස්ස අභාවතො. ද්වෙ ලොකාතිආදීසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නාම-ග්ගහණෙන චෙත්ථ නිබ්බානස්ස අග්ගහණං, තස්ස අලොකසභාවත්තා. නනු ච ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති එත්ථ පච්චයායත්තවුත්තිතාය මග්ගඵලධම්මානම්පි ලොකතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, පරිඤ්ඤෙය්යානං දුක්ඛසච්චධම්මානං ඉධ ‘‘ලොකො’’ති අධිප්පෙතත්තා. අථ වා ‘‘න ලුජ්ජති න පලුජ්ජතී’’ති ¶ යො ගහිතො තථා න හොති, සො ලොකොති තංගහණරහිතානං ලොකුත්තරානං නත්ථි ලොකතා. උපාදානානං ආරම්මණභූතා ඛන්ධා උපාදානක්ඛන්ධා. දසායතනානීති දස රූපායතනානි.

එත්ථ ච ‘‘ආහාරට්ඨිතිකා’’ති පච්චයායත්තවුත්තිතාවචනෙන සඞ්ඛාරානං අනිච්චතා. තාය ච ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15) වචනතො දුක්ඛානත්තතා ච පකාසිතා හොන්තීති තීණිපි සාමඤ්ඤලක්ඛණානි ගහිතානි. නාමන්ති චත්තාරො අරූපිනො ඛන්ධා, තෙ ච අත්ථතො ඵස්සාදයො. රූපන්ති භූතුපාදායරූපානි, තානි ච අත්ථතො පථවීආදයොති අවිසෙසෙනෙව සලක්ඛණතො සඞ්ඛාරා ගහිතා. තග්ගහණෙනෙව යෙ තෙසං විසෙසා කුසලාදයො, හෙතුආදයො ච, තෙපි ගහිතා එව හොන්තීති ආහ ‘‘ඉති අයං සඞ්ඛාරලොකොපි සබ්බථා විදිතො’’ති.

ආගම්ම චිත්තං සෙති එත්ථාති ආසයො මිගාසයො විය. යථා මිගො ගොචරාය ගන්ත්වා පච්චාගන්ත්වා තත්ථෙව වනගහනෙ සයතීති සො තස්ස ආසයො, එවං අඤ්ඤථා පවත්තිත්වාපි චිත්තං ආගම්ම යත්ථ සෙති, සො තස්ස ආසයොති වුච්චති. සො පන සස්සතදිට්ඨිආදිවසෙන චතුබ්බිධො. වුත්තඤ්ච –

‘‘සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨි ච, ඛන්ති චෙවානුලොමිකා;

යථාභූතඤ්ච යං ඤාණං, එතං ආසයසද්දිත’’න්ති.

තත්ථ සබ්බදිට්ඨීනං සස්සතුච්ඡෙදදිට්ඨීහි සඞ්ගහිතත්තා සබ්බෙපි දිට්ඨිගතිකා සත්තා ඉමා එව ද්වෙ දිට්ඨියො සන්නිස්සිතා. යථාහ ‘‘ද්වයනිස්සිතො ඛ්වායං, කච්චාන, ලොකො යෙභුය්යෙන අත්ථිතඤ්ච නත්ථිතඤ්චා’’ති ¶ (සං. නි. 2.15). අත්ථිතාති හි සස්සතග්ගාහො අධිප්පෙතො, නත්ථිතාති උච්ඡෙදග්ගාහො. අයං තාව වට්ටනිස්සිතානං පුථුජ්ජනානං ආසයො. විවට්ටනිස්සිතානං පන සුද්ධසත්තානං අනුලොමිකා ඛන්ති, යථාභූතඤාණන්ති දුවිධො ආසයො.

ආසයං ජානාතීති චතුබ්බිධම්පි සත්තානං ආසයං ජානාති. ජානන්තො ච තෙසං දිට්ඨිගතානං, තෙසඤ්ච ඤාණානං අප්පවත්තික්ඛණෙපි ජානාති. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කාමං ¶ සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති ‘අයං පුග්ගලො කාමගරුකො කාමාසයො කාමාධිමුත්තො’ති, කාමං සෙවන්තඤ්ඤෙව ජානාති ‘අයං පුග්ගලො නෙක්ඛම්මගරුකො නෙක්ඛම්මාසයො නෙක්ඛම්මාධිමුත්තො’ති’’ආදි (පටි. ම. 1.113).

අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සයන්තීති අනුසයා, අනුරූපං කාරණං ලභිත්වා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. එතෙන නෙසං කාරණලාභෙ උප්පජ්ජනාරහතං දස්සෙති. අප්පහීනා හි කිලෙසා කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජන්ති. කෙ පන තෙ? රාගාදයො සත්ත අනාගතා කිලෙසා, අතීතා, පච්චුප්පන්නා ච තංසභාවත්තා තථා වුච්චන්ති. න හි ධම්මානං කාලභෙදෙන සභාවභෙදො අත්ථි. තං සත්තවිධං අනුසයං තස්ස තස්ස සත්තස්ස සන්තානෙ පරොපරභාවෙන පවත්තමානං ජානාති.

චරිතන්ති සුචරිතදුච්චරිතං. තං හි විභඞ්ගෙ (විභ. 814, 817) චරිතනිද්දෙසෙ නිද්දිට්ඨං. අථ වා චරිතන්ති චරියා වෙදිතබ්බා. තා පන රාගදොසමොහසද්ධාබුද්ධිවිතක්කවසෙන ඡ මූලචරියා, තාසං අපරියන්තො අන්තරභෙදො, සංසග්ගභෙදො පන තෙසට්ඨිවිධො. තං චරිතං සභාවතො සංකිලෙසවොදානතො සමුට්ඨානතො ඵලතො නිස්සන්දතොති එවමාදිනා පකාරෙන ජානාති.

අධිමුත්ති අජ්ඣාසයධාතු. සා දුවිධා හීනාධිමුත්ති පණීතාධිමුත්තීති. යාය හීනාධිමුත්තිකා සත්තා හීනාධිමුත්තිකෙයෙව සෙවන්ති, පණීතාධිමුත්තිකා ච පණීතාධිමුත්තිකෙයෙව. සා අජ්ඣාසයධාතු අජ්ඣාසයසභාවො අධිමුත්ති. තං අධිමුත්තිං ජානාති ‘‘ඉමස්ස අධිමුත්ති හීනා, ඉමස්ස පණීතා’’ති, තත්ථාපි ‘‘ඉමස්ස මුදු, ඉමස්ස මුදුතරා, ඉමස්ස මුදුතමා’’තිආදිනා. ඉන්ද්රියානං හි තික්ඛමුදුභාවාදිනා යථාරහං අධිමුත්තියා තික්ඛමුදුභාවාදිකො වෙදිතබ්බො. තථා හි වුත්තං සම්මොහවිනොදනීයං (විභ. අට්ඨ. 818, 820) ‘‘හෙට්ඨා ¶ ගහිතාපි අධිමුත්ති ඉධ සත්තානං තික්ඛින්ද්රියමුදින්ද්රියභාවදස්සනත්ථං පුන ගහිතා’’ති.

අප්පරජං අක්ඛං එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අප්පං වා රජං පඤ්ඤාමයෙ අක්ඛිම්හි එතෙසන්ති අප්පරජක්ඛා, අනුස්සදරාගාදිරජා සත්තා, තෙ අප්පරජක්ඛෙ. මහාරජක්ඛෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. උස්සදරාගාදිරජා මහාරජක්ඛා.

තික්ඛින්ද්රියෙති ¶ තිඛිණෙහි සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි සමන්නාගතෙ. මුදින්ද්රියෙති මුදුකෙහි සද්ධාදීහි ඉන්ද්රියෙහි සමන්නාගතෙ. උපනිස්සයඉන්ද්රියානි නාම ඉධාධිප්පෙතානි. ස්වාකාරෙති සුන්දරාකාරෙ කල්යාණපකතිකෙ, විවට්ටජ්ඣාසයෙති අත්ථො. සුවිඤ්ඤාපයෙති සම්මත්තනියාමං විඤ්ඤාපෙතුං සුකරෙ සද්ධෙ, පඤ්ඤවන්තෙ ච. භබ්බෙ අභබ්බෙති එත්ථ භබ්බෙති කම්මාවරණකිලෙසාවරණවිපාකාවරණරහිතෙ. වුත්තවිපරියායෙන ද්වාකාරදුවිඤ්ඤාපයාභබ්බා වෙදිතබ්බා. එත්ථ ච ‘‘ඉමස්ස රාගරජො අප්පො, ඉමස්ස දොසරජො අප්පො’’තිආදිනා අප්පරජක්ඛෙසු ජානනං වෙදිතබ්බං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තස්මාති යස්මා භගවා අපරිමාණෙ සත්තෙ ආසයාදිතො අනවසෙසෙත්වා ජානාති, තස්මා අස්ස භගවතො සත්තලොකොපි සබ්බථා විදිතො.

නනු ච සත්තෙසු පමාණාදිපි ජානිතබ්බො අත්ථීති? අත්ථි. තස්ස පන ජානනං න නිබ්බිදාය විරාගාය නිරොධායාති ඉධ න ගහිතං, භගවතො පන තම්පි සුවිදිතං සුවවත්ථාපිතමෙව, පයොජනාභාවා දෙසනං නාරුළ්හං. තෙන වුත්තං –

‘‘අථ ඛො භගවා පරිත්තං නඛසිඛායං පංසුං ආරොපෙත්වා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, කතමං නු ඛො බහුතරං – යො වායං මයා පරිත්තො නඛසිඛායං පංසු ආරොපිතො, අයං වා මහාපථවී’’’තිආදි (සං. නි. 5.1121).

137. ඔකාසලොකොපි සබ්බථා විදිතොති සම්බන්ධො. චක්කවාළන්ති ලොකධාතු. සා හි නෙමිමණ්ඩලසදිසෙන චක්කවාළපබ්බතෙන සමන්තතො පරික්ඛිත්තත්තා ‘‘චක්කවාළ’’න්ති වුච්චති. චතුතිංසසතානි චාති චතුඅධිකානි තිංසසතානි, තීණිසහස්සානි, චත්තාරිසතානි චාති අත්ථො ¶ . අඩ්ඪුඩ්ඪානීති උපඩ්ඪචතුත්ථානි, තීණිසතානි, පඤ්ඤාසඤ්චාති අත්ථො. නහුතානීති දසසහස්සානි. සඞ්ඛාතාති කථිතා. සණ්ඨිතීති හෙට්ඨා, උපරිතො චාති සබ්බසො ඨිති.

එවං සණ්ඨිතෙති එවමවට්ඨිතෙ. එත්ථාති චක්කවාළෙ. අච්චුග්ගතො තාවදෙවාති තත්තකමෙව චතුරාසීති යොජනසහස්සානියෙව උබ්බෙධො ¶ . න කෙවලං චෙත්ථ උබ්බෙධොව, අථ ඛො ආයාමවිත්ථාරාපිස්ස තත්තකායෙව. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සිනෙරු, භික්ඛවෙ, පබ්බතරාජා චතුරාසීති යොජනසහස්සානි ආයාමෙන, චතුරාසීති යොජනසහස්සානි විත්ථාරෙනා’’ති (අ. නි. 7.66).

තතොති සිනෙරුස්ස හෙට්ඨා, උපරි ච වුත්තප්පමාණතො. උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙනාති උපඩ්ඪෙන උපඩ්ඪෙන. ඉදං වුත්තං හොති – ද්වාචත්තාලීස යොජනසහස්සානි සමුද්දෙ අජ්ඣොගාළ්හො තත්තකමෙව ච උපරි උග්ගතො යුගන්ධරපබ්බතො, එකවීස යොජනසහස්සානි සමුද්දෙ අජ්ඣොගාළ්හො තත්තකමෙව ච උපරි උග්ගතො ඊසධරො පබ්බතොති ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි උපඩ්ඪුපඩ්ඪපමාණතා වෙදිතබ්බා. යථා මහාසමුද්දො යාව චක්කවාළපාදමූලා අනුපුබ්බනින්නො, එවං යාව සිනෙරුපාදමූලාති හෙට්ඨා සිනෙරුපමාණතො උපඩ්ඪපමාණොපි යුගන්ධරපබ්බතො පථවියං සුප්පතිට්ඨිතො, එවං ඊසධරාදයොපීති දට්ඨබ්බං. වුත්තං හෙතං ‘‘මහාසමුද්දො, භික්ඛවෙ, අනුපුබ්බනින්නො අනුපුබ්බපොණො අනුපුබ්බපබ්භාරො’’ති (උදා. 45; චූළව. 384; අ. නි. 8.19). සිනෙරුයුගන්ධරාදීනං අන්තරෙ සීදන්තරසමුද්දා නාම. තෙ විත්ථාරතො යථාක්කමං සිනෙරුආදීනං අච්චුග්ගතසමානපරිමාණාති වදන්ති. බ්රහාති මහන්තො.

සිනෙරුස්ස සමන්තතොති පරික්ඛිපනවසෙන සිනෙරුස්ස සමන්තතො ඨිතා. සිනෙරුං තාව පරික්ඛිපිත්වා ඨිතො යුගන්ධරො, තං පරික්ඛිපිත්වා ඊසධරො. එවං තං තං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතා ‘‘සිනෙරුස්ස සමන්තතො’’ති වුත්තා.

යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතොති හිමවා පබ්බතො පඤ්ච යොජනානං සතානි උච්චො උබ්බෙධො. නගව්හයාති නග-සද්දෙන අව්හාතබ්බා රුක්ඛාභිධානා. පඤ්ඤාසයොජනක්ඛන්ධසාඛායාමාති’ උබ්බෙධතො පඤ්ඤාසයොජනක්ඛන්ධායාමා, උබ්බෙධතො, සමන්තතො ච පඤ්ඤාසයොජනසාඛායාමා ¶ ච. තතො එව සතයොජනවිත්ථිණ්ණා, තාවදෙව ච උග්ගතා. යස්සානුභාවෙනාති යස්සා මහන්තතා කප්පට්ඨායිතාදිප්පකාරෙන පභාවෙන.

ගරුළානං සිම්බලිරුක්ඛො සිනෙරුස්ස දුතියපරිභණ්ඩෙ පතිට්ඨිතො.

සිරීසෙනාති ¶ පච්චත්තෙ කරණවචනං. සත්තමන්ති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං, සිරීසො භවති සත්තමොති අත්ථො.

තත්ථ චණ්ඩමණ්ඩලං හෙට්ඨා, සූරියමණ්ඩලං උපරි. තස්ස ආසන්නභාවෙන චන්දමණ්ඩලං අත්තනො ඡායාය විකලභාවෙන උපට්ඨාති. තානි යොජනන්තරිකානි යුගන්ධරග්ගපමාණෙ ආකාසෙ විචරන්ති. අසුරභවනං සිනෙරුස්ස හෙට්ඨා. අවීචි ජම්බුදීපස්ස. ජම්බුදීපො සකටසණ්ඨානො. අපරගොයානං ආදාසසණ්ඨානො. පුබ්බවිදෙහො අද්ධචන්දසණ්ඨානො. උත්තරකුරු පීඨසණ්ඨානො. තංතංනිවාසීනං, තංතංපරිවාරදීපවාසීනඤ්ච මනුස්සානං මුඛම්පි තංතංසණ්ඨානන්ති වදන්ති. තදන්තරෙසූති තෙසං චක්කවාළානං අන්තරෙසු. තිණ්ණං හි පත්තානං අඤ්ඤමඤ්ඤආසන්නභාවෙන ඨපිතානං අන්තරසදිසෙ තිණ්ණං තිණ්ණං චක්කවාළානං අන්තරෙ එකෙකො ලොකන්තරනිරයො.

අනන්තානීති අපරිමාණානි, ‘‘එත්තකානී’’ති අඤ්ඤෙහි මිනිතුං අසක්කුණෙය්යානි. භගවා අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන අවෙදි ‘‘අනන්තො ආකාසො, අනන්තො සත්තනිකායො, අනන්තානි චක්කවාළානී’’ති තිවිධම්පි අනන්තං බුද්ධඤාණං පරිච්ඡින්දති සයම්පි අනන්තත්තා. යාවතකං හි ඤෙය්යං, තාවතකං ඤාණං. යාවතකං ඤාණං, තාවතකං ඤෙය්යං. ඤෙය්යපරියන්තිකං ඤාණං, ඤාණපරියන්තිකං ඤෙය්යන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අනන්තෙන බුද්ධඤාණෙන අවෙදී’’ති. අනන්තතා චස්ස අනන්තඤෙය්යපටිවිජ්ඣනෙනෙව වෙදිතබ්බා තත්ථ අප්පටිහතචාරත්තා. නනු චෙත්ථ විවට්ටාදීනම්පි විදිතතා වත්තබ්බාති? සච්චං වත්තබ්බං, සා පන පරතො අභිඤ්ඤාකථායං ආගමිස්සතීති ඉධ න ගහිතා.

138. අත්තනාති නිස්සක්කවචනමෙතං. ගුණෙහි අත්තනා විසිට්ඨතරස්සාති සම්බන්ධො. තර-ග්ගහණං චෙත්ථ ‘‘අනුත්තරො’’ති පදස්ස අත්ථනිද්දෙසතාය කතං, න විසිට්ඨස්ස කස්සචි අත්ථිතාය. සදෙවකෙ හි ලොකෙ සදිසකප්පොපි නාම කොචි තථාගතස්ස නත්ථි, කුතො සදිසො. විසිට්ඨෙ පන කා ¶ කථා. කස්සචීති කස්සචිපි. අභිභවතීති සීලසම්පදාය උපනිස්සයභූතානං හිරොත්තප්පමෙත්තාකරුණානං, විසෙසපච්චයානං සද්ධාසතිවීරියපඤ්ඤානඤ්ච උක්කංසප්පත්තියා සමුදාගමතො පට්ඨාය අනඤ්ඤසාධාරණො සවාසනපටිපක්ඛස්ස පහීනත්තා උක්කංසපාරමිප්පත්තො සත්ථු සීලගුණො. තෙන භගවා සදෙවකං ලොකං අඤ්ඤදත්ථු අභිභුය්ය ¶ පවත්තති, න සයං කෙනචි අභිභුය්යතීති අධිප්පායො. එවං සමාධිගුණාදීසුපි යථාරහං වත්තබ්බං. සීලාදයො චෙතෙ ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා වෙදිතබ්බා. විමුත්තිඤාණදස්සනං පන ලොකියං කාමාවචරමෙව.

යදි එවං, කථං තෙන සදෙවකං ලොකං අභිභවතීති? තස්සාපි ආනුභාවතො අසදිසත්තා. තම්පි හි විසයතො, පවත්තිතො, පවත්ති ආකාරතො ච උත්තරිතරමෙව. තං හි අනඤ්ඤසාධාරණං සත්ථු විමුත්තිගුණං ආරබ්භ පවත්තති, පවත්තමානඤ්ච අතක්කාවචරං පරමගම්භීරං සණ්හසුඛුමං සවිසයං පටිපක්ඛධම්මානං සුප්පහීනත්තා සුට්ඨු පාකටං විභූතතරං කත්වා පවත්තති, සම්මදෙව ච වසීභාවස්ස පාපිතත්තා, භවඞ්ගපරිවාසස්ස ච අතිපරිත්තකත්තා ලහුං ලහුං පවත්තතීති.

එවං සීලාදිගුණෙහි භගවතො උත්තරිතරස්ස අභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි සදිසස්සාපි අභාවං දස්සෙතුං ‘‘අසමො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අසමොති එකස්මිං කාලෙ නත්ථි එතස්ස සීලාදිගුණෙන සමා සදිසාති අසමො. තථා අසමෙහි අතීතානාගතබුද්ධෙහි සමො, අසමා වා සමා එතස්සාති අසමසමො. සීලාදිගුණෙන නත්ථි එතස්ස පටිමාති අප්පටිමො. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. තත්ථ උපමාමත්තං පටිමා, සදිසූපමා පටිභාගො, යුගග්ගාහවසෙන ඨිතො පටිපුග්ගලො වෙදිතබ්බො.

න ඛො පනාහං සමනුපස්සාමීති මම සමන්තචක්ඛුනා හත්ථතලෙ ආමලකං විය සබ්බලොකං පස්සන්තොපි තත්ථ සදෙවකෙ…පෙ… පජාය අත්තනා අත්තතො සීලසම්පන්නතරං සම්පන්නතරසීලං කඤ්චි පුග්ගලං න ඛො පන පස්සාමි, තාදිසස්ස අභාවතොති අධිප්පායො. අග්ගප්පසාදසුත්තාදීනීති එත්ථ –

‘‘යාවතා, භික්ඛවෙ, සත්තා අපදා වා ද්විපදා වා චතුප්පදා වා බහුප්පදා වා රූපිනො වා අරූපිනො වා සඤ්ඤිනො වා අසඤ්ඤිනො වා නෙවසඤ්ඤිනාසඤ්ඤිනො වා, තථාගතො තෙසං අග්ගමක්ඛායති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො. යෙ, භික්ඛවෙ, බුද්ධෙ පසන්නා, අග්ගෙ ¶ තෙ පසන්නා. අග්ගෙ ඛො පන පසන්නානං අග්ගො විපාකො හොතී’’ති (අ. නි. 4.34; 5.32; 10.15; ඉතිවු90) –

ඉදං ¶ අග්ගප්පසාදසුත්තං. ආදි-සද්දෙන –

‘‘සදෙවකෙ…පෙ… සදෙවමනුස්සාය තථාගතො අභිභූ අනභිභූතො අඤ්ඤදත්ථුදසො වසවත්තී, තස්මා ‘තථාගතො’ති වුච්චතී’’ති (අ. නි. 4.24; දී. නි. 3.188) –

එවමාදීනි සුත්තපදානි වෙදිතබ්බානි. ආදිකා ගාථායොති එත්ථ –

‘‘අහං හි අරහා ලොකෙ, අහං සත්ථා අනුත්තරො;

එකොම්හි සම්මාසම්බුද්ධො, සීතිභූතොස්මි නිබ්බුතො. (මහාව. 11; ම. නි. 1.285; 2.341);

‘‘දන්තො දමයතං සෙට්ඨො, සන්තො සමයතං ඉසි;

මුත්තො මොචයතං අග්ගො, තිණ්ණො තාරයතං වරො. (ඉතිවු. 112);

‘‘නයිමස්මිං ලොකෙ පරස්මිං වා පන,

බුද්ධෙන සෙට්ඨො සදිසො ච විජ්ජති;

යමාහු දක්ඛිණෙය්යානං අග්ගතං ගතො,

පුඤ්ඤත්ථිකානං විපුලඵලෙසින’’න්ති. (වි. ව. 1047; කථා. 799) –

එවමාදිකා ගාථා විත්ථාරෙතබ්බා.

139. දමෙතීති සමෙති, කායසමාදීහි යොජෙතීති අත්ථො. තං පන කායසමාදීහි යොජනං යථාරහං තදඞ්ගවිනයාදීසු පතිට්ඨාපනං හොතීති ආහ ‘‘විනෙතීති වුත්තං හොතී’’ති. දමෙතුං යුත්තාති ¶ දමනාරහා. අමනුස්සපුරිසාති එත්ථ න මනුස්සාති අමනුස්සා. තංසදිසතා එත්ථ ජොතීයති, තෙන මනුස්සත්තමත්තං නත්ථි, අඤ්ඤං සමානන්ති යක්ඛාදයො ‘‘අමනුස්සා’’ති අධිප්පෙතා, න යෙ කෙචි මනුස්සෙහි අඤ්ඤෙ. තථා හි තිරච්ඡානපුරිසානං විසුං ගහණං කතං, යක්ඛාදයො එව ච නිද්දිට්ඨා. අපලාලො හිමවන්තවාසී. චූළොදරමහොදරා නාගදීපවාසිනො. අග්ගිසිඛධූමසිඛා සීහළදීපවාසිනො. නිබ්බිසා කතා දොසවිසස්ස විනොදනෙන. තෙනාහ ‘‘සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාපිතා’’ති. කූටදන්තාදයොති ආදි-සද්දෙන ඝොටමුඛඋපාලිගහපතිආදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සක්කදෙවරාජාදයොති ආදි-සද්දෙන අජකලාපයක්ඛබකබ්රහ්මාදීනං ¶ සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඉදං චෙත්ථ සුත්තන්ති ඉදං කෙසිසුත්තං. විනීතා විචිත්රෙහි විනයනූපායෙහීති එතස්මිං අත්ථෙ විත්ථාරෙතබ්බං යථාරහං සණ්හාදීහි උපායෙහි විනයස්ස දීපනතො.

විසුද්ධසීලාදීනං පඨමජ්ඣානාදීනීති ‘‘විසුද්ධසීලස්ස පඨමජ්ඣානං, පඨමජ්ඣානලාභිනො දුතියජ්ඣාන’’න්තිආදිනා තස්ස තස්ස උපරූපරි විසෙසං ආචික්ඛන්තොති සම්බන්ධො. සොතාපන්නාදීනන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘දන්තෙපි දමෙතියෙවා’’ති ඉදං පුබ්බෙ ‘‘සබ්බෙන සබ්බං දමථං අනුපගතා පුරිසදම්මා’’ති වුත්තාති කත්වා වුත්තං. යෙ පන විප්පකතදම්මභාවා සබ්බථා දමෙතබ්බතං නාතිවත්තා, තෙ සත්තෙ සන්ධාය ‘‘දන්තෙපි දමෙතියෙවා’’ති වුත්තං. තෙපි හි පුරිසදම්මා එවාති, යතො නෙ සත්ථා දමෙති.

අත්ථපදන්ති අත්ථාභිබ්යඤ්ජකපදං, වාක්යන්ති අත්ථො. වාක්යෙන හි අත්ථාභිබ්යත්ති, න නාමාදිපදමත්තෙන. එකපදභාවෙන ච අනඤ්ඤසාධාරණො සත්ථු පුරිසදම්මසාරථිභාවො දස්සිතො හොති. තෙනාහ ‘‘භගවා හී’’තිආදි. අට්ඨ දිසාති අට්ඨ සමාපත්තියො. තා හි අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධාපි අසංකිණ්ණභාවෙන දිස්සන්ති අපදිස්සන්තීති දිසා, දිසා වියාති වා දිසා. අසජ්ජමානාති න සජ්ජමානා වසීභාවප්පත්තියා නිස්සඞ්ගචාරා. ධාවන්ති ජවනවුත්තියොගතො. එකංයෙව දිසං ධාවති, අත්තනො කායං අපරිවත්තෙන්තොති අධිප්පායො. සත්ථාරා පන දමිතා පුරිසදම්මා එකිරියාපථෙනෙව අට්ඨ දිසා ධාවන්ති. තෙනාහ ‘‘එකපල්ලඞ්කෙනෙව නිසින්නා’’ති. අට්ඨ දිසාති ච නිදස්සනමත්තමෙතං, ලොකියෙහි අගතපුබ්බං නිරොධසමාපත්තිදිසං, අමතදිසඤ්ච පක්ඛන්දනතො.

140. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛො අත්තභාවො, තත්ථ නියුත්තොති දිට්ඨධම්මිකො, ඉධලොකත්ථො ¶ . කම්මකිලෙසවසෙන සම්පරෙතබ්බතො සම්මා ගන්තබ්බතො සම්පරායො, පරලොකො, තත්ථ නියුත්තොති සම්පරායිකො, පරලොකත්ථො. පරමො උත්තමො අත්ථො පරමත්ථො, නිබ්බානං. තෙහි දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකපරමත්ථෙහි. යථාරහන්ති යථානුරූපං. තෙසු අත්ථෙසු යො යො පුග්ගලො යං යං අරහති, තදනුරූපං. අනුසාසතීති විනෙති තස්මිං අත්ථෙ පතිට්ඨපෙති, සහ අත්ථෙන වත්තතීති සත්ථො, භණ්ඩමූලෙන වාණිජ්ජාය දෙසන්තරං ගච්ඡන්තො ජනසමූහො. හිතුපදෙසාදිවසෙන පරිපාලෙතබ්බො සාසිතබ්බො සො එතස්ස ¶ අත්ථීති සත්ථා, සත්ථවාහො. සො විය භගවාති ආහ ‘‘සත්ථා වියාති සත්ථා, භගවා සත්ථවාහො’’ති.

ඉදානි තමත්ථං නිද්දෙසපාළිනයෙන දස්සෙතුං ‘‘යථා සත්ථවාහො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සත්ථෙති සත්ථිකෙ ජනෙ. කං තාරෙන්ති එත්ථාති කන්තාරො, නිරුදකො අරඤ්ඤප්පදෙසො. රුළ්හීවසෙන පන ඉතරොපි අරඤ්ඤප්පදෙසො තථා වුච්චති. චොරකන්තාරන්ති චොරෙහි අධිට්ඨිතකන්තාරං. තථා වාළකන්තාරං. දුබ්භික්ඛකන්තාරන්ති දුල්ලභභික්ඛං කන්තාරං. තාරෙතීති අඛෙමන්තට්ඨානං අතික්කාමෙති. උත්තාරෙතීතිආදි උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා වුත්තං. අථ වා උත්තාරෙතීති ඛෙමන්තභූමිං උපනෙන්තො තාරෙති. නිත්තාරෙතීති අඛෙමන්තට්ඨානතො නික්ඛාමෙන්තො තාරෙති. පතාරෙතීති පරිග්ගහෙත්වා තාරෙති, හත්ථෙන පරිග්ගහෙත්වා විය තාරෙතීති අත්ථො. සබ්බම්පෙතං තාරණුත්තාරණාදිඛෙමට්ඨානෙ ඨපනමෙවාති ආහ ‘‘ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙතී’’ති. සත්තෙති වෙනෙය්යසත්තෙ. මහාගහනතාය, මහානත්ථතාය, දුන්නිත්ථරණතාය ච ජාතියෙව කන්තාරො ජාතිකන්තාරො, තං ජාතිකන්තාරං.

උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදවසෙනාති උක්කට්ඨසත්තපරිච්ඡෙදවසෙන. දෙවමනුස්සා එව හි උක්කට්ඨසත්තා, න තිරච්ඡානාදයො. භබ්බපුග්ගලපරිච්ඡෙදවසෙනාති සම්මත්තනියාමොක්කමනස්ස යොග්යපුග්ගලස්ස පරිච්ඡින්දනවසෙන. එතන්ති ‘‘දෙවමනුස්සාන’’න්ති එතං වචනං. භගවතොති නිස්සක්කවචනං යථා ‘‘උපජ්ඣායතො අජ්ඣෙතී’’ති, භගවතො සන්තිකෙති වා අත්ථො. උපනිස්සයසම්පත්තින්ති තිහෙතුකපටිසන්ධිආදිකං මග්ගඵලාධිගමස්ස බලවකාරණං.

ගග්ගරායාති ගග්ගරාය නාම රඤ්ඤො දෙවියා, තාය වා කාරිතත්තා ‘‘ගග්ගරා’’ති ලද්ධනාමාය. සරෙ නිමිත්තං අග්ගහෙසීති ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති ධම්මසඤ්ඤාය සරෙ නිමිත්තං ගණ්හි, ගණ්හන්තො ච පසන්නචිත්තො පරිසපරියන්තෙ නිපජ්ජි. සන්නිරුම්භිත්වා අට්ඨාසීති තස්ස සීසෙ දණ්ඩස්ස ඨපිතභාවං අපස්සන්තො තත්ථ දණ්ඩං උප්පීළෙත්වා අට්ඨාසි. මණ්ඩූකොපි දණ්ඩෙ ඨපිතෙපි ¶ උප්පීළිතෙපි ධම්මගතෙන පසාදෙන විස්සරමකරොන්තොව කාලමකාසි. දෙවලොකෙ නිබ්බත්තසත්තානං අයං ධම්මතා, යා ‘‘කුතොහං ඉධ නිබ්බත්තො, තත්ථ කිං නු ඛො කම්මමකාසි’’න්ති ආවජ්ජනා. තස්මා අත්තනො පුරිමභවස්ස දිට්ඨත්තා ආහ ‘‘අරෙ අහම්පි නාම ඉධනිබ්බත්තො’’ති ¶ . භගවතො පාදෙ වන්දි කතඤ්ඤුතාසංවඩ්ඪිතෙන පෙමගාරවබහුමානෙන.

භගවා ජානන්තොව මහාජනස්ස කම්මඵලං, බුද්ධානුභාවඤ්ච පච්චක්ඛං කාතුකාමො ‘‘කො මෙ වන්දතී’’ති ගාථාය පුච්ඡි. තත්ථ කොති දෙවනාගයක්ඛගන්ධබ්බාදීසු කො, කතමොති අත්ථො. මෙති මම. පාදානීති පාදෙ. ඉද්ධියාති ඉමාය එවරූපාය දෙවිද්ධියා. ‘‘යසසා’’ති ඉමිනා එදිසෙන පරිවාරෙන, පරිච්ඡෙදෙන ච. ජලන්ති විජ්ජොතමානො. අභික්කන්තෙනාති අතිවිය කන්තෙන කමනීයෙන සුන්දරෙන. වණ්ණෙනාති ඡවිවණ්ණෙන සරීරවණ්ණනිභාය. සබ්බා ඔභාසයං දිසාති සබ්බා දසපි දිසා පභාසෙන්තො, චන්දො විය, සූරියො විය ච එකොභාසං එකාලොකං කරොන්තොති අත්ථො.

එවං පන භගවතා පුච්ඡිතො දෙවපුත්තො අත්තානං පවෙදෙන්තො ‘‘මණ්ඩූකොහං පුරෙ ආසි’’න්ති ගාථමාහ. තත්ථ පුරෙති පුරිමජාතියං. ‘‘උදකෙ’’ති ඉදං තදා අත්තනො උප්පත්තිට්ඨානදස්සනං. ‘‘උදකෙ මණ්ඩූකො’’ති එතෙන උද්ධමායිකාදිකස්ස ථලෙ මණ්ඩූකස්ස නිවත්තනං කතං හොති. ගාවො චරන්ති එත්ථාති ගොචරො, ගුන්නං ඝාසෙසනට්ඨානං. ඉධ පන ගොචරො වියාති ගොචරො, වාරි උදකං ගොචරො එතස්සාති වාරිගොචරො. උදකචාරීපි හි කොචි කච්ඡපාදි අවාරිගොචරොපි හොතීති ‘‘වාරිගොචරො’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. තව ධම්මං සුණන්තස්සාති බ්රහ්මස්සරෙන කරවීකරුතමඤ්ජුනා දෙසෙන්තස්ස තව ධම්මං ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති සරෙ නිමිත්තග්ගාහවසෙන සුණන්තස්ස. අනාදරෙ චෙතං සාමිවචනං. අවධි වච්ඡපාලකොති වච්ඡෙ රක්ඛන්තො ගොපාලදාරකො මම සමීපං ආගන්ත්වා දණ්ඩමොලුබ්භ තිට්ඨන්තො මම සීසෙ දණ්ඩං සන්නිරුම්භිත්වා මං මාරෙසීති අත්ථො.

සිතං කත්වාති ‘‘තථා පරිත්තතරෙනාපි පුඤ්ඤානුභාවෙන එවං අතිවිය උළාරා ලොකියලොකුත්තරා සම්පත්තියො ලබ්භන්තී’’ති පීතිසොමනස්සජාතො භාසුරතරධවලවිප්ඵුරන්තදස්සනකිරණාවලීහි භිය්යොසො මත්තාය තං පදෙසං ඔභාසෙන්තො සිතං කත්වා. පීතිසොමනස්සවසෙන හි සො –

‘‘මුහුත්තං ¶ චිත්තපසාදස්ස, ඉද්ධිං පස්ස යසඤ්ච මෙ;

ආනුභාවඤ්ච මෙ පස්ස, වණ්ණං පස්ස ජුතිඤ්ච මෙ.

‘‘යෙ ¶ ච තෙ දීඝමද්ධානං, ධම්මං අස්සොසුං ගොතම;

පත්තා තෙ අචලට්ඨානං, යත්ථ ගන්ත්වා න සොචරෙ’’ති. (වි. ව. 859-860);

ඉමා ද්වෙ ගාථා වත්වා පක්කාමි.

141. යං පන කිඤ්චීති එත්ථ යන්ති අනියමිතවචනං. තථා කිඤ්චීති. පනාති වචනාලඞ්කාරමත්තං. තස්මා යං කිඤ්චීති ඤෙය්යස්ස අනවසෙසපරියාදානං කතං හොති. පනාති වා විසෙසත්ථදීපකො නිපාතො. තෙන ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති ඉමිනා සඞ්ඛෙපතො, විත්ථාරතො ච සත්ථු චතුසච්චාභිසම්බොධො වුත්තො. ‘‘බුද්ධො’’ති පන ඉමිනා තදඤ්ඤස්සපි ඤෙය්යස්සාවබොධො. පුරිමෙන වා සත්ථු පටිවෙධඤාණානුභාවො, පච්ඡිමෙන දෙසනාඤාණානුභාවො. පීති උපරි වුච්චමානො විසෙසො ජොතීයති. සබ්බසො පටිපක්ඛෙහි විමුච්චතීති විමොක්ඛො, අග්ගමග්ගො. තස්ස අන්තො අග්ගඵලං, තත්ථ භවං තස්මිං ලද්ධෙ ලද්ධබ්බතො විමොක්ඛන්තිකඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සබ්බම්පි බුද්ධඤාණං. එවං පවත්තොති එත්ථ –

‘‘සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධො, සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධො, අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධො, විසවිතාය බුද්ධො, ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, නිරුපලෙපසඞ්ඛාතෙන බුද්ධො, එකන්තවීතරාගොති බුද්ධො, එකන්තවීතදොසොති බුද්ධො, එකන්තවීතමොහොති බුද්ධො, එකන්තනික්කිලෙසොති බුද්ධො, එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධො, එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධො, අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා බුද්ධො. බුද්ධොති නෙතං නාමං මාතරා කතං, න පිතරා කතං, න භාතරා කතං, න භගිනියා කතං, න මිත්තාමච්චෙහිකතං, න ඤාතිසාලොහිතෙහි කතං, න සමණබ්රාහ්මණෙහි කතං, න දෙවතාහි කතං. විමොක්ඛන්තිකමෙතං බුද්ධානං භගවන්තානං බොධියා මූලෙ සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං බුද්ධො’’ති (මහානි. 192) –

අයං ¶ නිද්දෙසපාළිනයො. යස්මා චෙත්ථ තස්සා පටිසම්භිදාපාළියා භෙදො නත්ථි, තස්මා ද්වීසු එකෙනාපි අත්ථසිද්ධීති දස්සනත්ථං ‘‘පටිසම්භිදානයො වා’’ති අනියමත්ථො වා-සද්දො වුත්තො.

තත්ථ ¶ යථා ලොකෙ අවගන්තා ‘‘අවගතො’’ති වුච්චති, එවං බුජ්ඣිතා සච්චානීති බුද්ධො සුද්ධකත්තුවසෙන. යථා පණ්ණසොසා වාතා ‘‘පණ්ණසුසා’’ති වුච්චන්ති, එවං බොධෙතා පජායාති බුද්ධො හෙතුකත්තුවසෙන, හෙතුඅත්ථො චෙත්ථ අන්තොනීතො.

සබ්බඤ්ඤුතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මබුජ්ඣනසමත්ථාය බුද්ධියා බුද්ධොති අත්ථො. සබ්බදස්සාවිතාය බුද්ධොති සබ්බධම්මානං ඤාණචක්ඛුනා දිට්ඨත්තා බුද්ධොති අත්ථො. අනඤ්ඤනෙය්යතාය බුද්ධොති අඤ්ඤෙන අබොධනීතො සයමෙව බුද්ධත්තා බුද්ධොති අත්ථො. විසවිතාය බුද්ධොති නානාගුණවිසවනතො පදුමමිව විකසනට්ඨෙන බුද්ධොති අත්ථො. ඛීණාසවසඞ්ඛාතෙන බුද්ධොති එවමාදීහි ඡහි පරියායෙහි නිද්දක්ඛයවිබුද්ධො පුරිසො විය සබ්බකිලෙසනිද්දක්ඛයවිබුද්ධත්තා බුද්ධොති වුත්තං හොති. එකායනමග්ගං ගතොති බුද්ධොති ගමනත්ථානං බුද්ධිඅත්ථතාය බුද්ධිඅත්ථානම්පි ගමනත්ථතා ලබ්භතීති එකායනමග්ගං ගතත්තා බුද්ධොති වුච්චතීති අත්ථො. එකො අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධොති බුද්ධොති න පරෙහි බුද්ධත්තා බුද්ධො, අථ ඛො සයමෙව අනුත්තරං සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධත්තා බුද්ධොති අත්ථො. අබුද්ධිවිහතත්තා බුද්ධිපටිලාභා බුද්ධොති බුද්ධි බුද්ධං බොධොති අනත්ථන්තරං. තත්ථ යථා රත්තගුණයොගතො රත්තො පටො, එවං බුද්ධගුණයොගතො බුද්ධොති ඤාපනත්ථං වුත්තං. තතො පරං බුද්ධොති නෙතං නාමන්තිආදි අත්ථානුගතායං පඤ්ඤත්තීති බොධනත්ථං වුත්තන්ති එවමෙත්ථ ඉමිනාපි කාරණෙන භගවා බුද්ධොති වෙදිතබ්බං.

142. අස්සාති භගවතො. ගුණවිසිට්ඨසබ්බසත්තුත්තමගරුගාරවාධිවචනන්ති සබ්බෙහි සීලාදිගුණෙහි විසිට්ඨස්ස තතො එව සබ්බසත්තෙහි උත්තමස්ස ගරුනො ගාරවවසෙන වුත්තවචනමිදං භගවාති. තථා හි ලොකනාථො අපරිමිතනිරුපමප්පභාවසීලාදිගුණවිසෙසසමඞ්ගිතාය සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය ¶ නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය, අච්චන්තුපකාරිතාය ච අපරිමාණාසු ලොකධාතූසු අපරිමාණානං සත්තානං උත්තමගාරවට්ඨානන්ති.

භගවාති වචනං සෙට්ඨන්ති සෙට්ඨවාචකං වචනං සෙට්ඨගුණසහචරණතො ‘‘සෙට්ඨ’’න්ති වුත්තං. අථ වා වුච්චතීති වචනං, අත්ථො. තස්මා යො ‘‘භගවා’’ති වචනෙන වචනීයො අත්ථො, සො සෙට්ඨොති අත්ථො. භගවාති වචනමුත්තමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. ගාරවයුත්තොති ගරුභාවයුත්තො ගරුගුණයොගතො, ගරුකරණං වා සාතිසයං අරහතීති ගාරවයුත්තො, ගාරවාරහොති අත්ථො.

ගුණවිසෙසහෙතුකං ¶ ‘‘භගවා’’ති ඉදං භගවතො නාමන්ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො විභජිතුකාමො නාමංයෙව තාව අත්ථුද්ධාරවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘චතුබ්බිධං වා නාම’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ ආවත්ථිකන්ති අවත්ථාය විදිතං තං තං අවත්ථං උපාදාය පඤ්ඤත්තං වොහරිතං. තථා ලිඞ්ගිකං තෙන තෙන ලිඞ්ගෙන වොහරිතං. නෙමිත්තිකන්ති නිමිත්තතො ආගතං. අධිච්චසමුප්පන්නන්ති යදිච්ඡාය පවත්තං, යදිච්ඡාය ආගතං යදිච්ඡකං. පඨමෙන ආදි-සද්දෙන බාලො, යුවා, වුඩ්ඪොති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති, දුතියෙන මුණ්ඩී, ජටීති එවමාදිං, තතියෙන බහුස්සුතො, ධම්මකථිකො, ඣායීති එවමාදිං, චතුත්ථෙන අඝමරිසනං පාවචනන්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. ‘‘නෙමිත්තික’’න්ති වුත්තමත්ථං බ්යතිරෙකවසෙන පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘න මහාමායායා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘විමොක්ඛන්තික’’න්ති ඉමිනා ඉදං නාමං අරියාය ජාතියා ජාතක්ඛණෙයෙව ජාතන්ති දස්සෙති. යදි විමොක්ඛන්තිකං, අථ කස්මා අඤ්ඤෙහි ඛීණාසවෙහි අසාධාරණන්ති ආහ ‘‘සහ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පටිලාභා’’ති. බුද්ධානඤ්හි අරහත්තඵලං නිප්ඵජ්ජමානං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදීහි සබ්බෙහි බුද්ධගුණෙහි සද්ධිංයෙව නිප්ඵජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘විමොක්ඛන්තික’’න්ති. සච්ඡිකා පඤ්ඤත්තීති සබ්බධම්මානං සච්ඡිකිරියානිමිත්තා පඤ්ඤත්ති. අථ වා සච්ඡිකා පඤ්ඤත්තීති පච්චක්ඛසිද්ධා පඤ්ඤත්ති. යංගුණනිමිත්තා හි සා, තෙ සත්ථු පච්චක්ඛභූතාති ගුණා විය සාපි සච්ඡිකතා එව නාම හොති, න පරෙසං වොහාරමත්තෙනාති අධිප්පායො.

143. වදන්තීති ¶ මහාථෙරස්ස ගරුභාවතො බහුවචනෙනාහ, සඞ්ගීතිකාරෙහි වා කතමනුවාදං සන්ධාය. ඉස්සරියාදිභෙදො භගො අස්ස අත්ථීති භගී. අකාසි භග්ගන්ති රාගාදිපාපධම්මං භග්ගං අකාසි, භග්ගවාති අත්ථො. බහූහි ඤායෙහීති කායභාවනාදිකෙහි අනෙකෙහි භාවනාක්කමෙහි. සුභාවිතත්තනොති සම්මදෙව භාවිතසභාවස්ස. පච්චත්තෙ චෙතං සාමිවචනං.

නිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනාති එත්ථායං නිද්දෙසනයො –

‘‘භගවාති ගාරවාධිවචනමෙතං. අපිච භග්ගරාගොති භගවා, භග්ගදොසොති භගවා, භග්ගමොහොති භගවා, භග්ගමානොති භගවා, භග්ගදිට්ඨීති භගවා, භග්ගතණ්හොති භගවා, භග්ගකිලෙසොති භගවා, භජි විභජි පවිභජි ධම්මරතනන්ති භගවා, භවානං අන්තකරොති භගවා, භාවිතකායො භාවිතසීලො භාවිතචිත්තො භාවිතපඤ්ඤොති භගවා, භජි ¶ වා භගවා අරඤ්ඤවනපත්ථානි පන්තානි සෙනාසනානි අප්පසද්දානි අප්පනිග්ඝොසානි විජනවාතානි මනුස්සරාහස්සෙය්යකානි පටිසල්ලානසාරුප්පානීති භගවා, භාගී වා භගවා චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරානන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අත්ථරසස්ස ධම්මරසස්ස විමුත්තිරසස්ස අධිසීලස්ස අධිචිත්තස්ස අධිපඤ්ඤායාති භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං ඣානානං චතුන්නං අප්පමඤ්ඤානං චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා අට්ඨන්නං විමොක්ඛානං අට්ඨන්නං අභිභායතනානං නවන්නං අනුපුබ්බවිහාරසමාපත්තීනන්ති භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං සඤ්ඤාභාවනානං දසන්නං කසිණසමාපත්තීනං ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස අසුභසමාපත්තියාති භගවා, භාගී වා භගවා චතුන්නං සතිපට්ඨානානං චතුන්නං සම්මප්පධානානං චතුන්නං ඉද්ධිපාදානං පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං පඤ්චන්නං බලානං සත්තන්නං බොජ්ඣඞ්ගානං අරියස්ස අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්සාති භගවා, භාගී වා භගවා දසන්නං තථාගතබලානං චතුන්නං වෙසාරජ්ජානං චතුන්නං පටිසම්භිදානං ඡන්නං අභිඤ්ඤානං ඡන්නං බුද්ධධම්මානන්ති භගවා, භගවාති නෙතං නාමං…පෙ… සච්ඡිකා පඤ්ඤත්ති යදිදං භගවා’’ති (මහානි. 83).

එත්ථ ¶ ච ‘‘ගාරවාධිවචන’’න්තිආදීනි යදිපි ගාථායං ආගතපදානුක්කමෙන න නිද්දිට්ඨානි, යථාරහං පන තෙසං සබ්බෙසම්පි නිද්දෙසභාවෙන වෙදිතබ්බානි. තත්ථ ගාරවාධිවචනන්ති ගරූනං ගරුභාවවාචකං වචනං. භජීති භාගසො කථෙසි. තෙනාහ ‘‘විභජී’’ති. ධම්මරතනන්ති මග්ගඵලාදිඅරියධම්මරතනං. පුන භජීති සෙවි. භාගීති භාගධෙය්යවා. පුන භාගීති භජනසීලො. අත්ථරසස්සාති අත්ථසන්නිස්සයස්ස රසස්ස. විමුත්තායතනසීසෙ හි ඨත්වා ධම්මං කථෙන්තස්ස, සුණන්තස්ස ච තදත්ථං ආරබ්භ උප්පජ්ජනකපීතිසොමනස්සං අත්ථරසො. ධම්මං ආරබ්භ ධම්මරසො. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ලභති අත්ථවෙදං, ලභති ධම්මවෙද’’න්ති (අ. නි. 6.10). විමුත්තිරසස්සාති විමුත්තිභූතස්ස, විමුත්තිසන්නිස්සයස්ස වා රසස්ස. සඤ්ඤාභාවනානන්ති අනිච්චසඤ්ඤාදීනං දසන්නං සඤ්ඤාභාවනානං. ඡන්නං බුද්ධධම්මානන්ති ඡ අසාධාරණඤාණානි සන්ධාය වුත්තං. තත්ථ තත්ථ ‘‘භගවා’’ති සද්දසිද්ධි නිරුත්තිනයෙන වෙදිතබ්බා.

144. යදිපි ‘‘භාග්යවා’’තිආදීහි පදෙහි වුච්චමානො අත්ථො ‘‘භගී භජී’’ති නිද්දෙසගාථාය සඞ්ගහිතො එව, තථාපි පදසිද්ධි අත්ථවිභාගඅත්ථයොජනාදිසහිතො සංවණ්ණනානයො තතො අඤ්ඤාකාරොති වුත්තං ‘‘අයං පන අපරො නයො’’ති. ආදිකන්ති ආදි-සද්දෙන වණ්ණවිකාරො ¶ , වණ්ණලොපො, ධාතුඅත්ථෙන නියොජනඤ්චාති ඉමං තිවිධං ලක්ඛණං සඞ්ගණ්හාති. සද්දනයෙනාති බ්යාකරණනයෙන. පිසොදරාදීනං සද්දානං ආකතිගණභාවතො වුත්තං ‘‘පිසොදරාදිපක්ඛෙපලක්ඛණං ගහෙත්වා’’ති. පක්ඛිපනමෙව ලක්ඛණං. තප්පරියාපන්නතාකරණං හි පක්ඛිපනං. පාරප්පත්තන්ති පරමුක්කංසගතං පාරමිභාවප්පත්තං. භාග්යන්ති කුසලං. තත්ථ මග්ගකුසලං ලොකුත්තරසුඛනිබ්බත්තකං, ඉතරං ලොකියසුඛනිබ්බත්තකං, ඉතරම්පි වා විවට්ටූපනිස්සයං පරියායතො ලොකුත්තරසුඛනිබ්බත්තකං සියා.

ලොභාදයො එකකවසෙන ගහිතා. තථා විපරීතමනසිකාරො විපල්ලාසභාවසාමඤ්ඤෙන, අහිරිකාදයො දුකවසෙන. ලොභාදයො ච පුන ‘‘තිවිධාකුසලමූල’’න්ති තිකවසෙන ගහිතා. කායදුච්චරිතාදි-තණ්හාසංකිලෙසාදිරාගමලාදිරාගවිසමාදිකාමසඤ්ඤාදිකාමවිතක්කාදිතණ්හාපපඤ්චාදයො තිවිධදුච්චරිතාදයො. සුභසඤ්ඤාදිකා චතුබ්බිධවිපරියෙසා. ‘‘චීවරහෙතු වා භික්ඛුනො තණ්හා උප්පජ්ජමානා උප්පජ්ජති, පිණ්ඩපාත ¶ , සෙනාසන, ඉතිභවාභවහෙතු වා’’ති (අ. නි. 4.9) එවමාගතා චත්තාරො තණ්හුප්පාදා. ‘‘බුද්ධෙ කඞ්ඛති, ධම්මෙ, සඞ්ඝෙ, සික්ඛාය, සබ්රහ්මචාරීසු කුපිතො හොති අනත්තමනො ආහතචිත්තො ඛීලජාතො’’ති (දී. නි. 3.319; ම. නි. 1.185; අ. නි. 5.205; 9.71; විභ. 941) එවමාගතානි පඤ්ච චෙතොඛීලානි. ‘‘කාමෙ අවීතරාගො හොති, කායෙ අවීතරාගො, රූපෙ අවීතරාගො, යාවදත්ථං උදරාවදෙහකං භුඤ්ජිත්වා සෙය්යසුඛං පස්සසුඛං මිද්ධසුඛං අනුයුත්තො විහරති, අඤ්ඤතරං දෙවනිකායං පණිධාය බ්රහ්මචරියං චරතී’’ති (දී. නි. 3.320; ම. නි. 1.186) ආගතා පඤ්ච විනිබන්ධා. රූපාභිනන්දනාදයො පඤ්චාභිනන්දනා. කොධො, මක්ඛො, ඉස්සා, සාඨෙය්යං, පාපිච්ඡතා, සන්දිට්ඨිපරාමාසොති ඉමානි ඡ විවාදමූලානි. රූපතණ්හාදයො ඡ තණ්හාකායා.

කාමරාගපටිඝදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාභවරාගමානාවිජ්ජා සත්තානුසයා. මිච්ඡාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ මිච්ඡත්තා. ‘‘තණ්හං පටිච්ච පරියෙසනා, පරියෙසනං පටිච්ච ලාභො, ලාභං පටිච්ච විනිච්ඡයො, විනිච්ඡයං පටිච්ච ඡන්දරාගො, ඡන්දරාගං පටිච්ච අජ්ඣොසානං, අජ්ඣොසානං පටිච්ච පරිග්ගහො, පරිග්ගහං පටිච්ච මච්ඡරියං, මච්ඡරියං පටිච්ච ආරක්ඛා, ආරක්ඛාධිකරණං දණ්ඩාදානාදයො’’ති (දී. නි. 2.103; 3.359) එතෙ නව තණ්හාමූලකා. චත්තාරො සස්සතවාදා, චත්තාරො එකච්චසස්සතවාදා, චත්තාරො අන්තානන්තිකා, චත්තාරො අමරාවික්ඛෙපිකා, ද්වෙ අධිච්චසමුප්පන්නිකා, සොළස සඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ අසඤ්ඤීවාදා, අට්ඨ නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤීවාදා ¶ , සත්ත උච්ඡෙදවාදා, පඤ්ච පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එතානි ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි. අජ්ඣත්තිකස්ස උපාදාය ‘‘අස්මී’’ති හොති, ‘‘ඉත්ථස්මී’’ති, ‘‘එවස්මී’’ති, ‘‘අඤ්ඤථාස්මී’’ති, ‘‘භවිස්ස’’න්ති, ‘‘ඉත්ථං භවිස්ස’’න්ති, ‘‘එවං භවිස්ස’’න්ති, ‘‘අඤ්ඤථා භවිස්ස’’න්ති, ‘‘අසස්මී’’ති, ‘‘සාතස්මී’’ති, ‘‘සිය’’න්ති, ‘‘ඉත්ථං සිය’’න්ති, ‘‘එවං සිය’’න්ති, ‘‘අඤ්ඤථා සිය’’න්ති, ‘‘අපාහං සිය’’න්ති, ‘‘අපාහං ඉත්ථං සිය’’න්ති, ‘‘අපාහං එවං සිය’’න්ති, ‘‘අපාහං අඤ්ඤථා සිය’’න්ති හොතීති අට්ඨාරස, බාහිරස්සුපාදාය ‘‘ඉමිනා අස්මී’’ති හොති, ‘‘ඉමිනා ඉත්ථස්මී’’ති, ‘‘ඉමිනා එවස්මී’’ති, ‘‘ඉමිනා අඤ්ඤථාස්මී’’තිආදිකා (විභ. 975-976) වුත්තනයා අට්ඨාරසාති ඡත්තිංස, අතීතා ඡත්තිංස, අනාගතා ඡත්තිංස, පච්චුප්පන්නා ඡත්තිංසාති අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි.

පභෙද-සද්දො ¶ පච්චෙකං සම්බන්ධිතබ්බො. තත්ථායං යොජනා – ලොභප්පභෙදා දොසප්පභෙදා යාව අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතප්පභෙදාති. සබ්බානි සත්තානං දරථපරිළාහකරානි කිලෙසානං අනෙකානි සතසහස්සානි අභඤ්ජීති යොජනා. ආරම්මණාදිවිභාගතො හි පවත්තිආකාරවිභාගතො ච අනන්තප්පභෙදා කිලෙසාති. සඞ්ඛෙපතොති එත්ථ සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන සබ්බසො අප්පවත්තිකරණෙන කිලෙසමාරං, සමුදයප්පහානපරිඤ්ඤාවසෙන ඛන්ධමාරං, සහායවෙකල්ලකරණවසෙන සබ්බථා අප්පවත්තිකරණෙන අභිසඞ්ඛාරමාරං, බලවිධමනවිසයාතික්කමනවසෙන දෙවපුත්තමච්චුමාරඤ්ච අභඤ්ජි භග්ගෙ අකාසි. පරිස්සයානන්ති උපද්දවානං. සම්පති, ආයතිඤ්ච සත්තානං අනත්ථාවහත්තා මාරණට්ඨෙන විබාධනට්ඨෙන කිලෙසාව මාරොති කිලෙසමාරො. වධකට්ඨෙන ඛන්ධාව මාරොති ඛන්ධමාරො. තථා හි වුත්තං ‘‘වධකං රූපං ‘වධකං රූප’න්ති යථාභූතං නප්පජානාතී’’තිආදි (සං. නි. 3.85). ජාතිජරාදිමහාබ්යසනනිබ්බත්තනෙන අභිසඞ්ඛාරොව මාරොති අභිසඞ්ඛාරමාරො. සංකිලෙසනිමිත්තං හුත්වා ගුණමාරණට්ඨෙන දෙවපුත්තොව මාරොති දෙවපුත්තමාරො. සත්තානං ජීවිතස්ස, ජීවිතපරික්ඛාරානඤ්ච ජානිකරණෙන මහාබාධරූපත්තා මච්චු එව මාරොති මච්චුමාරො.

සතපුඤ්ඤලක්ඛණධරස්සාති අනෙකසතපුඤ්ඤනිබ්බත්තමහාපුරිසලක්ඛණවහතො රූපකායසම්පත්ති දීපිතා හොති, ඉතරාසං ඵලසම්පදානං මූලභාවතො, අධිට්ඨානභාවතො ච. ධම්මකායසම්පත්ති දීපිතා හොති, පහානසම්පදාපුබ්බකත්තා ඤාණසම්පදාදීනං. භාග්යවතාය ලොකියානං බහුමතභාවො. භග්ගදොසතාය පරික්ඛකානං බහුමතභාවොති යොජනා. එවං ඉතො පරෙසුපි යථාසඞ්ඛ්යං යොජෙතබ්බං. පුඤ්ඤවන්තං හි ගහට්ඨා ඛත්තියාදයො අභිගච්ඡන්ති, පහීනදොසං පබ්බජිතතාපසපරිබ්බාජකාදයො ¶ ‘‘දොසවිනයාය ධම්මං දෙසෙතී’’ති. අභිගතානඤ්ච නෙසං කායචිත්තදුක්ඛාපනයනෙ පටිබලභාවො, ආමිසදානධම්මදානෙහි උපකාරසබ්භාවතො. රූපකායං තස්ස පසාදචක්ඛුනා, ධම්මකායං පඤ්ඤාචක්ඛුනා දිස්වා දුක්ඛද්වයස්ස පටිප්පස්සම්භනතො උපගතානඤ්ච තෙසං ආමිසදානධම්මදානෙහි උපකාරිතා, ‘‘පුබ්බෙ ආමිසදානධම්මදානෙහි මයා අයං ¶ ලොකග්ගභාවො අධිගතො, තස්මා තුම්හෙහිපි එවමෙව පටිපජ්ජිතබ්බ’’න්ති එවං සම්මාපටිපත්තියං නියොජනෙන අභිගතානං ලොකියලොකුත්තරසුඛෙහි සංයොජනසමත්ථතා ච දීපිතා හොති.

සකචිත්තෙ ඉස්සරියං අත්තනො චිත්තස්ස වසීභාවාපාදනං, යෙන පටික්කූලාදීසු අප්පටික්කූලසඤ්ඤිතාදිවිහාරසිද්ධි, අධිට්ඨානිද්ධිආදිකො ඉද්ධිවිධොපි චිත්තිස්සරියමෙව චිත්තභාවනාය වසීභාවප්පත්තියා ඉජ්ඣනතො. අණිමාලඝිමාදිකන්ති ආදි-සද්දෙන මහිමා පත්ති පාකම්මං ඊසිතා වසිතා යත්ථකාමාවසායිතාති ඉමෙ ඡපි සඞ්ගහිතා. තත්ථ කායස්ස අණුභාවකරණං අණිමා. ලහුභාවො ලඝිමා ආකාසෙ පදසා ගමනාදිනා. මහත්තං මහිමා කායස්ස මහන්තතාපාදනං. ඉට්ඨදෙසප්පත්ති පත්ති. අධිට්ඨානාදිවසෙන ඉච්ඡිතනිප්ඵාදනං පාකම්මං. සයංවසිතා ඉස්සරභාවො ඊසිතා. ඉද්ධිවිධෙ වසීභාවො වසිතා. ආකාසෙන වා ගච්ඡතො, අඤ්ඤං වා කිඤ්චි කරොතො යත්ථ කත්ථචි වොසානප්පත්ති යත්ථකාමාවසායිතා. ‘‘කුමාරකරූපාදිදස්සන’’න්තිපි වදන්ති. එවමිදං අට්ඨවිධං ලොකියසම්මතං ඉස්සරියං. තං පන භගවතො ඉද්ධිවිධන්තොගධං, අනඤ්ඤසාධාරණඤ්චාති ආහ ‘‘සබ්බාකාරපරිපූරං අත්ථී’’ති.

කෙසඤ්චි පදෙසවුත්ති, අයථාභූතගුණසන්නිස්සයත්තා අපරිසුද්ධො ච යසො හොති, න එවං තථාගතස්සාති දස්සෙතුං ‘‘ලොකත්තයබ්යාපකො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉධ අධිගතසත්ථුගුණානං ආරුප්පෙ උප්පන්නානං ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනා භගවතො ගුණෙ අනුස්සරන්තානං යසො පාකටො හොතීති ආහ ‘‘ලොකත්තයබ්යාපකො’’ති. යථාභුච්චගුණාධිගතත්තා එව අතිවිය පරිසුද්ධො. අනවසෙසලක්ඛණානුබ්යඤ්ජනාදිසම්පත්තියා සබ්බාකාරපරිපූරා. සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසිරී සබ්බෙසං අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සොභා. ‘‘තිණ්ණො තාරෙය්ය’’න්තිආදිනා යං යං එතෙන ලොකනාථෙන ඉච්ඡිතං මනොවචීපණිධානවසෙන, පත්ථිතං කායපණිධානවසෙන. තථෙවාති පණිධානානුරූපමෙව. වීරියපාරමිභාවප්පත්තො, අරියමග්ගපරියාපන්නො ච සම්මාවායාමසඞ්ඛාතො පයත්තො.

භෙදෙහීති සබ්බත්තිකදුකපදසංහිතෙහි පභෙදෙහි. පටිච්චසමුප්පාදාදීහීති ආදි-සද්දෙන න කෙවලං ¶ විභඞ්ගපාළියං ආගතා සතිපට්ඨානාදයොව සඞ්ගහිතා, අථ ඛො සඞ්ගහාදයො, සමයවිමුත්තාදයො, ඨපනාදයො ¶ , තිකපට්ඨානාදයො ච සඞ්ගහිතාති වෙදිතබ්බං. දුක්ඛසච්චස්ස පීළනට්ඨො තංසමඞ්ගිනො සත්තස්ස හිංසනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං. සඞ්ඛතට්ඨො සමෙච්චසම්භූයපච්චයෙහි කතභාවො. සන්තාපට්ඨො දුක්ඛදුක්ඛතාදීහි සන්තප්පනං පරිදහනං. විපරිණාමට්ඨො ජරාය, මරණෙන චාති ද්විධා විපරිණාමෙතබ්බතා. සමුදයස්ස ආයූහනට්ඨො දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තනවසෙන සම්පිණ්ඩනං. නිදානට්ඨො ‘‘ඉදං තං දුක්ඛ’’න්ති නිදදන්තස්ස විය සමුට්ඨාපනං. සංයොගට්ඨො සංසාරදුක්ඛෙන සංයොජනං. පලිබොධට්ඨො මග්ගාධිගමස්ස නිවාරණං. නිරොධස්ස නිස්සරණට්ඨො සබ්බූපධීනං පටිනිස්සග්ගසභාවත්තා තතො විනිස්සටතා, තන්නිස්සරණනිමිත්තතා වා. විවෙකට්ඨො සබ්බසඞ්ඛාරවිසංයුත්තතා. අසඞ්ඛතට්ඨො කෙනචිපි පච්චයෙන අනභිසඞ්ඛතතා. අමතට්ඨො නිච්චසභාවත්තා මරණාභාවො, සත්තානං මරණාභාවහෙතුතා වා. මග්ගස්ස නිය්යානට්ඨො වට්ටදුක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො. හෙතුඅත්ථො නිබ්බානස්ස සම්පාපකභාවො. දස්සනට්ඨො අච්චන්තසුඛුමස්ස නිබ්බානස්ස සච්ඡිකරණං. ආධිපතෙය්යට්ඨො චතුසච්චදස්සනෙ සම්පයුත්තානං ආධිපච්චකරණං, ආරම්මණාධිපතිභාවො වා විසෙසතො මග්ගාධිපතිවචනතො. සතිපි හි ඣානාදීනං ආරම්මණාධිපතිභාවෙ ‘‘ඣානාධිපතිනො ධම්මා’’ති එවමාදිං අවත්වා ‘‘මග්ගාධිපතිනො ධම්මා’’ ඉච්චෙව වුත්තං, තස්මා විඤ්ඤායති ‘‘අත්ථි මග්ගස්ස ආරම්මණාධිපතිභාවෙ විසෙසො’’ති. එතෙ ච පීළනාදයො සොළසාකාරා නාම. කස්මා පනෙත්ථ අඤ්ඤෙසු රොගගණ්ඨාදිආකාරෙසු විජ්ජමානෙසු එතෙව පරිග්ගය්හන්තීති? සලක්ඛණතො ච සච්චන්තරදස්සනතො ච ආවිභාවතො. ස්වායමත්ථො පරතො සච්චකථායමෙව ආවි භවිස්සති.

දිබ්බවිහාරො කසිණාදිආරම්මණානි රූපාවචරජ්ඣානානි. මෙත්තාදිජ්ඣානානි බ්රහ්මවිහාරො. ඵලසමාපත්ති අරියවිහාරො. කාමෙහි විවෙකට්ඨකායතාවසෙන එකීභාවො කායවිවෙකො. පඨමජ්ඣානාදිනා නීවරණාදීහි විවිත්තචිත්තතා චිත්තවිවෙකො. උපධිවිවෙකො නිබ්බානං. අඤ්ඤෙති ලොකියාභිඤ්ඤාදිකෙ.

කිලෙසාභිසඞ්ඛාරවසෙන භවෙසු පරිබ්භමනං, සො ච තණ්හාප්පධානොති වුත්තං ‘‘තණ්හාසඞ්ඛාතං ගමන’’න්ති. වන්තන්ති අරියමග්ගමුඛෙන උග්ගිරිතං පුන අපච්චාවමනවසෙන ඡඩ්ඩිතං. භගවාති වුච්චති නිරුත්තිනයෙනාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා…පෙ… මෙඛලා’’ති.

අපරො ¶ ¶ නයො – භාගවාති භගවා, භතවාති භගවා, භාගෙ වනීති භගවා, භගෙ වනීති භගවා, භත්තවාති භගවා, භගෙ වමීති භගවා. භාගෙ වමීති භගවා.

භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො.

තත්ථ කථං භාගවාති භගවා? යෙ තෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා ගුණකොට්ඨාසා, තෙ අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා තථාගතස්ස අත්ථි උපලබ්භන්ති. තථා හිස්ස සීලං සමාධි පඤ්ඤා විමුත්ති විමුත්තිඤාණදස්සනං, හිරී ඔත්තප්පං, සද්ධා වීරියං, සති සම්පජඤ්ඤං, සීලවිසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි, සමථො විපස්සනා, තීණි කුසලමූලානි, තීණි සුචරිතානි, තයො සම්මාවිතක්කා, තිස්සො අනවජ්ජසඤ්ඤා, තිස්සො ධාතුයො, චත්තාරො සතිපට්ඨානා, චත්තාරො සම්මප්පධානා, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, චත්තාරො අරියමග්ගා, චත්තාරි අරියඵලානි, චතස්සො පටිසම්භිදා, චතුයොනිපරිච්ඡෙදකඤාණානි, චත්තාරො අරියවංසා, චත්තාරි වෙසාරජ්ජඤාණානි, පඤ්ච පධානියඞ්ගානි, පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධි, පඤ්චින්ද්රියානි, පඤ්ච බලානි, පඤ්ච නිස්සාරණීයා ධාතුයො, පඤ්ච විමුත්තායතනඤාණානි, පඤ්ච විමුත්තිපරිපාචනීයා සඤ්ඤා, ඡ අනුස්සතිට්ඨානානි, ඡ ගාරවා, ඡ නිස්සාරණීයා ධාතුයො, ඡ සතතවිහාරා, ඡ අනුත්තරියානි, ඡ නිබ්බෙධභාගියා සඤ්ඤා, ඡ අභිඤ්ඤා, ඡ අසාධාරණඤාණානි, සත්ත අපරිහානියා ධම්මා, සත්ත අරියධම්මා, සත්ත අරියධනානි, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, සත්ත සප්පුරිසධම්මා, සත්ත නිජ්ජරවත්ථූනි, සත්ත සඤ්ඤා, සත්තදක්ඛිණෙය්යපුග්ගලදෙසනා, සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිදෙසනා, සත්තඛීණාසවබලදෙසනා, අට්ඨපඤ්ඤාපටිලාභහෙතුදෙසනා, අට්ඨ සම්මත්තානි, අට්ඨලොකධම්මාතික්කමා, අට්ඨ ආරම්භවත්ථූනි, අට්ඨඅක්ඛණදෙසනා, අට්ඨ මහාපුරිසවිතක්කා, අට්ඨඅභිභායතනදෙසනා, අට්ඨ විමොක්ඛා, නව යොනිසොමනසිකාරමූලකා ධම්මා, නව පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගානි, නවසත්තාවාසදෙසනා, නව ආඝාතපටිවිනයා, නව සඤ්ඤා, නව නානත්තා, නව අනුපුබ්බවිහාරා, දස නාථකාරණා ධම්මා, දස කසිණායතනානි, දස කුසලකම්මපථා, දස සම්මත්තානි, දස අරියවාසා, දස අසෙක්ඛධම්මා, දස තථාගතබලානි, එකාදස මෙත්තානිසංසා, ද්වාදස ¶ ධම්මචක්කාකාරා, තෙරස ධුතගුණා, චුද්දස බුද්ධඤාණානි, පඤ්චදස විමුත්තිපරිපාචනීයා ධම්මා, සොළසවිධා ආනාපානස්සති, සොළස අපරන්තපනීයා ධම්මා, අට්ඨාරස බුද්ධධම්මා, එකූනවීසති පච්චවෙක්ඛණඤාණානි, චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි ¶ , පඤ්ඤාස උදයබ්බයඤාණානි, පරොපඤ්ඤාස කුසලධම්මා, සත්තසත්තතිඤාණවත්ථූනි, චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසමාපත්තිසඤ්චාරිමහාවජිරඤාණං, අනන්තනයසමන්තපට්ඨානපවිචයපච්චවෙක්ඛණදෙසනාඤාණානි, තථා අනන්තාසු ලොකධාතූසු අනන්තානං සත්තානං ආසයාදිවිභාවනඤාණානි චාති එවමාදයො අනන්තාපරිමාණභෙදා අනඤ්ඤසාධාරණා නිරතිසයා ගුණභාගා ගුණකොට්ඨාසා සංවිජ්ජන්ති උපලබ්භන්ති. තස්මා යථාවුත්තවිභාගා ගුණභාගා අස්ස අත්ථීති භාගවාති වත්තබ්බෙ ආ-කාරස්ස රස්සත්තං කත්වා ‘‘භගවා’’ති වුත්තො. එවං තාව භාගවාති භගවා.

යස්මා සීලාදයො සබ්බෙ, ගුණභාගා අසෙසතො;

විජ්ජන්ති සුගතෙ තස්මා, ‘‘භගවා’’ති පවුච්චති.

කථං භතවාති භගවා? යෙ තෙ සබ්බලොකහිතාය උස්සුක්කමාපන්නෙහි මනුස්සත්තාදිකෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා සම්මාසම්බොධියා කතමහාභිනීහාරෙහි මහාබොධිසත්තෙහි පරිපූරෙතබ්බා දානපාරමී, සීලනෙක්ඛම්මපඤ්ඤාවීරියඛන්තිසච්චඅධිට්ඨානමෙත්තාඋපෙක්ඛාපාරමීති දස පාරමියො, දස උපපාරමියො, දස පරමත්ථපාරමියොති සමතිංස පාරමියො, දානාදීනි චත්තාරි සඞ්ගහවත්ථූනි, සච්චාදීනි චත්තාරි අධිට්ඨානානි, අත්තපරිච්චාගො, නයන, ධන, රජ්ජ, පුත්තදාරපරිච්චාගොති පඤ්ච මහාපරිච්චාගා, පුබ්බයොගො, පුබ්බචරියා, ධම්මක්ඛානං, ඤාතත්ථචරියා, ලොකත්ථචරියා, බුද්ධත්ථචරියාති එවමාදයො, සඞ්ඛෙපතො වා සබ්බෙ පුඤ්ඤසම්භාරඤාණසම්භාරබුද්ධකාරකධම්මා, තෙ මහාභිනීහාරතො පට්ඨාය කප්පානං සතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙයානි යථා හානභාගියා, සංකිලෙසභාගියා, ඨිතිභාගියා වා න හොන්ති, අථ ඛො උත්තරුත්තරි විසෙසභාගියාව හොන්ති, එවං සක්කච්චං නිරන්තරං අනවසෙසතො භතා සම්භතා අස්ස අත්ථීති භතවාති වත්තබ්බෙ ‘‘භගවා’’ති වුත්තො නිරුත්තිනයෙන ත-කාරස්ස ග-කාරං කත්වා. අථ වා භතවාති තෙයෙව යථාවුත්තෙ බුද්ධකාරකධම්මෙ වුත්තනයෙන භරි සම්භරි, පරිපූරෙසීති අත්ථො. එවම්පි භතවාති භගවා.

සම්මාසම්බොධියා ¶ සබ්බෙ, දානපාරමිආදිකෙ;

සම්භාරෙ භතවා නාථො, තස්මාපි භගවා මතො.

කථං ¶ භාගෙ වනීති භගවා? යෙ තෙ චතුවීසතිකොටිසතසහස්සසඞ්ඛා දෙවසිකං වළඤ්ජනකසමාපත්තිභාගා, තෙ අනවසෙසතො ලොකහිතත්ථං, අත්තනො ච දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථං නිච්චකප්පං නිච්චකප්පං වනි භජි සෙවි බහුලමකාසීති භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා අභිඤ්ඤෙය්යධම්මෙසු, කුසලාදීසු, ඛන්ධාදීසු ච යෙ තෙ පරිඤ්ඤෙය්යාදිවසෙන සඞ්ඛෙපතො වා චතුබ්බිධා අභිසමයභාගා, විත්ථාරතො පන ‘‘චක්ඛුං පරිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… ජරාමරණං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා අනෙකපරිඤ්ඤෙය්යභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස සමුදයො පහාතබ්බො…පෙ… ජරාමරණස්ස සමුදයො පහාතබ්බො’’තිආදිනා පහාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස නිරොධො…පෙ… ජරාමරණස්ස නිරොධො සච්ඡිකාතබ්බො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.21) සච්ඡිකාතබ්බභාගා, ‘‘චක්ඛුස්ස නිරොධගාමිනී පටිපදා’’තිආදිනා, ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිනා ච අනෙකභෙදා භාවෙතබ්බභාගා ච ධම්මා, තෙ සබ්බෙ වනි භජි යථාරහං ගොචරභාවනාසෙවනානං වසෙන සෙවි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා. අථ වා යෙ ඉමෙ සීලාදයො ධම්මක්ඛන්ධා සාවකෙහි සාධාරණා ගුණකොට්ඨාසා ගුණභාගා, ‘‘කින්ති නු ඛො තෙ වෙනෙය්යසන්තානෙසු පතිට්ඨපෙය්ය’’න්ති මහාකරුණාය වනි අභිපත්ථයි, සා චස්ස අභිපත්ථනා යථාධිප්පෙතඵලාවහා අහොසි. එවම්පි භාගෙ වනීති භගවා.

යස්මා ඤෙය්යසමාපත්ති-ගුණභාගෙ තථාගතො;

භජි පත්ථයි සත්තානං, හිතාය භගවා තතො.

කථං භගෙ වනීති භගවා? සමාසතො තාව කතපුඤ්ඤෙහි පයොගසම්පන්නෙහි යථාවිභවං භජීයන්තීති භගා, ලොකියලොකුත්තරසම්පත්තියො. තත්ථ ලොකියෙ තාව තථාගතො සම්බොධිතො පුබ්බෙ බොධිසත්තභූතො පරමුක්කංසගතෙ වනි භජි සෙවි, යත්ථ පතිට්ඨාය නිරවසෙසතො බුද්ධකාරකධම්මෙ සමන්නානෙන්තො බුද්ධධම්මෙ පරිපාචෙසි. බුද්ධභූතො ¶ පන තෙ නිරවජ්ජසුඛූපසංහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ ලොකුත්තරෙපි වනි භජි සෙවි. විත්ථාරතො පන පදෙසරජ්ජඉස්සරියචක්කවත්තිසම්පත්තිදෙවරජ්ජසම්පත්තිආදිවසෙන, ඣානවිමොක්ඛසමාධිසමාපත්තිඤාණදස්සනමග්ගභාවනාඵලසච්ඡිකිරියාදිඋත්තරිමනුස්සධම්මවසෙන ච අනෙකවිහිතෙ අනඤ්ඤසාධාරණෙ භගෙ වනි භජි සෙවි. එවම්පි භගෙ වනීති භගවා.

යා ¶ තා සම්පත්තියො ලොකෙ, යා ච ලොකුත්තරා පුථූ;

සබ්බා තා භජි සම්බුද්ධො, තස්මාපි භගවා මතො.

කථං භත්තවාති භගවා? භත්තා දළ්හභත්තිකා අස්ස බහූ අත්ථීති භත්තවා. තථාගතො හි මහාකරුණාසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදිඅපරිමිතනිරුපමප්පභාවගුණවිසෙසසමඞ්ගි භාවතො සබ්බසත්තුත්තමො සබ්බානත්ථපරිහාරපුබ්බඞ්ගමාය නිරවසෙසහිතසුඛවිධානතප්පරාය නිරතිසයාය පයොගසම්පත්තියා සදෙවමනුස්සාය පජාය අච්චන්තුපකාරිතාය ද්වත්තිංසමහාපුරිසලක්ඛණඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභාදිඅනඤ්ඤසාධාරණගුණවිසෙසපටිමණ්ඩිතරූපකායතාය යථාභුච්චගුණාධිගතෙන ‘‘ඉතිපි සො භගවා’’තිආදිනයප්පවත්තෙන ලොකත්තයබ්යාපිනාසුවිපුලෙන, සුවිසුද්ධෙන ච ථුතිඝොසෙන සමන්නාගතත්තා, උක්කංසපාරමිප්පත්තාසු අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිආදීසු සුපතිට්ඨිතභාවතො, දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිනිරතිසයගුණවිසෙසසමඞ්ගිභාවතො ච ‘‘රූපප්පමාණො රූපප්පසන්නො, ඝොසප්පමාණො ඝොසප්පසන්නො, ලූඛප්පමාණො ලූඛප්පසන්නො, ධම්මප්පමාණො ධම්මප්පසන්නො’’ති එවං චතුප්පමාණිකෙ ලොකසන්නිවාසෙ සබ්බථාපි පසාදාවහභාවෙන සමන්තපාසාදිකත්තා අපරිමාණානං සත්තානං සදෙවමනුස්සානං ආදරබහුමානගාරවායතනතාය පරමපෙමසම්භත්තිට්ඨානං. යෙ තස්ස ඔවාදෙ පතිට්ඨිතා අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතා හොන්ති, කෙනචි අසංහාරියා තෙසං සම්භත්ති සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වාති. තථා හි තෙ අත්තනො ජීවිතපරිච්චාගෙපි තත්ථ පසාදං න පරිච්චජන්ති, තස්ස වා ආණං දළ්හභත්තිභාවතො. තෙනෙවාහ –

‘‘යො වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො,

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොතී’’ති. (ජා. 2.17.78);

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දො ඨිතධම්මො වෙලං නාතිවත්තති, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, යං මයා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තං මම සාවකා ජීවිතහෙතුපි නාතික්කමන්තී’’ති (උදා. 45; චූළව. 385) ච.

එවං භත්තවාති භගවා නිරුත්තිනයෙන එකස්ස ත-කාරස්ස ලොපං කත්වා ඉතරස්ස ග-කාරං කත්වා.

ගුණාතිසයයුත්තස්ස ¶ , යස්මා ලොකහිතෙසිනො;

සම්භත්තා බහවො සත්ථු, භගවා තෙන වුච්චති.

කථං භගෙ වමීති භගවා? යස්මා තථාගතො බොධිසත්තභූතොපි පුරිමාසු ජාතීසු පාරමියො පූරෙන්තො භගසඞ්ඛාතං සිරිං, ඉස්සරියං, යසඤ්ච වමි උග්ගිරි ඛෙළපිණ්ඩං විය අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි. තථා හිස්ස සොමනස්සකුමාරකාලෙ (ජා. 1.15.211 ආදයො) හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ (ජා. 1.15.337 ආදයො) අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙ (ජා. 1.15.363 ආදයො) මූගපක්ඛපණ්ඩිතකාලෙ (ජා. 2.22.1 ආදයො) චූළසුතසොමකාලෙති (ජා. 2.17.195 ආදයො) එවමාදීසු නෙක්ඛම්මපාරමිපූරණවසෙන දෙවරජ්ජසදිසාය රජ්ජසිරියා පරිච්චත්තඅත්තභාවානං පරිමාණං නත්ථි. චරිමත්තභාවෙපි හත්ථගතං චක්කවත්තිසිරිං දෙවලොකාධිපච්චසදිසං චතුදීපිස්සරියං, චක්කවත්තිසම්පත්තිසන්නිස්සයං සත්තරතනසමුජ්ජලං යසඤ්ච තිණායපි අමඤ්ඤමානො නිරපෙක්ඛො පහාය අභිනික්ඛමිත්වා සම්මාසම්බොධිං අභිසම්බුද්ධො, තස්මා ඉමෙ සිරිආදිකෙ භගෙ වමීති භගවා. අථ වා භානි නාම නක්ඛත්තානි, තෙහි සමං ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීති භගා, සිනෙරුයුගන්ධරඋත්තරකුරුහිමවන්තාදිභාජනලොකවිසෙසසන්නිස්සයා සොභා කප්පට්ඨියභාවතො. තෙපි භගවා වමි තන්නිවාසසත්තාවාසසමතික්කමනතො තප්පටිබද්ධඡන්දරාගප්පහානෙන පජහීති. එවම්පි භගෙ වමීති භගවා.

චක්කවත්තිසිරිං යස්මා, යසං ඉස්සරියං සුඛං;

පහාසි ලොකචිත්තඤ්ච, සුගතො භගවා තතො.

කථං භාගෙ වමීති භගවා? භාගා නාම සභාවධම්මකොට්ඨාසා, තෙ ඛන්ධායතනධාතාදිවසෙන, තත්ථාපි රූපවෙදනාදිවසෙන, අතීතාදිවසෙන ච අනෙකවිධා, තෙ ච භගවා ‘‘සබ්බං පපඤ්චං, සබ්බං යොගං, සබ්බං ¶ ගන්ථං, සබ්බං සංයොජනං සමුච්ඡින්දිත්වා අමතං ධාතුං සමධිගච්ඡන්තො වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛො ඡඩ්ඩයි න පච්චාවමි. තථා හෙස සබ්බත්ථකමෙව පථවිං ආපං තෙජං වායං, චක්ඛුං සොතං ඝානං ජිව්හං කායං මනං, රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ධම්මෙ, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං, චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං සඤ්ඤං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං චෙතනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං චෙතනං, රූපතණ්හං ¶ …පෙ… ධම්මතණ්හං, රූපවිතක්කං…පෙ… ධම්මවිතක්කං, රූපවිචාරං…පෙ… ධම්මවිචාර’’න්තිආදිනා අනුපදධම්මවිභාගවසෙනපි සබ්බෙව ධම්මකොට්ඨාසෙ අනවසෙසතො වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛපරිච්චාගෙන ඡඩ්ඩයි. වුත්තං හෙතං –

‘‘යං තං, ආනන්ද, චත්තං වන්තං මුත්තං පහීනං පටිනිස්සට්ඨං, තං තථාගතො පුන පච්චාවමිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (දී. නි. 2.183).

එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා. අථ වා භාගෙ වමීති සබ්බෙපි කුසලාකුසලෙ සාවජ්ජානවජ්ජෙ හීනපණීතෙ කණ්හසුක්කසප්පටිභාගෙ ධම්මෙ අරියමග්ගඤාණමුඛෙන වමි උග්ගිරි අනපෙක්ඛො පරිච්චජි පජහි, පරෙසඤ්ච තථත්තාය ධම්මං දෙසෙසි. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘ධම්මාපි වො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා (ම. නි. 1.240). කුල්ලූපමං වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි නිත්ථරණත්ථාය, නො ගහණත්ථායා’’තිආදි (ම. නි. 1.240).

එවම්පි භාගෙ වමීති භගවා.

ඛන්ධායතනධාතාදි-ධම්මභෙදා මහෙසිනා;

කණ්හා සුක්කා යතො වන්තා, තතොපි භගවා මතො.

තෙන වුත්තං –

‘‘භාගවා භතවා භාගෙ, භගෙ ච වනි භත්තවා;

භගෙ වමි තථා භාගෙ, වමීති භගවා ජිනො’’ති.

එත්ථ ච යස්මා සඞ්ඛෙපතො අත්තහිතසම්පත්තිපරහිතපටිපත්තිවසෙන දුවිධා බුද්ධගුණා, තාසු අත්තහිතසම්පත්ති පහානසම්පදාඤාණසම්පදාභෙදතො දුවිධා, ආනුභාවසම්පදාදීනං තදවිනාභාවෙන තදන්තොගධත්තා. පරහිතපටිපත්ති පයොගාසයභෙදතො ¶ දුවිධා. තත්ථ පයොගතො ලාභසක්කාරාදිනිරපෙක්ඛචිත්තස්ස සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකධම්මූපදෙසො, ආසයතො පටිවිරුද්ධෙසුපි නිච්චං හිතෙසිතා, ඤාණපරිපාකකාලාගමනාදිපරහිතපටිපත්ති ච, ආමිසපටිග්ගහණාදිනාපි අත්ථචරියා ¶ පරහිතපටිපත්ති හොතියෙව. තස්මා තෙසං විභාවනවසෙන පාළියං ‘‘අරහ’’න්තිආදීනං පදානං ගහණං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘‘අරහ’’න්ති ඉමිනා පදෙන පහානසම්පදාවසෙන භගවතො අත්තහිතසම්පත්ති විභාවිතා. ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො, ලොකවිදූ’’ති ච ඉමෙහි පදෙහි ඤාණසම්පදාවසෙන. නනු ච ‘‘ලොකවිදූ’’ති ඉමිනාපි සම්මාසම්බුද්ධතා විභාවීයතීති? සච්චං විභාවීයති, අත්ථි පන විසෙසො, ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති ඉමිනා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුභාවො විභාවිතො, ‘‘ලොකවිදූ’’ති පන ඉමිනා ආසයානුසයඤාණාදීනම්පි ආනුභාවො විභාවිතොති. ‘‘විජ්ජාචරණසම්පන්නො’’ති ඉමිනා සබ්බාපි භගවතො අත්තහිතසම්පත්ති විභාවිතා. ‘‘සුගතො’’ති පන ඉමිනා සමුදාගමතො පට්ඨාය භගවතො අත්තහිතසම්පත්ති, පරහිතපටිපත්ති ච විභාවිතා. ‘‘අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති ඉමෙහි පදෙහි භගවතො පරහිතපටිපත්ති විභාවිතා. ‘‘බුද්ධො’’ති ඉමිනා භගවතො අත්තහිතසම්පත්ති, පරහිතපටිපත්ති ච විභාවිතා. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො’’ති වත්වා ‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සමත්ථිතං හොති. තෙනෙවාහ ‘‘අත්තනාපි බුජ්ඣි අඤ්ඤෙපි සත්තෙ බොධෙසී’’තිආදි. ‘‘භගවා’’ති ච ඉමිනාපි සමුදාගමතො පට්ඨාය භගවතො සබ්බා අත්තහිතසම්පත්ති, පරහිතපටිපත්ති ච විභාවිතා.

අපරො නයො – හෙතුඵලසත්තූපකාරවසෙන සඞ්ඛෙපතො තිවිධා බුද්ධගුණා. තත්ථ ‘‘අරහං සම්මාසම්බුද්ධො විජ්ජාචරණසම්පන්නො ලොකවිදූ’’ති ඉමෙහි පදෙහි ඵලසම්පත්තිවසෙන බුද්ධගුණා විභාවිතා. ‘‘අනුත්තරො පුරිසදම්මසාරථි සත්ථා දෙවමනුස්සාන’’න්ති ඉමෙහි සත්තූපකාරවසෙන බුද්ධගුණා පකාසිතා. ‘‘බුද්ධො’’ති ඉමිනා ඵලවසෙන, සත්තූපකාරවසෙන ච බුද්ධගුණා විභාවිතා. ‘‘සුගතො භගවා’’ති පන ඉමෙහි පදෙහි හෙතුඵලසත්තූපකාරවසෙන බුද්ධගුණා විභාවිතාති වෙදිතබ්බං.

145. තස්සාති ¶ බුද්ධානුස්සතිකම්මට්ඨානිකස්ස යොගිනො. එවන්ති ‘‘තත්රායං නයො’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන. තස්මිං සමයෙති බුද්ධගුණානුස්සරණසමයෙ. රාගපරියුට්ඨිතන්ති රාගෙන පරියුට්ඨිතං, පරියුට්ඨානප්පත්තෙහි රාගෙහි සහිතං චිත්තං අරඤ්ඤමිව චොරෙහි තෙන පරියුට්ඨිතන්ති වුත්තං, තස්ස පරියුට්ඨානට්ඨානභාවතො, පරියුට්ඨිතරාගන්ති අත්ථො. යං වා රාගස්ස පරියුට්ඨානං, තං තංසහිතෙ චිත්තෙ උපචරිතන්ති දට්ඨබ්බං. එතස්මිං පක්ඛෙ රාගෙනාති රාගෙන හෙතුනාති ¶ අත්ථො. උජුගතමෙවාති පගෙව කායවඞ්කාදීනං අපනීතත්තා, චිත්තස්ස ච අනුජුභාවකරානං මායාදීනං අභාවතො, රාගාදිපරියුට්ඨානාභාවෙන වා ඔනතිඋන්නතිවිරහතො උජුභාවමෙව කතං. අථ වා උජුගතමෙවාති කම්මට්ඨානස්ස වීථිං ඔතිණ්ණතාය ලීනුද්ධච්චවිගමනතො මජ්ඣිමසමථනිමිත්තපටිපත්තියා උජුභාවමෙව ගතං. තථාගතං ආරබ්භාති තථාගතගුණෙ ආරම්මණං කත්වා.

ඉච්චස්සාති ඉති අස්ස. ‘‘සො භගවා ඉතිපි අරහ’’න්තිආදිනා පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරෙන බුද්ධගුණෙ අනුවිතක්කයතොති සම්බන්ධො. එවන්ති ‘‘නෙව තස්මිං සමයෙ’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. බුද්ධගුණපොණාති බුද්ධගුණනින්නා. ‘‘විතක්කවිචාරා පවත්තන්තී’’ති එතෙන බුද්ධගුණසඞ්ඛාතං කම්මට්ඨානං විතක්කාහතං, විතක්කපරියාහතං, පුනප්පුනං අනුමජ්ජනඤ්ච කරොතීති දස්සෙති. පීති උප්පජ්ජතීති භාවනාවසෙන උපචාරජ්ඣානනිප්ඵාදිකා බලවතී පීති උප්පජ්ජති. පීතිමනස්ස වුත්තප්පකාරපීතිසහිතචිත්තස්ස. කායචිත්තදරථාති කායචිත්තපස්සද්ධීනං පටිපක්ඛභූතා සුඛුමාවත්ථා උද්ධච්චසහගතා කිලෙසා. පටිප්පස්සම්භන්තීති සන්නිසීදන්ති. අනුක්කමෙන එකක්ඛණෙති යදා බුද්ධගුණාරම්මණා භාවනා උපරූපරි විසෙසං ආවහන්තී පවත්තති, තදා නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති, කිලෙසා සන්නිසින්නාව හොන්ති, සුවිසදානි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි හොන්ති, භාවනාය පගුණතාය විතක්කවිචාරා සාතිසයං පටුකිච්චාව හොන්ති, බලවතී පීති උප්පජ්ජති, පීතිපදට්ඨානා පස්සද්ධි සවිසෙසා ජායති, පස්සද්ධකායස්ස සමාධිපදට්ඨානං සුඛං ථිරතරං හුත්වා පවත්තති, සුඛෙන අනුබ්රූහිතං චිත්තං කම්මට්ඨානෙ සම්මදෙව සමාධියති. එවං අනුක්කමෙන පුබ්බභාගෙ විතක්කාදයො උපරූපරි පටුපටුතරභාවෙන පවත්තිත්වා භාවනාය මජ්ඣිමසමථපටිපත්තියා ඉන්ද්රියානඤ්ච එකරසභාවෙන පටුතමානි හුත්වා එකක්ඛණෙ ඣානඞ්ගානි උප්පජ්ජන්ති. යං සන්ධාය වුත්තං භගවතා –

‘‘යස්මිං ¶ , මහානාම, සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොති…පෙ… සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (අ. නි. 6.10).

කස්මා පනෙත්ථ ඣානං අප්පනාපත්තං න හොතීති ආහ ‘‘බුද්ධගුණානං පන ගම්භීරතායා’’තිආදි. ගම්භීරෙ හි ආරම්මණෙ ගම්භීරෙ උදකෙ පතිතනාවා විය සමථභාවනා පතිට්ඨං ¶ න ලභති, ‘‘ගම්භීරතායා’’ති ච ඉමිනා සභාවධම්මතාපි සඞ්ගහිතා. සභාවධම්මො හි ගම්භීරො න පඤ්ඤත්ති. නනු ච තජ්ජාපඤ්ඤත්තිවසෙන සභාවධම්මො ගය්හතීති? සච්චං ගය්හති පුබ්බභාගෙ, භාවනාය පන වඩ්ඪමානාය පඤ්ඤත්තිං සමතික්කමිත්වා සභාවෙයෙව චිත්තං තිට්ඨති. නනු ච සභාවධම්මෙපි කත්ථචි අප්පනා සමිජ්ඣති දුතියාරුප්පජ්ඣානාදීති? සච්චං සමිජ්ඣති, තඤ්ච ඛො එකප්පකාරෙ ආරම්මණෙ, ඉදං පන නානප්පකාරන්ති දස්සෙන්තො ‘‘නානප්පකාරගුණානුස්සරණාධිමුත්තතායා’’ති ආහ. එවම්පි යථා නානප්පකාරෙසු කෙසාදිකොට්ඨාසෙසු මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස එකස්මිංයෙව කොට්ඨාසෙ අප්පනාවසෙන භාවනා අවතිට්ඨති, එවමිධ කස්මා න හොතීති? විසමොයං උපඤ්ඤාසො. තත්ථ හි සතිපි කොට්ඨාසබහුභාවෙ එකප්පකාරෙනෙව භාවනා වත්තති පටික්කූලාකාරස්සෙව ගහණතො, ඉධ පන නානප්පකාරෙන ගුණානං නානප්පකාරත්තා, න අයමෙකස්මිංයෙව ගුණෙ ඨාතුං සක්කොති භාවනාබලෙන පච්චක්ඛතො බුද්ධගුණෙසු උපට්ඨහන්තෙසු සද්ධාය බලවභාවතො. තෙනෙව හි ‘‘අධිමුත්තතායා’’ති වුත්තං. යදි උපචාරප්පත්තං ඣානං හොති, කථං බුද්ධානුස්සතීති වුත්තන්ති ආහ ‘‘තදෙත’’න්තිආදි.

සගාරවො හොති සප්පතිස්සො, සත්ථු ගුණසරීරස්ස පච්චක්ඛතො උපට්ඨහනතො. තතොයෙව සද්ධාවෙපුල්ලං අවෙච්චප්පසාදසදිසං සද්ධාමහත්තං. බුද්ධගුණානං අනුස්සරණවසෙන භාවනාය පවත්තත්තා සතිවෙපුල්ලං. තෙසං පරමගම්භීරතාය, නානප්පකාරතාය ච පඤ්ඤාවෙපුල්ලං. තෙසං උළාරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තතාය පුඤ්ඤවෙපුල්ලඤ්ච අධිගච්ඡති. පීතිපාමොජ්ජබහුලො හොති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානීයත්තා බුද්ධානුස්සතියා. භයභෙරවසහො බුද්ධගුණාරම්මණාය සතියා භයභෙරවාභිභවනතො. තෙනාහ භගවා ‘‘අනුස්සරෙථ සම්බුද්ධං, භයං තුම්හාක නො සියා’’ති (සං. නි. 1.249 ථොකං විසදිසං). දුක්ඛාධිවාසනසමත්ථො බුද්ධානුස්සතියා සරීරදුක්ඛස්ස පදුමපලාසෙ උදකස්ස විය විනිවට්ටනතො ¶ . සංවාසසඤ්ඤන්ති සහවාසසඤ්ඤං. බුද්ධභූමියං චිත්තං නමති බුද්ධගුණානං මහන්තභාවස්ස පච්චක්ඛතො උපට්ඨානතො. බුද්ධානුස්සතිභාවනාය සබ්බදා බුද්ධගුණානං චිත්තෙ විපරිවත්තනතො වුත්තං ‘‘සම්මුඛා සත්ථාරං පස්සතො වියා’’ති. උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තොති ඉමාය භාවනාය උපරි තං අධිට්ඨානං කත්වා සච්චානි අප්පටිවිජ්ඣන්තො. සුගතිපරායණොති සුගතිසම්පරායො.

අප්පමාදන්ති අප්පමජ්ජනං සක්කච්චං අනුයොගං. කයිරාථාති කරෙය්ය. සුමෙධසොති සුන්දරපඤ්ඤො ¶ . එවං මහානුභාවායාති වුත්තප්පකාරෙන නීවරණවික්ඛම්භනාදිසමත්ථෙන සත්ථරි සගාරවභාවාදිහෙතුභූතෙන මහතා සාමත්ථියෙන සමන්නාගතාය.

2. ධම්මානුස්සතිකථාවණ්ණනා

146. ධම්මානුස්සතින්ති එත්ථ පදත්ථො, සභාවත්ථො ච ආදිතො වුත්තොයෙවාති තං අනාමසිත්වා භාවනාවිධානමෙව දස්සෙතුං ‘‘ධම්මානුස්සතිං භාවෙතුකාමෙනාපී’’තිආදි ආරද්ධං. කස්මා පනෙත්ථ බුද්ධානුස්සතියං විය ‘‘අවෙච්චප්පසාදසමන්නාගතෙනා’’ති න වුත්තං. නනු එතා පටිපාටියා ඡ අනුස්සතියො අරියසාවකානං වසෙන දෙසනං ආරුළ්හාති? සච්චමෙතං, එවං සන්තෙපි ‘‘පරිසුද්ධසීලාදිගුණානං පුථුජ්ජනානම්පි ඉජ්ඣන්තී’’ති දස්සනත්ථං ‘‘අවෙච්චප්පසාදසමන්නාගතෙනා’’ති ඉධ න වුත්තං, අරියසාවකානං පන සුඛෙන ඉජ්ඣන්තීති. තථාපි පාළියං ආගතත්තා ච බුද්ධානුස්සතිනිද්දෙසෙ වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, අයඤ්ච විචාරො පරතො ආගමිස්සතෙව.

147. පරියත්තිධම්මොපීති පි-සද්දෙන ලොකුත්තරධම්මං සම්පිණ්ඩෙති. ඉතරෙසූති සන්දිට්ඨිකාදිපදෙසු. ලොකුත්තරධම්මොවාති අවධාරණං නිප්පරියායෙන සන්දිට්ඨිකාදිඅත්ථං සන්ධාය වුත්තං, පරියායතො පනෙතෙ පරියත්තිධම්මෙපි සම්භවන්තෙව. තථා හි පරියත්තිධම්මො බහුස්සුතෙන ආගතාගමෙන පරමෙන සතිනෙපක්කෙන සමන්නාගතෙන පඤ්ඤවතා ආදිකල්යාණතාදිවිසෙසතො සයං දට්ඨබ්බොති සන්දිට්ඨිකො. ආචරියපයිරුපාසනාය විනා න ලබ්භාති චෙ? ලොකුත්තරධම්මෙපි සමානෙ කල්යාණමිත්තසන්නිස්සයෙනෙව සිජ්ඣනතො, තථා සත්ථුසන්දස්සනෙපි. ‘‘සන්දිට්ඨියා ජයතී’’ති අයං පනත්ථො තිත්ථියනිම්මද්දනෙ නිප්පරියායතොව ලබ්භති ¶ , කිලෙසජයෙ පරියායතො පරම්පරාහෙතුභාවතො. ‘‘සන්දිට්ඨං අරහතී’’ති අයම්පි අත්ථො ලබ්භතෙව, සබ්බසො සංකිලෙසධම්මානං පහානං, වොදානධම්මානං පරිබ්රූහනඤ්ච උද්දිස්ස පවත්තත්තා. අයඤ්ච අත්ථො ‘‘යෙ ඛො ත්වං, ගොතමි, ධම්මෙ ජානෙය්යාසි, ඉමෙ ධම්මා සරාගාය සංවත්තන්ති නො විරාගාය, සඤ්ඤොගාය සංවත්තන්ති නො විසඤ්ඤොගාය, සඋපාදානාය සංවත්තන්ති නො අනුපාදානාය. එකංසෙන, ගොතමි, ධාරෙය්යාසි ‘නෙසො ධම්මො, නෙසො විනයො, නෙතං සත්ථුසාසන’’’න්ති (චූළව. 406; අ. නි. 8.53), ‘‘ධම්මාපි වො, භික්ඛවෙ, පහාතබ්බා, පගෙව අධම්මා’’ති (ම. නි. 1.240) ච එවමාදීහි සුත්තපදෙහි විභාවෙතබ්බො. අකාලිකාධිගමුපායතාය අකාලිකො. විජ්ජමානතාපරිසුද්ධතාහි එහිපස්සවිධිං අරහතීති එහිපස්සිකො. තතො එව වට්ටදුක්ඛනිත්ථරණත්ථිකෙහි ¶ අත්තනො චිත්තෙ උපනයනං, චිත්තස්ස වා තත්ථ උපනයනං අරහතීති ඔපනෙය්යිකො. විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා පරිචයෙන සම්මදෙව අත්ථවෙදං, ධම්මවෙදඤ්ච ලභන්තෙහි පච්චත්තං වෙදිතබ්බො විඤ්ඤූහීති. එවං සන්දිට්ඨිකාදිපදෙසු පරියත්තිධම්මම්පි පක්ඛිපිත්වා මනසිකාරො යුජ්ජතෙව.

සාති ගාථා. සමන්තභද්රකත්තාති සබ්බභාගෙහි සුන්දරත්තා. ධම්මස්සාති සාසනධම්මස්ස. කිඤ්චාපි අවයවවිනිමුත්තො සමුදායො නාම පරමත්ථතො කොචි නත්ථි, යෙසු පන අවයවෙසු සමුදායරූපෙන අවෙක්ඛිතෙසු ‘‘ගාථා’’ති සමඤ්ඤා, තං තතො භින්නං විය කත්වා සංසාමිවොහාරං ආරොපෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘පඨමෙන පාදෙන ආදිකල්යාණා’’තිආදිමාහ. ‘‘එකානුසන්ධික’’න්ති ඉදං නාතිබහුවිභාගං යථානුසන්ධිනා එකානුසන්ධිකං සන්ධාය වුත්තං, ඉතරස්ස පන තෙනෙව දෙසෙතබ්බධම්මවිභාගෙන ආදිමජ්ඣපරියොසානභාගා ලබ්භන්තීති. නිදානෙනාති කාලදෙසදෙසකපරිසාදිඅපදිසනලක්ඛණෙන නිදානගන්ථෙන. නිගමනෙනාති ‘‘ඉදමවොචා’’තිආදිකෙන (සං. නි. 1.249), ‘‘ඉති යං තං වුත්තං, ඉදමෙතං පටිච්ච වුත්ත’’න්ති (අ. නි. 10.27) වා යථාවුත්තත්ථනිගමනෙන.

අයං කථා විසෙසතො සුත්තපිටකසංවණ්ණනාති කත්වා සුත්තපිටකවසෙන ධම්මස්ස ආදිකල්යාණාදිකං දස්සෙත්වා ඉදානි සුත්තපිටකවිනයපිටකානං වසෙන තං දස්සෙතුං ‘‘සනිදානසඋප්පත්තිකත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සනිදානසඋප්පත්තිකත්තාති යථාවුත්තනිදානෙන සනිදානතාය, සඅට්ඨුප්පත්තිකතාය ¶ ච. වෙනෙය්යානං අනුරූපතොති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා, ධම්මදෙසනාය ච තංතංසික්ඛාපදභාවෙන පඤ්ඤාපියමානස්ස වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපං පවත්තියමානස්ස අනුරූපතො. අත්ථස්සාති දෙසියමානස්ස ච සීලාදිඅත්ථස්ස. ‘‘තං කිස්ස හෙතු (සං. නි. 1.249)? සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ’’තිආදිනා (සං. නි. 3.95) තත්ථ තත්ථ හෙතූපමාගහණෙන හෙතුදාහරණයුත්තතො.

එවං සුත්තවිනයවසෙන පරියත්තිධම්මස්ස ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණතං දස්සෙත්වා ඉදානි තීණි පිටකානි එකජ්ඣං ගහෙත්වා තං දස්සෙතුං ‘‘සකලොපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාසනධම්මොති –

‘‘සබ්බපාපස්ස ¶ අකරණං, කුසලස්ස උපසම්පදා;

සචිත්තපරියොදපනං, එතං බුද්ධාන සාසන’’න්ති. (ධ. ප. 183; දී. නි. 2.90) –

එවං වුත්තස්ස සත්ථුසාසනස්ස පකාසකො පරියත්තිධම්මො. සීලෙන ආදිකල්යාණො සීලමූලකත්තා සාසනස්ස. සමථාදීහි මජ්ඣෙකල්යාණො තෙසං සාසනසම්පත්තියා වෙමජ්ඣභාවතො. නිබ්බානෙන පරියොසානකල්යාණො තදධිගමතො උත්තරිකරණීයාභාවතො. සාසනෙ සම්මාපටිපත්ති නාම පඤ්ඤාය හොති, තස්සා ච සීලං, සමාධි ච මූලන්ති ආහ ‘‘සීලසමාධීහි ආදිකල්යාණො’’ති. පඤ්ඤා පන අනුබොධපටිවෙධවසෙන දුවිධාති තදුභයම්පි ගණ්හන්තො ‘‘විපස්සනාමග්ගෙහි මජ්ඣෙකල්යාණො’’ති ආහ. තස්ස නිප්ඵත්ති ඵලං, කිච්චං නිබ්බානසච්ඡිකිරියා, තතො පරං කත්තබ්බං නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො’’ති. ඵලග්ගහණෙන වා සඋපාදිසෙසනිබ්බානමාහ, ඉතරෙන ඉතරං, තදුභයඤ්ච සාසනසම්පත්තියා ඔසානන්ති ආහ ‘‘ඵලනිබ්බානෙහි පරියොසානකල්යාණො’’ති.

බුද්ධස්ස සුබොධිතා සම්මාසම්බුද්ධතා, තාය ආදිකල්යාණො තප්පභවත්තා. සබ්බසො සංකිලෙසප්පහානං වොදානං, පාරිපූරී ච ධම්මසුධම්මතා, තාය මජ්ඣෙකල්යාණො තංසරීරත්තා. සත්ථාරා යථානුසිට්ඨං තථා පටිපත්ති සඞ්ඝසුප්පටිපත්ති, තාය පරියොසානකල්යාණො, තාය සාසනස්ස ලොකෙ සුප්පතිට්ඨිතභාවතො. තන්ති සාසනධම්මං. තථත්තායාති යථත්තාය භගවතා ධම්මො දෙසිතො, තථත්තාය තථභාවාය. සො පන අභිසම්බොධි පච්චෙකබොධි සාවකබොධීති තිවිධො ¶ , ඉතො අඤ්ඤථා නිබ්බානාධිගමස්ස අභාවතො. තත්ථ සබ්බගුණෙහි අග්ගභාවතො, ඉතරබොධිද්වයමූලතාය ච පඨමාය බොධියා ආදිකල්යාණතා, ගුණෙහි වෙමජ්ඣභාවතො දුතියාය මජ්ඣෙකල්යාණතා, තදුභයාවරතාය, තදොසානතාය ච සාසනධම්මස්ස තතියාය පරියොසානකල්යාණතා වුත්තා.

එසොති සාසනධම්මො. නීවරණවික්ඛම්භනතොති විමුත්තායතනසීසෙ ඨත්වා සද්ධම්මං සුණන්තස්ස නීවරණානං වික්ඛම්භනසම්භවතො. වුත්තං හෙතං –

‘‘යථා යථාවුසො, භික්ඛුනො සත්ථා වා ධම්මං දෙසෙති, අඤ්ඤතරො වා ගරුට්ඨානියො සබ්රහ්මචාරී ¶ , තථා තථා සො තත්ථ ලභති අත්ථවෙදං ලභති ධම්මවෙද’’න්ති (අ. නි. 5.26).

‘‘යස්මිං, භික්ඛවෙ, සමයෙ අරියසාවකො ඔහිතසොතො ධම්මං සුණාති, පඤ්චස්ස නීවරණානි තස්මිං සමයෙ පහීනානි හොන්තී’’ති (සං. නි. 5.219) –

ච ආදි. සමථවිපස්සනාසුඛාවහනතොති සමථසුඛස්ස ච විපස්සනාසුඛස්ස ච සම්පාදනතො. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සො විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහි සවිතක්කං සවිචාරං විවෙකජං පීතිසුඛ’’න්තිආදි (දී. නි. 1.279; ම. නි. 2.138).

තථා –

‘‘යතො යතො සම්මසති, ඛන්ධානං උදයබ්බයං;

ලභතී පීතිපාමොජ්ජං, අමතං තං විජානතං;

අමානුසී රතී හොති, සම්මා ධම්මං විපස්සතො’’ති ච. (ධ. ප. 374, 373);

තථාපටිපන්නොති යථා සමථවිපස්සනාසුඛං ආවහති, යථා වා සත්ථාරා අනුසිට්ඨං, තථා පටිපන්නො සාසනධම්මො. තාදිභාවාවහනතොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවසෙන ඉට්ඨාදීසු තාදිභාවස්ස ලොකධම්මෙහි අනුපලෙපස්ස ආවහනතො. එස භගවා වුත්තනයෙන තිවිධකල්යාණං ධම්මං දෙසෙන්තො යං සාසනබ්රහ්මචරියං, මග්ගබ්රහ්මචරියඤ්ච පකාසෙති, තං යථානුරූපං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං, බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සබ්යඤ්ජනන්ති යොජනා.

තත්ථ ¶ අවිසෙසෙන තිස්සො සික්ඛා, සකලො ච තන්තිධම්මො සාසනබ්රහ්මචරියං. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘කතමෙසානං ඛො, භන්තෙ, බුද්ධානං භගවන්තානං බ්රහ්මචරියං නචිරට්ඨිතිකං අහොසී’’තිආදි (පාරා. 18). සබ්බසික්ඛානං මණ්ඩභූතසික්ඛත්තයසඞ්ගහිතො අරියමග්ගො මග්ගබ්රහ්මචරියං. යං සන්ධාය ¶ වුත්තං ‘‘ඛීණා ජාති, වුසිතං බ්රහ්මචරියං, කතං කරණීය’’න්ති (මහාව. 23; සං. නි. 5.186). යථානුරූපන්ති යථාරහං. සික්ඛත්තයසඞ්ගහං හි සාසනබ්රහ්මචරියං අත්ථසම්පත්තියා සාත්ථං. මග්ගබ්රහ්මචරියෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. අත්ථසම්පත්තියාති සම්පන්නත්ථතාය. සම්පත්තිඅත්ථො හි ඉධ සහ-සද්දො. ඉතරං පන යථාවුත්තෙනත්ථෙන සාත්ථං, සබ්යඤ්ජනඤ්ච. යෙ පනෙත්ථ ‘‘වචනසභාවං සාත්ථං, අත්ථසභාවං සබ්යඤ්ජන’’න්ති විභජිත්වා වදන්ති, තං න සුන්දරං, තථා විභත්තස්ස පරියත්තිධම්මස්ස අභාවතො. සද්දත්ථා හි අභින්නරූපා විය හුත්වා විනියොගං ගච්ඡන්ති. තථා හි නෙසං ලොකියාමිස්සීභාවං පටිජානන්ති. සතිපි වා භෙදෙ ‘‘සබ්යඤ්ජන’’න්ති එත්ථ යදි තුල්යයොගො අධිප්පෙතො ‘‘සපුත්තො ආගතො’’තිආදීසු විය, එවං සති ‘‘අත්ථපටිසරණා, භික්ඛවෙ, හොථ, මා බ්යඤ්ජනපටිසරණා’’ති අත්ථප්පධානවාදො බාධිතො සියා, අථ විජ්ජමානතාමත්තං ‘‘සලොමකො සපක්ඛකො’’තිආදීසු විය බ්යඤ්ජනසම්පත්ති අග්ගහිතා සියා. තස්මා අට්ඨකථායං වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනන්ති එත්ථ නෙත්තිනයෙනාපි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්කාසන…පෙ… සබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං. තත්ථ යදිපි නෙත්තියං බ්යඤ්ජනමුඛෙන බ්යඤ්ජනත්ථග්ගහණං හොතීති ‘‘අක්ඛරං පද’’න්තිආදිනා (නෙත්ති. 4 ද්වාදසපද) බ්යඤ්ජනපදානි පඨමං උද්දිට්ඨානි, ඉධ පන පාළියං ‘‘සාත්ථං සබ්යඤ්ජන’’න්ති ආගතත්තා අත්ථපදානියෙව පඨමං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්කාසනපකාසනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සඞ්ඛෙපතො කාසනං දීපනං සඞ්කාසනං ‘‘මඤ්ඤමානො භික්ඛු බද්ධො මාරස්ස, අමඤ්ඤමානො මුත්තො’’තිආදීසු (සං. නි. 3.64) විය. තත්තකෙන හි තෙන භික්ඛුනා පටිවිද්ධං. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤාතං භගවා’’තිආදි. පඨමං කාසනං පකාසනං. ආදිකම්මස්මිං හි අයං පසද්දො ‘‘පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙතී’’තිආදීසු (සං. නි. 2.20) විය. තික්ඛින්ද්රියාපෙක්ඛං චෙතං පදද්වයං උද්දෙසභාවතො. තික්ඛින්ද්රියො හි සඞ්ඛෙපතො පඨමඤ්ච වුත්තමත්ථං පටිපජ්ජති ¶ . සංඛිත්තස්ස විත්ථාරවචනං, සකිං වුත්තස්ස පුන වචනඤ්ච විවරණවිභජනානි. යථා ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති සඞ්ඛෙපතො සකිංයෙව ච වුත්තස්ස අත්ථස්ස ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්ත’’න්තිආදිනා (ධ. ස. 1) විත්ථාරතො විවරණවසෙන, විභජනවසෙන ච පුන වචනං. මජ්ඣිමින්ද්රියාපෙක්ඛමෙතං පදද්වයං නිද්දෙසභාවතො. විවටස්ස විත්ථාරතරාභිධානං, විභත්තස්ස ච පකාරෙහි ඤාපනං වෙනෙය්යානං චිත්තපරිතොසනං උත්තානීකරණපඤ්ඤාපනානි. යථා ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 2) විවටවිභත්තස්ස අත්ථස්ස ‘‘කතමො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො? යො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො ඵුසනා සම්ඵුසනා’’තිආදිනා ¶ (ධ. ස. 2) උත්තානීකිරියා, පඤ්ඤාපනා ච. මුදින්ද්රියාපෙක්ඛමෙතං පදද්වයං පටිනිද්දෙසභාවතො. ‘‘පඤ්ඤාපනපට්ඨපනවිවරණවිභජනඋත්තානීකරණපකාසනඅත්ථපදසමායොගතො’’තිපි පාඨො.

කථං පනායං පාඨවිකප්පො ජාතොති? වුච්චතෙ – නෙත්තිපාළියං ආගතනයෙන පුරිමපාඨො. තත්ථ හි –

‘‘සඞ්කාසනා පකාසනා,

විවරණා විභජනුත්තානීකම්මපඤ්ඤත්ති;

එතෙහි ඡහි පදෙහි,

අත්ථො කම්මඤ්ච නිද්දිට්ඨ’’න්ති. (නෙත්ති. 4 ද්වාදසපද) –

දෙසනාහාරයොජනාය ච එතස්සෙවත්ථස්ස ‘‘සඞ්කාසනා පකාසනා’’තිආදිනා ආගතං. පච්ඡිමො පන ‘‘පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොති ‘පස්සථා’ති චාහා’’ති (සං. නි. 2.20) සුත්තෙ ආගතනයෙන බ්යඤ්ජනමත්තකතො. එවඤ්ච නෙසං ද්වින්නං පාඨානං විසෙසො, න අත්ථතො. තථා හි සඞ්ඛෙපතො ‘‘පඨමං ඤාපනං පඤ්ඤාපනං, පඨමමෙව ඨපනං පට්ඨපන’’න්ති ඉමානි පදානි සඞ්කාසනපකාසනපදෙහි අත්ථතො අවිසිට්ඨානි. යඤ්ච පුරිමපාඨෙ ඡට්ඨං පදං ‘‘පකාරතො ඤාපන’’න්ති පඤ්ඤාපනං වුත්තං, තං දුතියපාඨෙ පකාසනපදෙන ‘‘නිබ්බිසෙසං පකාරතො කාසන’’න්ති කත්වා. යස්මා ඤාපනකාසනානි අත්ථාවභාසනසභාවතාය අභින්නානි, සබ්බෙසඤ්ච වෙනෙය්යානං චිත්තස්ස තොසනං, බුද්ධියා ච නිසානං යාථාවතො වත්ථුසභාවාවභාසනෙ ජායතීති. එවං අත්ථපදරූපත්තා පරියත්තිඅත්ථස්ස යථාවුත්තඡඅත්ථපදසමායොගතො සාත්ථං සාසනං.

අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනාකාරනිරුත්තිනිද්දෙසසම්පත්තියාති ¶ එත්ථ උච්චාරණවෙලායං අපරියොසිතෙ පදෙ වණ්ණො අක්ඛරං. ‘‘එකක්ඛරං පදං අක්ඛර’’න්ති එකෙ ‘‘ආ එවං කිර ත’’න්තිආදීසු ආ-කාරාදයො විය. ‘‘විසුද්ධකරණානං මනසා දෙසනාවාචාය අක්ඛරණතො අක්ඛර’’න්ති අඤ්ඤෙ. විභත්තියන්තං අත්ථඤාපනතො පදං. සඞ්ඛෙපතො වුත්තං පදාභිහිතං අත්ථං බ්යඤ්ජෙතීති බ්යඤ්ජනං, වාක්යං. ‘‘කිරියාපදං අබ්යයකාරකවිසෙසනයුත්තං වාක්ය’’න්ති හි වදන්ති. පකාරතො වාක්යවිභාගො ¶ ආකාරො. ආකාරාභිහිතං නිබ්බචනං නිරුත්ති. නිබ්බචනවිත්ථාරො නිස්සෙසුපදෙසතො නිද්දෙසො. එතෙසං අක්ඛරාදීනං බ්යඤ්ජනපදානං සම්පත්තියා සම්පන්නතාය සබ්යඤ්ජනං.

තත්රායමස්ස අත්ථපදසමායොගො, බ්යඤ්ජනසම්පත්ති ච – අක්ඛරෙහි සඞ්කාසෙති, පදෙහි පකාසෙති, බ්යඤ්ජනෙහි විවරති, ආකාරෙහි විභජති, නිරුත්තීහි උත්තානීකරොති, නිද්දෙසෙහි පඤ්ඤපෙති, තථා අක්ඛරෙහි උග්ඝාටෙත්වා පදෙහි විනෙති උග්ඝටිතඤ්ඤුං, බ්යඤ්ජනෙහි විපඤ්චෙත්වා ආකාරෙහි විනෙති විපඤ්චිතඤ්ඤුං, නිරුත්තීහි නෙත්වා නිද්දෙසෙහි විනෙති නෙය්යං. එවඤ්චායං ධම්මො උග්ඝටියමානො උග්ඝටිතඤ්ඤුං විනෙති, විපඤ්චියමානො විපඤ්චිතඤ්ඤුං, නිය්යමානො නෙය්යං. තත්ථ උග්ඝටනා ආදි, විපඤ්චනා මජ්ඣෙ, නයනමන්තෙ. එවං තීසු කාලෙසු තිධා දෙසිතො දොසත්තයවිධමනො ගුණත්තයාවහො තිවිධවෙනෙය්යවිනයනොති. එවම්පි තිවිධකල්යාණොයං ධම්මො අත්ථබ්යඤ්ජනපාරිපූරියා ‘‘සාත්ථො සබ්යඤ්ජනො’’ති වෙදිතබ්බො ‘‘පරිපුණ්ණො, පරිසුද්ධො’’ති ච.

අත්ථගම්භීරතාතිආදීසු අත්ථො නාම තන්තිඅත්ථො. ධම්මො තන්ති. පටිවෙධො තන්තියා, තන්තිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො. දෙසනා මනසා වවත්ථාපිතාය තන්තියා දෙසනා. තෙ පනෙතෙ අත්ථාදයො යස්මා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා, අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. අථ වා අත්ථො නාම හෙතුඵලං. ධම්මො හෙතු. දෙසනා පඤ්ඤත්ති, යථාධම්මං ධම්මාභිලාපො, අනුලොමපටිලොමසඞ්ඛෙපවිත්ථාරාදිවසෙන වා කථනං. පටිවෙධො අභිසමයො, අත්ථානුරූපං ධම්මෙසු, ධම්මානුරූපං අත්ථෙසු, පඤ්ඤත්තිපථානුරූපං පඤ්ඤත්තීසු අවබොධො, තෙසං තෙසං වා ධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො. තෙපි චෙතෙ අත්ථාදයො යස්මා අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි දුප්පඤ්ඤෙහි ¶ සසාදීහි විය මහාසමුද්දො දුක්ඛොගාහා, අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච, තස්මා ගම්භීරා. තෙසු පටිවෙධස්සාපි අත්ථසන්නිස්සිතත්තා වුත්තං ‘‘අත්ථගම්භීරතාපටිවෙධගම්භීරතාහි සාත්ථ’’න්ති අත්ථගුණදීපනතො. තාසං ධම්මදෙසනානං බ්යඤ්ජනසන්නිස්සිතත්තා වුත්තං ‘‘ධම්මගම්භීරතාදෙසනාගම්භීරතාහි සබ්යඤ්ජන’’න්ති තාසං බ්යඤ්ජනසම්පත්තිදීපනතො.

අත්ථෙසු පභෙදගතං ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා. අත්ථධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාසු පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදාති ඉමිස්සාපි පටිසම්භිදාය අත්ථවිසයත්තා ආහ ‘‘අත්ථපටිභානපටිසම්භිදාවිසයතො සාත්ථ’’න්ති, අත්ථසම්පත්තියා අසති තදභාවතො. ධම්මොති තන්ති ¶ . නිරුත්තීති තන්තිපදානං නිද්ධාරෙත්වා වචනං. තත්ථ පභෙදගතානි ඤාණානි ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාති ආහ ‘‘ධම්මනිරුත්තිපටිසම්භිදාවිසයතො සබ්යඤ්ජනන්ති, අසති බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා තදභාවතො. පරික්ඛකජනප්පසාදකන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා පරික්ඛකජනානං කිංකුසලගවෙසීනං පසාදාවහං, තස්මා සාත්ථං. අත්ථසම්පන්නන්ති ඵලෙන හෙතුනො අනුමානං නදීපූරෙන විය උපරි වුට්ඨිප්පවත්තියා. සාත්ථකතා පනස්ස පණ්ඩිතවෙදනීයතාය, සා පරමගම්භීරසණ්හසුඛුමභාවතො වෙදිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘ගම්භීරො දුද්දසො’’තිආදි (මහාව. 8). ලොකියජනප්පසාදකන්ති සබ්යඤ්ජනන්ති යස්මා ලොකියජනස්ස පසාදාවහං, තස්මා සබ්යඤ්ජනං. ලොකියජනො හි බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා තුස්සති, ඉධාපි ඵලෙන හෙතුනො අනුමානං. සබ්යඤ්ජනතා පනස්ස සද්ධෙය්යතාය, සා ආදිකල්යාණාදිභාවතො වෙදිතබ්බා.

අථ වා පණ්ඩිතවෙදනීයතො සාත්ථ’’න්ති පඤ්ඤාපදට්ඨානතාය අත්ථසම්පන්නතං ආහ, තතො පරික්ඛකජනප්පසාදකං. සද්ධෙය්යතො සබ්යඤ්ජනන්ති සද්ධාපදට්ඨානතාය බ්යඤ්ජනසම්පන්නතං, තතො ලොකියජනප්පසාදකන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ගම්භීරාධිප්පායතො සාත්ථන්ති අධිප්පායතො අගාධාපාරතාය අත්ථසම්පන්නං අඤ්ඤථා තදභාවතො. උත්තානපදතො සබ්යඤ්ජනන්ති සුබොධසද්දතාය බ්යඤ්ජනසම්පන්නං, පරමගම්භීරස්සපි අත්ථස්ස වෙනෙය්යානං සුවිඤ්ඤෙය්යභාවාපාදනතො. සබ්බොපෙස පඨමස්ස අත්ථද්වයස්ස පභෙදො දට්ඨබ්බො, තථා චෙව තත්ථ තත්ථ සංවණ්ණිතං. තථා හෙත්ථ ¶ විකප්පස්ස, සමුච්චයස්ස වා අග්ගහණං. උපනෙතබ්බස්සාති පක්ඛිපිතබ්බස්ස වොදානත්ථස්ස අවුත්තස්ස අභාවතො. සකලපරිපුණ්ණභාවෙනාති සබ්බභාගෙහි පරිපුණ්ණතාය. අපනෙතබ්බස්සාති සංකිලෙසධම්මස්ස.

පටිපත්තියාති සීලවිසුද්ධියාදිසම්මාපටිපත්තියා, තන්නිමිත්තං. අධිගමබ්යත්තිතොති සච්චපටිවෙධෙන අධිගමවෙය්යත්තියසබ්භාවතො සාත්ථං කපිලවතාදි විය තුච්ඡං නිරත්ථකං අහුත්වා අත්ථසම්පන්නන්ති කත්වා. පරියත්තියාති පරියත්තිධම්මපරිචයෙන. ආගමබ්යත්තිතොති දුරක්ඛාතධම්මෙසු පරිචයං කරොන්තස්ස විය සම්මොහං අජනෙත්වා බාහුසච්චවෙය්යත්තියසබ්භාවතො සබ්යඤ්චනං. බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා හි සති ආගමබ්යත්තීති. සීලාදිපඤ්චධම්මක්ඛන්ධයුත්තතොති සීලාදීහි පඤ්චහි ධම්මකොට්ඨාසෙහි අවිරහිතත්තා. කෙවලපරිපුණ්ණං අනවසෙසෙන සමන්තතො පුණ්ණං පූරිතං. නිරුපක්කිලෙසතොති දිට්ඨිමානාදිඋපක්කිලෙසාභාවතො. නිත්ථරණත්ථායාති වට්ටදුක්ඛතො නිස්සරණාය. ලොකාමිසනිරපෙක්ඛතොති කථඤ්චිපි තණ්හාසන්නිස්සයස්ස අනිස්සයනතො.

එවං ¶ ආදිකල්යාණතාදිඅපදෙසෙන සත්ථු පුරිමවෙසාරජ්ජද්වයවසෙන ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතතං විභාවෙත්වා ඉදානි පච්ඡිමවෙසාරජ්ජද්වයවසෙනාපි තං දස්සෙතුං ‘‘අත්ථවිපල්ලාසාභාවතො වා සුට්ඨු අක්ඛාතොති ස්වාක්ඛාතො’’ති වත්වා තමත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන විභාවෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ විපල්ලාසමාපජ්ජතීති තෙසං ධම්මෙ ‘‘අන්තරායිකා’’ති වුත්තධම්මානං විපාකාදීනං අන්තරායිකත්තාභාවතො එකංසෙන අපායූපපත්තිහෙතුතාය අභාවතො. නිය්යානිකත්තාභාවතොති අතම්මයතාභාවතො, සංසාරතො ච නිය්යානිකාති වුත්තධම්මානං එකච්චයඤ්ඤකිරියාපකතිපුරිසන්තරඤ්ඤාණාදීනං තතො නිය්යානිකත්තාභාවතො විපරීතො එව හොති. තෙනාති අත්ථස්ස විපල්ලාසාපජ්ජනෙන. තෙ අඤ්ඤතිත්ථියා. තථාභාවානතික්කමනතොති කම්මන්තරායාදීනං පඤ්චන්නං අන්තරායිකභාවස්ස අරියමග්ගධම්මානං නිය්යානිකභාවස්ස කදාචිපි අනතිවත්තනතො.

නිබ්බානානුරූපාය පටිපත්තියාති අධිගන්තබ්බස්ස සබ්බසඞ්ඛතවිනිස්සටස්ස නිබ්බානස්ස අනුරූපාය සබ්බසඞ්ඛාරනිස්සරණූපායභූතාය සපුබ්බභාගාය සම්මාපටිපත්තියා ¶ අක්ඛාතත්තාති යොජනා. පටිපදානුරූපස්සාති සබ්බදුක්ඛනිය්යානිකභූතා ආරම්මණකරණමත්තෙනාපි කිලෙසෙහි අනාමසනීයා යාදිසී පටිපදා, තදනුරූපස්ස. සුපඤ්ඤත්තාති සීලාදික්ඛන්ධත්තයසඞ්ගහිතා සම්මාදිට්ඨිආදිප්පභෙදා මිච්ඡාදිට්ඨිආදීනං පහායිකභාවෙන සුට්ඨු සම්මදෙව විහිතා. සංසන්දති කිලෙසමලවිසුද්ධිතාය සමෙති. එවං මග්ගනිබ්බානානං පටිපදාපටිපජ්ජනීයභාවෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤානුරූපතාය ස්වාක්ඛාතතං දස්සෙත්වා ඉදානි තිවිධස්සාපි ලොකුත්තරධම්මස්ස පච්චෙකං ස්වාක්ඛාතතං දස්සෙතුං ‘‘අරියමග්ගො චෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අන්තද්වයන්ති සස්සතුච්ඡෙදං, කාමසුඛඅත්තකිලමථානුයොගං, ලීනුද්ධච්චං, පතිට්ඨානායූහනන්ති එවං පභෙදං අන්තද්වයං. අනුපගම්මාති අනුපගන්ත්වා, අනුපගමනහෙතු වා. පටිපස්සද්ධකිලෙසානීති සුට්ඨු වූපසන්තකිලෙසානි, පටිපස්සද්ධිප්පහානවසෙන සම්මදෙව පහීනදොසානි. සස්සතාදිසභාවවසෙනාති ‘‘සස්සතඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි අමතඤ්ච තාණඤ්ච ලෙණඤ්චා’’තිආදිනා තෙසු තෙසු සුත්තෙසු සස්සතාදිභාවකිත්තනවසෙන.

148. ‘‘රාගාදීනං අභාවං කරොන්තෙන අරියපුග්ගලෙන සාමං දට්ඨබ්බො’’ති ඉමිනා ‘‘අරියමග්ගෙන මම රාගාදයො පහීනා’’ති සයං අත්තනා අනඤ්ඤනෙය්යෙන දට්ඨබ්බොති සන්දිට්ඨි, සන්දිට්ඨි එව සන්දිට්ඨිකො.

තෙන ¶ තෙන අරියසාවකෙන පරසද්ධාය පරස්ස සද්දහනෙන පරනෙය්යෙන ගන්තබ්බතං හිත්වා ඤාපෙතබ්බතං පහාය පච්චවෙක්ඛණඤාණෙන කරණභූතෙන. පසත්ථා දිට්ඨි සන්දිට්ඨි යථා සම්බොජ්ඣඞ්ගො. අරියමග්ගො අත්තනා සම්පයුත්තාය සන්දිට්ඨියා කිලෙසෙ ජයති, අරියඵලං තාය එව අත්තනො කාරණභූතාය, නිබ්බානං ආරම්මණකරණෙන අත්තනො විසයීභූතාය සන්දිට්ඨියා කිලෙසෙ ජයතීති යොජනා.

භාවනාභිසමයවසෙන මග්ගධම්මො. සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිබ්බානධම්මො. ඵලම්පි හෙට්ඨිමං සකදාගාමිවිපස්සනාදීනං පච්චයභාවෙන උපරි මග්ගාධිගමස්ස උපනිස්සයභාවතො පරියායතො ‘‘දිස්සමානො වට්ටභයං නිවත්තෙතී’’ති වත්තබ්බතං ලභති.

149. නාස්ස ¶ කාලොති නාස්ස ආගමෙතබ්බො කාලො අත්ථි. යථා හි ලොකියකුසලස්ස ‘‘උපපජ්ජෙ, අපරපරියායෙ’’තිආදිනා ඵලදානං පති ආගමෙතබ්බො කාලො අත්ථි, න එවමෙතස්සාති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘න පඤ්චාහා’’තිආදි. පකට්ඨොති දූරො. ඵලදානං පති කාලො පකට්ඨො අස්සාති කාලිකො, කාලන්තරඵලදායී. තෙනාහ ‘‘අත්තනො ඵලදානෙ’’ති. පත්තොති උපනීතො. ඉදන්ති ‘‘අකාලිකො’’ති පදං.

150. විධින්ති විධානං, ‘‘එහි පස්සා’’ති එවංපවත්තවිධිවචනං. විජ්ජමානත්තාති පරමත්ථතො උපලබ්භමානත්තා. පරිසුද්ධත්තාති කිලෙසමලවිරහෙන සබ්බථා විසුද්ධත්තා. අමනුඤ්ඤම්පි කදාචි පයොජනවසෙන යථාසභාවප්පකාසනෙන දස්සෙතබ්බං භවෙය්යාති තදභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘මනුඤ්ඤභාවප්පකාසනෙනා’’ති.

151. උපනෙතබ්බොති උපනෙය්යො, උපනෙය්යොව ඔපනෙය්යිකොති ඉමස්ස අත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා ආහ ‘‘උපනෙතබ්බොති ඔපනෙය්යිකො’’ති. චිත්තෙ උපනයනං උප්පාදනන්ති ආහ ‘‘ඉදං සඞ්ඛතෙ ලොකුත්තරධම්මෙ යුජ්ජතී’’ති. චිත්තෙ උපනයනන්ති පන ආරම්මණභූතස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණභාවූපනයනෙ අධිප්පෙතෙ අසඞ්ඛතෙපි යුජ්ජෙය්ය ‘‘ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතං උපනයනං අරහතීති ඔපනෙය්යිකො’’ති. අල්ලීයනන්ති ඵුසනං. නිබ්බානං උපනෙති අරියපුග්ගලන්ති අධිප්පායො.

152. විඤ්ඤූහීති ¶ විදූහි, පටිවිද්ධසච්චෙහීති අත්ථො. තෙ පන එකංසතො උග්ඝටිතඤ්ඤූආදයො හොන්තීති ආහ ‘‘උග්ඝටිතඤ්ඤූආදීහී’’ති. ‘‘පච්චත්ත’’න්ති එතස්ස ‘‘පති අත්තනී’’ති භුම්මවසෙන අත්ථො ගහෙතබ්බොති ආහ ‘‘අත්තනි අත්තනී’’ති. වෙදිතබ්බොති වුත්තං, කථං වෙදිතබ්බොති ආහ ‘‘භාවිතො මෙ’’තිආදි. තත්ථ ‘‘මෙ’’ති ඉමිනා ‘‘පච්චත්ත’’න්ති පදෙන වුත්තමත්ථං අන්වයතො දස්සෙත්වා පුන බ්යතිරෙකෙන දස්සෙතුං ‘‘න හී’’තිආදි වුත්තං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ‘‘විඤ්ඤූහී’’ති ඉදං අන්තොගධාවධාරණන්ති දස්සෙන්තො ‘‘බාලානං පන අවිසයො චෙසා’’ති ආහ.

එවං ආදිකල්යාණතාදිනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අනුරූපදෙසනාය ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතතං දස්සෙත්වා ඉදානි පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමං පච්ඡිමං පදං කාරණවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අපිචා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සන්දිට්ඨිකත්තාති යස්මා ¶ අයං ධම්මො වුත්තනයෙන සාමං දට්ඨබ්බො, සන්දිට්ඨියා කිලෙසෙ විද්ධංසෙති, සන්දස්සනඤ්ච අරහති, තස්මා ස්වාක්ඛාතො දුරක්ඛාතෙ තිත්ථියධම්මෙ තදභාවතො. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි යථාරහං අත්ථො දට්ඨබ්බො.

153. තස්සෙවන්තිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං බුද්ධානුස්සතියං වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බං.

3. සඞ්ඝානුස්සතිකථාවණ්ණනා

154. අරියසඞ්ඝගුණාති ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ච ඉරියනතො, සදෙවකෙන ච ලොකෙන ‘‘සරණ’’න්ති අරණීයතො අරියො ච සො සඞ්ඝො ච, අරියානං වා සඞ්ඝො අරියසඞ්ඝො, තස්ස ගුණා.

155. යං සම්මාපටිපදං පටිපන්නො ‘‘සුට්ඨු පටිපන්නො’’ති වුච්චති. සා අරියමග්ගපටිපදා පටිපක්ඛධම්මෙ අනිවත්තිධම්මෙ කත්වා පජහනතො පයොජනාභාවා සයම්පි අනිවත්තිධම්මා, අධිගන්තබ්බස්ස ච නිබ්බානස්ස එකංසතො අනුලොමීති. තතො එව අපච්චනීකා, අනුධම්මභූතා ච, තස්සා ච පටිපන්නත්තා අරියසඞ්ඝො ‘‘සුප්පටිපන්නො’’ති වුත්තොති දස්සෙතුං ‘‘සුට්ඨු පටිපන්නො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘අනිවත්තිපටිපද’’න්ති ඉමිනා උජුප්පටිපත්තිං දස්සෙති. පුනප්පුනං නිවත්තනෙ හි සති උජුප්පටිපත්ති න හොති. ‘‘අනුලොමපටිපදං අපච්චනීකපටිපද’’න්ති ¶ ඉමිනා ඤායප්පටිපත්තිං. පටිපජ්ජිතබ්බස්ස හි නිබ්බානස්ස අනුලොමනෙන, අපච්චනීකතාය චස්සා ඤායතො. ‘‘ධම්මානුධම්මපටිපද’’න්ති ඉමිනා සාමීචිප්පටිපත්තිං අනුච්ඡවිකභාවදීපනතො. එතෙන පඨමපදස්ස පපඤ්චනිද්දෙසො, ඉතරානි තීණි පදානීති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි.

යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජනෙන කිච්චසිද්ධිතො අරියභාවාවහං සවනං සක්කච්චසවනං නාමාති වුත්තං ‘‘සක්කච්චං සුණන්තීති සාවකා’’ති, තෙන අරියා එව නිප්පරියායතො සත්ථු සාවකා නාමාති දස්සෙති. සීලදිට්ඨිසාමඤ්ඤතායාති අරියෙන සීලෙන, අරියාය ච දිට්ඨියා සමානභාවෙන. අරියානඤ්හි සීලදිට්ඨියො මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණං විය නින්නානාකරණං මග්ගෙනාගතත්තා. තෙන ¶ තෙ යත්ථ කත්ථචි ඨිතාපි සංහතාව. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඝාතභාවමාපන්නො’’ති. මායාසාඨෙය්යාදිපාපධම්මසමුච්ඡෙදෙන උජු. තතො එව ගොමුත්තවඞ්කාභාවෙන අවඞ්කා. චන්දලෙඛාවඞ්කාභාවෙන අකුටිලා. නඞ්ගලකොටිවඞ්කාභාවෙන අජිම්හා. අවඞ්කාදිභාවෙන වා උජු. පරිසුද්ධට්ඨෙන අරියා. අපණ්ණකභාවෙන ඤායති කමති නිබ්බානං, තං වා ඤායති පටිවිජ්ඣීයති එතෙනාති ඤායො. වට්ටදුක්ඛනිය්යානාය අනුච්ඡවිකත්තා. අනුරූපත්තා සාමීචි ඔපායිකාතිපි සඞ්ඛං සමඤ්ඤං ගතා සම්මාපටිපත්ති, තාය සමඞ්ගිතාය සුප්පටිපන්නා ‘‘සම්මා පටිපජ්ජන්තී’’ති කත්වා. වත්තමානත්ථො හි අයං පටිපන්න-සද්දො යථා ‘‘සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නො’’ති (පු. ප. 206). අතීතං පටිපදන්ති යථාවුත්තමග්ගසම්මාපටිපත්තිං වදති. උභයෙන ච සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන, ‘‘සුප්පටිපන්නා ච සුප්පටිපන්නා ච සුප්පටිපන්නා’’ති එකසෙසනයෙන වා ගහිතානං සමූහො ‘‘සුප්පටිපන්නො’’ති වුත්තොති දස්සෙති.

එවං ආදිපදත්ථනිද්දෙසභාවෙන ඉතරපදානං අත්ථං වත්වා ඉදානි චතුන්නම්පි පදානං අවොමිස්සකං අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථානුසිට්ඨන්ති සත්ථාරා යථා අනුසිට්ඨං, තථා අනුසාසනීඅනුරූපන්ති අත්ථො. අපණ්ණකපටිපදන්ති අවිරජ්ඣනකපටිපදං, අනවජ්ජපටිපත්තින්ති අත්ථො. එත්ථ ච ස්වාක්ඛාතෙ ධම්මවිනයෙ අපණ්ණකපටිපදං පටිපන්නත්තාති එවං සම්බන්ධිතබ්බං. පුරිමපදෙන සම්බන්ධෙ දුතියපදං න වත්තබ්බං සියා, නනු ච දුතියපදෙන සම්බන්ධෙපි පඨමං පදං න වත්තබ්බං සියාති? න තස්ස පඨමං අපෙක්ඛිතත්තා. සා පන සාවකානං අපණ්ණකපටිපදා යථානුසිට්ඨං පටිපදාති දස්සනත්ථං ‘‘යථානුසිට්ඨං පටිපන්නත්තා’’ති වත්තබ්බං ¶ . උභයස්සාපි වා සුප්පටිපන්නභාවසාධනත්තා උභයං වුත්තං. තථා හි පි-සද්දෙන උභයං සමුච්චිනොති.

කිලෙසජිම්හවසෙන අන්තද්වයගාහොති සබ්බසො තං පහාය සම්මාපටිපදා කායාදිවඞ්කප්පහායිනී උජුප්පටිපත්ති හොතීති ආහ ‘‘මජ්ඣිමාය පටිපදාය…පෙ… උජුප්පටිපන්නො’’ති.

ඤායො නාම යුත්තප්පත්තපටිපත්ති, නිබ්බානඤ්ච, සබ්බසඞ්ඛාරසමථතාය ආදිත්තං චෙලං, සීසං වා අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වාපි පටිපජ්ජිතබ්බමෙවාති ආහ ‘‘ඤායො වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති. නිබ්බායනකිරියාමුඛෙන චෙත්ථ නිබ්බානං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං ¶ , මග්ගඤාණාදීහි වා ඤායති පටිවිජ්ඣීයති සච්ඡිකරීයති චාති ඤායො නිබ්බානන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

ගුණසම්භාවනාය පරෙහි කයිරමානං පච්චුපට්ඨානාදිසාමීචිකම්මං අරහන්තීති සාමීචිකම්මාරහා.

156. යදිදන්ති අන්තොගධලිඞ්ගවචනභෙදො නිපාතොති තස්ස වචනභෙදෙන අත්ථමාහ ‘‘යා ඉමානී’’ති. එවන්ති පකාරත්ථෙ නිපාතො, ඉමිනා පකාරෙනාති අත්ථො. තෙන ඉතරානි තීණි යුගළානි දස්සිතානි හොන්තීති ආහ ‘‘එවං චත්තාරි පුරිසයුගළානි හොන්තී’’ති. එතන්ති එතං ‘‘පුරිසපුග්ගලා’’ති බහුවචනවසෙන වුත්තං පදං. පුරිසා ච තෙ පුග්ගලා ච පුරිසපුග්ගලා. තත්ථ ‘‘පුරිසා’’ති ඉමිනා පඨමාය පකතියා ගහණං, ‘‘පුග්ගලා’’ති පන දුතියායපි සත්තසාමඤ්ඤෙනාති එවං වා එත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. චතුන්නං පච්චයානං කීදිසානං? ආනෙත්වා හුනිතබ්බානන්ති අධිකාරතො පාකටොයමත්ථො. දාතබ්බන්ති වා පච්චත්තවචනං ‘‘චතුන්නං පච්චයාන’’න්ති පදං අපෙක්ඛිත්වා සාමිවසෙන පරිණාමෙතබ්බං, අඤ්ඤථා යෙසං කෙසඤ්චි චතුන්නං පච්චයානං ‘‘ආහුන’’න්ති සමඤ්ඤා සියා. ආහුනං අරහතීති වා ආහුනෙය්යො. සක්කාදීනම්පි වා ආහවනන්ති සක්කාදීහිපි දිය්යමානං දානං. යත්ථ හුතං මහප්ඵලන්ති යස්මිං ආවහනීයග්ගිම්හි හුතං දධිආදි ආහුනෙය්යග්ගිගහපතග්ගිදක්ඛිණෙය්යග්ගීසු හුතතො උළාරඵලන්ති තෙසං බ්රාහ්මණානං ලද්ධි. හුතන්ති දින්නං. නිකායන්තරෙති සබ්බත්ථිකවාදිනිකායෙ.

ඨපෙත්වා 165 තෙති තෙ පියමනාපෙ ඤාතිමිත්තෙ අපනෙත්වා, තෙසං අදත්වාති අධිප්පායො. එස එසො. එකබුද්ධන්තරෙ ච දිස්සතීති එකස්මිං බුද්ධන්තරෙ වීතිවත්තෙ දිස්සති. ච-සද්දෙන කදාචි අසඞ්ඛ්යෙය්යෙපි කප්පෙ වීතිවත්තෙති දස්සෙති. අබ්බොකිණ්ණන්ති පටිපක්ඛෙහි අවොමිස්සං, කිරියාවිසෙසකඤ්චෙතං. පියමනාපත්තකරධම්මා නාම සීලාදයො, තෙ අරියසඞ්ඝෙ සුප්පතිට්ඨිතා. අයං හෙත්ථ අධිප්පායො – ඤාතිමිත්තා විප්පයුත්තා න චිරස්සෙව සමාගච්ඡන්ති, අනවට්ඨිතා ච තෙසු පියමනාපතා, න එවමරියසඞ්ඝො. තස්මා සඞ්ඝොව පාහුනෙය්යොති. පුබ්බකාරන්ති අග්ගකිරියං. සබ්බප්පකාරෙනාති ආදරගාරවබහුමානාදිනා, දෙය්යධම්මස්ස සක්කච්චකරණාදිනා ¶ ච සබ්බෙන පකාරෙන. ස්වායං පාහවනීය-සද්දො ‘‘පාහුනෙය්යො’’ති වුච්චති පරියායභාවෙන.

දක්ඛන්ති එතාය සත්තා යථාධිප්පෙතාහි සම්පත්තීහි වඩ්ඪන්තීති දක්ඛිණා. තථාභාවකරණෙන දක්ඛිණං අරහති. යථා උළාරාතිවිපුලුද්රයලාභෙන විසොධිතං නාම හොති, එවං දක්ඛිණා විපුලඵලතායාති වුත්තං ‘‘මහප්ඵලකරණතාය විසොධෙතී’’ති.

පුඤ්ඤත්ථිකෙහි අඤ්ජලි කරණීයා එත්ථාති අඤ්ජලිකරණීයො.

යදිපි පාළියං ‘‘අනුත්තර’’න්ති වුත්තං. නත්ථි ඉතො උත්තරං විසිට්ඨන්ති හි අනුත්තරං. සමම්පිස්ස පන නත්ථීති දස්සෙන්තො ‘‘අසදිස’’න්ති ආහ. ඛිත්තං වුත්තං බීජං මහප්ඵලභාවකරණෙන තායති රක්ඛති, ඛිපන්ති වපන්ති එත්ථ බීජානීති වා ඛෙත්තං, කෙදාරාදි, ඛෙත්තං විය ඛෙත්තං, පුඤ්ඤානං ඛෙත්තං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං. සෙසං බුද්ධානුස්සතියං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං.

4. සීලානුස්සතිකථාවණ්ණනා

158. අහො වත සීලානි අඛණ්ඩානි, අහො වත අච්ඡිද්දානීති එවං සබ්බත්ථ යොජෙතබ්බං. අහො වතාති ච සම්භාවනෙ නිපාතො. තෙනාහ ‘‘අඛණ්ඩතාදිගුණවසෙනා’’ති. අඛණ්ඩභාවාදිසම්පත්තිවසෙනාති අත්ථො. පරස්ස සීලානි අනුස්සරියමානානි පියමනාපභාවාවහනෙන කෙවලං මෙත්තාය පදට්ඨානං හොන්ති, න විසුං කම්මට්ඨානන්ති ආහ ‘‘අත්තනො සීලානි අනුස්සරිතබ්බානී’’ති. චාගාදීසුපි එසෙව නයො.

යෙසන්ති ¶ සීලාදීනං. පටිපාටියා සමාදානෙ සමාදානක්කමෙන, එකජ්ඣං සමාදානෙ උද්දෙසක්කමෙන සීලානං ආදිඅන්තං වෙදිතබ්බං. පරියන්තෙ ඡින්නසාටකො වියාති වත්ථන්තෙ, දසන්තෙ වා ඡින්නවත්ථං විය, විසදිසූදාහරණං චෙතං. එවං සෙසානිපි උදාහරණානි. විනිවෙධවසෙන ඡින්නසාටකො විනිවිද්ධසාටකො. විසභාගවණ්ණෙන ගාවී වියාති සම්බන්ධො. සබලරහිතානි වා අසබලානි. තථා අකම්මාසානි. සත්තවිධමෙථුනසංයොගො හෙට්ඨා සීලකථායං වුත්තො එව. කොධූපනාහාදීහීති ආදි-සද්දෙන මක්ඛපළාසඉස්සාමච්ඡරියමායාසාඨෙය්යමානාතිමානාදයො ගහිතා. තානියෙව අඛණ්ඩාදිගුණානි සීලානි. සීලස්ස තණ්හාදාසබ්යතො ¶ මොචනං විවට්ටූපනිස්සයභාවාපාදනං. තතො එව තංසමඞ්ගීපුග්ගලො සෙරී සයංවසී භුජිස්සො නාම හොති. තෙනාහ ‘‘භුජිස්සභාවකරණෙන භුජිස්සානී’’ති. ‘‘ඉමිනාහං සීලෙන දෙවො වා භවෙය්යං දෙවඤ්ඤතරො වා, තත්ථ නිච්චො ධුවො සස්සතො’’ති, ‘‘සීලෙන සුද්ධී’’ති ච එවමාදිනා තණ්හාදිට්ඨීහි අපරාමට්ඨත්තා අයං තෙ සීලෙසු දොසොති චතූසු විපත්තීසු යාය කායචි විපත්තියා දස්සනෙන පරාමට්ඨුං අනුද්ධංසෙතුං. සමාධිසංවත්තනප්පයොජනානි සමාධිසංවත්තනිකානි.

159. සික්ඛාය සගාරවොති සීලධනං නිස්සාය පටිලද්ධසමාදානත්තා සාතිසයං සික්ඛාය සගාරවො සප්පතිස්සො හොති. සභාගවුත්තීති සම්පන්නසීලෙහි සභාගවුත්තිකො, තාය එව වා සික්ඛාය සභාගවුත්ති. යො හි සික්ඛාගාරවරහිතො, සො තාය විසභාගවුත්ති නාම හොති විලොමනතො. යථා පරෙහි සද්ධිං අත්තනො ඡිද්දං න හොති, එවං ධම්මාමිසෙහි පටිසන්ථරණං පටිසන්ථාරො. සික්ඛාය සගාරවත්තා එව තත්ථ අප්පමත්තො හොති. අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයන්ති එවමාදීනි භයානි ඉමස්ස දූරසමුස්සාරිතානීති ආහ ‘‘අත්තානුවාදාදිභයවිරහිතො’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

5. චාගානුස්සතිකථාවණ්ණනා

160. පකතියාති සභාවෙන. චාගාධිමුත්තෙනාති දෙය්යධම්මපරිච්චාගෙ යුත්තප්පයුත්තෙන තන්නින්නෙන තප්පොණෙන. නිච්චං සදා පවත්තා දානසංවිභාගා යස්ස සො නිච්චපවත්තදානසංවිභාගො, තෙන. ඉධාපි ‘‘පකතියා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යං පරස්ස පටියත්තං දිය්යති, තං දානං. යං අත්තනා පරිභුඤ්ජිතබ්බතො සංවිභජති, සො සංවිභාගො. ඉතො දානි පභුතීති ඉතො පට්ඨාය දානි අජ්ජතග්ගෙ අජ්ජදිවසං ආදිං කත්වා. අදත්වා න භුඤ්ජිස්සාමීති දානසමාදානං කත්වා ¶ . තංදිවසන්ති තස්මිං භාවනාරම්භදිවසෙ. තත්ථ නිමිත්තං ගණ්හිත්වාති තස්මිං දානෙ පරිච්චාගචෙතනාය පවත්තිආකාරස්ස සල්ලක්ඛණවසෙන නිමිත්තං ගහෙත්වා. විගතමලමච්ඡෙරතාදිගුණවසෙනාති විගතානි මලමච්ඡෙරානි එතස්මාති විගතමලමච්ඡෙරො, චාගො, තස්ස භාවො විගතමලමච්ඡෙරතා. තදාදීනං ගුණානං, සම්පත්තීනං, ආනිසංසානං වා වසෙන.

සතං ¶ ධම්මං අනුක්කමන්ති සාධූනං බොධිසත්තානං ධම්මං පවෙණිං අනු අනු කමන්තො ඔක්කමන්තො, අවොක්කමන්තො වා. යෙ ඉමෙ දායකස්ස ලාභා ආයුවණ්ණසුඛබලපටිභානාදයො, පියභාවාදයො ච භගවතා සංවණ්ණිතා පකිත්තිතා. මනුස්සත්තං වාති වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො, තෙන ඉන්ද්රියපාටවභාවකම්මස්සකතාඤාණාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

මච්ඡෙරමලෙනාති මච්ඡෙරසඞ්ඛාතෙන මලෙන. අථ වා මච්ඡෙරඤ්ච මලඤ්ච මච්ඡෙරමලං, තෙන මච්ඡෙරෙන චෙව ලොභාදිමලෙන චාති අත්ථො. පජායනවසෙනාති යථාසකං කම්මනිබ්බත්තනවසෙන. කණ්හධම්මානන්ති ලොභාදිඑකන්තකාළකානං පාපධම්මානං. විගතත්තාති පහීනත්තා. විගතමලමච්ඡෙරෙන චෙතසාති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. සොතාපන්නස්ස සතොති ගෙහං ආවසන්තස්ස සොතාපන්නස්ස සමානස්ස. නිස්සයවිහාරන්ති නිස්සාය විහරිතබ්බවිහාරං, දෙවසිකං වළඤ්ජනකකම්මට්ඨානන්ති අත්ථො. අභිභවිත්වාති අගාරං ආවසන්තානං අඤ්ඤෙසං උප්පජ්ජනකරාගාදිඋපක්කිලෙසෙ අභිභුය්ය.

යො කිඤ්චි දෙන්තොපි සාපෙක්ඛොව දෙති, සො මුත්තචාගො න හොති, අයං පන න එවන්ති ‘‘මුත්තචාගො’’ති වුත්තං. විස්සට්ඨචාගොති නිරපෙක්ඛපරිච්චාගොති අත්ථො. යථා පාණාතිපාතබහුලො පුග්ගලො ‘‘ලොහිතපාණී’’ති වුච්චති, එවං දානබහුලො පුග්ගලො ‘‘පයතපාණී’’ති වුත්තොති දස්සෙන්තො ‘‘දාතුං සදා ධොතහත්ථොයෙවා’’ති ආහ. තත්ථ සදාති නිච්චං, අභිණ්හන්ති අත්ථො. පරිච්චාගොති දෙය්යධම්මපරිච්චාගොති අධිකාරතො විඤ්ඤායති. යං යං දෙය්යධම්මං පරෙ යාචනකා. යාචනෙ යොගො යාචනයොගො, පරෙහි යාචිතුං යුත්තොති අත්ථො. යාජෙන යුත්තොති දානෙන යුත්තො සදා පරිච්චජනතො. උභයෙති යථාවුත්තෙ දානෙ, සංවිභාගෙ ච රතො අභිරතො.

161. යථා පරිසුද්ධසීලස්ස පුග්ගලස්ස අඛණ්ඩතාදිගුණවසෙන අත්තනො සීලස්ස අනුස්සරන්තස්ස සීලානුස්සතිභාවනා ඉජ්ඣති, එවං පරිසුද්ධඋළාරපරිච්චාගස්ස පුග්ගලස්ස අනුපක්කිලිට්ඨමෙව ¶ අත්තනො පරිච්චාගං අනුස්සරන්තස්ස භාවනා ඉජ්ඣතීති දස්සෙතුං ‘‘විගතමලමච්ඡෙරතාදිගුණවසෙනා’’තිආදි වුත්තං, තං වුත්තත්ථමෙව.

භිය්යොසොති ¶ උපරිපි. මත්තාය පමාණස්ස මහතියා මත්තාය, විපුලෙන පමාණෙනාති අත්ථො. චාගාධිමුත්තොති පරිච්චාගෙ අධිමුත්තො නින්නපොණපබ්භාරො. තතො එව අලොභජ්ඣාසයො කත්ථචිපි අනභිසඞ්ගචිත්තො. පටිග්ගාහකෙසු මෙත්තායනවසෙන පරිච්චාගො හොතීති මෙත්තාය මෙත්තාභාවනාය අනුලොමකාරී අනුරූපපටිපත්ති. විසාරදොති විසදො අත්තනොව ගුණෙන කත්ථචිපි අමඞ්කුභූතො අභිභුය්ය විහාරී. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

6. දෙවතානුස්සතිකථාවණ්ණනා

162. අරියමග්ගවසෙනාති අරියමග්ගස්ස අධිගමවසෙන. සමුදාගතෙහීති සම්මදෙව තදුප්පත්තිතො උද්ධං ආගතෙහි. යාදිසා හි අරියානං සන්තානෙ ලොකියාපි සද්ධාදයො, න තාදිසා කදාචිපි පොථුජ්ජනිකා සද්ධාදයො. දිබ්බන්තීති දෙවා. චත්තාරො මහාරාජානො එතෙසන්ති චතුමහාරාජා, තෙ එව චාතුමහාරාජිකා. තෙත්තිංස සහපුඤ්ඤකාරිනො තත්ථූපපන්නාති තංසහචරිතං ඨානං තාවතිංසං, තන්නිවාසිනොපි දෙවා තංසහචරණතො එව තාවතිංසා. දුක්ඛතො යාතා අපයාතාති යාමා. තුසාය පීතියා ඉතා උපගතාති තුසිතා. භොගානං නිම්මානෙ රති එතෙසන්ති නිම්මානරතිනො. පරනිම්මිතෙසු භොගෙසු වසං වත්තෙන්තීති පරනිම්මිතවසවත්තිනො. බ්රහ්මානං කායො සමූහො බ්රහ්මකායො, තප්පරියාපන්නතාය තත්ථ භවාති බ්රහ්මකායිකා. තතුත්තරීති තතො බ්රහ්මකායිකෙහි උත්තරි, උපරි පරිත්තාභාදිකෙ සන්ධාය වදති. දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වාති ‘‘යථාරූපාය මග්ගෙනාගතාය සද්ධාය සමන්නාගතා, සීලෙන සුතෙන චාගෙන පඤ්ඤාය සමන්නාගතා ඉතො චුතා තත්ථ උපපන්නා තා දෙවතා, මය්හම්පි තථාරූපා සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤා ච සංවිජ්ජතී’’ති දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා සක්ඛිං ඔතාරෙන්තෙන විය අත්තනො සද්ධාදිගුණා අනුස්සරිතබ්බා.

යදි එවං සුත්තෙ (අ. නි. 6.10) උභයගුණානුස්සරණං වුත්තං, තං කථන්ති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘සුත්තෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ කිඤ්චාපි වුත්තන්ති ‘‘අත්තනො ච, තාසඤ්ච දෙවතාන’’න්ති උභයං සමධුරං විය සුත්තෙ (අ. නි. 6.10) කිඤ්චාපි වුත්තං. අථ ¶ ඛො තං ‘‘දෙවතානං සද්ධඤ්ච සීලඤ්චා’’තිආදිවචනං. සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙතබ්බන්ති ‘‘වුත්ත’’න්ති පරතො පදං ¶ ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. කිමත්ථං පන සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපනන්ති ආහ ‘‘දෙවතානං අත්තනො සද්ධාදීහි සමානගුණදීපනත්ථන්ති වෙදිතබ්බ’’න්ති. කස්මා පන සුත්තෙ යථාරුතවසෙන අත්ථං අග්ගහෙත්වා එවං අත්ථො ගය්හතීති ආහ ‘‘අට්ඨකථායඤ්හී’’තිආදි.

163. තස්මාති යස්මා අට්ඨකථායං දෙවතා සක්ඛිට්ඨානෙ ඨපෙත්වා අත්තනො ගුණානුස්සරණං දළ්හං කත්වා වුත්තං, සීලචාගානුස්සතීසු විය ඉධාපි අත්තනො ගුණානුස්සරණං ඣානුප්පත්තිනිමිත්තං යුත්තං, තස්මා. පුබ්බභාගෙ භාවනාරම්භෙ. අපරභාගෙති යථා භාවෙන්තස්ස උපචාරජ්ඣානං ඉජ්ඣති, තථා භාවනාකාලෙ. යදි අත්තනො එව ඉධ ගුණා අනුස්සරිතබ්බා, කථමයං දෙවතානුස්සතීති ආහ ‘‘දෙවතානං ගුණසදිසසද්ධාදිගුණානුස්සරණවසෙනා’’ති. තෙන සදිසකප්පනාය අයං භාවනා ‘‘දෙවතානුස්සතී’’ති වුත්තා, න දෙවතානං, තාසං ගුණානං වා අනුස්සරණෙනාති දස්සෙති. පුබ්බභාගෙ වා පවත්තං දෙවතාගුණානුස්සරණං උපාදාය ‘‘දෙවතානුස්සතී’’ති ඉමිස්සා සමඤ්ඤා වෙදිතබ්බා. තථා හි වක්ඛති ‘‘පුබ්බභාගෙ දෙවතා ආරබ්භ පවත්තචිත්තවසෙනා’’ති. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා

164. එතාසන්ති එතාසං බුද්ධානුස්සතිආදීනං ඡන්නං අනුස්සතීනං. විත්ථාරදෙසනායන්ති විත්ථාරවසෙන පවත්තදෙසනායං, මහානාමසුත්තං (අ. නි. 6.10; 11.11) සන්ධාය වදති. භගවාතිආදීනං අත්ථන්ති භගවාතිආදීනං පදානං අත්ථං. අත්ථවෙදන්ති වා හෙතුඵලං පටිච්ච උප්පන්නං තුට්ඨිමාහ. ධම්මවෙදන්ති හෙතුං පටිච්ච උප්පන්නං තුට්ඨිං. ‘‘ආරකත්තා අරහ’’න්ති අනුස්සරන්තස්ස හි යං තං භගවතො කිලෙසෙහි ආරකත්තං, සො හෙතු. ඤාපකො චෙත්ථ හෙතු අධිප්පෙතො, න කාරකො, සම්පාපකො වා. යොනෙන ඤායමානො අරහත්තත්ථො, තං ඵලං. ඉමිනා නයෙන සෙසපදෙසුපි හෙතුඵලවිභාගො වෙදිතබ්බො. ධම්මානුස්සතිආදීසුපි ‘‘ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණත්තා’’තිආදිනා, ‘‘යස්මා පන සා සම්මාපටිපදා’’තිආදිනා ච තත්ථ තත්ථ හෙතුඅපදෙසො කතොයෙවාති. ධම්මූපසංහිතන්ති යථාවුත්තහෙතුහෙතුඵලසඞ්ඛාතගුණූපසංහිතං. ගුණෙති අත්තනො ගුණෙ.

165. අරියසාවකානඤ්ඤෙව ¶ ඉජ්ඣන්තීති අරියසාවකානං ඉජ්ඣන්තියෙවාති උත්තරපදාවධාරණං දට්ඨබ්බං, අවධාරණඤ්ච තෙසං සුඛසිද්ධිදස්සනත්ථං. තෙනාහ ‘‘තෙසං හී’’තිආදි. න පුථුජ්ජනානං සබ්බෙන සබ්බං ඉජ්ඣන්තීති. තථා හි වක්ඛති ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. යදි එවං ¶ , කස්මා මහානාමසුත්තාදීසු (අ. නි. 6.10; 11.11) බහූසු සුත්තෙසු අරියසාවකග්ගහණං කතන්ති? තෙසං බහුලවිහාරතායාති ආචරියා.

නික්ඛන්තන්ති නිග්ගතං නිස්සටං. මුත්තන්ති විස්සට්ඨං. වුට්ඨිතන්ති අපෙතං. සබ්බමෙතං වික්ඛම්භනමෙව සන්ධාය වදති. ගෙධම්හාති පලිබොධතො. ඉදම්පීති බුද්ධානුස්සතිවසෙන ලද්ධං උපචාරජ්ඣානමාහ. ආරම්මණං කරිත්වාති පච්චයං කත්වා, පාදකං කත්වාති අත්ථො. විසුජ්ඣන්තීති පරමත්ථවිසුද්ධිං පාපුණන්ති.

සම්බාධෙති තණ්හාසංකිලෙසාදිනා සම්පීළෙ සංකටෙ ඝරාවාසෙ. ඔකාසාධිගමො ලොකුත්තරධම්මස්ස අධිගමාය අධිගන්තබ්බඔකාසො. අනුස්සතියො එව අනුස්සතිට්ඨානානි. විසුද්ධිධම්මාති විසුජ්ඣනසභාවා, විසුජ්ඣිතුං වා භබ්බා. පරමත්ථවිසුද්ධිධම්මතායාති පරමත්ථවිසුද්ධියා නිබ්බානස්ස භබ්බභාවෙන. උපක්කමෙනාති පයොගෙන. පරියොදපනාති විසොධනා.

166. එවං සන්තෙපීති එවං මහානාමසුත්තාදීසු අනෙකෙසු සුත්තෙසු අරියසාවකස්සෙව වසෙන ඡසු අනුස්සතීසු දෙසිතාසුපි. යස්සානුභාවෙනාති යස්ස චිත්තප්පසාදස්ස බලෙන. පීතිං පටිලභිත්වාති අනුස්සවවසෙන බුද්ධාරම්මණං පීතිං උප්පාදෙත්වා.

ඡඅනුස්සතිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සත්තමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.