📜

8. අනුස්සතිකම්මට්ඨානනිද්දෙසවණ්ණනා

මරණස්සතිකථාවණ්ණනා

167. ඉතොති ¶ ¶ දෙවතානුස්සතියා. සා හි ඡසු අනුස්සතීසු සබ්බපච්ඡා නිද්දිට්ඨත්තා ආසන්නා, පච්චක්ඛා ච. අනන්තරායාති තදනන්තරං උද්දිට්ඨත්තා වුත්තං. මරණස්ස සති මරණස්සතීති මරණං තාව දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ මරණ’’න්තිආදි වුත්තං. කාමඤ්චෙත්ථ ඛන්ධානං භෙදො ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71) වචනතො චුතිඛන්ධානං විනාසො මරණන්ති වත්තබ්බං, විසෙසතො පන තං ජීවිතින්ද්රියස්ස විනාසභාවෙන කම්මට්ඨානිකානං පච්චුපතිට්ඨතීති ‘‘ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදො’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ නිද්දෙසෙ ‘‘කළෙවරස්ස නික්ඛෙපො ජීවිතින්ද්රියස්සුපච්ඡෙදො’’ති (විභ. 236; දී. නි. 2.390; ම. නි. 1.92, 123). තත්ථ එකභවපරියාපන්නස්සාති එකෙන භවෙන පරිච්ඡින්නස්ස. ජීවිතින්ද්රියස්ස උපච්ඡෙදොති ජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධස්ස විච්ඡෙදො ආයුක්ඛයාදිවසෙන අන්තරධානං. සමුච්ඡෙදමරණන්ති අරහතො සන්තානස්ස සබ්බසො උච්ඡෙදභූතං මරණං. සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගසඞ්ඛාතන්ති සඞ්ඛතධම්මානං උදයවයපරිච්ඡින්නස්ස පවත්තිඛණස්ස භඞ්ගො නිරොධොති සඞ්ඛං ගතං. ඛණිකමරණන්ති යථාවුත්තඛණවන්තං තස්මිංයෙව ඛණෙ ලබ්භමානං මරණං. යං ඛන්ධප්පබන්ධං උපාදාය රුක්ඛාදිසමඤ්ඤා, තස්මිං අනුපච්ඡින්නෙපි අල්ලතාදිවිගමනං නිස්සාය මතවොහාරො සම්මුතිමරණං. න තං ඉධ අධිප්පෙතන්ති තං සමුච්ඡෙදඛණිකසම්මුතිමරණං ඉධ මරණානුස්සතියං නාධිප්පෙතං අබාහුල්ලතො, අනුපට්ඨහනතො, අසංවෙගවත්ථුතො චාති අධිප්පායො.

අධිප්පෙතං සතියා ආරම්මණභාවෙන. ආයුආදීනං ඛයකාලෙ මරණං කාලමරණං. තෙසං අපරික්ඛීණකාලෙ මරණං අකාලමරණං. ‘‘කාලමරණං පුඤ්ඤක්ඛයෙනා’’ති ඉදං යථාධිකාරං සම්පත්තිභවවසෙන වුත්තං, විපත්තිභවවසෙන පන ‘‘පාපක්ඛයෙනා’’ති වත්තබ්බං.

ආයුසන්තානජනකපච්චයසම්පත්තියාති ¶ ආයුප්පබන්ධස්ස පවත්තාපනකානං ආහාරාදිපච්චයානං සම්පත්තියං. විපක්කවිපාකත්තාති අත්තනො ඵලානුරූපං දාතබ්බවිපාකස්ස දින්නත්තා. ගතිකාලාහාරාදිසම්පත්තියාඅභාවෙනාති ¶ දෙවානං විය ගතිසම්පත්තියා, පඨමකප්පියානං විය කාලසම්පත්තියා, උත්තරකුරුකාදීනං විය ආහාරසම්පත්තියා ච අභාවෙන. ආදි-සද්දෙන උතුසුක්කසොණිතාදිං පරිග්ගය්හති. අජ්ජතනකාලපුරිසානං වියාති විය-සද්දො අට්ඨානෙ පට්ඨපිතො, අජ්ජතනකාලපුරිසානං වස්සසතමත්තපරිමාණස්ස විය ආයුනො ඛයවසෙනාති යොජනා. එවං හි අනාගතෙපි පරමායුනො සඞ්ගහො කතො හොති, අතීතෙ පන ගතිසම්පත්තියා විය කාලාහාරාදිසම්පත්තියා භාවෙන අනෙකවස්සසහස්ස පරිමාණොපි ආයු අහොසි. අයඤ්ච විභාගො වත්තමානස්ස අන්තරකප්පස්ස වසෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බං. කලාබුරාජාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන නන්දයක්ඛනන්දමාණවකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තං සබ්බම්පීති යං ‘‘කාලමරණං අකාලමරණං, තත්ථාපි පුඤ්ඤක්ඛයමරණං ආයුක්ඛයමරණං උභයක්ඛයමරණං උපක්කමමරණ’’න්ති වුත්තප්පභෙදං මරණං, තං සබ්බම්පි.

168. යොනිසොති උපායෙන. මනසිකාරොති මරණාරම්මණො මනසිකාරො. යෙන පන උපායෙන මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බො, තං බ්යතිරෙකමුඛෙන දස්සෙතුං ‘‘අයොනිසො පවත්තයතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයොනිසො පවත්තයතොති අනුපායෙන සතිං, සංවෙගං, ඤාණඤ්ච අනුපට්ඨපෙත්වා මරණං අනුස්සරතො. තදෙතං සබ්බම්පීති සොකපාමොජ්ජානං උප්පජ්ජනං, සංවෙගස්ස අනුප්පජ්ජනං, සන්තාසස්ස උප්පජ්ජනඤ්ච යථාක්කමං සතිසංවෙගඤාණවිහරතො හොති. යො හි ‘‘මරණං නාමෙතං ජාතස්ස එකන්තික’’න්ති පණ්ඩිතානං වචනං සරති, තත්ථ සංවෙගජාතො හොති සම්පජානො ච, තස්ස ඉට්ඨජනමරණාදිනිමිත්තං සොකාදයො අනොකාසාව. තස්මාති යස්මා අයොනිසො මනසිකාරං පවත්තයතො එතෙ දොසා, තස්මා. තත්ථ තත්ථාති අරඤ්ඤසුසානාදීසු. හතමතසත්තෙති චොරාදීහි හතෙ, සරසෙන මතෙ ච සත්තෙ. දිට්ඨපුබ්බා සම්පත්ති යෙසං තෙ දිට්ඨපුබ්බසම්පත්තී, තෙසං දිට්ඨපුබ්බසම්පත්තීනං. යොජෙත්වාති උපට්ඨපෙත්වා. එකච්චස්සාති තික්ඛින්ද්රියස්ස ඤාණුත්තරස්ස.

169. වධකපච්චුපට්ඨානතොති ඝාතකස්ස විය පති පති උපට්ඨානතො ආසන්නභාවතො. සම්පත්තිවිපත්තිතොති ආරොග්යාදිසම්පත්තීනං විය ජීවිතසම්පත්තියා විපජ්ජනතො. උපසංහරණතොති පරෙසං මරණං දස්සෙත්වා අත්තනො ¶ මරණස්ස උපනයනතො. කායබහුසාධාරණතොති සරීරස්ස බහූනං සාධාරණභාවතො. ආයුදුබ්බලතොති ජීවිතස්ස දුබ්බලභාවතො. අනිමිත්තතොති මරණස්ස වවත්ථිතනිමිත්තාභාවතො ¶ . අද්ධානපරිච්ඡෙදතොති කාලස්ස පරිච්ඡන්නභාවතො. ඛණපරිත්තතොති ජීවිතක්ඛණස්ස ඉත්තරභාවතො.

වධකපච්චුපට්ඨානතොති එත්ථ විය-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙන්තො ‘‘වධකස්ස විය පච්චුපට්ඨානතො’’ති වත්වා තමෙවත්ථං විවරන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ චාරයමානොති ආගුරෙන්තො පහරණාකාරං කරොන්තො. පච්චුපට්ඨිතොව උපගන්ත්වා ඨිතො සමීපෙ එව. ජරාමරණං ගහෙත්වාව නිබ්බත්තන්ති ‘‘යථා හි අහිච්ඡත්තකමකුළං උග්ගච්ඡන්තං පංසුවිරහිතං න හොති, එවං සත්තා නිබ්බත්තන්තා ජරාමරණවිරහිතා න හොන්තී’’ති එත්තකෙන උපමා. අහිච්ඡත්තකමකුළං කදාචි කත්ථචි පංසුවිරහිතම්පි භවෙය්ය, සත්තා පන කථඤ්චිපි ජරාමරණවිරහිතා න හොන්තීති ඛණිකමරණං තාව උපමාභාවෙන දස්සෙත්වා ඉධාධිප්පෙතං මරණං දස්සෙතුං ‘‘තථා හී’’තිආදි වුත්තං. අථ වා යදිමෙ සත්තා ජරාමරණං ගහෙත්වාව නිබ්බත්තන්ති, නිබ්බත්තිසමනන්තරමෙව මරිතබ්බන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘තථා හී’’තිආදි. අවස්සං මරණතොති අවස්සං මරිතබ්බතො, එකන්තෙන මරණසබ්භාවතො වා. පබ්බතෙය්යාති පබ්බතතො ආගතා. හාරහාරිනීති පවාහෙ පතිතස්ස තිණපණ්ණාදිකස්ස අතිවිය හරණසීලා. සන්දතෙවාති සවති එව. වත්තතෙවාති පවාහවසෙන වත්තති එව න තිට්ඨති.

යමෙකරත්තින්ති යස්සං එකරත්තියං, භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං දට්ඨබ්බං, අච්චන්තසංයොගෙ වා. පඨමන්ති සබ්බපඨමං පටිසන්ධික්ඛණෙ. ගබ්භෙති මාතුකුච්ඡියං. මාණවොති සත්තො. යෙභුය්යෙන සත්තා රත්තියං පටිසන්ධිං ගණ්හන්තීති රත්තිග්ගහණං. අබ්භුට්ඨිතොවාති උට්ඨිතඅබ්භො විය, අභිමුඛභාවෙන වා උට්ඨිතොව මරණස්සාති අධිප්පායො. සො යාතීති සො මාණවො යාති, පඨමක්ඛණතො පට්ඨාය ගච්ඡතෙව. ස ගච්ඡං න නිවත්තතීති සො එවං ගච්ඡන්තො ඛණමත්තම්පි න නිවත්තති, අඤ්ඤදත්ථු මරණංයෙව උපගච්ඡති.

කුන්නදීනන්ති පබ්බතතො පතිතානං ඛුද්දකනදීනං. පාතො ආපොරසානුගතබන්ධනානන්ති පුරිමදිවසෙ දිවා සූරියසන්තාපෙන අන්තො අනුපවිසිත්වා පුන රත්තියං බන්ධනමූලං උපගතෙන ආපොරසෙන තින්තසිථිලබන්ධනතාය පාතො ආපොරසානුගතබන්ධනානං.

අච්චයන්තීති ¶ අතික්කමන්ති. උපරුජ්ඣතීති නිරුජ්ඣති. උදකමෙව ඔදකං, උදකොඝං වා ¶ . යස්මා අච්චයන්ති අහොරත්තා, තස්මා ජීවිතං උපරුජ්ඣති. යස්මා ජීවිතං උපරුජ්ඣති, තස්මා ආයු ඛීයති මච්චානං. පපතතොති පපතනතො භයං සාමිකානං රුක්ඛෙ ඨත්වා කම්මෙ විනියුඤ්ජිතුකාමානං, හෙට්ඨා පවිට්ඨානං වා. උග්ගමනං පති උග්ගමනනිමිත්තං. මා මං අම්ම නිවාරය පබ්බජ්ජායාති අධිප්පායො.

කොචි මිත්තමුඛසත්තුරන්ධගවෙසී සහ වත්තමානොපි න හනෙය්ය, අයං පන එකංසෙන හනතියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සහජාතියා ආගතතො’’ති වත්වා ‘‘ජීවිතහරණතො චා’’ති වුත්තං.

170. නන්ති සම්පත්තිං. සුඛීති දිබ්බසදිසෙහි භොගෙහි, ආධිපතෙය්යෙන ච සුඛසමඞ්ගී. දෙහබන්ධෙනාති සරීරෙන. අසොකොති අසොකමහාරාජා. සොකමාගතොති සොචිතබ්බතං ගතො.

ආරොග්යං යොබ්බනානං. බ්යාධිජරාපරියොසානතා ජීවිතස්ස මරණපරියොසානතාය උදාහරණවසෙන ආනීතා, පච්චයභාගවසෙන වා. ලොකොයෙව ලොකසන්නිවාසො යථා සත්තාවාසාති, සන්නිවසිතබ්බතාය වා සත්තනිකායො ලොකසන්නිවාසො. අනුගතොති අනුබන්ධො පච්චත්ථිකෙන විය. අනුසටොති අනුපවිට්ඨො උපවිසෙන විය. අභිභූතොති අජ්ඣොත්ථටො මද්දහත්ථීහි විය. අබ්භාහතොති පහටො භූතෙහි විය.

සෙලාති සිලාමයා, න පංසුආදිමයා. විපුලාති මහන්තා අනෙකයොජනායාමවිත්ථාරා. නභං ආහච්චාති විපුලත්තා එව ආකාසං අභිවිහච්ච සබ්බදිසාසු ඵරිත්වා. අනුපරියෙය්යුන්ති අනුවිචරෙය්යුං. නිප්පොථෙන්තාති අත්තනා ආඝාතිතං චුණ්ණවිචුණ්ණං කරොන්තා. අධිවත්තන්තීති අධිභවන්ති. කුලෙන වා රූපෙන වා සීලෙන වා සුතෙන වා සද්ධාදීහි වා සෙට්ඨොති සම්භාවනාය ඛත්තියාදීසු න කඤ්චි පරිවජ්ජෙති. තෙහි එව නිහීනොති අවමඤ්ඤමානාය සුද්දාදීසු න කඤ්චි පරිවජ්ජෙති. අඤ්ඤදත්ථු සබ්බමෙව අභිමද්දති නිම්මථති. දණ්ඩාදිඋපායා ච තත්ථ අවිසයා එවාති දස්සෙතුං ‘‘න තත්ථ හත්ථීනං භූමී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ මන්තයුද්ධෙනාති ¶ ආථබ්බණවෙදවිහිතෙන මන්තසඞ්ගාමප්පයොගෙන. ධනෙනාති ධනදානෙන. වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පනත්ථො. තෙන සාමං, භෙදඤ්ච සඞ්ගණ්හාති.

171. පරෙහි සද්ධිං අත්තනො උපසංහරණතොති පරෙහි මතෙහි සද්ධිං ‘‘තෙපි නාම මතා, කිමඞ්ගං ¶ පන මාදිසා’’ති අත්තනො මරණස්ස උපනයනතො. යසමහත්තතොති පරිවාරමහත්තතො, විභවමහත්තතො ච. පුඤ්ඤමහත්තතොති මහාපුඤ්ඤභාවතො. ථාමමහත්තතොති වීරියබලමහත්තතො. යුධිට්ඨිලො ධම්මපුත්තො. චානුරො යො බලදෙවෙන නිබ්බුද්ධං කත්වා මාරිතො.

සහ ඉද්ධීහීති වෙජයන්තකම්පනනන්දොපනන්දදමනාදීසු දිට්ඨානුභාවාහි අත්තනො ඉද්ධීහි සද්ධිං මච්චුමුඛං පවිට්ඨො.

කලං නග්ඝන්ති සොළසින්ති සොළසන්නං පූරණභාගං න අග්ඝන්ති. ඉදං වුත්තං හොති – ආයස්මතො ථෙරස්ස සාරිපුත්තස්ස පඤ්ඤං සොළසභාගෙ කත්වා තතො එකං භාගං සොළසධා ගහෙත්වා ලද්ධං එකභාගසඞ්ඛාතං කලං සම්මාසම්බුද්ධං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං සත්තානං පඤ්ඤා න අග්ඝන්තීති.

සබ්බස්සාපි සංකිලෙසපක්ඛස්ස සමුග්ඝාතො ඤායෙන ආරද්ධවීරියස්ස හොතීති ආහ ‘‘ඤාණවීරියබලෙනා’’ති. සම්මාදිට්ඨිසම්මාවායාමෙසු හි සිද්ධෙසු අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො සිද්ධොව හොතීති. එකාකීභාවෙන ඛග්ගවිසාණකප්පා. පරතොඝොසෙන විනා සයමෙව භූතා පටිවිද්ධාකුප්පාති සයම්භුනො.

හත්ථගතසුවණ්ණවලයානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනං වංසකළීරස්ස කත්ථචි අසත්තතාති එවමාදිකං තං තං නිමිත්තං කාරණං ආගම්ම. වීමංසන්තාති පවත්තිනිවත්තියො උපපරික්ඛන්තා. මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එසනට්ඨෙන මහෙසයො. එකචරියනිවාසෙනාති එකචරියනිවාසමත්තෙන, න සීලාදිනා. ඛග්ගමිගසිඞ්ගසමා උපමා යෙසං, ඛග්ගමිගසිඞ්ගං වා සමූපමා යෙසං තෙ ඛග්ගසිඞ්ගසමූපමා.

තම්බනඛතුඞ්ගනඛතාදිඅසීතිඅනුබ්යඤ්ජනපටිමණ්ඩිතෙහි සුප්පතිට්ඨිතපාදතාදීහි ද්වත්තිංසාය මහාපුරිසලක්ඛණෙහි විචිත්රො අච්ඡරියබ්භුතො රූපකායො එතස්සාති අසීති…පෙ… රූපකායො. සහ වාසනාය සබ්බෙසං කිලෙසානං ¶ පහීනත්තා සබ්බාකාරපරිසුද්ධසීලක්ඛන්ධාදිගුණරතනෙහි සමිද්ධො ධම්මකායො එතස්සාති සබ්බාකාර…පෙ… ධම්මකායො. ඨානසොති තඞ්ඛණෙයෙව.

එවං ¶ මහානුභාවස්සාති එවං යථාවුත්තරූපකායසම්පත්තියා, ධම්මකායසම්පත්තියා ච විඤ්ඤායමානවිපුලාපරිමෙය්යබුද්ධානුභාවස්ස, වසං නාගතං අනුපගමනවසෙනාති අධිප්පායො.

මරණං සාමඤ්ඤං එතස්සාති මරණසාමඤ්ඤො, තස්ස භාවො මරණසාමඤ්ඤතා, තාය.

172. කිමිකුලානන්ති කිමිසමූහානං, කිමිජාතීනං වා. ජීයන්තීති ජරං පාපුණන්ති.

නික්ඛන්තෙති වීතිවත්තෙ. පටිහිතායාති පච්චානුගතාය. සො මමස්ස අන්තරායොති සා යථාවුත්තා න කෙවලං කාලකිරියාව, අථ ඛො මම අතිදුල්ලභං ඛණං ලභිත්වා ඨිතස්ස සත්ථුසාසනමනසිකාරස්ස අන්තරායො අස්ස භවෙය්ය. බ්යාපජ්ජෙය්යාති විපත්තිං ගච්ඡෙය්ය. සත්ථකෙන විය අඞ්ගපච්චඞ්ගානං කන්තනකා මරණකාලෙ සන්ධිබන්ධනච්ඡෙදනකවාතා සත්ථකවාතා.

173. අබලන්ති බලහීනං. දුබ්බලන්ති තස්සෙව වෙවචනං. අභාවත්ථො හි අයං දු-සද්දො ‘‘දුස්සීලො (අ. නි. 5.213; අ. නි. 10.75) දුප්පඤ්ඤො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.449) විය. තදෙතං ආයු. අස්සාසපස්සාසානං සමවුත්තිතා අපරාපරං පවෙසනික්ඛමොව. බහි නික්ඛන්තනාසිකවාතෙ අන්තො අපවිසන්තෙ, පවිට්ඨෙ වා අනික්ඛමන්තෙති එකස්සෙව පවෙසනික්ඛමො විය වුත්තං, තං නාසිකවාතභාවසාමඤ්ඤෙනාති දට්ඨබ්බං. අධිමත්තතාය අච්චාසන්නඅධිට්ඨානාදිනා. තදභාවො හි ඉරියාපථානං සමවුත්තිතා. අතිසීතෙන අභිභූතස්ස කායස්ස විපජ්ජනං මහිංසරට්ඨාදීසු හිමපාතකාලෙන දීපෙතබ්බං. තත්ථ හි සත්තා සීතෙන භින්නසරීරා ජීවිතක්ඛයං පාපුණන්ති. අතිඋණ්හෙන අභිභූතස්ස විපජ්ජනං මරුකන්තාරෙ උණ්හාභිතත්තාය පච්ඡිං, තත්ථ ඨපිතං උපරි සාටකං, පුත්තඤ්ච අක්කමිත්වා මතාය ඉත්ථියා දීපෙතබ්බං. මහාභූතානං සමවුත්තිතා පකොපාභාවො ¶ . පථවීධාතුආදීනං පකොපෙන සරීරස්ස විකාරාපත්ති පරතො ධාතුකම්මට්ඨානකථායං ආගමිස්සති. යුත්තකාලෙති භුඤ්ජිතුං යුත්තකාලෙ ඛුද්දාභිභූතකාලෙ.

174. අවවත්ථානතොති කාලාදිවසෙන වවත්ථානාභාවතො. වවත්ථානන්ති චෙත්ථ පරිච්ඡෙදො අධිප්පෙතො, න අසඞ්කරතො වවත්ථානං, නිච්ඡයො චාති ආහ ‘‘පරිච්ඡෙදාභාවතො’’ති. න නායරෙති න ඤායන්ති.

ඉතො ¶ පරන්ති එත්ථ පරන්ති පරං අඤ්ඤං කාලන්ති අත්ථො. තෙන ඔරකාලස්සාපි සඞ්ගහො සිද්ධො හොති. පරමායුතො ඔරකාලං එව චෙත්ථ ‘‘පර’’න්ති අධිප්පෙතං. තතො පරං සත්තානං ජීවනස්ස අභාවතො ‘‘වවත්ථානාභාවතො’’ති වත්තුං න සක්කාති. අබ්බුදපෙසීතිආදීසු ‘‘අබ්බුදකාලෙ පෙසිකාලෙ’’තිආදිනා කාල-සද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. කාලොති ඉධ පුබ්බණ්හාදිවෙලා අධිප්පෙතා. තෙනාහ ‘‘පුබ්බණ්හෙපි හී’’තිආදි. ඉධෙව දෙහෙන පතිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. අනෙකප්පකාරතොති නගරෙ ජාතානං ගාමෙ, ගාමෙ ජාතානං නගරෙ, වනෙ ජාතානං ජනපදෙ, ජනපදෙ ජාතානං වනෙතිආදිනා අනෙකප්පකාරතො. ඉතො චුතෙනාති ඉතො ගතිතො චුතෙන. ඉධ ඉමිස්සං ගතියං. යන්තයුත්තගොණො වියාති යථා යන්තෙ යුත්තගොණො යන්තං නාතිවත්තති, එවං ලොකො ගතිපඤ්චකන්ති එත්තකෙන උපමා.

175. අප්පං වා භිය්යොති වස්සසතතො උපරි ‘‘දස වා වස්සානි, වීසති වා’’තිආදිනා දුතියං වස්සසතං අපාපුණන්තො අප්පකං වා ජීවතීති අත්ථො. ගමනීයොති ගන්ධබ්බො උපපජ්ජනවසෙන. සම්පරායොති පරලොකො.

හීළෙය්යාති පරිභවෙය්ය න සම්භාවෙය්ය. නන්ති ආයුං. සුපොරිසොති සාධුපුරිසො පඤ්ඤවා. චරෙය්යාති සුචරිතං චරෙය්ය. තෙනාහ ‘‘ආදිත්තසීසොවා’’ති.

සත්තහි උපමාහීති –

‘‘සෙය්යථාපි, බ්රාහ්මණ, තිණග්ගෙ උස්සාවබින්දු සූරියෙ උග්ගච්ඡන්තෙ ඛිප්පංයෙව පටිවිගච්ඡති, න චිරට්ඨිතිකං හොති. උදකෙ උදකපුබ්බුළං. උදකෙ ¶ දණ්ඩරාජි. නදී පබ්බතෙය්යා දූරඞ්ගමා සීඝසොතා හාරහාරිනී. බලවා පුරිසො ජිව්හග්ගෙ ඛෙළපිණ්ඩං සංයූහිත්වා අකසිරෙනෙව වමෙය්ය. දිවසං සන්තත්තෙ අයොකටාහෙ මංසපෙසි පක්ඛිත්තා ඛිප්පංයෙව පටිවිගච්ඡති, න චිරට්ඨිතිකා හොති. ගාවී වජ්ඣා ආඝාතනං නීයමානා යං යදෙව පාදං උද්ධරති, සන්තිකෙව හොති වධස්ස, සන්තිකෙව මරණස්ස, එවමෙවං ඛො, බ්රාහ්මණ, ගොවජ්ඣූපමං ජීවිතං මනුස්සානං පරිත්තං ලහුකං බහුදුක්ඛං බහුපායාසං මන්තායං බොද්ධබ්බං, කත්තබ්බං කුසලං, චරිතබ්බං බ්රහ්මචරියං, නත්ථි ජාතස්ස අමරණ’’න්ති (අ. නි. 7.74) –

එවමාගතාහි ¶ ඉමාහි සත්තහි උපමාහි අලඞ්කතං.

රත්තින්දිවන්ති එකං රත්තින්දිවං. භගවතො සාසනන්ති අරියමග්ගපටිවෙධාවහං සත්ථු ඔවාදං. බහුං වත මෙ කතං අස්සාති බහුං වත මයා අත්තහිතං පබ්බජිතකිච්චං කතං භවෙය්ය. තදන්තරන්ති තං ඛණං තත්තකං වෙලං. එකං පිණ්ඩපාතන්ති එකං දිවසං යාපනප්පහොනකං පිණ්ඩපාතං. දන්ධන්ති මන්දං චිරාය. අවිස්සාසියො අවිස්සාසනීයො.

176. චිත්තෙ ධරන්තෙයෙව සත්තානං ජීවිතවොහාරො, චිත්තස්ස ච අතිඉත්තරො ඛණො ලහුපරිවත්තිභාවතො. යථාහ භගවා ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුපස්සාමි, යං එවං ලහුපරිවත්තං, යථයිදං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48; කථා. 335). තස්මා සත්තානං ජීවිතං එකචිත්තක්ඛණිකත්තා ලහුසං ඉත්තරන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පරමත්ථතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘පරමත්ථතො’’ති ඉමිනා යායං ‘‘යො චිරං ජීවති, සො වස්සසත’’න්තිආදිනා සත්තානං (දී. නි. 2.7; සං. නි. 1.145; අ. නි. 7.74) ජීවිතප්පවත්ති වුත්තා, සා පබන්ධවිසයත්තා වොහාරවසෙනාති තං පටික්ඛිපති. ‘‘අතිපරිත්තො’’ති ඉමිනා –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, චත්තාරො දළ්හධම්මා ධනුග්ගහා සුසික්ඛිතා කතහත්ථා කතූපාසනා චතුද්දිසා ඨිතා අස්සු, අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ‘අහං ඉමෙසං…පෙ… කතූපාසනානං චතුද්දිසා කණ්ඩෙ ඛිත්තෙ අප්පතිට්ඨිතෙ පථවියං ගහෙත්වා ආහරිස්සාමී’ති. යථා ¶ ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, තතො සීඝතරො. යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, යථා ච යා දෙවතා චන්දිමසූරියානං පුරතො ධාවන්ති, තාසං දෙවතානං ජවො, තතො සීඝතරං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීයන්තී’’ති (සං. නි. 2.228) –

එවං වුත්තං පරිත්තම්පි පටික්ඛිපති. තත්ර හි ගමනස්සාදානං දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියෙන පටිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි, පාදෙ ච බද්ධඛුරධාරාසන්නිපාතතොපි පරිත්තකො රූපජීවිතින්ද්රියස්ස සො ඛණො වුත්තො, චිත්තස්ස පන අතිවිය පරිත්තතරො, යස්ස උපමාපි නත්ථි. තෙනෙවාහ ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, උපමාපි න සුකරා, යාව ලහුපරිවත්තං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48). ජීවිතක්ඛණොති ජීවනක්ඛණො. එකචිත්තප්පවත්තිමත්තොයෙව එකස්ස චිත්තස්ස පවත්තිමත්තෙනෙව ¶ සත්තානං පරමත්ථතො ජීවනක්ඛණස්ස පරිච්ඡින්නත්තා. ඉදානි තමත්ථං උපමාය පකාසෙන්තො ‘‘යථා නාමා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පවත්තමානන්ති පවත්තන්තං. එකචිත්තක්ඛණිකන්ති එකචිත්තක්ඛණමත්තවන්තං. තස්මිං චිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙති යෙන වත්තමානචිත්තක්ඛණෙන ‘‘ජීවතී’’ති වුච්චති, තස්මිං චිත්තෙ නිරොධං භඞ්ගං පත්තමත්තෙ තංසමඞ්ගී සත්තො නිරුද්ධො මතොති වුච්චති. වුත්තමෙවත්ථං පාළියා විභාවෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තෙන තීසුපි කාලෙසු සත්තානං පරමත්ථතො ජීවනං නාම චිත්තක්ඛණවසෙනෙවාති දස්සෙති.

ජීවිතන්ති ජීවිතින්ද්රියං. සුඛදුක්ඛාති සුඛදුක්ඛවෙදනා. උපෙක්ඛාපි හි සුඛදුක්ඛාසු එව අන්තොගධා ඉට්ඨානිට්ඨභාවතො. අත්තභාවොති ජීවිතවෙදනාවිඤ්ඤාණානි ඨපෙත්වා අවසිට්ඨධම්මා වුත්තා. කෙවලාති අත්තනා, නිච්චභාවෙන වා අවොමිස්සා. එකචිත්තසමායුත්තාති එකෙකෙන චිත්තෙන සහිතා. ලහුසො වත්තති ඛණොති වුත්තනයෙන එකචිත්තක්ඛණිකතාය ලහුකො අතිඉත්තරො ජීවිතාදීනං ඛණො වත්තති.

යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්සාති චවන්තස්ස සත්තස්ස චුතිතො උද්ධං ‘‘නිරුද්ධා’’ති වත්තබ්බා යෙ ඛන්ධා. තිට්ඨමානස්ස වා ඉධාති යෙ වා ඉධ පවත්තියං තිට්ඨන්තස්ස ධරන්තස්ස භඞ්ගප්පත්තියා නිරුද්ධා ඛන්ධා. සබ්බෙපි සදිසා තෙ සබ්බෙපි එකසදිසා. කථං? ගතා අප්පටිසන්ධිකා පුන ආගන්ත්වා පටිසන්ධානාභාවෙන විගතා. යථා ¶ හි චුතිඛන්ධා න නිවත්තන්ති, එවං තතො පුබ්බෙපි ඛන්ධා, තස්මා එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතන්ති අධිප්පායො.

අනිබ්බත්තෙන න ජාතොති අනුප්පන්නෙන චිත්තෙන ජාතො න හොති අජාතො නාම හොති. පච්චුප්පන්නෙන වත්තමානෙන චිත්තෙන ජීවති ජීවමානො නාම හොති. චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකොති චුතිචිත්තස්ස විය සබ්බස්සපි තස්ස තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගප්පත්තියා අයං ලොකො පරමත්ථතො මතො නාම හොති නිරුද්ධස්ස අප්පටිසන්ධිකත්තා. එවං සන්තෙපි පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා යා තං තං ධරන්තං චිත්තං උපාදාය ‘‘තිස්සො ජීවති, ඵුස්සො ජීවතී’’ති වචනප්පවත්තියා විසයභූතා සන්තානපඤ්ඤත්ති, සා එත්ථ පරමත්ථියා පරමත්ථභූතා. තථා හි වදන්ති ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති (සං. නි. 1.76).

177. අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන ආකාරෙන. චිත්තන්ති කම්මට්ඨානාරම්මණං චිත්තං. ආසෙවනං ලභතීති භාවනාසෙවනං ¶ ලභති, බහිද්ධා වික්ඛෙපං පහාය එකත්තවසෙන මරණාරම්මණමෙව හොතීති. තෙනාහ ‘‘මරණාරම්මණා සති සන්තිට්ඨතී’’ති. සභාවධම්මානං භෙදො සභාවධම්මගතිකො එවාති ආහ ‘‘සභාවධම්මත්තා පන ආරම්මණස්සා’’ති. තෙනාහ භගවා ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්තිආදි (සං. නි. 2.20). සංවෙජනීයත්තාති සංවෙගජනනතො මහාභූතෙසු මහාවිකාරතා විය ගය්හමානා මරණං අනුස්සරියමානං උපරූපරි උබ්බෙගමෙව ආවහතීති තත්ථ න භාවනාචිත්තං අප්පෙතුං සක්කොති. යදි සභාවධම්මත්තා අප්පනං න පාපුණාති, ලොකුත්තරජ්ඣානං එකච්චානි අරූපජ්ඣානානි ච කථන්ති ආහ ‘‘ලොකුත්තරජ්ඣානං පනා’’තිආදි. විසුද්ධිභාවනානුක්කමවසෙනාති හෙට්ඨිමවිසුද්ධියා ආනුභාවෙන අධිගතාතිසයාය පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිභාවනාය, සබ්බසඞ්ඛාරෙහි නිබ්බින්දනවිරජ්ජනාදිවිසංයොගාධිමුත්තිඅප්පනාය ච පටිපක්ඛභූතානං පාපධම්මානං විගමොති එවංභූතස්ස විසුද්ධිභාවනානුක්කමස්ස වසෙන ලොකුත්තරජ්ඣානං අප්පනාප්පත්තමෙව හොති. ආරම්මණසමතික්කමනමත්තං තත්ථ හොතීති අඤ්ඤෙසං සභාවධම්මාරම්මණකම්මට්ඨානානං විය චිත්තස්ස සමාධානෙ බ්යාපාරො නත්ථි. යථාසමාහිතෙන පන චිත්තෙන ආරම්මණසමතික්කමනමත්තමෙව භාවනාය කාතබ්බං, තස්මා සභාවධම්මෙපි ආරුප්පජ්ඣානං අප්පෙතීති.

සතතං ¶ අප්පමත්තො හොති සංවෙගබහුලත්තා, තතො එවස්ස සබ්බභවෙසු අනභිරතිසඤ්ඤාපටිලාභො. ජීවිතනිකන්තිං ජහාති මරණස්ස අවස්සංභාවිතාදස්සනතො. පාපගරහී හොති අනිච්චසඤ්ඤාපටිලාභතො, තතො එව අසන්නිධිබහුලතා, විගතමලමච්ඡෙරතා ච. තදනුසාරෙනාති අනිච්චසඤ්ඤාපරිචයානුසාරෙන. අභාවිතමරණාති අභාවිතමරණානුස්සරණා. අභයො අසම්මූළ්හො කාලං කරොති පගෙව මරණසඤ්ඤාය සූපට්ඨිතත්තා.

කායගතාසතිකථාවණ්ණනා

178. බුද්ධා උප්පජ්ජන්ති එත්ථාති බුද්ධුප්පාදො, බුද්ධානං උප්පජ්ජනකාලො, තස්මා. අඤ්ඤත්ර තං ඨපෙත්වා, අඤ්ඤස්මිං කාලෙති අත්ථො. න පවත්තපුබ්බන්ති අපවත්තපුබ්බං. තතො එව සබ්බතිත්ථියානං අවිසයභූතං. නනු ච සුනෙත්තසත්ථාරාදයො (අ. නි. 6.54; 7.66, 73), අඤ්ඤෙ ච තාපසපරිබ්බාජකා සරීරං ‘‘අසුභ’’න්ති ජානිංසු. තථා හි සුමෙධතාපසෙන සරීරං ජිගුච්ඡන්තෙන වුත්තං –

‘‘යන්නූනිමං ¶ පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො’’ති. (බු. වං. 2.8) –

ආදි. කාමං බොධිසත්තා, අඤ්ඤෙ ච තාපසාදයො සරීරං ‘‘අසුභ’’න්ති ජානන්ති, කම්මට්ඨානභාවෙන පන න ජානන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘අඤ්ඤත්ර බුද්ධුප්පාදා’’තිආදි. සංවෙගාය සංවත්තති යාථාවතො කායසභාවප්පවෙදනතො. අත්ථායාති දිට්ඨධම්මිකාදිඅත්ථාය. යොගක්ඛෙමායාති චතූහි යොගෙහි ඛෙමභාවාය. සතිසම්පජඤ්ඤායාති සබ්බත්ථ සතිඅවිප්පවාසාය ච සත්තට්ඨානියසම්පජඤ්ඤාය ච. ඤාණදස්සනපටිලාභායාති විපස්සනාඤාණාධිගමාය. විජ්ජාවිමුත්තිඵලසච්ඡිකිරියායාති තිස්සො විජ්ජා, චිත්තස්ස අධිමුත්ති නිබ්බානං, චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානීති එතෙසං පච්චක්ඛකරණාය. අමතස්ස නිබ්බානස්ස අධිගමහෙතුතාය, අමතසදිසාතප්පකසුඛසහිතතාය ච කායගතාසති ‘‘අමත’’න්ති වුත්තා. පරිභුඤ්ජන්තීති ඣානසමාපජ්ජනෙන වළඤ්ජන්ති. පරිහීනන්ති ජිනං. විරද්ධන්ති අනධිගමෙන විරජ්ඣිතං. ආරද්ධන්ති සාධිතං නිප්ඵාදිතං. අනෙකෙහි ආකාරෙහි තෙසු තෙසු සුත්තන්තෙසු පසංසිත්වා යං තං කායගතාසතිකම්මට්ඨානං නිද්දිට්ඨන්ති සම්බන්ධො ¶ . කත්ථ පන නිද්දිට්ඨන්ති? කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153 ආදයො). තත්ථ හි ‘‘කථං භාවිතා ච භික්ඛවෙ’’තිආදිනා අයං දෙසනා ආගතා. තත්රායං සඞ්ඛෙපත්ථො – භික්ඛවෙ, කෙන පකාරෙන කායගතාසතිභාවනා භාවිතා, කෙන ච පකාරෙන පුනප්පුනං කතා ආනාපානජ්ඣානාදීනං නිප්ඵත්තියා මහප්ඵලා, තෙසං තෙසං විජ්ජාභාගියානං, අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානඤ්ච ධම්මානං, අරතිරතිසහනතාදීනඤ්ච සංසිද්ධියා මහානිසංසා ච හොතීති? ආනාපානපබ්බන්ති ආනාපානකම්මට්ඨානාවධි. එස නයො සෙසෙසුපි.

ධාතුමනසිකාරකම්මට්ඨානෙන යදිපි උපචාරසමාධි ඉජ්ඣති, සම්මසනවාරො පන තත්ථ සාතිසයොති ධාතුමනසිකාරපබ්බම්පි ‘‘විපස්සනාවසෙන වුත්ත’’න්ති වුත්තං. ‘‘අයම්පි ඛො කායො එවංධම්මො එවංභාවී එවංඅනතීතො’’ති (දී. නි. 2.379; ම. නි. 1.112) තත්ථ තත්ථ අසුභානිච්චතාදීහි සද්ධිං කායෙ ආදීනවස්ස විභාවනවසෙන දෙසනාය ආගතත්තා ‘‘නවසිවථික…පෙ… වුත්තානී’’ති වුත්තං. එත්ථ උද්ධුමාතකාදීසූති එතෙසු සිවථිකපබ්බෙසු ආගතඋද්ධුමාතකාදීසු. ආනාපානස්සතිවසෙනාති ආනාපානස්සතිභාවනාවසෙන. යො උපරි ‘‘කරීසං මත්ථලුඞ්ග’’න්ති මත්ථලුඞ්ගකොට්ඨාසො ගය්හති, තං ඉධ පාළියං (ම. නි. 3.154) අට්ඨිමිඤ්ජෙනෙව සඞ්ගණ්හිත්වා දෙසනා ආගතාති දස්සෙන්තො ‘‘මත්ථලුඞ්ගං අට්ඨිමිඤ්ජෙන සඞ්ගහෙත්වා’’ති ආහ ¶ . ඉධාති ඉමස්මිං අනුස්සතිනිද්දෙසෙ. කායං ගතා, කායෙ වා ගතා සති කායගතාසතීති සතිසීසෙන ඉදං ද්වත්තිංසාකාරකම්මට්ඨානං අධිප්පෙතන්ති යොජනා.

179. චතුමහාභූතිකන්ති චතුමහාභූතසන්නිස්සයං. පූතිකායන්ති පූතිභූතං පරමදුග්ගන්ධකායං. ඨානගමනාවත්ථං සරීරං සන්ධාය, තස්ස වා අවයවෙසු සබ්බහෙට්ඨිමං පාදතලන්ති වුත්තං ‘‘උද්ධං පාදතලා’’ති. තිරියං තචපරිච්ඡින්නන්ති එත්ථ නනු කෙසලොමනඛානං, තචස්ස ච අතචපරිච්ඡින්නතා අත්ථීති? කිඤ්චාපි අත්ථි, තචපරිච්ඡින්නබහුලතාය පන කායස්ස තචපරිච්ඡින්නතා හොතීති එවං වුත්තං. තචො පරියන්තො අස්සාති තචපරියන්තොති එතෙන පන වචනෙන කායෙකදෙසභූතො තචො ගහිතො එව, තප්පටිබද්ධා ච කෙසාදයො තදනුපවිට්ඨමූලා තචපරියන්තාව හොන්තීති ¶ ද්වත්තිංසාකාරසමූහො සබ්බොපි කායො තචපරියන්තො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

අත්ථීති වචනවිපල්ලාසෙන වුත්තං, නිපාතපදං වා එතං. තස්මා තීසුපි සඞ්ඛාසු තදෙවස්ස රූපං. තෙනාහ ‘‘සංවිජ්ජන්තී’’ති. අක්ඛරචින්තකෙහි සරීරෙ කාය-සද්දං වණ්ණන්තෙහිපි අසුචිසමුදායභාවෙනෙව ඉච්ඡිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘අසුචිසඤ්චයතො’’ති වත්වා පුන නං නිරුත්තිනයෙන දස්සෙතුං ‘‘කුච්ඡිතාන’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආයභූතතොති උප්පත්තිට්ඨානභූතත්තා. ‘‘පූරං නානප්පකාරස්සා’’ති වුත්තං. ‘‘කෙ පන තෙ පකාරා? යෙහි නානප්පකාරං අසුචි වුත්ත’’න්ති තෙ කෙසාදිකෙ දස්සෙතුං පාළියං ‘‘කෙසා ලොමා’’තිආදි වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දීපෙන්තො ආහ ‘‘එතෙ කෙසාදයො ද්වත්තිංසාකාරා’’ති. ආකාරා පකාරාති හි එකො අත්ථොති. එවං සම්බන්ධොති ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ නඛා’’තිආදිනා සබ්බකොට්ඨාසෙසු ‘‘අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ’’ති පදත්තයෙන සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො.

පරිතොති තිරියං, සමන්තතො වා පාදතලකෙසමූලෙසු ච තචස්ස ලබ්භනතො. සුචිභාවන්ති සුචිනො සබ්භාවං, සුචිමෙව වා.

180. යෙන විධිනා උග්ගහෙ කුසලො හොති, සො සත්තවිධො විධි ‘‘උග්ගහකොසල්ල’’න්ති වුච්චති, තන්නිබ්බත්තං වා ඤාණං. මනසිකාරකොසල්ලෙපි එසෙව නයො.

සජ්ඣායන්තා වාති සජ්ඣායං කරොන්තා එව. තෙසං කිර චත්තාරො මාසෙ සජ්ඣායන්තානං සජ්ඣායමග්ගෙනෙව ¶ කොට්ඨාසෙ උපධාරෙන්තානං පටිපාටියා ද්වත්තිංසාකාරා විභූතතරා හුත්වා ඛායිංසු, පටික්කූලසඤ්ඤා සණ්ඨාසි, තෙ තස්මිං නිමිත්තෙ ඣානං අප්පෙත්වා ඣානපාදකං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා දස්සනමග්ගං පටිවිජ්ඣිංසු. තෙන වුත්තං ‘‘සජ්ඣායන්තා ව සොතාපන්නා අහෙසු’’න්ති.

පරිච්ඡින්දිත්වාති තචපඤ්චකාදිවසෙනෙව පරිච්ඡෙදං කත්වා. පථවීධාතුබහුලභාවතො මත්ථලුඞ්ගස්ස කරීසාවසානෙ තන්තිආරොපනමාහ. එත්ථ ච මංසං, න්හාරු, අට්ඨි, අට්ඨිමිඤ්ජං වක්කං, වක්කං අට්ඨිමිඤ්ජං, අට්ඨි, න්හාරු, මංසං, තචො, දන්තා, නඛා, ලොමා, කෙසාති එවං වක්කපඤ්චකාදීසු අනුලොමසජ්ඣායං වත්වා පටිලොමසජ්ඣායො පුරිමෙහි සම්බන්ධො වුත්තො. ස්වායං සම්මොහවිනොදනියං ¶ (විභ. අට්ඨ. 356) විසුං තිපඤ්චාහං, පුරිමෙහි එකතො තිපඤ්චාහන්ති ඡපඤ්චාහං සජ්ඣායො වුත්තො, තත්ථ ආදිඅන්තදස්සනවසෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො. අනුලොමපටිලොමසජ්ඣායෙපි හි පටිලොමසජ්ඣායො අන්තිමො හොති, සජ්ඣායප්පකාරන්තරං වා එතම්පීති වෙදිතබ්බං.

හත්ථසඞ්ඛලිකාති අඞ්ගුලිපන්තිමාහ.

මනසා සජ්ඣායොති චිත්තෙන චින්තනමාහ, යං මානසං ‘‘ජප්පන’’න්ති වුච්චති, සම්මදෙව අජ්ඣායොති වා සජ්ඣායො, චින්තනන්ති අත්ථො. චිරතරං සුට්ඨු පවත්තනෙන පගුණභූතා කම්මට්ඨානතන්ති සමාවජ්ජිත්වා මනසි කරොන්තස්ස ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා කත්ථචි අසජ්ජමානා නිරන්තරමෙව උපට්ඨාති, තදනුසාරෙන තදත්ථොපි විභූතතරො හුත්වා ඛායතීති ආහ ‘‘වචසා සජ්ඣායො හි…පෙ… පටිවෙධස්ස පච්චයො හොතී’’ති. ලක්ඛණපටිවෙධස්සාති අසුභලක්ඛණපටිවෙධස්ස.

පටික්කූලසභාවසල්ලක්ඛණස්ස කස්සචි වණ්ණග්ගහණමුඛෙන කොට්ඨාසා වවත්ථානං ගච්ඡන්ති, කස්සචි සණ්ඨානග්ගහණමුඛෙන, කස්සචි දිසාවිභාගග්ගහණමුඛෙන, කස්සචි පතිට්ඨිතොකාසග්ගහණමුඛෙන, කස්සචි සබ්බසො පරිච්ඡිජ්ජග්ගහණමුඛෙනාති වණ්ණාදිතො සල්ලක්ඛණං උග්ගහකොසල්ලාවහං වුත්තන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘කෙසාදීනං වණ්ණො වවත්ථපෙතබ්බො’’තිආදිමාහ.

අත්තනො භාගො සභාගො, සභාගෙන පරිච්ඡෙදො සභාගපරිච්ඡෙදො, හෙට්ඨුපරිතිරියපරියන්තෙහි, සකොට්ඨාසිකකෙසන්තරාදීහි ¶ ච පරිච්ඡෙදොති අත්ථො. අමිස්සකතාවසෙනාති කොට්ඨාසන්තරෙහි අවොමිස්සකතාවසෙන. අසභාගො හි ඉධ ‘‘විසභාගො’’ති අධිප්පෙතො, න විරුද්ධසභාගො. ස්වායමත්ථො කෙසාදිසද්දතො එව ලබ්භති. සද්දන්තරත්ථාපොහනවසෙන සද්දො අත්ථං වදතීති ‘‘කෙසා’’ති වුත්තෙ ‘‘අකෙසා න හොන්තී’’ති අයමත්ථො විඤ්ඤායති. කෙ පන තෙ අකෙසා? ලොමාදයො, න ච ඝටාදීසු පසඞ්ගොපකරණෙනෙව තෙසං නිවත්තිතත්තා.

පටික්කූලවසෙනෙව කථිතං ධාතුවිභාගස්ස සාමඤ්ඤතොපි අගහිතත්තා. තත්ථෙව විසුං ධාතුකම්මට්ඨානස්ස කථිතත්තා ච ධාතුවිභඞ්ගො පක්කුසාතිසුත්තං ¶ (ම. නි. 3.342) විභඞ්ගප්පකරණෙ ධාතුවිභඞ්ගපාළි (විභ. 172 ආදයො) ච. යස්ස වණ්ණතො උපට්ඨාති කෙසාදි, තං පුග්ගලං සන්ධාය ඣානානි කෙසාදීසු වණ්ණකසිණාරම්මණානි විභත්තානි. ඤත්වා ආචික්ඛිතබ්බන්ති යදත්ථං වුත්තං, තං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ ධාතුවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. ඉධාති ඉමස්මිං පටික්කූලමනසිකාරපබ්බෙ. කායගතාසතිසුත්තෙ (ම. නි. 3.153 ආදයො) හි පටික්කූලමනසිකාරපබ්බං ගහෙත්වා ඉධ කායගතාසතිභාවනා නිද්දිසීයති.

181. න එකන්තරිකායාති එකන්තරිකායපි න මනසි කාතබ්බං, පගෙව ද්වන්තරිකාදිනාති අධිප්පායො. න භාවනං සම්පාදෙති, ලක්ඛණපටිවෙධං න පාපුණාති එකන්තරිකාය මනසි කරොන්තොති සම්බන්ධො.

ඔක්කමනවිස්සජ්ජනන්ති පටිපජ්ජිතබ්බවිස්සජ්ජෙතබ්බෙ මග්ගෙ. පුච්ඡිත්වාව ගන්තබ්බං හොති ගහෙතබ්බවිස්සජ්ජෙතබ්බට්ඨානස්ස අසල්ලක්ඛණතො. කම්මට්ඨානං පරියොසානං පාපුණාතීති ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා මනසිකාරමත්තං හොතීති අධිප්පායො. අවිභූතං පන හොති පටික්කූලාකාරස්ස සුට්ඨු අසල්ලක්ඛණතො. තතො එව න විසෙසං ආවහති.

කම්මට්ඨානං පරියොසානං න ගච්ඡතීති පටිපාටියා සබ්බකොට්ඨාසෙ මනසි කරොතොයෙව විභූතා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තෙ සාතිසයං පාටික්කූලතො මනසි කරොන්තස්ස කම්මට්ඨානං පරියොසානං ගච්ඡෙය්ය, ඉමස්ස පන අතිවිය දන්ධං මනසි කරොතො විභූතතො උපට්ඨානමෙව නත්ථි, කුතො පටික්කූලතාය සණ්ඨානං. තෙනාහ ‘‘විසෙසාධිගමස්ස පච්චයො න හොතී’’ති.

බහිද්ධා ¶ පුථුත්තාරම්මණෙති ‘‘අසුචි පටික්කූල’’න්ති කෙසාදීසු පවත්තෙතබ්බං අසුභානුපස්සනං හිත්වා සුභාදිවසෙන ගය්හමානා කෙසාදයොපි ඉධ ‘‘බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණමෙවා’’ති වෙදිතබ්බා. රූපාදයො හි නීලාදිවසෙන පුථුසභාවතාය පුථුත්තාරම්මණං නාම, නානාරම්මණන්ති අත්ථො. අසමාධානං චෙතසො විරූපො ඛෙපොති වික්ඛෙපො. සො සතිං සූපට්ඨිතං කත්වා සක්කච්චං කම්මට්ඨානං මනසි කරොන්තෙන පටිබාහිතබ්බො. පරිහායතීති හායති. පරිධංසතීති විනස්සති.

යා ¶ අයං කෙසා ලොමාතිආදිකා ලොකසඞ්කෙතානුගතා. පණ්ණත්තීති අට්ඨ ධම්මෙ උපාදාය පණ්ණත්ති. තං කෙසාදිපණ්ණත්තිං. අතික්කමිත්වාති පටික්කූලභාවනාය අතික්කමිත්වා උග්ඝාටෙත්වා. තස්සා උග්ඝාටිතත්තා තස්මිං තස්මිං කොට්ඨාසෙ පටික්කූලතො උපට්ඨහන්තෙ ‘‘පටික්කූල’’න්ති චිත්තං ඨපෙතබ්බං. ඉදානි තමත්ථං උපමාය විභාවෙන්තො ‘‘යථා හී’’තිආදිමාහ. තත්රිදං උපමාසංසන්දනං – මනුස්සා විය යොගාවචරො. උදපානං විය කොට්ඨාසා. තාලපණ්ණාදිසඤ්ඤාණං විය කෙසාදිපඤ්ඤත්ති. තෙන මනුස්සානං උදපානෙ න්හානපිවනාදි විය යොගාවචරස්ස පුබ්බභාගෙ කෙසා ලොමාති පණ්ණත්තිවසෙන මනසිකාරො. අභිණ්හසඤ්චාරෙන මනුස්සානං සඤ්ඤාණෙන විනා උදපානෙ කිච්චකරණං විය යොගාවචරස්ස මනසිකාරබලෙන පණ්ණත්තිං අතික්කමිත්වා පටික්කූලභාවෙයෙව චිත්තං ඨපෙත්වා භාවනානුයොගො. පුබ්බභාගෙ…පෙ… පාකටො හොතීති ‘‘කෙසා ලොමා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.154) භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස කෙසාදිපඤ්ඤත්තියා සද්ධිංයෙව කොට්ඨාසානං පටික්කූලභාවො පුබ්බභාගෙ පාකටො හොති. අථාති පච්ඡා භාවනාය වීථිපටිපන්නකාලෙ. පටික්කූලභාවෙයෙව චිත්තං ඨපෙතබ්බන්ති කොට්ඨාසානං පටික්කූලාකාරෙයෙව භාවනාචිත්තං පවත්තෙතබ්බං.

අනුපුබ්බෙන මුඤ්චනං අනුපුබ්බමුඤ්චනං, අනුපට්ඨහන්තස්ස අනුපට්ඨහන්තස්ස මුඤ්චනන්ති අත්ථො. කථං පන අනුපට්ඨානං හොතීති ආහ ‘‘ආදිකම්මිකස්සා’’තිආදි. පරියොසානකොට්ඨාසමෙව ආහච්ච තිට්ඨතීති ඉදං කම්මට්ඨානං තන්තිඅනුසාරෙන ආදිතො කම්මට්ඨානමනසිකාරො පවත්තතීති කත්වා වුත්තං. තථා හිස්ස මනසා සජ්ඣායො විය මනසිකාරො තෙ තෙ කොට්ඨාසෙ ආමට්ඨමත්තෙ කත්වා ගච්ඡති, න ලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන. යදා පන නෙ ලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන සුට්ඨු උපධාරෙන්තො මනසි කරොති, තදා කෙචි උපට්ඨහන්ති, කෙචි න උපට්ඨහන්ති. තත්ථ පටිපජ්ජනවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘අථස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ කම්මන්ති මනසිකාරකම්මං තාව කාතබ්බං. කීව චිරන්ති? යාව ද්වීසු උපට්ඨිතෙසු, තෙසම්පි ද්වින්නං එකො සුට්ඨුතරං උපට්ඨහති තාව.

උක්කුට්ඨුක්කුට්ඨිට්ඨානෙයෙව ¶ උට්ඨහිත්වාති පුබ්බෙ විය එකත්ථකතාය උක්කුට්ඨියා කමෙන සබ්බතාලෙසු පතිත්වා උට්ඨහිත්වා උට්ඨහිත්වා පරියන්තතාලං ¶ , ආදිතාලඤ්ච ආගන්ත්වා තතො තතො තත්ථ තත්ථෙව කතාය උක්කුට්ඨියා උට්ඨහිත්වාති අත්ථො.

ද්වෙ භික්ඛාති ද්වීසු ගෙහෙසු ලද්ධභික්ඛා.

අප්පනාතොති අප්පනාකාරතො ද්වත්තිංසාකාරෙ අප්පනා හොන්ති. කිං පච්චෙකං කොට්ඨාසෙසු හොති උදාහු අඤ්ඤථාති විචාරණායං ආහ ‘‘අප්පනාකොට්ඨාසතො’’ති, කොට්ඨාසතො කොට්ඨාසතොති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කෙසාදීසූ’’තිආදි.

අධිචිත්තන්ති සමථවිපස්සනාචිත්තං.

අනුයුත්තෙනාති යුත්තප්පයුත්තෙන, භාවෙන්තෙනාති අත්ථො. කාලෙනකාලන්ති කාලෙ කාලෙ. සමාධිනිමිත්තං උපලක්ඛිතසමාධානාකාරො සමාධි එව. මනසි කාතබ්බන්ති චිත්තෙ කාතබ්බං, උප්පාදෙතබ්බන්ති අත්ථො. සමාධිකාරණං වා ආරම්මණං සමාධිනිමිත්තං, තං ආවජ්ජිතබ්බන්ති අත්ථො. පග්ගහනිමිත්තඋපෙක්ඛානිමිත්තෙසුපි එසෙව නයො. ඨානං අත්ථීති වචනසෙසො. තං භාවනා චිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය, එතස්ස සංවත්තනස්ස ඨානං කාරණං අත්ථීති අත්ථො. තං වා මනසිකරණචිත්තං කොසජ්ජාය සංවත්තෙය්ය, එතස්ස ඨානං කාරණං අත්ථීති අත්ථො. මුදුන්ති සුභාවිතභාවෙන මුදුභූතං, වසීභාවප්පත්තන්ති අත්ථො. මුදුත්තා එව කම්මඤ්ඤං කම්මක්ඛමං කම්මයොග්ගං. පභස්සරන්ති උපක්කිලෙසවිගමෙන පරිසුද්ධං, පරියොදාතන්ති අත්ථො. න ච පභඞ්ගූති කම්මනියභාවූපගමනෙන න ච පභිජ්ජනසභාවං සුද්ධන්තං විය සුවණ්ණං විනියොගක්ඛමං. තෙනාහ ‘‘සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයායා’’ති.

උක්කං බන්ධතීති මූසං සම්පාදෙති. ආලිම්පෙතීති ආදීපෙති ජාලෙති. තඤ්චාති තං පිළන්ධනවිකතිසඞ්ඛාතං අත්ථං පයොජනං අස්ස සුවණ්ණකාරස්ස අනුභොති පහොති සාධෙති. අස්ස වා සුවණ්ණස්ස අත්ථං සුවණ්ණකාරො අනුභොති පාපුණාති.

අභිඤ්ඤාය ඉද්ධිවිධාදිඤාණෙන සච්ඡිකරණීයස්ස ඉද්ධිවිධපච්චනුභවනාදිකස්ස අභිඤ්ඤා සච්ඡිකරණීයස්ස ¶ . යස්ස පච්චක්ඛං අත්ථි, සො සක්ඛි. සක්ඛිනො භබ්බතා සක්ඛිභබ්බතා, සක්ඛිභවනන්ති වුත්තං හොති. සක්ඛි ච සො ¶ භබ්බො චාති වා සක්ඛිභබ්බො. අයඤ්හි ඉද්ධිවිධාදීනං භබ්බො, තත්ථ ච සක්ඛීති සක්ඛිභබ්බො, තස්ස භාවො සක්ඛිභබ්බතා, තං පාපුණාති. සති සති ආයතනෙති තස්මිං තස්මිං පුබ්බහෙතුආදිකෙ කාරණෙ සති.

සීතිභාවන්ති නිබ්බානං, කිලෙසදරථවූපසමං වා. නිග්ගණ්හාතීති උද්ධටං චිත්තං උද්ධච්චපාතතො රක්ඛණවසෙන නිග්ගණ්හාති. පග්ගණ්හාතීති ලීනං චිත්තං කොසජ්ජපාතතො රක්ඛණවසෙන පග්ගණ්හාති. සම්පහංසෙතීති සමප්පවත්තං චිත්තං තථාපවත්තියං පඤ්ඤාය තොසෙති, උත්තෙජෙති වා. යදා වා නිරස්සාදං චිත්තං භාවනාය න පක්ඛන්දති, තදා ජාතිආදීනි සංවෙගවත්ථූනි (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.418; ඉතිවු. අට්ඨ. 37) පච්චවෙක්ඛිත්වා සම්පහංසෙති සමුත්තෙජෙති. අජ්ඣුපෙක්ඛතීති යදා පන චිත්තං අලීනං අනුද්ධතං සම්මදෙව භාවනාවීථිං ඔතිණ්ණං හොති, තදා පග්ගහනිග්ගහසම්පහංසනෙසු කඤ්චි බ්යාපාරං අකත්වා සමප්පවත්තෙසු යුගෙසු සාරථි විය අජ්ඣුපෙක්ඛති උපෙක්ඛකොව හොති. පණීතාධිමුත්තිකොති පණීතෙ උත්තමෙ මග්ගඵලෙ අධිමුත්තො නින්නපොණපබ්භාරො.

සුග්ගහිතං කත්වාති යථාවුත්තං උග්ගහකොසල්ලසඞ්ඛාතං විධිං සුට්ඨු උග්ගහිතං පරියාපුණනාදිනා සුපරිග්ගහිතං කත්වා. සුට්ඨු වවත්ථපෙත්වාති මනසිකාරකොසල්ලසඞ්ඛාතං විධිං සම්මදෙව සල්ලක්ඛණවසෙන උපධාරෙත්වා. විසෙසන්ති පුබ්බෙනාපරං භාවනාය විසෙසං. පුනප්පුනං පරිවත්තෙත්වාති කම්මට්ඨානතන්තිං පගුණභාවං පාපෙන්තො භිය්යො භිය්යො වාචාය, මනසා ච පරිවත්තෙත්වා. ගණ්ඨිට්ඨානන්ති යථා රුක්ඛස්ස දුබ්බිනිභෙදො අරඤ්ඤස්ස වා ගහනභූතො පදෙසො ‘‘ගණ්ඨිට්ඨාන’’න්ති වුච්චති, එවං කම්මට්ඨානතන්තියා අත්ථතො දුබ්බිනිභෙදො ගහනභූතො ච පදෙසො ‘‘ගණ්ඨිට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. තං පරිපුච්ඡනාදිලද්ධෙන ඤාණඵරසුනා ඡින්දිත්වා.

නිමිත්තන්ති කම්මට්ඨානනිමිත්තං, අසුභාකාරො. එදිසෙන පයොජනෙන ලුඤ්චනම්පි අනවජ්ජන්ති දස්සෙතුං ‘‘ලුඤ්චිත්වා’’ති වුත්තං. ඡින්නට්ඨානෙති මුණ්ඩිතට්ඨානෙ. වට්ටතියෙව නිස්සරණජ්ඣාසයෙන ඔලොකනතො. උස්සදවසෙනාති අඵලිතානං, ඵලිතානං වා බහුලතාවසෙන. දිස්වාව නිමිත්තං ගහෙතබ්බං දස්සනයොග්යතාය තචපඤ්චකස්ස, ඉතරෙසු සුත්වා ච ඤත්වා ච නිමිත්තං ගහෙතබ්බං.

කොට්ඨාසවවත්ථාපනකථාවණ්ණනා

182. අද්දාරිට්ඨකවණ්ණාති ¶ ¶ අභිනවාරිට්ඨඵලවණ්ණා. කණ්ණචූළිකාති උපරිකණ්ණසක්ඛලිකාය පරභාගං සන්ධාය වුත්තං. තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා, කථං? ද්වෙ කෙසා එකතො නත්ථීති.

ආසයොති නිස්සයො, පච්චයොති අත්ථො.

184. අසම්භින්නකාළකා අඤ්ඤෙන වණ්ණෙන අසම්මිස්සකාළකා.

185. පත්තසදිසත්තා නඛා එව නඛපත්තානි. නඛා තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නාති විසුං වවත්ථිතතං සන්ධාය වුත්තං. තමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘ද්වෙ නඛා එකතො නත්ථී’’ති ආහ.

186. දන්තපාළියාති දන්තාවලියා. යානකඋපත්ථම්භිනීති සකටස්ස ධුරට්ඨානෙ උපත්ථම්භකදණ්ඩො. දන්තානං ආධාරභූතා අට්ඨි හනුකට්ඨි.

187. සඞ්කඩ්ඪියමානාති සම්පිණ්ඩියමානා. කොසකාරකකොසො උපල්ලිණ්ඩුපොට්ටලකං, යං ‘‘කොසෙය්යඵල’’න්තිපි වුච්චති. පුටබන්ධඋපාහනො සකලපිට්ඨිපාදච්ඡාදනඋපාහනො. ආනිසදං ආසනපදෙසො. තූණිරො සරාවාසො. ගලකඤ්චුකං කණ්ඨත්තාණං. කීටකුලාවකං ඛරමුඛකුටි.

අනුලොමෙන පටිලොමෙන චාති එත්ථ අංසපදෙසතො පට්ඨාය බාහුනො පිට්ඨිපදෙසෙන ඔතරණං අනුලොමො, මණිබන්ධතො පට්ඨාය බාහුනො පුරිමභාගෙන ආරොහනං පටිලොමො. තෙනෙව නයෙනාති දක්ඛිණහත්ථෙ වුත්තෙන නයෙන අනුලොමෙන පටිලොමෙන චාති අත්ථො. සුඛුමම්පීති යථාවුත්තඔළාරිකචම්මතො සුඛුමං. අන්තොමුඛචම්මාදිකොට්ඨාසෙසු වා තචෙන පරිච්ඡින්නත්තා යං දුරුපලක්ඛණීයං, තං ‘‘සුඛුම’’න්ති වුත්තං. තඤ්හි වුත්තනයෙන ඤාණෙන තචං විවරිත්වා පස්සන්තස්ස පාකටං හොති. ඉධ ඡවිපි තචගතිකා එවාති ‘‘තචො උපරි ආකාසෙන පරිච්ඡින්නො’’ති වුත්තො.

188. නිසදපොතො ¶ ¶ සිලාපුත්තකො. උද්ධනකොටීති මත්තිකාපිණ්ඩෙන කතඋද්ධනස්ස කොටි. තාලගුළපටලං නාම පක්කතාලඵලලසිකං තාලපට්ටිකාදීසු ලිම්පිත්වා සුක්ඛාපෙත්වා උද්ධරිත්වා ගහිතපටලං. සුඛුමන්ති යථාවුත්තමංසතො සුඛුමං. පණ්හිකමංසාදිථූලානං සකලසරීරස්ස කිසානං යෙභුය්යෙන මංසෙන පටිච්ඡාදිතත්තා වුත්තං ‘‘තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්න’’න්ති.

189. ජාලාකාරො කඤ්චුකො ජාලකඤ්චුකො. විසුං වවත්ථිතභාවෙනෙව න්හාරූ තිරියං අඤ්ඤමඤ්ඤෙන පරිච්ඡින්නා.

190. දන්තානං විසුං ගහිතත්තා ‘‘ඨපෙත්වා ද්වත්තිංස දන්තට්ඨීනී’’ති වුත්තං. එකං ජණ්ණුකට්ඨි, එකං ඌරුට්ඨීති එක-ග්ගහණං ‘‘එකෙකස්මිං පාදෙ’’ති අධිකතත්තා. එවං තිමත්තානීති එවං මත්තසද්දෙහි ආනිසදට්ඨිආදීනි ඉධ අවුත්තානිපි දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අතිරෙකතිසතඅට්ඨිකසමුස්සය’’න්ති (විසුද්ධි. 1.122) ඉදඤ්ච වචනං සමත්ථිතං හොති.

කීළාගොළකානි සුත්තෙන බන්ධිත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙත්වා කීළනගොළකානි. ධනුකදණ්ඩො දාරකානං කීළනකඛුද්දකධනුකං. තත්ථ ජඞ්ඝට්ඨිකස්ස පතිට්ඨිතට්ඨානන්ති ජණ්ණුකට්ඨිම්හි පවිසිත්වා ඨිතට්ඨානන්ති අධිප්පායො. තෙන ඌරුට්ඨිනා පතිට්ඨිතං ඨානං යං කටිට්ඨිනො, තං අග්ගච්ඡින්නමහාපුන්නාගඵලසදිසං.

කුම්භකාරෙන නිප්ඵාදිතං උද්ධනං කුම්භකාරිකඋද්ධනං. සීසකපට්ටවෙඨකං වෙඨෙත්වා ඨපිතං සීසමයං පට්ටකං. යෙන සුත්තං කන්තන්ති, තස්මිං තක්කම්හි විජ්ඣිත්වා ඨපිතගොළකා වට්ටනා නාම, වට්ටනානං ආවළි වට්ටනාවළි.

මණ්ඩලාකාරෙන ඡින්නවංසකළීරඛණ්ඩානි වංසකළීරචක්කලකානි. අවලෙඛනසත්ථකං උච්ඡුතචාවලෙඛනසත්ථකං.

192. වක්කභාගෙන පරිච්ඡින්නන්ති වක්කපරියන්තෙන භාගෙන පරිච්ඡින්නං. ඉතො පරෙසුපි එවරූපෙසු එසෙව නයො.

193. යං ¶ නිස්සායාති යං ලොහිතං නිස්සාය, නිස්සයනිස්සයොපි ‘‘නිස්සයො’’ත්වෙව වුච්චති. භවති හි කාරණකාරණෙපි කාරණවොහාරො යථා ‘‘චොරෙහි ගාමො දඩ්ඪො’’ති. අථ වා යස්මිං රූපකලාපෙ හදයවත්ථු ¶ , තම්පි ලොහිතගතිකමෙව හුත්වා තිට්ඨතීති ‘‘යං නිස්සායා’’ති වුත්තං.

194. පණ්ඩුකධාතුකන්ති පණ්ඩුසභාවං.

195. පරියොනහනමංසන්ති පටිච්ඡාදකමංසං.

196. උදරජිව්හාමංසන්ති ජිව්හාසණ්ඨානං උදරස්ස මත්ථකපස්සෙ තිට්ඨනකමංසං. ‘‘නීල’’න්ති වත්වා නීලං නාම බහුධාතුකන්ති ආහ ‘‘නිග්ගුණ්ඩිපුප්ඵවණ්ණ’’න්ති.

197. පප්ඵාසමංසන්ති යථාඨානෙ එව ලම්බිත්වා ථොකං පරිවත්තකමංසං. නිරසන්ති නිහීනරසං. නිරොජන්ති නිප්පභං, ඔජාරහිතං වා.

198. ඔභග්ගාති අවභුජිත්වා ඨිතා. සක්ඛරසුධාවණ්ණන්ති මරුම්බෙහි කතසුධාවණ්ණං. ‘‘සෙතසක්ඛරසුධාවණ්ණ’’න්තිපි පාඨො, සෙතසක්ඛරවණ්ණං, සුධාවණ්ණඤ්චාති අත්ථො.

199. අන්තස්ස ආභුජිත්වා ආභුජිත්වා ඨිතප්පදෙසා අන්තභොගට්ඨානානි. තෙසං බන්ධනභූතං අන්තගුණං නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අන්තගුණන්ති අන්තභොගට්ඨානෙසු බන්ධන’’න්ති. කුද්දාලඵරසුකම්මාදීනි කරොන්තානං අන්තභොගෙ අගළන්තෙ එකතො ආබන්ධිත්වා, කිං විය? යන්තසුත්තකමිව යන්තඵලකානීති. කිමිව තත්ථ ඨිතන්ති ආහ ‘‘පාදපුඤ්ඡන…පෙ… ඨිත’’න්ති. පුරිමඤ්චෙත්ථ ආබන්ධනස්ස, දුතියං ඨානාකාරස්ස නිදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං.

200. අසිතං නාම භුත්තං ඔදනාදි. පීතං නාම පිවනවසෙන අජ්ඣොහටපානකාදි. ඛායිතං නාම සංඛාදිතං පිට්ඨමූලඵලඛජ්ජාදි. සායිතං නාම අස්සාදිතං අම්බපක්කමධුඵාණිතාදි.

යත්ථාති ¶ යස්මිං උදරෙ. යන්ති ච උදරමෙව පච්චාමසති. යත්ථ පානභොජනාදීනි පතිත්වා තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. සුවානවමථු සාරමෙය්යවන්තං. විවෙකන්ති විභාගං.

201. හෙට්ඨානාභිපිට්ඨිකණ්ටකමූලානං ¶ අන්තරෙති පුරිමභාගවසෙන නාභියා හෙට්ඨාපදෙසස්ස පච්ඡිමභාගවසෙන හෙට්ඨිමපිට්ඨිකණ්ටකානං වෙමජ්ඣෙ. වෙළුනාළිකසදිසො පදෙසොති අධිප්පායො.

202. සමොහිතන්ති නිචිතං.

204. පූතිභාවං ආපන්නං කුක්කුටණ්ඩං පූතිකුක්කුටණ්ඩං. උද්දෙකො පිත්තාදීහි විනා කෙවලො උද්ධඞ්ගමවාතො.

205. ආචාමො අවස්සාවනකඤ්ජිකං.

206. වක්කහදයයකනපප්ඵාසෙ තෙමයමානන්ති එත්ථ යකනං හෙට්ඨාභාගපූරණෙනෙව තෙමෙති, ඉතරානි තෙසං උපරි ථොකං ථොකං පග්ඝරණෙනාති දට්ඨබ්බං.

207. උතුවිකාරො උණ්හවලාහකාදිහෙතුකො. විසමච්ඡින්නො භිසාදිකලාපො විසමං උදකං පග්ඝරති, එවමෙවං සරීරං කෙසකූපාදිවිවරෙහි උපරි, හෙට්ඨා, තිරියඤ්ච සෙදං විසමං පග්ඝරතීති දස්සෙතුං විසමච්ඡින්න-ග්ගහණං කතං.

208. විසමාහාරන්ති තදාපවත්තමානසරීරාවත්ථාය අසප්පායාහාරං, අතිකටුකඅච්චුණ්හාදිවිසභාගාහාරං වා. සම්මොහවිනොදනියං (විභ. අට්ඨ. 356) පන ‘‘විසභාගාහාර’’න්ත්වෙව වුත්තං තදා පවත්තමානානං ධාතූනං විසභාගත්තා.

209. ‘‘න්හානකාලෙ’’ති ඉදං උදකස්ස උපරි සිනෙහස්ස සම්භවදස්සනත්ථං වුත්තං. පරිබ්භමන්තසිනෙහබින්දුවිසටසණ්ඨානාති විසටං හුත්වා පරිබ්භමන්තසිනෙහබින්දුසණ්ඨානා. උතුවිසභාගො බහිද්ධාසමුට්ඨානො. ධාතුවිසභාගො අන්තොසමුට්ඨානො. තෙ පදෙසාති තෙ හත්ථතලාදිපදෙසා.

210. කිඤ්චීති ¶ උණ්හාදිරසානං අඤ්ඤතරං ආහාරවත්ථු. නෙසන්ති සත්තානං. හදයං ආගිලායතීති විසභාගාහාරාදිං පටිච්ච හදයප්පදෙසො විවත්තති.

211. දධිනො ¶ විස්සන්දනඅච්ඡරසො දධිමුත්තං. ගළිත්වාති සන්දිත්වා. තාලුමත්ථකවිවරෙන ඔතරිත්වාති මත්ථකවිවරතො ආගන්ත්වා තාලුමත්ථකෙන ඔතරිත්වා.

212. තෙලං විය සකටස්ස නාභිඅක්ඛසීසානං අට්ඨිසන්ධීනං අබ්භඤ්ජනකිච්චං සාධයමානා. කටකටායන්තීති ‘‘කට කටා’’ති සද්දං කරොන්ති. අනුරවදස්සනං හෙතං. දුක්ඛන්තීති දුක්ඛිතානි සඤ්ජාතදුක්ඛානි හොන්ති.

213. සමූලකූලමාසං ඣාපෙත්වා ඡාරිකං අවස්සාවෙත්වා ගහිතයූසො මාසඛාරො. උච්ඡිට්ඨොදකගබ්භමලාදීනං ඡඩ්ඩනට්ඨානං චන්දනිකා. රවණඝටං නාම පකතියා සම්මුඛමෙව හොති. යස්ස පන ආරග්ගමත්තම්පි උදකස්ස පවිසනමුඛං නත්ථි, තං දස්සෙතුං ‘‘අමුඛෙ රවණඝටෙ’’ති වුත්තං. ආයූහනන්ති සමීහනං.

214. එවඤ්හීතිආදි යථාවුත්තාය උග්ගහකොසල්ලපටිපත්තියා නිගමනං. ඉදානි යථාවුත්තං මනසිකාරකොසල්ලපටිපත්තිම්පි නිගමනවසෙන ගහෙත්වා කම්මට්ඨානං මත්ථකං පාපෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘අනුපුබ්බතො’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පණ්ණත්තිසමතික්කමාවසානෙති කෙසාදිපණ්ණත්තිසමතික්කමවසෙන පවත්තාය භාවනාය අවසානෙ. අපුබ්බාපරියමිවාති එකජ්ඣමිව. කෙසාති ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, පකාරත්ථො වා, එවමාදිනා ඉමිනා පකාරෙන වාති අත්ථො. තෙ ධම්මාති වණ්ණාදිවසෙන වවත්ථාපිතා පටික්කූලාකාරතො උපට්ඨිතා කොට්ඨාසධම්මා.

බහිද්ධාපීති සසන්තානතො බහිපි, පරසන්තානකායෙපීති අත්ථො. මනසිකාරං උපසංහරතීති යථාවුත්තං පටික්කූලමනසිකාරං උපනෙති. යථා ඉදං, තථා එතන්ති. එවං සබ්බකොට්ඨාසෙසු පාකටීභූතෙසූති යථා අත්තනො කායෙ, එවං පරෙසම්පි කායෙ සබ්බෙසු කෙසාදිකොට්ඨාසෙසු පටික්කූලවසෙන විභූතභාවෙන උපට්ඨිතෙසූති අත්ථො. අයමෙත්ථ කසිණෙසු වඩ්ඪනසදිසො යොගිනො භාවනාවිසෙසො දස්සිතො.

අනුපුබ්බමුඤ්චනාදීති ¶ ආදි-සද්දෙන සුත්තන්තනයෙන විභාවිතං වීරියසමතායොජනං සඞ්ගණ්හාති. පුනප්පුනං මනසි කරොතොති වුත්තනයෙන අත්තනො ¶ කායෙ කෙසාදිකෙ ‘‘පටික්කූලා පටික්කූලා’’ති අභිණ්හසො මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස යදා සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි ලද්ධසමථානි විසදානි පවත්තන්ති, තදා අස්සද්ධියාදීනං දූරීභාවෙන සාතිසයං බලප්පත්තෙහි සත්තහි සද්ධම්මෙහි ලද්ධූපත්ථම්භානි විතක්කාදීනි ඣානඞ්ගානි පටුතරානි හුත්වා පාතුභවන්ති. තෙසං උජුවිපච්චනීකතාය නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති සද්ධිං තදෙකට්ඨෙහි පාපධම්මෙහි. උපචාරසමාධිනා චිත්තං සමාධියති, සො තංයෙව නිමිත්තං ආසෙවන්තො භාවෙන්තො බහුලීකරොන්තො අප්පනං පාපුණාති. තෙන වුත්තං ‘‘අනුක්කමෙන අප්පනා උප්පජ්ජතී’’ති. සබ්බාකාරතොති වණ්ණාදිවසෙන පඤ්චධාපි. සාති අප්පනා.

යදි පනෙතං කම්මට්ඨානං අවිඤ්ඤාණකාසුභකම්මට්ඨානානි විය පඨමජ්ඣානවසෙන සිජ්ඣති, අථ කස්මා ‘‘කායගතාසතී’’ති වුත්තන්ති ආහ ‘‘එවං පඨමජ්ඣානවසෙනා’’තිආදි. නානාවණ්ණසණ්ඨානාදීසු ද්වත්තිංසාය කොට්ඨාසෙසු පවත්තමානාය සතියා කිච්චමෙත්ථ සාතිසයන්ති ආහ ‘‘සතිබලෙන ඉජ්ඣනතො’’ති.

පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලෙසු ච අරතිං, කාමගුණෙසු ච රතිං සහති අභිභවතීති අරතිරතිසහො සරීරසභාවචින්තනෙන අනභිරතියා පහීනත්තා. තථා කොට්ඨාසභාවනාය අත්තසිනෙහස්ස පරික්ඛීණත්තා භයභෙරවං සහති, සීතාදීනඤ්ච අධිවාසකජාතිකො හොති. අත්තසිනෙහවසෙන හි පුරිසස්ස භයභෙරවං හොති, දුක්ඛස්ස ච අනධිවාසනං. ඉමං පන කොට්ඨාසභාවනමනුයුත්තස්ස න කෙවලං පඨමජ්ඣානමත්තමෙව, උත්තරිපි පටිවෙධො අත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘කෙසාදීන’’න්තිආදි වුත්තං.

ආනාපානස්සතිකථාවණ්ණනා

215. යං තං එවං පසංසිත්වා ආනාපානස්සතිකම්මට්ඨානං නිද්දිට්ඨන්ති සම්බන්ධො. තත්ථ යස්මා ‘‘කථං භාවිතො’’තිආදිකාය පුච්ඡාපාළියා අත්ථෙ විභාවිතෙ ථොමනාපාළියාපි අත්ථො විභාවිතොයෙව හොති භෙදාභාවතො, තස්මා තං ලඞ්ඝිත්වා ‘‘කථං භාවිතො චා’’තිආදිනා ආරභති. තත්ථ හි ඉතො පසංසාභාවො ‘‘අයම්පි ඛො’’ති වචනඤ්ච විසෙසො. තෙසු පසංසාභාවං ¶ දස්සෙතුං ‘‘එවං පසංසිත්වා’’ති වුත්තං. පසංසා ච තත්ථ අභිරුචිජනනෙන උස්සාහනත්ථා. තඤ්හි සුත්වා භික්ඛූ ‘‘භගවා ඉමං සමාධිං අනෙකෙහි ආකාරෙහි පසංසති, සන්තො ¶ කිරායං සමාධි පණීතො ච අසෙචනකො ච සුඛො ච විහාරො පාපධම්මෙ ච ඨානසො අන්තරධාපෙතී’’ති සඤ්ජාතාභිරුචයො උස්සාහජාතා සක්කච්චං අනුයුඤ්ජිතබ්බං පටිපජ්ජිතබ්බං මඤ්ඤන්ති. ‘‘අයම්පි ඛො’’ති පදස්ස යෙ ඉමෙ මයා නිබ්බානමහාසරස්ස ඔතරණතිත්ථභූතා කසිණජ්ඣානඅසුභජ්ඣානාදයො දෙසිතා, න කෙවලං තෙ එව, අයම්පි ඛොති භගවා අත්තනො පච්චක්ඛභූතං සමාධිං දෙසනානුභාවෙන තෙසම්පි භික්ඛූනං ආසන්නං, පච්චක්ඛඤ්ච කරොන්තො සම්පිණ්ඩනවසෙන එවමාහාති සම්බන්ධමුඛෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සොළසවත්ථුකන්ති චතූසු අනුපස්සනාසු චතුන්නං චතුක්කානං වසෙන සොළසට්ඨානං. සබ්බාකාරපරිපූරොති කම්මට්ඨානපාළියා පදත්ථො පිණ්ඩත්ථො උපමා චොදනා පරිහාරො පයොජනන්ති එවමාදීහි සබ්බෙහි ආකාරෙහි පරිපුණ්ණො. නිද්දෙසොති කම්මට්ඨානස්ස නිස්සෙසතො විත්ථාරො.

216. කථන්ති ඉදං පුච්ඡනාකාරවිභාවනපදං. පුච්ඡා චෙත්ථ කථෙතුකම්යතාවසෙන අඤ්ඤාසං අසම්භවතො. සා ච උපරි දෙසනං ආරුළ්හානං සබ්බෙසං පකාරවිසෙසානං ආමසනවසෙනාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘කථන්ති…පෙ… කම්යතාපුච්ඡා’’ති ආහ. කථං බහුලීකතොති එත්ථාපි ‘‘ආනාපානස්සතිසමාධී’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තත්ථ කථන්ති ආනාපානස්සතිසමාධිබහුලීකාරං නානප්පකාරතො විත්ථාරෙතුකම්යතාපුච්ඡා. බහුලීකතො ආනාපානස්සතිසමාධීති තථාපුට්ඨධම්මනිදස්සනන්ති ඉමමත්ථං ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා අතිදිසති. තථා සන්තභාවාදයොපි තස්ස යෙහි භාවනාබහුලීකාරෙහි සිද්ධා, තග්ගහණෙනෙව ගහිතා හොන්තීති දස්සෙතුං ‘‘කථං බහුලීකතො…පෙ… වූපසමෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො’’ති වුත්තං.

‘‘පුන ච පරං, උදායි, අක්ඛාතා මයා සාවකානං පටිපදා, යථාපටිපන්නා මෙ සාවකා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.247) උප්පාදනවඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනා වුච්චතීති තදුභයවසෙන අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘භාවිතොති උප්පාදිතො වඩ්ඪිතො වා’’ති ආහ. තත්ථ භාවං විජ්ජමානතං ඉතො ගතොති භාවිතො, උප්පාදිතො පටිලද්ධමත්තොති අත්ථො. උප්පන්නො පන ලද්ධාසෙවනො, භාවිතො පගුණභාවං ආපාදිතො, වඩ්ඪිතොති අත්ථො ¶ . ආනාපානපරිග්ගාහිකායාති දීඝරස්සාදිවිසෙසෙහි සද්ධිං අස්සාසපස්සාසෙ පරිච්ඡිජ්ජගාහිකාය, තෙ ආරබ්භ පවත්තාය, සතියං ¶ පච්චයභූතායන්ති අත්ථො. පුරිමස්මිඤ්හි අත්ථෙ සමාධිස්ස සතියා සහජාතාදිපච්චයභාවො වුත්තො සම්පයුත්තවචනතො, දුතියස්මිං පන උපනිස්සයභාවොපි. උපචාරජ්ඣානසහගතා හි සති අප්පනාසමාධිස්ස උපනිස්සයො හොතීති. බහුලීකතොති බහුලං පවත්තිතො, තෙන ආවජ්ජනාදිවසීභාවප්පත්තිමාහ. යො හි වසීභාවං ආපාදිතො, සො ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ සමාපජ්ජිතබ්බතො පුනප්පුනං පවත්තීයති. තෙන වුත්තං ‘‘පුනප්පුනං කතො’’ති. යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241), ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’ති (දී. නි. 1.226; සං. නි. 2.152; අ. නි. 4.123) ච එවමාදීසු පඨමපදෙ වුත්තො එව-සද්දො දුතියාදීසුපි වුත්තො එව හොති, එවමිධාපීති ආහ ‘‘උභයත්ථ එවසද්දෙන නියමො වෙදිතබ්බො’’ති. උභයපදනියමෙන ලද්ධගුණං දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි වුත්තං.

අසුභකම්මට්ඨානන්ති අසුභාරම්මණඣානමාහ. තං හි අසුභෙසු යොගකම්මභාවතො, යොගිනො සුඛවිසෙසානං කාරණභාවතො ච ‘‘අසුභකම්මට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. ‘‘කෙවල’’න්ති ඉමිනා ආරම්මණං නිවත්තෙති. පටිවෙධවසෙනාති ඣානපටිවෙධවසෙන. ඣානඤ්හි භාවනාවිසෙසෙන ඉජ්ඣන්තං අත්තනො විසයං පටිවිජ්ඣන්තමෙව පවත්තති, යථාසභාවතො පටිවිජ්ඣීයති චාති ‘‘පටිවෙධො’’ති වුච්චති. ඔළාරිකාරම්මණත්තාති බීභච්ඡාරම්මණත්තා. පටික්කූලාරම්මණත්තාති ජිගුච්ඡිතබ්බාරම්මණත්තා. පරියායෙනාති කාරණෙන, ලෙසන්තරෙන වා. ආරම්මණසන්තතායාති අනුක්කමෙන විචෙතබ්බතං පත්තං ආරම්මණස්ස පරමසුඛුමතං සන්ධායාහ. සන්තෙ හි සන්නිසින්නෙ ආරම්මණෙ පවත්තමානො ධම්මො සයම්පි සන්නිසින්නොව හොති. තෙනාහ ‘‘සන්තො වූපසන්තො නිබ්බුතො’’ති, නිබ්බුතසබ්බපරිළාහොති අත්ථො. ආරම්මණසන්තතාය තදාරම්මණධම්මානං සන්තතා ලොකුත්තරධම්මාරම්මණාහි පච්චවෙක්ඛණාහි දීපෙතබ්බා.

නාස්ස සන්තපණීතභාවාවහං කිඤ්චි සෙචනන්ති අසෙචනකො. අසෙචනකත්තා අනාසිත්තකො. අනාසිත්තකත්තා එව අබ්බොකිණ්ණො අසම්මිස්සො පරිකම්මාදිනා. තතො එව පාටියෙක්කො විසුංයෙවෙකො. ආවෙණිකො අසාධාරණො. සබ්බමෙතං සරසතො එව සන්තභාවං දස්සෙතුං ¶ වුත්තං. පරිකම්මං වා සන්තභාවනිමිත්තං, පරිකම්මන්ති ච කසිණකරණාදීනි නිමිත්තුප්පාදපරියොසානං, තාදිසං ඉධ නත්ථීති අධිප්පායො. තදා හි කම්මට්ඨානං නිරස්සාදත්තා අසන්තමප්පණීතං සියා. උපචාරෙන වා නත්ථි එත්ථ සන්තතාති යොජනා. යථා උපචාරක්ඛණෙ නීවරණවිගමෙන, අඞ්ගපාතුභාවෙන ¶ ච පරෙසං සන්තතා හොති, න එවමිමස්ස. අයං පන ආදිසමන්නා…පෙ… පණීතො චාති යොජනා. කෙචීති උත්තරවිහාරවාසිකෙ සන්ධායාහ. අනාසිත්තකොති උපසෙචනෙන න ආසිත්තකො. තෙනාහ ‘‘ඔජවන්තො’’ති, ඔජවන්තසදිසොති අත්ථො. මධූරොති ඉට්ඨො, චෙතසිකසුඛපටිලාභසංවත්තනං තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන, උපෙක්ඛාය වා සන්තභාවෙන සුඛගතිකත්තා සබ්බෙසම්පි වසෙන වෙදිතබ්බං. ඣානසමුට්ඨානපණීතරූපඵුට්ඨසරීරතාවසෙන පන කායිකසුඛපටිලාභසංවත්තනං දට්ඨබ්බං, තඤ්ච ඛො ඣානතො වුට්ඨිතකාලෙ. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘අප්පිතප්පිතක්ඛණෙ’’ති ඉදං හෙතුම්හි භුම්මවචනං දට්ඨබ්බං. අවික්ඛම්භිතෙති ඣානෙන සකසන්තානතො අනීහටෙ අප්පහීනෙ. අකොසල්ලසම්භූතෙති අකොසල්ලං වුච්චති අවිජ්ජා, තතො සම්භූතෙ. අවිජ්ජාපුබ්බඞ්ගමා හි සබ්බෙ පාපධම්මා. ඛණෙනෙවාති අත්තනො පවත්තික්ඛණෙනෙව. අන්තරධාපෙතීති එත්ථ අන්තරධාපනං විනාසනං, තං පන ඣානකත්තුකස්ස ඉධාධිප්පෙතත්තා පරියුට්ඨානප්පහානං හොතීති ආහ ‘‘වික්ඛම්භෙතී’’ති. වූපසමෙතීති විසෙසෙන උපසමෙති. විසෙසෙන උපසමනං පන සම්මදෙව උපසමනං හොතීති ආහ ‘‘සුට්ඨු උපසමෙතී’’ති.

නනු ච අඤ්ඤොපි සමාධි අත්තනො පවත්තික්ඛණෙනෙව පටිපක්ඛධම්මෙ අන්තරධාපෙති වූපසමෙති, අථ කස්මා අයමෙව සමාධි එවං විසෙසෙත්වා වුත්තොති? පුබ්බභාගතො පට්ඨාය නානාවිතක්කවූපසමසබ්භාවතො. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘ආනාපානස්සති භාවෙතබ්බා විතක්කුපච්ඡෙදායා’’ති (අ. නි. 9.1; උදා. 31). අපිච තික්ඛපඤ්ඤස්ස ඤාණුත්තරස්සෙතං කම්මට්ඨානං, ඤාණුත්තරස්ස ච කිලෙසප්පහානං ඉතරෙහි සාතිසයං, යථා සද්ධාධිමුත්තෙහි දිට්ඨිප්පත්තස්ස. තස්මා ඉමං විසෙසං සන්ධාය ‘‘ඨානසො අන්තරධාපෙති වූපසමෙතී’’ති වුත්තං. අථ වා නිමිත්තපාතුභාවෙ සති ඛණෙනෙව අඞ්ගපාතුභාවසබ්භාවතො අයමෙව සමාධි ‘‘ඨානසො අන්තරධාපෙති වූපසමෙතී’’ති වුත්තො. යථා තං මහතො අකාලමෙඝස්ස උට්ඨිතස්ස ධාරානිපාතෙ ඛණෙනෙව පථවියං ¶ රජොජල්ලස්ස වූපසමො. තෙනාහ – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, මහාඅකාලමෙඝො උට්ඨිතො’’තිආදි (සං. නි. 5.985; පාරා. 165). සාසනිකස්ස ඣානභාවනා යෙභුය්යෙන නිබ්බෙධභාගියාව හොතීති ආහ ‘‘නිබ්බෙධභාගියත්තා’’ති. බුද්ධානං පන එකංසෙන නිබ්බෙධභාගියාව හොති. ඉමමෙව හි කම්මට්ඨානං භාවෙත්වා සබ්බෙපි සම්මාසම්බුද්ධා සම්මාසම්බොධිං අධිගච්ඡන්ති. අරියමග්ගස්ස පාදකභූතො අයං සමාධි අනුක්කමෙන වඩ්ඪිත්වා අරියමග්ගභාවං උපගතො විය හොතීති ආහ ‘‘අනුපුබ්බෙන අරියමග්ගවුද්ධිප්පත්තො’’ති.

අයං ¶ පනත්ථො විරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගානුපස්සනානං වසෙන සම්මදෙව යුජ්ජති. හෙට්ඨා පපඤ්චවසෙන වුත්තමත්ථං සුඛග්ගහණත්ථං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො’’ති ආහ, පිණ්ඩත්ථොති වුත්තං හොති.

217. තමත්ථන්ති තං ‘‘කථං භාවිතො’’තිආදිනා පුච්ඡාවසෙන සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං. ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’තිආදීසු (දී. නි. 1.190; ම. නි. 1.291; අ. නි. 3.61) ඉධ-සද්දො ලොකං උපාදාය වුත්තො, ‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්සා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.369) ඔකාසං, ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’තිආදීසු (ම. නි. 1.30) පදපූරණමත්තං, ‘‘ඉධ භික්ඛු ධම්මං පරියාපුණාතී’’තිආදීසු (අ. නි. 5.73) පන සාසනං, ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛූ’’ති ඉධාපි සාසනමෙවාති දස්සෙන්තො ‘‘භික්ඛවෙ, ඉමස්මිං සාසනෙ භික්ඛූ’’ති වත්වා තමත්ථං පාකටං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකස්සාති සබ්බප්පකාරග්ගහණං සොළස පකාරෙ සන්ධාය. තෙ හි ඉමස්මිංයෙව සාසනෙ. බාහිරකා හි ජානන්තා ආදිතො චතුප්පකාරමෙව ජානන්ති. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤසාසනස්ස තථාභාවපටිසෙධනො’’ති, යථාවුත්තස්ස පුග්ගලස්ස නිස්සයභාවපටිසෙධනොති අත්ථො. එතෙන ‘‘ඉධ භික්ඛවෙ’’ති ඉදං අන්තොගධෙවසද්දන්ති දස්සෙති. සන්ති හි එකපදානිපි සාවධාරණානි යථා ‘‘වායුභක්ඛො’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො’’තිආදි. පරිපුණ්ණසමණකරණධම්මො හි සො, යො සබ්බප්පකාරආනාපානස්සතිසමාධිනිබ්බත්තකො. පරප්පවාදාති පරෙසං අඤ්ඤතිත්ථියානං නානප්පකාරා වාදා තිත්ථායතනානි.

අරඤ්ඤාදිකස්සෙව ¶ භාවනානුරූපසෙනාසනතං දස්සෙතුං ‘‘ඉමස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. දුද්දමො දමථං අනුපගතො ගොණො කූටගොණො. යථා ථනෙහි සබ්බසො ඛීරං න පග්ඝරති, එවං දොහපටිබන්ධිනී කූටධෙනු. රූපසද්දාදිකෙ පටිච්ච උප්පජ්ජනකො අස්සාදො රූපාරම්මණාදිරසො. පුබ්බෙ ආචිණ්ණාරම්මණන්ති පබ්බජ්ජතො පුබ්බෙ, අනාදිමති වා සංසාරෙ පරිචිතාරම්මණං.

නිබන්ධෙය්යාති බන්ධෙය්ය. සතියාති සම්මදෙව කම්මට්ඨානසල්ලක්ඛණසම්පවත්තාය සතියා. ආරම්මණෙති කම්මට්ඨානාරම්මණෙ. දළ්හන්ති ථිරං, යථා සතොකාරිස්ස උපචාරප්පනාභෙදො සමාධි ඉජ්ඣති, තථා ථාමගතං කත්වාති අත්ථො.

විසෙසාධිගමදිට්ඨධම්මසුඛවිහාරපදට්ඨානන්ති ¶ සබ්බෙසං බුද්ධානං, එකච්චානං පච්චෙකබුද්ධානං, බුද්ධසාවකානඤ්ච විසෙසාධිගමස්ස චෙව අඤ්ඤකම්මට්ඨානෙන අධිගතවිසෙසානං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරස්ස ච පදට්ඨානභූතං.

වත්ථුවිජ්ජාචරියො විය භගවා යොගීනං අනුරූපනිවාසට්ඨානුපදිසනතො.

භික්ඛු දීපිසදිසො අරඤ්ඤෙ එකිකො විහරිත්වා පටිපක්ඛනිම්මථනෙන ඉච්ඡිතත්ථසාධනතො. ඵලමුත්තමන්ති සාමඤ්ඤඵලමාහ. පරක්කමජවයොග්ගභූමින්ති භාවනුස්සාහජවස්ස යොග්ගකරණභූමිභූතං.

218. එවං වුත්තලක්ඛණෙසූති අභිධම්මපරියායෙන (විභ. 530), සුත්තන්තපරියායෙන ච වුත්තලක්ඛණෙසු. රුක්ඛසමීපන්ති ‘‘යාවතා මජ්ඣන්හිකෙ කාලෙ සමන්තා ඡායා ඵරති, නිවාතෙ පණ්ණානි පතන්ති, එත්තාවතා රුක්ඛමූලන්ති වුච්චතී’’ති එවං වුත්තං රුක්ඛස්ස සමීපට්ඨානං. අවසෙසසත්තවිධසෙනාසනන්ති පබ්බතං කන්දරං ගිරිගුහං සුසානං වනපත්ථං අබ්භොකාසං පලාලපුඤ්ජන්ති එවං වුත්තං.

උතුත්තයානුකූලං ධාතුචරියානුකූලන්ති ගිම්හාදිඋතුත්තයස්ස, සෙම්හාදිධාතුත්තයස්ස, මොහාදිචරියත්තයස්ස ච අනුකූලං. තථා හි ගිම්හකාලෙ ච අරඤ්ඤං අනුකූලං, හෙමන්තෙ රුක්ඛමූලං, වස්සකාලෙ සුඤ්ඤාගාරං, සෙම්හධාතුකස්ස සෙම්හපකතිකස්ස අරඤ්ඤං, පිත්තධාතුකස්ස රුක්ඛමූලං ¶ , වාතධාතුකස්ස සුඤ්ඤාගාරං අනුකූලං, මොහචරිතස්ස අරඤ්ඤං, දොසචරිතස්ස රුක්ඛමූලං, රාගචරිතස්ස සුඤ්ඤාගාරං අනුකූලං. අලීනානුද්ධච්චපක්ඛිකන්ති අසඞ්කොචාවික්ඛෙපපක්ඛිකං. සයනඤ්හි කොසජ්ජපක්ඛිකං, ඨානචඞ්කමනානි උද්ධච්චපක්ඛිකානි, න එවං නිසජ්ජා. තතො එවස්ස සන්තතා. නිසජ්ජාය දළ්හභාවං පල්ලඞ්කාභුජනෙන, අස්සාසපස්සාසානං පවත්තනසුඛතං උපරිමකායස්ස උජුකට්ඨපනෙන, ආරම්මණපරිග්ගහූපායං පරිමුඛං සතියා ඨපනෙන දස්සෙන්තො. ඌරුබද්ධාසනන්ති ඌරූනමධොබන්ධනවසෙන නිසජ්ජා. හෙට්ඨිමකායස්ස අනුජුකං ඨපනං නිසජ්ජා-වචනෙනෙව බොධිතන්ති ‘‘උජුං කාය’’න්ති එත්ථ කාය-සද්දො උපරිමකායවිසයොති ආහ ‘‘උපරිමසරීරං උජුකං ඨපෙත්වා’’ති. තං පන උජුකට්ඨපනං සරූපතො, පයොජනතො ච දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨාරසා’’තිආදි වුත්තං. න පණමන්තීති න ඔනමන්ති. න පරිපතතීති ¶ න විගච්ඡති වීථිං න විලඞ්ඝති, තතො එව පුබ්බෙනාපරං විසෙසුප්පත්තියා වුද්ධිං ඵාතිං උපගච්ඡති. ඉධ පරි-සද්දො අභි-සද්දෙන සමානත්ථොති ආහ ‘‘කම්මට්ඨානාභිමුඛ’’න්ති, බහිද්ධා පුථුත්තාරම්මණතො නිවාරෙත්වා කම්මට්ඨානංයෙව පුරක්ඛිත්වාති අත්ථො. පරීති පරිග්ගහට්ඨො ‘‘පරිණායිකා’’තිආදීසු (ධ. ස. 16) විය. නිය්යානට්ඨො පටිපක්ඛතො නිග්ගමනට්ඨො. තස්මා පරිග්ගහිතනිය්යානන්ති සබ්බථා ගහිතාසම්මොසං පරිච්චත්තසම්මොසං සතිං කත්වා, පරමං සතිනෙපක්කං උපට්ඨපෙත්වාති අත්ථො.

219. සතොවාති සතියා සමන්නාගතො එව සරන්තො එව අස්සසති නාස්ස කාචි සතිවිරහිතා අස්සාසප්පවත්ති හොතීති අත්ථො. සතො පස්සසතීති එත්ථාපි සතොව පස්සසතීති එව-සද්දො ආනෙත්වා වත්තබ්බො. සතොකාරීති සතො එව හුත්වා, සතියා එව වා කාතබ්බස්ස කත්තා, කරණසීලො වා. යදි ‘‘සතොව අස්සසති සතො පස්සසතී’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ (ම. නි. 3.148; සං. නි. 5.986; පාරා. 165) වුත්තං, අථ කස්මා ‘‘අස්සසති පස්සසති’’ච්චෙව අවත්වා ‘‘සතොකාරී’’ති වුත්තං? එකරසං දෙසනං කාතුකාමතාය. පඨමචතුක්කෙ පදද්වයමෙව හි වත්තමානකාලවසෙන ආගතං, ඉතරානි අනාගතකාලවසෙන. තස්මා එකරසං දෙසනං කාතුකාමතාය සබ්බත්ථ (පටි. ම. 1.165 ආදයො) ‘‘සතොකාරි’’ච්චෙව වුත්තං.

දීඝං ¶ අස්සාසවසෙනාති දීඝඅස්සාසවසෙන විභත්තිඅලොපං කත්වා නිද්දෙසො. දීඝන්ති වා භගවතා වුත්තඅස්සාසවසෙන. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපන්ති වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛභාවතො ‘‘අවික්ඛෙපො’’ති ලද්ධනාමචිත්තස්ස එකග්ගභාවං පජානතො. සති උපට්ඨිතා හොතීති ආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨිතා හොති. තාය සතියා තෙන ඤාණෙනාති යථාවුත්තාය සතියා, යථාවුත්තෙන ච ඤාණෙන. ඉදං වුත්ත හොති – දීඝං අස්සාසං ආරම්මණභූතං අවික්ඛිත්තචිත්තස්ස, අසම්මොහතො වා පජානන්තස්ස තත්ථ සති උපට්ඨිතා එව හොති, තං සම්පජානන්තස්ස ආරම්මණකරණවසෙන, අසම්මොහවසෙන වා සම්පජඤ්ඤං, තදධීනසතිසම්පජඤ්ඤෙන තංසමඞ්ගී යොගාවචරො සතොකාරී නාම හොතීති. පටිනිස්සග්ගානුපස්සී අස්සාසවසෙනාති පටිනිස්සග්ගානුපස්සී හුත්වා අස්සසනස්ස වසෙන. ‘‘පටිනිස්සග්ගානුපස්සීඅස්සාසවසෙනා’’ති වා පාඨො. තස්ස පටිනිස්සග්ගානුපස්සිනො අස්සාසා පටිනිස්සග්ගානුපස්සීඅස්සාසා, තෙසං වසෙනාති අත්ථො. විනයනයෙන අන්තො උට්ඨිතසසනං අස්සාසො, බහි උට්ඨිතසසනං පස්සාසො. සුත්තන්තනයෙන පන බහි උට්ඨහිත්වාපි අන්තො සසනතො අස්සාසො, අන්තො උට්ඨහිත්වාපි බහි සසනතො පස්සාසො. අයමෙව ච නයො –

‘‘අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං ¶ සතියා අනුගච්ඡතො අජ්ඣත්තං වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා චා’’ති, ‘‘පස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො බහිද්ධා වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙන කායොපි චිත්තම්පි සාරද්ධා ච හොන්ති ඉඤ්ජිතා ච ඵන්දිතා චා’’ති (පටි. ම. 1.157) –

ඉමාය පාළියා සමෙති.

පඨමං අබ්භන්තරවාතො බහි නික්ඛමති, තස්මා පවත්තික්කමෙන අස්සාසො පඨමං වුත්තොති වදන්ති. තාලුං ආහච්ච නිබ්බායතීති තාලුං ආහච්ච නිරුජ්ඣති. තෙන කිර සම්පතිජාතො බාලදාරකො ඛිපිතං කරොති. එවං තාවාතිආදි යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස නිගමනං. කෙචි ‘‘එවං තාවාති අනෙන පවත්තික්කමෙන අස්සාසො බහිනික්ඛමනවාතොති ගහෙතබ්බන්ති අධිප්පායො’’ති වදන්ති.

අද්ධානවසෙනාති ¶ කාලද්ධානවසෙන. අයං හි අද්ධාන-සද්දො කාලස්ස, දෙසස්ස ච වාචකො. තත්ථ දෙසද්ධානං උදාහරණභාවෙන දස්සෙත්වා කාලද්ධානවසෙන අස්සාසපස්සාසානං දීඝරස්සතං විභාවෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඔකාසද්ධානන්ති ඔකාසභූතං අද්ධානං. ඵරිත්වාති බ්යාපෙත්වා. චුණ්ණවිචුණ්ණාපි අනෙකකලාපභාවෙන. දීඝං අද්ධානන්ති දීඝං පදෙසං. තස්මාති සණිකං පවත්තියා දීඝසන්තානතාය ‘‘දීඝා’’ති වුච්චන්ති. එත්ථ ච හත්ථිආදිසරීරෙ, සුනඛාදිසරීරෙ ච අස්සාසපස්සාසානං දෙසද්ධානවිසිට්ඨෙන කාලද්ධානවසෙනෙව දීඝරස්සතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සණිකං පූරෙත්වා සණිකමෙව නික්ඛමන්ති’’, ‘‘සීඝං පූරෙත්වා සීඝමෙව නික්ඛමන්තී’’ති ච වචනතො. මනුස්සෙසූති සමානප්පමාණෙසුපි මනුස්සසරීරෙසු. දීඝං අස්සසන්තීති දීඝං අස්සාසප්පබන්ධං පවත්තෙන්තීති අත්ථො. පස්සසන්තීති එත්ථාපි එසෙව නයො. සුනඛසසාදයො විය රස්සං අස්සසන්ති ච පස්සසන්ති චාති යොජනා. ඉදං පන දීඝං, රස්සඤ්ච අස්සසනං, පස්සසනඤ්ච තෙසං සත්තානං සරීරසභාවොති දට්ඨබ්බං. තෙසන්ති සත්තානං. තෙති අස්සාසපස්සාසා. ඉත්තරමද්ධානන්ති අප්පකං කාලං.

නවහාකාරෙහීති භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස පුබ්බෙනාපරං අලද්ධවිසෙසස්ස කෙවලං අද්ධානවසෙන ආදිතො ¶ වුත්තා තයො ආකාරා, තෙ ච ඛො එකච්චො අස්සාසං සුට්ඨු සල්ලක්ඛෙති, එකච්චො පස්සාසං, එකච්චො තදුභයන්ති ඉමෙසං තිණ්ණං පුග්ගලානං වසෙන. කෙචි පන ‘‘අස්සසතිපි පස්සසතිපීති එකජ්ඣං වචනං භාවනාය නිරන්තරං පවත්තිදස්සනත්ථ’’න්ති වදන්ති. ඡන්දවසෙන පුබ්බෙ විය තයො, තථා පාමොජ්ජවසෙනාති ඉමෙහි නවහාකාරෙහි.

කාමං චෙත්ථ එකස්ස පුග්ගලස්ස තයො එව ආකාරා ලබ්භන්ති, තන්තිවසෙන පන සබ්බෙසං පාළිආරුළ්හත්තා, තෙසං වසෙන පරිකම්මස්ස කාතබ්බත්තා ච ‘‘තත්රායං භික්ඛු නවහාකාරෙහී’’ති වුත්තං. එවං පජානතොති එවං යථාවුත්තෙහි ආකාරෙහි අස්සාසපස්සාසෙ පජානතො, තත්ථ මනසිකාරං පවත්තෙන්තස්ස. එකෙනාකාරෙනාති දීඝං අස්සාසාදීසු චතූසු ආකාරෙසු එකෙන ආකාරෙන, නවසු තීසු වා එකෙන. තථා හි වක්ඛති –

‘‘දීඝො රස්සො ච අස්සාසො, පස්සාසොපි ච තාදිසො;

චත්තාරො වණ්ණා වත්තන්ති, නාසිකග්ගෙ ව භික්ඛුනො’’ති.

අයං ¶ භාවනා අස්සාසපස්සාසකායානුපස්සනාති කත්වා වුත්තං ‘‘කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනා සම්පජ්ජතී’’ති.

ඉදානි පාළිවසෙනෙව තෙ නව ආකාරෙ, භාවනාවිධිඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කථං පජානාතීති පජානනවිධිං කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡති. දීඝං අස්සාසන්ති වුත්තලක්ඛණං දීඝං අස්සාසං. අද්ධානසඞ්ඛාතෙති ‘‘අද්ධාන’’න්ති සඞ්ඛං ගතෙ දීඝෙ කාලෙ, දීඝං ඛණන්ති අත්ථො. කොට්ඨාසපරියායො වා සඞ්ඛාත-සද්දො ‘‘ථෙය්යසඞ්ඛාත’’න්තිආදීසු (පාරා. 91) විය, තස්මා අද්ධානසඞ්ඛාතෙති අද්ධානකොට්ඨාසෙ, දෙසභාගෙති අත්ථො. ඡන්දො උප්පජ්ජතීති භාවනාය පුබ්බෙනාපරං විසෙසං ආවහන්තියා ලද්ධස්සාදත්තා තත්ථ සාතිසයො කත්තුකාමතාලක්ඛණො කුසලච්ඡන්දො උප්පජ්ජති. ඡන්දවසෙනාති තථාපවත්තඡන්දස්ස වසෙන සවිසෙසං භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස කම්මට්ඨානං වුද්ධිං ඵාතිං ගමෙන්තස්ස. තතො සුඛුමතරන්ති යථාවුත්තඡන්දප්පවත්තියා පුරිමතො සුඛුමතරං. භාවනාබලෙන හි පටිප්පස්සද්ධදරථපරිළාහතාය කායස්ස අස්සාසපස්සාසා සුඛුමතරා හුත්වා පවත්තන්ති. පාමොජ්ජං උප්පජ්ජතීති අස්සාසපස්සාසානං සුඛුමතරභාවෙන ආරම්මණස්ස සන්තතරතාය, කම්මට්ඨානස්ස ච වීථිපටිපන්නතාය භාවනාචිත්තසහගතො පමොදො ඛුද්දිකාදිභෙදා ¶ තරුණපීති උප්පජ්ජති. චිත්තං විවත්තතීති අනුක්කමෙන අස්සාසපස්සාසානං අතිවිය සුඛුමතරභාවප්පත්තියා අනුපට්ඨහනෙ විචෙතබ්බාකාරප්පත්තෙහි චිත්තං විනිවත්තතීති කෙචි. භාවනාබලෙන පන සුඛුමතරභාවප්පත්තෙසු අස්සාසපස්සාසෙසු තත්ථ පටිභාගනිමිත්තෙ උප්පන්නෙ පකතිඅස්සාසපස්සාසතො චිත්තං නිවත්තති. උපෙක්ඛා සණ්ඨාතීති තස්මිං පටිභාගනිමිත්තෙ උපචාරප්පනාභෙදෙ සමාධිම්හි උප්පන්නෙ පුන ඣානනිබ්බත්තනත්ථං බ්යාපාරාභාවතො අජ්ඣුපෙක්ඛනං හොතීති. සා පනායං උපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාති වෙදිතබ්බා.

ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි යථාවුත්තෙහි නවහි පකාරෙහි පවත්තා. දීඝං අස්සාසපස්සාසා කායොති දීඝාකාරා අස්සාසපස්සාසා චුණ්ණවිචුණ්ණාපි සමූහට්ඨෙන කායො. අස්සාසපස්සාසෙ නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තම්පෙත්ථ අස්සාසපස්සාසසමඤ්ඤමෙව වුත්තං. උපට්ඨානං සතීති ආරම්මණං උපගන්ත්වා තිට්ඨතීති සති උපට්ඨානං නාම. අනුපස්සනා ¶ ඤාණන්ති සමථවසෙන නිමිත්තස්ස අනුපස්සනා, විපස්සනාවසෙන අස්සාසපස්සාසෙ, තන්නිස්සයඤ්ච කායං ‘‘රූප’’න්ති, චිත්තං තංසම්පයුත්තධම්මෙ ච ‘‘අරූප’’න්ති වවත්ථපෙත්වා නාමරූපස්ස අනුපස්සනා ච ඤාණං, තත්ථ යථාභූතාවබොධො. කායො උපට්ඨානන්ති සො කායො ආරම්මණකරණවසෙන උපගන්ත්වා සති එත්ථ තිට්ඨතීති උපට්ඨානං නාම. එත්ථ ච ‘‘කායො උපට්ඨාන’’න්ති ඉමිනා ඉතරකායස්සාපි සඞ්ගහො හොති යථාවුත්තසම්මසනචාරස්සාපි ඉධ ඉච්ඡිතත්තා. නො සතීති සො කායො සති නාම න හොති. සති උපට්ඨානඤ්චෙව සති ච සරණට්ඨෙන, උපතිට්ඨනට්ඨෙන ච. තාය සතියාති යථාවුත්තාය සතියා. තෙන ඤාණෙනාති යථාවුත්තෙනෙව ඤාණෙන. තං කායන්ති තං අස්සාසපස්සාසකායඤ්චෙව තන්නිස්සයරූපකායඤ්ච. අනුපස්සතීති ඣානසම්පයුත්තඤාණෙන චෙව විපස්සනාඤාණෙන ච අනු අනු පස්සති. තෙන වුච්චති කායෙ කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනාති තෙන අනුපස්සනෙන යථාවුත්තෙ කායෙ අයං කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනාති වුච්චති.

ඉදං වුත්තං හොති – යා අයං යථාවුත්තෙ අස්සාසපස්සාසකායෙ, තස්ස නිස්සයභූතෙ කරජකායෙ ච කායස්සෙව අනුපස්සනා අනුදකභූතාය මරීචියා උදකානුපස්සනා විය න අනිච්චාදිසභාවෙ කායෙ නිච්චාදිභාවානුපස්සනා, අථ ඛො යථාරහං අනිච්චදුක්ඛානත්තාසුභභාවස්සෙවානුපස්සනා. අථ වා කායෙ ‘‘අහ’’න්ති වා ‘‘මම’’න්ති වා ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා ගහෙතබ්බස්ස කස්සචි අභාවතො තාදිසං අනනුපස්සිත්වා කායමත්තස්සෙව අනුපස්සනා ¶ කායානුපස්සනා, තාය කායානුපස්සනාය සම්පයුත්තා සතියෙව උපට්ඨානං සතිපට්ඨානං, තස්ස භාවනා වඩ්ඪනා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානභාවනාති.

එස නයොති ‘‘නවහි ආකාරෙහී’’තිආදිනා වුත්තවිධිං රස්ස-පදෙ අතිදිසති. එත්ථාති එතස්මිං යථාදස්සිතෙ ‘‘කථං දීඝං අස්සසන්තො’’තිආදිනා (ම. නි. 3.148; සං. නි. 5.986; පාරා. 165) ආගතෙ පාළිනයෙ. ඉධාති ඉමස්මිං රස්සපදවසෙන ආගතෙ පාළිනයෙ.

අයන්ති යොගාවචරො. අද්ධානවසෙනාති දීඝකාලවසෙන. ඉත්තරවසෙනාති පරිත්තකාලවසෙන. ඉමෙහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි නවහි ආකාරෙහි.

තාදිසොති ¶ දීඝො, රස්සො ච. චත්තාරො වණ්ණාති චත්තාරො ආකාරා, තෙ ච දීඝාදයො එව. නාසිකග්ගෙ ව භික්ඛුනොති ගාථාබන්ධසුඛත්ථං රස්සං කත්වා වුත්තං ‘‘නාසිකග්ගෙ වා’’ති, වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන උත්තරොට්ඨං සඞ්ගණ්හාති.

220. සබ්බකායපටිසංවෙදීති සබ්බස්ස කායස්ස පටි පටි පච්චෙකං සම්මදෙව වෙදනසීලො ජානනසීලො, තස්ස වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදො එතස්ස අත්ථි, තං වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදමානොති අත්ථො. තත්ථ තත්ථ සබ්බ-ග්ගහණෙන අස්සාසාදිකායස්ස අනවසෙසපරියාදානෙ සිද්ධෙපි අනෙකකලාපසමුදායභාවතො තස්ස සබ්බෙසම්පි භාගානං සංවෙදනදස්සනත්ථං පටි-සද්දග්ගහණං. තත්ථ සක්කච්චකාරීභාවදස්සනත්ථං සං-සද්දග්ගහණන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සකලස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යථා සමානෙපි අස්සාසපස්සාසෙසු යොගිනො පටිපත්තිවිධානෙ පච්චෙකං සක්කච්චංයෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති දස්සෙතුං විසුං දෙසනා කතා, එවං තමෙවත්ථං දීපෙතුං සතිපි අත්ථස්ස සමානතාය ‘‘සකලස්සා’’තිආදිනා පදද්වයස්ස විසුං විසුං අත්ථවණ්ණනා කතාති වෙදිතබ්බං. පාකටං කරොන්තොති විභූතං කරොන්තො, සබ්බසො විභාවෙන්තොති අත්ථො. පාකටීකරණං විභාවනං තත්ථ අසම්මුය්හනං ඤාණෙනෙව නෙසං පවත්තනෙන හොතීති දස්සෙන්තො ‘‘එවං විදිතං කරොන්තො’’තිආදිමාහ. තත්ථ තස්මාති යස්මා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙනෙව අස්සාසපස්සාසෙ පවත්තෙති, න විප්පයුත්තචිත්තෙන, තස්මා එවංභූතො සබ්බකායපටිසංවෙදී අස්සසිස්සාමි පස්සසිස්සාමීති සික්ඛතීති වුච්චති බුද්ධාදීහීති යොජනා. චුණ්ණවිචුණ්ණවිසටෙති අනෙකකලාපතාය චුණ්ණවිචුණ්ණභාවෙන ¶ විසටෙ. ආදි පාකටො හොති සතියා, ඤාණස්ස ච වසෙන තථා පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස පවත්තත්තා. තාදිසෙන භවිතබ්බන්ති චතුත්ථපුග්ගලසදිසෙන භවිතබ්බං, පගෙව සතිං, ඤාණඤ්ච පච්චුපට්ඨපෙත්වා තීසුපි ඨානෙසු ඤාණසම්පයුත්තමෙව චිත්තං පවත්තෙතබ්බන්ති අධිප්පායො.

එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන සබ්බකායපටිසංවෙදනවසෙනෙව. ඝටතීති උස්සහති. වායමතීති වායාමං කරොති, මනසිකාරං පවත්තෙතීති අත්ථො. තථාභූතස්සාති ආනාපානස්සතිං භාවෙන්තස්ස. සංවරොති සති ¶ , වීරියම්පි වා. තාය සතියාති යා ආනාපානෙ ආරබ්භ පවත්තා සති, තාය. තෙන මනසිකාරෙනාති යො සො තත්ථ සතිපුබ්බඞ්ගමො භාවනාමනසිකාරො, තෙන සද්ධින්ති අධිප්පායො. ආසෙවතීති ‘‘තිස්සො සික්ඛායො’’ති වුත්තෙ අධිකුසලධම්මෙ ආසෙවති. තදාසෙවනඤ්හෙත්ථ සික්ඛනන්ති අධිප්පෙතං.

පුරිමනයෙති පුරිමස්මිං භාවනානයෙ, පඨමවත්ථුද්වයෙති අධිප්පායො. තත්ථාපි කාමං ඤාණුප්පාදනං ලබ්භතෙව අස්සාසපස්සාසානං යාථාවතො දීඝරස්සභාවාවබොධසබ්භාවතො, තථාපි තං න දුක්කරං යථාපවත්තානං තෙසං ගහණමත්තභාවතොති තත්ථ වත්තමානකාලප්පයොගො කතො. ඉදං පන දුක්කරං පුරිසස්ස ඛුරධාරායං ගමනසදිසං, තස්මා සාතිසයෙනෙත්ථ පුබ්බාභිසඞ්ඛාරෙන භවිතබ්බන්ති දීපෙතුං අනාගතකාලප්පයොගො කතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ යස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඤාණුප්පාදනාදීසූති ආදි-සද්දෙන කායසඞ්ඛාරපස්සම්භනපීතිපටිසංවෙදනාදිං සඞ්ගණ්හාති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘සංවරසමාදානානං සඞ්ගහො’’ති වදන්ති.

කායසඞ්ඛාරන්ති අස්සාසපස්සාසං. සො හි චිත්තසමුට්ඨානොපි සමානො කරජකායප්පටිබද්ධවුත්තිතාය තෙන සඞ්ඛරීයතීති කායසඞ්ඛාරොති වුච්චති. යො පන ‘‘කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො’’ති (ම. නි. 1.102) එවමාගතො කායසඞ්ඛාරො චෙතනාලක්ඛණො සතිපි ද්වාරන්තරුප්පත්තියං යෙභුය්යවුත්තියා, තබ්බහුලවුත්තියා ච කායද්වාරෙන ලක්ඛිතො, සො ඉධ නාධිප්පෙතො. පස්සම්භෙන්තොතිආදීසු පච්ඡිමං පච්ඡිමං පදං පුරිමස්ස පුරිමස්ස අත්ථවචනං, තස්මා පස්සම්භනං නාම වූපසමනං, තඤ්ච තථාපයොගෙ අසති උප්පජ්ජනාරහස්ස ඔළාරිකස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස පයොගසම්පත්තියා අනුප්පාදනන්ති දට්ඨබ්බං. තත්රාති ‘‘ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො’’ති එත්ථ. අපරිග්ගහිතකාලෙති කම්මට්ඨානස්ස අනාරද්ධකාලෙ, තතො එව කායචිත්තානම්පි අපරිග්ගහිතකාලෙ. ‘‘නිසීදති ¶ පල්ලඞ්කං ආභුජිත්වා උජුං කායං පණිධායා’’ති හි ඉමිනා කායපරිග්ගහො, ‘‘පරිමුඛං සතිං උපට්ඨපෙත්වා’’ති ඉමිනා චිත්තපරිග්ගහො වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘කායොපි චිත්තම්පි පරිග්ගහිතා හොන්තී’’ති. කායොති කරජකායො. සදරථාති සපරිළාහා, සා ¶ ච නෙසං සදරථතා ගරුභාවෙන විය ඔළාරිකතාය අවිනාභාවිනීති ආහ ‘‘ඔළාරිකා’’ති. බලවතරාති සබලා ථූලා. සන්තා හොන්තීති චිත්තං තාවං බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවෙන එකග්ගං හුත්වා කම්මට්ඨානං පරිග්ගහෙත්වා පවත්තමානං සන්තං හොති වූපසන්තං, තතො එව තංසමුට්ඨානා රූපධම්මා ලහුමුදුකම්මඤ්ඤභාවප්පත්තා, තදනුගුණතාය සෙසං තිසන්තතිරූපන්ති එවං චිත්තෙ, කායෙ ච වූපසන්තෙ පවත්තමානෙ තන්නිස්සිතා අස්සාසපස්සාසා සන්තසභාවා අනුක්කමෙන සුඛුමතරසුඛුමතමා හුත්වා පවත්තන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘යදා පනස්ස කායොපී’’තිආදි.

ආභුජනං ආභොගො, ‘‘පස්සම්භෙමී’’ති පඨමාවජ්ජනා. සම්මා අනු අනු ආහරණං සමන්නාහාරො, තස්මිංයෙව අත්ථෙ අපරාපරං පවත්තආවජ්ජනා. තස්සෙව අත්ථස්ස මනසි කරණං චිත්තෙ ඨපනං මනසිකාරො. වීමංසා පච්චවෙක්ඛණා.

සාරද්ධෙති සදරථෙ සපරිළාහෙ. අධිමත්තන්ති බලවං ඔළාරිකං. ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. කායසඞ්ඛාරොති හි අධිප්පෙතො. ‘‘අධිමත්තං හුත්වා පවත්තතී’’ති කිරියාවිසෙසනං වා එතං. සුඛුමන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. කායම්හීති එත්ථ ‘‘චිත්තෙ චා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

221. පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨාය කරියමානං දුතියජ්ඣානස්ස නානාවජ්ජනං පරිකම්මං පඨමජ්ඣානං විය දූරසමුස්සාරිතපටිපක්ඛන්ති කත්වා තංසමුට්ඨානො කායසඞ්ඛාරො පඨමජ්ඣානෙ ච දුතියජ්ඣානූපචාරෙ ච ඔළාරිකොති සදිසො වුත්තො. එස නයො සෙසූපචාරද්වයෙපි. අථ වා දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමාය පටිපජ්ජතො දුක්ඛාපටිපදාදිවසෙන කිලමතො යොගිනො කායකිලමථචිත්තූපඝාතාදිවසෙන, විතක්කාදිසඞ්ඛොභෙන ච සපරිඵන්දතාය චිත්තප්පවත්තියා දුතියජ්ඣානාදිඋපචාරෙසු කායසඞ්ඛාරස්ස ඔළාරිකතා වෙදිතබ්බා. අතිසුඛුමොති අඤ්ඤත්ථ ලබ්භමානො කායසඞ්ඛාරො චතුත්ථජ්ඣානෙ අතික්කන්තසුඛුමො. සුඛුමභාවොපිස්ස තත්ථ නත්ථි, කුතො ඔළාරිකතා අප්පවත්තනතො. තෙනාහ ‘‘අප්පවත්තිමෙව පාපුණාතී’’ති.

ලාභිස්ස ¶ සතො අනුපුබ්බසමාපත්තිසමාපජ්ජනවෙලං, එකාසනෙනෙව වා සබ්බෙසං ඣානානං පටිලාභං ¶ සන්ධාය මජ්ඣිමභාණකා හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමජ්ඣානතො උපරූපරිඣානූපචාරෙපි සුඛුමතරං ඉච්ඡන්ති. තත්ථ හි සොපචාරානං ඣානානං උපරූපරි විසෙසවන්තතා, සන්තතා ච සම්භවෙය්ය, එකාවජ්ජනූපචාරං වා සන්ධාය එවං වුත්තං. එවඤ්හි හෙට්ඨා වුත්තවාදෙන ඉමස්ස වාදස්ස අවිරොධො සිද්ධො භින්නවිසයත්තා. සබ්බෙසඤ්ඤෙවාති උභයෙසම්පි. යස්මා තෙ සබ්බෙපි වුච්චමානෙන විධිනා පස්සද්ධිමිච්ඡන්තියෙව. ‘‘අපරිග්ගහිතකාලෙ පවත්තකායසඞ්ඛාරො පරිග්ගහිතකාලෙ පටිප්පස්සම්භතී’’ති ඉදං සදිසසන්තානතාය වුත්තං. න හි තෙ එව ඔළාරිකා අස්සාසාදයො සුඛුමා හොන්ති. පස්සම්භනාකාරො පන නෙසං හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

මහාභූතපරිග්ගහෙ සුඛුමොති චතුධාතුමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං සන්ධාය වුත්තං. සකලරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො භාවනාය උපරූපරි පණීතභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘රූපාරූපපරිග්ගහෙ සුඛුමො’’ති. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාති කලාපසම්මසනමාහ. නිබ්බිදානුපස්සනතො පට්ඨාය බලවවිපස්සනා. තතො ඔරං දුබ්බලවිපස්සනා. පුබ්බෙ වුත්තනයෙනාති ‘‘අපරිග්ගහිතකාලෙ’’තිආදිනා සමථනයෙ වුත්තෙන නයෙන ‘‘අපරිග්ගහෙ පවත්තො කායසඞ්ඛාරො මහාභූතපරිග්ගහෙ පටිප්පස්සම්භතී’’තිආදිනා විපස්සනානයෙපි පටිප්පස්සද්ධි යොජෙතබ්බාති වුත්තං හොති.

අස්සාති ඉමස්ස ‘‘පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති පදස්ස. චොදනාසොධනාහීති අනුයොගපරිහාරෙහි. එවන්ති ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන.

කථන්ති යං ඉදං ‘‘පස්සම්භයං…පෙ… සික්ඛතී’’ති (පටි. ම. 1.171) වුත්තං, තං කථං කෙන පකාරෙන කායසඞ්ඛාරස්ස පස්සම්භනං, යොගිනො ච සික්ඛනං හොතීති කථෙතුකම්යතාය පුච්ඡිත්වා කායසඞ්ඛාරෙ සරූපතො, ඔළාරිකසුඛුමතො, වූපසමතො, අනුයොගපරිහාරතො ච දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ කායසඞ්ඛාරා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කායිකාති රූපකායෙ භවා. කායපටිබද්ධාති කායසන්නිස්සිතා. කායෙ සති හොන්ති, අසති න හොන්ති, තතො එව තෙ අකායසමුට්ඨානාපි කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා. පස්සම්භෙන්තොති ඔළාරිකොළාරිකං පස්සම්භෙන්තො. සෙසපදද්වයං තස්සෙව වෙවචනං. ඔළාරිකඤ්හි කායසඞ්ඛාරං අවූපසන්තසභාවං සන්නිසීදාපෙන්තො ¶ ‘‘පස්සම්භෙන්තො’’ති වුච්චති, අනුප්පාදනිරොධං පාපෙන්තො ‘‘නිරොධෙන්තො’’ති, සුට්ඨු සන්තසභාවං නයන්තො ‘‘වූපසමෙන්තො’’ති.

යථාරූපෙහීති ¶ යාදිසෙහි. කායසඞ්ඛාරෙහීති ඔළාරිකෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි. ආනමනාති අභිමුඛභාවෙන කායස්ස නමනා. විනමනාති විසුං විසුං පස්සතො නමනා. සන්නමනාති සබ්බතො, සුට්ඨු වා නමනා. පණමනාති පච්ඡතො නමනා. ඉඤ්ජනාදීනි ආනමනාදීනං වෙවචනානි, අධිමත්තානි වා අභිමුඛං චලනාදීනි ආනමනාදයො, මන්දානි ඉඤ්ජනාදයො. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති තථාරූපං ආනමනාදීනං කාරණභූතං ඔළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙන්තො. තස්මිං හි පස්සම්භිතෙ ආනමනාදයොපි පස්සම්භිතා එව හොන්ති.

සන්තං සුඛුමන්ති යථාරූපෙහි කායසඞ්ඛාරෙහි කායස්ස අපරිප්ඵන්දනහෙතූහි ආනමනාදයො න හොන්ති, තථාරූපං දරථාභාවතො සන්තං, අනොළාරිකතාය සුඛුමං. පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාරන්ති සාමඤ්ඤතො එකං කත්වා වදති. අථ වා පුබ්බෙ ඔළාරිකොළාරිකං කායසඞ්ඛාරං පටිප්පස්සම්භෙන්තො අනුක්කමෙන කායස්ස අපරිප්ඵන්දනහෙතුභූතෙ සුඛුමසුඛුමතරෙ උප්පාදෙත්වා තෙපි පටිප්පස්සම්භෙත්වා පරමසුඛුමතාය කොටිප්පත්තං යං කායසඞ්ඛාරං පටිප්පස්සම්භෙති, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘සන්තං සුඛුමං පස්සම්භයං කායසඞ්ඛාර’’න්ති.

ඉතීතිආදි චොදකවචනං. තත්ථ ඉතීති පකාරත්ථෙ නිපාතො. කිරාති අරුචිසූචනෙ, එවං චෙති අත්ථො. අයඤ්හෙත්ථ අධිප්පායො – වුත්තප්පකාරෙන යදි අතිසුඛුමම්පි කායසඞ්ඛාරං පස්සම්භෙතීති. එවං සන්තෙති එවං සති තයා වුත්තාකාරෙ ලබ්භමානෙ. වාතූපලද්ධියාති වාතස්ස උපලද්ධියා. ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො, අස්සාසාදිවාතාරම්මණස්ස චිත්තස්ස පභාවනා උප්පාදනා පවත්තනා න හොති, තෙ ච තෙන පස්සම්භෙතබ්බාති අධිප්පායො. අස්සාසපස්සාසානඤ්ච භාවනාති ඔළාරිකෙ අස්සාසපස්සාසෙ භාවනාය පටිප්පස්සම්භෙත්වා සුඛුමානං තෙසං පභාවනා ච න හොති, උභයෙසං තෙසං තෙන පටිප්පස්සම්භෙතබ්බතො. ආනාපානස්සතියාති ආනාපානාරම්මණාය සතියා ච පවත්තනං න හොති, ආනාපානානං අභාවතො. තතො එව තංසම්පයුත්තස්ස ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා උප්පාදනාපි න හොති. න හි කදාචි ආරම්මණෙන විනා සාරම්මණධම්මා සම්භවන්ති. න ච නං තන්ති එත්ථ නන්ති නිපාතමත්තං ¶ . තං වුත්තවිධානං සමාපත්තිං පණ්ඩිතා පඤ්ඤවන්තො න චෙව සමාපජ්ජන්තිපි තතො න වුට්ඨහන්තිපීති යොජනා. එවං චොදකො සබ්බෙන සබ්බං අභාවූපනයනං පස්සම්භනන්ති අධිප්පායෙන චොදෙති.

පුන ඉති කිරාතිආදි යථාවුත්තාය චොදනාය විස්සජ්ජනා. තත්ථ කිරාති ‘‘යදී’’ති එතස්ස ¶ අත්ථෙ නිපාතො. ඉති කිර සික්ඛති, මයා වුත්තාකාරෙන යදි සික්ඛතීති අත්ථො. එවං සන්තෙති එවං පස්සම්භනෙ සති. පභාවනා හොතීති යදිපි ඔළාරිකා කායසඞ්ඛාරා පටිප්පස්සම්භන්ති, සුඛුමා පන අත්ථෙවාති අනුක්කමෙන පරමසුඛුමභාවප්පත්තස්ස වසෙන නිමිත්තුප්පත්තියා ආනාපානස්සතියා, ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස ච පභාවනා ඉජ්ඣතෙවාති අධිප්පායො.

යථා කථං වියාති යථාවුත්තවිධානං තං කථං විය දට්ඨබ්බං, අත්ථි කිඤ්චි තදත්ථසම්පටිපාදනෙ ඔපම්මන්ති අධිප්පායො. ඉදානි ඔපම්මං දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සෙය්යථාපීති ඔපම්මත්ථෙ නිපාතො. කංසෙති කංසභාජනෙ. නිමිත්තන්ති නිමිත්තස්ස, තෙසං සද්දානං පවත්තාකාරස්සාති අත්ථො. සාමිඅත්ථෙ හි ඉදං උපයොගවචනං. සුග්ගහිතත්තාති සුට්ඨු ගහිතත්තා. සුමනසිකතත්තාති සුට්ඨු චිත්තෙ ඨපිතත්තා. සූපධාරිතත්තාති සම්මදෙව උපධාරිතත්තා සල්ලක්ඛිතත්තා. සුඛුමකා සද්දාති අනුරවෙ ආහ, යෙ අප්පකා. අප්පත්ථො හි අයං ක-සද්දො. සුඛුමසද්දනිමිත්තාරම්මණතාපීති සුඛුමො සද්දොව නිමිත්තං සුඛුමසද්දනිමිත්තං, තදාරම්මණතායපි. කිං වුත්තං හොති? කාමං තදාසුඛුමාපි සද්දා නිරුද්ධා, සද්දනිමිත්තස්ස පන සුග්ගහිතත්තා සුඛුමතරසද්දනිමිත්තාරම්මණභාවෙනාපි චිත්තං පවත්තති. ආදිතො පට්ඨාය හි තස්ස තස්ස නිරුද්ධස්ස සද්දස්ස නිමිත්තං අවික්ඛිත්තෙන චිත්තෙන උපධාරෙන්තස්ස අනුක්කමෙන පරියොසානෙ අතිසුඛුමසද්දනිමිත්තම්පි ආරම්මණං කත්වා චිත්තං පවත්තතෙව. චිත්තං න වික්ඛෙපං ගච්ඡති තස්මිං යථාඋපට්ඨිතෙ නිමිත්තෙ සමාධානසබ්භාවතො.

එවං සන්තෙතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තං. තත්ථ යස්ස සුත්තපදස්ස සද්ධිං චොදනාසොධනාහි අත්ථො වුත්තො, තං උද්ධරිත්වා කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානානි විභාගතො දස්සෙතුං ‘‘පස්සම්භය’’න්තිආදි වුත්තං. තං සබ්බං වුත්තනයත්තා උත්තානමෙව.

222. ආදිකම්මිකස්ස ¶ කම්මට්ඨානවසෙනාති සමථකම්මට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං. විපස්සනං කම්මට්ඨානං පන ඉතරචතුක්කෙසුපි ලබ්භතෙව. එත්ථාති පඨමචතුක්කෙ. පඤ්චසන්ධිකන්ති පඤ්චපබ්බං, පඤ්චභාගන්ති අත්ථො.

කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනන්ති කම්මට්ඨානගන්ථස්ස උග්ගණ්හනං. තදත්ථපරිපුච්ඡා කම්මට්ඨානස්ස පරිපුච්ඡනා ¶ . අථ වා ගන්ථතො, අත්ථතො ච කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනං උග්ගහො. තත්ථ සංසයපරිපුච්ඡනා පරිපුච්ඡා. කම්මට්ඨානස්ස උපට්ඨානන්ති නිමිත්තුපට්ඨානං, එවං භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස ‘‘එවමිධ නිමිත්තං උපට්ඨාතී’’ති උපධාරණං, තථා කම්මට්ඨානප්පනා ‘‘එවං ඣානමප්පෙතී’’ති. කම්මට්ඨානස්ස ලක්ඛණන්ති ගණනානුබන්ධනාඵුසනානං වසෙන භාවනං උස්සුක්කාපෙත්වා ඨපනාය සම්පත්ති, තතො පරම්පි වා සල්ලක්ඛණාදිවසෙන මත්ථකප්පත්තීති කම්මට්ඨානසභාවස්ස සල්ලක්ඛණං. තෙනාහ ‘‘කම්මට්ඨානසභාවූපධාරණන්ති වුත්තං හොතී’’ති.

අත්තනාපි න කිලමති ඔධිසො කම්මට්ඨානස්ස උග්ගණ්හනතො. තතො එව ආචරියම්පි න විහෙසෙති ධම්මාධිකරණම්පි භාවනාය මත්ථකං පාපනතො. තස්මාති තං නිමිත්තං අත්තනො අකිලමනආචරියාවිහෙසනහෙතු. ථොකන්ති ථොකං ථොකං. උග්ගහෙතබ්බතො උග්ගහො, සබ්බොපි කම්මට්ඨානවිධි, න පුබ්බෙ වුත්තඋග්ගහමත්තං. ආචරියතො උග්ගහො ආචරියුග්ගහො, තතො. එකපදම්පීති එකකොට්ඨාසම්පි.

223. අනුවහනාති අස්සාසපස්සාසානං අනුගමනවසෙන සතියා නිරන්තරං අනුපවත්තනා. ඵුසනාති අස්සාසපස්සාසෙ ගණෙන්තස්ස ගණනං පටිසංහරිත්වා තෙ සතියා අනුබන්ධන්තස්ස යථා අප්පනා හොති, තථා චිත්තං ඨපෙන්තස්ස ච නාසිකග්ගාදිට්ඨානස්ස නෙසං ඵුසනා. යස්මා පන ගණනාදිවසෙන විය ඵුසනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථි, ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව ගණනාදි කාතබ්බන්ති දස්සෙතුං ඉධ ඵුසනාගහණන්ති දීපෙන්තො ‘‘ඵුසනාති ඵුට්ඨට්ඨාන’’න්ති ආහ. ඨපනාති සමාධානං. තං හි සම්මදෙව ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආධානං ඨපනං හොති. තථා හි සමාධි ‘‘චිත්තස්ස ඨිති සණ්ඨිතී’’ති (ධ. ස. 11.15) නිද්දිට්ඨො. සමාධිප්පධානා පන අප්පනාති ආහ ‘‘ඨපනාති අප්පනා’’ති. අනිච්චතාදීනං සල්ලක්ඛණතො සල්ලක්ඛණා විපස්සනා. පවත්තතො, නිමිත්තතො ච විනිවට්ටනතො විවට්ටනා නාම මග්ගො. සකලසංකිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභාවතො ¶ සබ්බසො සුද්ධීති පාරිසුද්ධි ඵලං. තෙසන්ති විවට්ටනාපාරිසුද්ධීනං. පටිපස්සනාති පටි පටි දස්සනං පෙක්ඛනං. තෙනාහ ‘‘පච්චවෙක්ඛණා’’ති.

ඛණ්ඩන්ති එකං තීණි පඤ්චාති එවං ගණනාය ඛණ්ඩනං. ඔකාසෙති ගණනවිධිං සන්ධායාහ. ගණනනිස්සිතොව න කම්මට්ඨානනිස්සිතො. ‘‘සිඛාප්පත්තං නු ඛො’’ති ඉදං චිරතරං ගණනාය මනසි කරොන්තස්ස වසෙන වුත්තං. සො හි තථා ලද්ධං අවික්ඛෙපමත්තං නිස්සාය එවං මඤ්ඤෙය්ය ¶ . ‘‘අස්සාසපස්සාසෙසු යො උපට්ඨාති, තං ගහෙත්වා’’ති ඉදං අස්සාසපස්සාසෙසු යස්ස එකොව පඨමං උපට්ඨාති, තං සන්ධාය වුත්තං, යස්ස පන උභොපි උපට්ඨහන්ති, තෙන උභයම්පි ගහෙත්වා ගණෙතබ්බං. ‘‘යො උපට්ඨාතී’’ති ඉමිනා ච ද්වීසු නාසාපුටවාතෙසු යො පාකටතරො උපට්ඨාති, සො ගහෙතබ්බොති අයම්පි අත්ථො දීපිතොති දට්ඨබ්බං. පවත්තමානං පවත්තමානන්ති ආමෙඩිතවචනෙන නිරන්තරං අස්සාසපස්සාසානං උපලක්ඛණං දස්සෙති. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන උපලක්ඛෙත්වා වාති අත්ථො. පාකටා හොන්ති ගණනාවසෙන බහිද්ධා වික්ඛෙපාභාවතො.

පලිඝස්ස පරිවත්තනං, තං යත්ථ නික්ඛිපන්ති, සො පලිඝත්ථම්භො. තියාමරත්තින්ති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං. පුරිමනයෙනාති සීඝගණනාය, ගොපාලකගණනායාති අත්ථො. එකො ද්වෙ තීණි චත්තාරි පඤ්චාති ගණනාවිධිදස්සනං. තස්මා අට්ඨාතිආදීසුපි එකතො පට්ඨායෙව පච්චෙකං අට්ඨාදීනි පාපෙතබ්බානි. සීඝං සීඝං ගණෙතබ්බමෙව. කස්මාති තත්ථ කාරණං, නිදස්සනඤ්ච දස්සෙති ‘‘ගණනපටිබද්ධෙ හී’’තිආදිනා. තත්ථ අරීයති තෙන නාවාති අරිත්තං, පාජනදණ්ඩො. අරිත්තෙන උපත්ථම්භනං අරිත්තුපත්ථම්භනං, තස්ස වසෙන.

නිප්පරියායතො නිරන්තරප්පවත්ති නාම ඨපනායමෙවාති ආහ ‘‘නිරන්තරං පවත්තං වියා’’ති. අන්තො පවිසන්තං වාතං මනසි කරොන්තො අන්තො චිත්තං පවෙසෙති නාම. බහි චිත්තනීහරණෙපි එසෙව නයො. වාතබ්භාහතන්ති අබ්භන්තරගතං වාතං බහුලං මනසි කරොන්තස්ස වාතෙන තං ඨානං අබ්භාහතං විය, මෙදෙන පූරිතං විය ච හොති, තථා උපට්ඨාති. නීහරතො ඵුට්ඨොකාසං ¶ මුඤ්චිත්වා, තථා පන නීහරතො වාතස්ස ගතිසමන්නෙසනමුඛෙන නානාරම්මණෙසු චිත්තං විධාවතීති ආහ ‘‘පුථුත්තාරම්මණෙ චිත්තං වික්ඛිපතී’’ති.

එතන්ති එතං අස්සාසපස්සාසජාතං.

224. අනුගමනන්ති පවත්තපවත්තානං අස්සාසපස්සාසානං ආරම්මණකරණවසෙන සතියා අනු අනු පවත්තනං අනුගච්ඡනං. තෙනෙවාහ ‘‘තඤ්ච ඛො න ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙනා’’ති. නාභි ආදි තත්ථ පඨමං උප්පජ්ජනතො. පඨමුප්පත්තිවසෙන හි ඉධ ආදිචින්තා, න උප්පත්තිමත්තවසෙන. තථා හි තෙ නාභිතො පට්ඨාය යාව නාසිකග්ගා සබ්බත්ථ උප්පජ්ජන්තෙව. යත්ථ යත්ථ ච උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති ධම්මානං ගමනාභාවතො. යථාපච්චයං පන දෙසන්තරුප්පත්තියං ¶ ගතිසමඤ්ඤා. හදයං මජ්ඣන්ති හදයසමීපං තස්ස උපරිභාගො මජ්ඣං. නාසිකග්ගං පරියොසානන්ති නාසිකට්ඨානං තස්ස පරියොසානං අස්සාසපස්සාසසමඤ්ඤාය තදවධිභාවතො. තථා හෙතෙ ‘‘චිත්තසමුට්ඨානා’’ති වුත්තා, න ච බහිද්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං සම්භවො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘අබ්භන්තරං පවිසනවාතස්ස නාසිකග්ගං ආදී’’ති. පවිසනනික්ඛමනපරියායො පන තංසදිසවසෙන වුත්තොති වෙදිතබ්බො. වික්ඛෙපගතන්ති වික්ඛෙපං උපගතං, වික්ඛිත්තං අසමාහිතන්ති අත්ථො. සාරද්ධායාති සදරථභාවාය. ඉඤ්ජනායාති කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස චලනාය.

වික්ඛෙපගතෙන චිත්තෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනං, ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ වා. සාරද්ධාති සදරථා. ඉඤ්ජිතාති ඉඤ්ජනකා චලනකා. තථා ඵන්දිතා.

ආදිමජ්ඣපරියොසානවසෙනාති ආදිමජ්ඣපරියොසානානුගමනවසෙන න මනසි කාතබ්බන්ති සම්බන්ධො. ‘‘අනුබන්ධනාය මනසි කරොන්තෙන ඵුසනාවසෙන ච ඨපනාවසෙන ච මනසි කාතබ්බ’’න්ති යෙනාධිප්පායෙන වුත්තං, තං විවරිතුං ‘‘ගණනානුබන්ධනාවසෙන වියා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විසුං මනසිකාරො නත්ථීති ගණනාය, අනුබන්ධනාය ච විනා යථාක්කමං කෙවලං ඵුසනාවසෙන, ඨපනාවසෙන ච කම්මට්ඨානමනසිකාරො නත්ථි. නනු ඵුසනාය විනා ඨපනාය විය, ඵුසනාය විනා ගණනායපි මනසිකාරො නත්ථියෙව? යදිපි නත්ථි, ගණනා පන යථා කම්මට්ඨානමනසිකාරස්ස මූලභාවතො පධානභාවෙන ¶ ගහෙතබ්බා, එවං අනුබන්ධනා ඨපනාය, තාය විනා ඨපනාය අසම්භවතො. තස්මා සතිපි ඵුසනාය නානන්තරිකභාවෙ ගණනානුබන්ධනා එව මූලභාවතො පධානභාවෙන ගහෙත්වා ඉතරාසං තදභාවං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ගණනානුබන්ධනාවසෙන විය හි ඵුසනාඨපනාවසෙන විසුං මනසිකාරො නත්ථී’’ති. යදි එවං තා කස්මා උද්දෙසෙ විසුං ගහිතාති ආහ ‘‘ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙවා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව ගණෙන්තො’’ති ඉමිනා ගණනාය ඵුසනා අඞ්ගන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘ගණනාය ච ඵුසනාය ච මනසි කරොතී’’ති. තත්ථෙවාති ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව. තෙති අස්සාසපස්සාසෙ. සතියා අනුබන්ධන්තොති ගණනාවීථිං අනුගන්ත්වා සතියා නිබන්ධන්තො, ඵුට්ඨොකාසෙයෙව තෙ නිරන්තරං උපධාරෙන්තොති අත්ථො. අප්පනාවසෙන චිත්තං ඨපෙන්තොති යථා අප්පනා හොති, එවං යථාඋපට්ඨිතෙ නිමිත්තෙ චිත්තං ඨපෙන්තො සමාදහන්තො. අනුබන්ධනාය චාතිආදීසු අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසි කරොතීති වුච්චතීති යොජනා. ස්වායමත්ථොති ය්වායං ‘‘ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව ගණෙන්තො, තත්ථෙව ගණනං පටිසංහරිත්වා ¶ තෙ සතියා අනුබන්ධන්තො’’ති ච වුත්තො, සො අයමත්ථො. යා අච්චන්තාය න මිනොති න විනිච්ඡිනාති, සා මානස්ස සමීපෙති උපමා යථා ‘‘ගොණො විය ගවයො’’ති.

225. පඞ්ගුළොති පීඨසප්පී. දොලා පෙඛොලො. කීළතන්ති කීළන්තානං. මාතාපුත්තානන්ති අත්තනො භරියාය, පුත්තස්ස ච. උභො කොටියොති ආගච්ඡන්තස්ස පුරිමකොටිං, ගච්ඡන්තස්ස පච්ඡිමකොටින්ති ද්වෙපි කොටියො. මජ්ඣන්ති දොලාඵලකස්සෙව මජ්ඣං. උපනිබන්ධනථම්භො වියාති උපනිබන්ධනථම්භො, නාසිකග්ගං, මුඛනිමිත්තං වා, තස්ස මූලෙ සමීපෙ ඨත්වා. කථං ඨත්වා? සතියා වසෙන. සතිඤ්හි තත්ථ සූපට්ඨිතං කරොන්තො යොගාවචරො තත්ථ ඨිතො නාම හොති, අවයවධම්මෙන සමුදායස්ස අපදිසිතබ්බතො. නිමිත්තෙති නාසිකග්ගාදිනිමිත්තෙ. සතියා නිසීදන්තොති සතිවසෙන නිසීදන්තො. ‘‘සතිඤ්හි තත්ථා’’තිආදිනා ඨානෙ විය වත්තබ්බං. තත්ථාති ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙ.

226. තෙති ¶ නගරස්ස අන්තොබහිගතා මනුස්සා, තෙසං සඞ්ගහා ච හත්ථගතා.

227. ආදිතො පට්ඨායාති උපමෙය්යත්ථදස්සනතො පට්ඨාය. ගාථායං නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනානිමිත්තං. අනාරම්මණමෙකචිත්තස්සාති එකස්ස චිත්තස්ස න ආරම්මණං, ආරම්මණං න හොන්තීති අත්ථො. අජානතො ච තයො ධම්මෙති නිමිත්තං අස්සාසො පස්සාසොති ඉමෙ තයො ධම්මෙ ආරම්මණකරණවසෙන අවින්දන්තස්ස. ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ. භාවනාති ආනාපානස්සතිසමාධිභාවනා. නුපලබ්භතීති න උපලබ්භති න සිජ්ඣතීති අයං චොදනාගාථාය අත්ථො, දුතියා පන පරිහාරගාථා සුවිඤ්ඤෙය්යාව.

කථන්ති තාසං අත්ථං විවරිතුං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. ඉමෙ තයො ධම්මාතිආදීසු පදයොජනාය සද්ධිං අයමත්ථනිද්දෙසො – ඉමෙ නිමිත්තාදයො තයො ධම්මා එකචිත්තස්ස කථං ආරම්මණං න හොන්ති, තථාපි න චිමෙ න ච ඉමෙ තයො ධම්මා අවිදිතා හොන්ති, කථං න ච හොන්ති අවිදිතා? තෙසඤ්හි අවිදිතත්තෙ චිත්තඤ්ච කථං වික්ඛෙපං න ගච්ඡති, පධානඤ්ච භාවනාය නිප්ඵාදකං වීරියඤ්ච කථං පඤ්ඤායති, නීවරණානං වික්ඛම්භකං සම්මදෙව සමාධානාවහං භාවනානුයොගසඞ්ඛාතං පයොගඤ්ච යොගී කථං සාධෙති, උපරූපරි ලොකියලොකුත්තරඤ්ච විසෙසං කථමධිගච්ඡතීති.

ඉදානි ¶ තමත්ථං කකචූපමාය සාධෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදි වුත්තං. භූමිභාගස්ස විසමතාය චඤ්චලෙ රුක්ඛෙ ඡෙදනකිරියා න සුකරා සියා, තථා ච සති කකචදන්තගති දුබ්බිඤ්ඤෙය්යාති ආහ ‘‘සමෙ භූමිභාගෙ’’ති. කකචෙනාති ඛුද්දකෙන ඛරපත්තෙන. තෙනාහ ‘‘පුරිසො’’ති. ඵුට්ඨකකචදන්තානන්ති ඵුට්ඨඵුට්ඨකකචදන්තානං වසෙන. තෙන කකචදන්තෙහි ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව පුරිසස්ස සතියා උපට්ඨානං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘න ආගතෙ වා ගතෙ වා කකචදන්තෙ මනසි කරොතී’’ති. කකචස්ස ආකඩ්ඪනකාලෙ පුරිසාභිමුඛං පවත්තා ආගතා. පෙල්ලනකාලෙ තතො විගතා ‘‘ගතා’’ති වුත්තා. න ච ආගතා වා ගතා වා කකචදන්තා අවිදිතා හොන්ති සබ්බත්ථ සතියා උපට්ඨිතත්තා ඡින්දිතබ්බට්ඨානං අඵුසිත්වා ගච්ඡන්තානං, ආගච්ඡන්තානඤ්ච කකචදන්තානං අභාවතො. පධානන්ති රුක්ඛස්ස ඡෙදනවීරියං ¶ . පයොගන්ති තස්සෙව ඡෙදනකිරියං. විසෙසන්ති අනෙකභාවාපාදනං, තෙන ච සාධෙතබ්බං පයොජනවිසෙසං.

යථා රුක්ඛොතිආදි උපමාසංසන්දනං. උපනිබන්ධති ආරම්මණෙ චිත්තං එතායාති සති උපනිබන්ධනා නාම, තස්සා අස්සාසපස්සාසානං සල්ලක්ඛණස්ස නිමිත්තන්ති උපනිබන්ධනානිමිත්තං, නාසිකග්ගං, මුඛනිමිත්තං වා. එවමෙවාති යථාපි සො පුරිසො කකචෙන රුක්ඛං ඡින්දන්තො ආගතගතෙ කකචදන්තෙ අමනසිකරොන්තොපි ඵුට්ඨඵුට්ඨට්ඨානෙයෙව සතියා උපට්ඨපනෙන ආගතගතෙ කකචදන්තෙ ජානාති, සුත්තපදඤ්ච අවිරජ්ඣන්තො අත්ථකිච්චං සාධෙති, එවමෙව. නාසිකග්ගෙ මුඛනිමිත්තෙති දීඝනාසිකො නාසිකග්ගෙ ඉතරො මුඛං දසනං නිමීයති ඡාදීයති එතෙනාති මුඛනිමිත්තන්ති ලද්ධනාමෙ උත්තරොට්ඨෙ.

ඉදං පධානන්ති යෙන වීරියාරම්භෙන ආරද්ධවීරියස්ස යොගිනො කායොපි චිත්තම්පි කම්මනියං භාවනාකම්මක්ඛමං භාවනාකම්මයොග්ගං හොති, ඉදං වීරියං පධානන්ති ඵලෙන හෙතුං දස්සෙති. උපක්කිලෙසා පහීයන්තීති චිත්තස්ස උපක්කිලෙසභූතානි නීවරණානි වික්ඛම්භනවසෙන පහීයන්ති. විතක්කා වූපසමන්තීති තතො එව කාමවිතක්කාදයො මිච්ඡාවිතක්කා උපසමං ගච්ඡන්ති, නීවරණප්පහානෙන වා පඨමජ්ඣානාධිගමං දස්සෙත්වා විතක්කවූපසමාපදෙසෙන දුතියජ්ඣානාදීනමධිගමමාහ. අයං පයොගොති අයං ඣානාධිගමස්ස හෙතුභූතො කම්මට්ඨානානුයොගො පයොගො. සංයොජනා පහීයන්තීති දසපි සංයොජනානි මග්ගපටිපාටියා සමුච්ඡෙදවසෙන පහීයන්ති. අනුසයා බ්යන්තී හොන්තීති තථා සත්තපි අනුසයා අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන භඞ්ගමත්තස්සපි අනවසෙසතො විගතන්තා හොන්ති. එත්ථ ච සංයොජනප්පහානං නාම අනුසයනිරොධෙනෙව හොති, පහීනෙසු ච ¶ සංයොජනෙසු අනුසයානං ලෙසොපි න භවිස්සතීති ච දස්සනත්ථං ‘‘සංයොජනා පහීයන්ති අනුසයා බ්යන්තී හොන්තී’’ති වුත්තං. අයං විසෙසොති ඉමං සමාධිං නිස්සාය අනුක්කමෙන ලබ්භමානො අයං සංයොජනප්පහානාදිකො ඉමස්ස සමාධිස්ස විසෙසොති අත්ථො.

යස්සාති යෙන. අනුපුබ්බන්ති අනුක්කමෙන. පරිචිතාති පරිචිණ්ණා. අයං හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – ආනාපානස්සති යථා බුද්ධෙන භගවතා දෙසිතා ¶ , තථෙව යෙන දීඝරස්සපජානනාදිවිධිනා අනුපුබ්බං පරිචිතා සුට්ඨු භාවිතා, තතො එව පරිපුණ්ණා සොළසන්නං වත්ථූනං පාරිපූරියා සබ්බසො පුණ්ණා. සො භික්ඛු ඉමං අත්තනො ඛන්ධාදිලොකං පඤ්ඤොභාසෙන පභාසෙති. යථා කිං අබ්භා මුත්තොව චන්දිමා අබ්භුපක්කිලෙසවිමුත්තො චන්දිමා තාරකරාජා වියාති.

ඉධාති කකචූපමායං. අස්සාති යොගිනො. ඉධාති වා ඉමස්මිං ඨානෙ. අස්සාති උපමාභූතස්ස කකචස්ස. ආගතගතවසෙන යථා තස්ස පුරිසස්ස අමනසිකාරො, එවං අස්සාසපස්සාසානං ආගතගතවසෙන අමනසිකාරමත්තමෙව පයොජනං.

228. නිමිත්තන්ති පටිභාගනිමිත්තං. අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතාති අප්පනාවිතක්කාදිඅවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතාති වදන්ති, විචාරාදීති පන වත්තබ්බං නිප්පරියායෙන විතක්කස්ස අප්පනාභාවතො. සො හි පාළියං ‘‘අප්පනා බ්යප්පනා’’ති (ධ. ස. 7) නිද්දිට්ඨො, තංසම්පයොගතො වා යස්මා ඣානං ‘‘අප්පනා’’ති අට්ඨකථාවොහාරො, ඣානඞ්ගෙසු ච සමාධි පධානං, තස්මා තං ‘‘අප්පනා’’ති දස්සෙන්තො ‘‘අවසෙසඣානඞ්ගපටිමණ්ඩිතා අප්පනාසඞ්ඛාතා ඨපනා ච සම්පජ්ජතී’’ති ආහ. කස්සචි පන ගණනාවසෙනෙව මනසිකාරකාලතො පභුතීති එත්ථ ‘‘අනුක්කමතො…පෙ… ලඞ්ඝනාකාරප්පත්තං විය හොතී’’ති එත්තකො ගන්ථො පරිහීනො.

සාරද්ධකායස්ස කස්සචි පුග්ගලස්ස. ඔනමති පට්ටිකාදීනං පලම්බනෙන. විකූජතීති සද්දං කරොති. ගත්තානිසදකප්පරාදීනං සන්ධිට්ඨානෙසු වලිං ගණ්හාති තත්ථ තත්ථ වලිතං හොති. කස්මා? යස්මා සාරද්ධකායො ගරුකො හොතීති කායදරථවූපසමෙන සද්ධිං සිජ්ඣමානො ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධො බ්යතිරෙකමුඛෙන තස්ස සාධනං විය වුත්තො. ඔළාරිකඅස්සාසපස්සාසනිරොධවසෙනාති අන්වයවසෙන තදත්ථසාධනං. තත්ථ කායදරථෙ වූපසන්තෙති චිත්තජරූපානං ලහුමුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන යො සෙසතිසන්තතිරූපානම්පි ලහුආදිභාවො, සො ඉධ කායස්ස ලහුභාවොති ¶ අධිප්පෙතො. ස්වායං යස්මා චිත්තස්ස ලහුආදිභාවෙන විනා නත්ථි, තස්මා වුත්තං ‘‘කායොපි චිත්තම්පි ලහුකං හොතී’’ති.

ඔළාරිකෙ ¶ අස්සාසපස්සාසෙ නිරුද්ධෙතිආදි හෙට්ඨා වුත්තනයම්පි විචෙතබ්බාකාරප්පත්තස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස විචයනවිධිං දස්සෙතුං ආනීතං.

229. උපරූපරි විභූතානීති භාවනාබලෙන උද්ධං උද්ධං පාකටානි හොන්ති. දෙසතොති පකතියා ඵුසනදෙසතො, පුබ්බෙ අත්තනා ඵුසනවසෙන උපධාරිතට්ඨානතො.

‘‘කත්ථ නත්ථී’’ති ඨානවසෙන, ‘‘කස්ස නත්ථී’’ති පුග්ගලවසෙන වීමංසියමානමත්ථං එකජ්ඣං කත්වා විභාවෙතුං ‘‘අන්තොමාතුකුච්ඡිය’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා උදකෙ නිමුග්ගස්ස පුග්ගලස්ස නිරුද්ධොකාසතාය අස්සාසපස්සාසා න පවත්තන්ති, එවං අන්තොමාතුකුච්ඡියං. යථා මතානං සමුට්ඨාපකචිත්තාභාවතො, එවං අසඤ්ඤීභූතානං මුච්ඡාපරෙතානං, අසඤ්ඤීසු වා ජාතානං, තථා නිරොධසමාපන්නානං. චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නානං පන ධම්මතාවසෙනෙව නෙසං අනුප්පජ්ජනං, තථා රූපාරූපභවසමඞ්ගීනං. කෙචි පන ‘‘අනුපුබ්බතො සුඛුමභාවප්පත්තියා චතුත්ථජ්ඣානසමාපන්නස්ස, රූපභවෙ රූපානං භවඞ්ගස්ස ච සුඛුමභාවතො රූපභවසමඞ්ගීනං නත්ථී’’ති කාරණං වදන්ති. අත්ථියෙව තෙ අස්සාසපස්සාසා පරියෙසතොති අධිප්පායො, යථාවුත්තසත්තට්ඨානවිනිමුත්තස්ස අස්සාසපස්සාසානං අනුප්පජ්ජනට්ඨානස්ස අභාවතො. පකතිඵුට්ඨවසෙනාති පකතියා ඵුසනට්ඨානවසෙන. නිමිත්තං ඨපෙතබ්බන්ති සතියා තත්ථ තත්ථ සුඛප්පවත්තනත්ථං ථිරතරසඤ්ජානනං පවත්තෙතබ්බං. ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා හි සති. ඉමමෙවාති ඉමං එව අනුපට්ඨහන්තස්ස කායසඞ්ඛාරස්ස කණ්ටකුට්ඨාපනනයෙන උපට්ඨාපනවිධිමෙව. අත්ථවසන්ති හෙතුං. අත්ථොති හි ඵලං, සො යස්ස වසෙන පවත්තති, සො අත්ථවසොති. මුට්ඨස්සතිස්සාති විනට්ඨස්සතිස්ස. අසම්පජානස්සාති සම්පජඤ්ඤරහිතස්ස, භාවෙන්තස්ස අනුක්කමෙන අනුපට්ඨහන්තෙ අස්සාසපස්සාසෙ වීමංසිත්වා ‘‘ඉමෙ තෙ’’ති උපධාරෙතුං, සම්මදෙව පජානිතුඤ්ච සමත්ථාහි සතිපඤ්ඤාහි විරහිතස්සාති අධිප්පායො.

230. ඉතො අඤ්ඤං කම්මට්ඨානං. ගරුකන්ති භාරියං. සා චස්ස ගරුකතා භාවනාය සුදුක්කරභාවෙනාති ආහ ‘‘ගරුකභාවන’’න්ති. උපරූපරි ¶ සන්තසුඛුමභාවප්පත්තිතො ‘‘බලවතී සුවිසදා සූරා ච සතිපඤ්ඤා ච ඉච්ඡිතබ්බා’’ති වත්වා සුඛුමස්ස නාම අත්ථස්ස සාධනෙනාපි සුඛුමෙනෙව ¶ භවිතබ්බන්ති දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. ඉදානි අනුපට්ඨහන්තානං අස්සාසපස්සාසානං පරියෙසනුපායං දස්සෙන්තො ‘‘තාහි ච පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ ගොචරමුඛෙති ගොචරාභිමුඛෙ. අනුපදන්ති පදානුපදං. චරිත්වාති ගොචරං ගහෙත්වා. තස්මිංයෙව ඨානෙති උපනිබන්ධනානිමිත්තසඤ්ඤිතට්ඨානෙ. යොජෙත්වාති මනසිකාරෙන යොජෙත්වා. සතිරස්මියා බන්ධිත්වාති වා වුත්තමෙවත්ථමාහ ‘‘තස්මිංයෙව ඨානෙ යොජෙත්වා’’ති. න හි උපමෙය්යෙ බන්ධනයොජනට්ඨානානි විසුං ලබ්භන්ති.

231. නිමිත්තන්ති උග්ගහනිමිත්තං, පටිභාගනිමිත්තං වා. උභයම්පි හි ඉධ එකජ්ඣං වුත්තං. තථා හි තූලපිචුආදිඋපමත්තයං උග්ගහෙ යුජ්ජති, සෙසං උභයත්ථ. එකච්චෙති එකෙ ආචරියා.

තාරකරූපං වියාති තාරකාය පභාරූපං විය. මණිගුළිකාදිඋපමා පටිභාගෙ වට්ටන්ති. කථං පනෙතං එකංයෙව කම්මට්ඨානං අනෙකාකාරතො උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘තඤ්ච පනෙත’’න්තිආදි. සුත්තන්තන්ති එකං සුත්තං. පගුණප්පවත්තිභාවෙන අවිච්ඡෙදං, මහාවිසයතඤ්ච සන්ධායාහ ‘‘මහතී පබ්බතෙය්යා නදී වියා’’ති. අත්ථබ්යඤ්ජනසම්පත්තියා සමන්තභද්දකං සුත්තං සබ්බභාගමනොහරා සබ්බපාලිඵුල්ලා වනඝටා වියාති ආහ ‘‘එකා වනරාජි වියා’’ති. තෙනාහ භගවා – ‘‘වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ’’ති (ඛු. පා. 6.13; සු. නි. 236). නානානුසන්ධිකං නානාපෙය්යාලං විවිධනයනිපුණං බහුවිධකම්මට්ඨානමුඛසුත්තන්තං අත්ථිකෙහි සක්කච්චං සමුපජීවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘සීතච්ඡායො…පෙ… රුක්ඛො වියා’’ති. සඤ්ඤානානතායාති නිමිත්තුපට්ඨානතො පුබ්බෙව පවත්තසඤ්ඤානං නානාවිධභාවතො.

ඉමෙ තයො ධම්මාති අස්සාසො, පස්සාසො, නිමිත්තන්ති ඉමෙ තයො ධම්මා. නත්ථීති කම්මට්ඨානවසෙන මනසිකාතබ්බභාවෙන නත්ථි න උපලබ්භන්ති. න ච උපචාරන්ති උපචාරම්පි න පාපුණාති, පගෙව අප්පනන්ති අධිප්පායො. යස්ස පනාති විජ්ජමානපක්ඛො වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බො.

ඉදානි වුත්තස්සෙව අත්ථස්ස සමත්ථනත්ථං කකචූපමායං ආගතා ‘‘නිමිත්ත’’න්තිආදිකා ගාථා පච්චානීතා.

232. නිමිත්තෙති ¶ ¶ යථාවුත්තෙ පටිභාගනිමිත්තෙ. එවං හොතීති භාවනමනුයුත්තස්ස එව හොති. තස්මා ‘‘පුනප්පුනං එවං මනසි කරොහී’’ති වත්තබ්බො. වොසානං ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘නිමිත්තං නාම දුක්කරං උප්පාදෙතුං, තයිදං ලද්ධං, හන්දාහං දානි යදා වා තදා වා විසෙසං නිබ්බත්තෙස්සාමී’’ති සඞ්කොචං ආපජ්ජෙය්ය. විසීදෙය්යාති ‘‘එත්තකං කාලං භාවනමනුයුත්තස්ස නිමිත්තම්පි න උප්පන්නං, අභබ්බො මඤ්ඤෙ විසෙසස්සා’’ති විසාදං ආපජ්ජෙය්ය.

‘‘ඉමාය පටිපදාය ජරාමරණතො මුච්චිස්සාමීති පටිපන්නස්ස නිමිත්ත’’න්ති වුත්තෙ කථං සඞ්කොචාපත්ති, භිය්යොසො මත්තාය උස්සාහමෙව කරෙය්යාති ‘‘නිමිත්තමිදං…පෙ… වත්තබ්බො’’ති මජ්ඣිමභාණකා ආහු. එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන පටිභාගනිමිත්තෙයෙව භාවනාචිත්තස්ස ඨපනෙන. ඉතො පභුතීති ඉතො පටිභාගනිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය. පුබ්බෙ යං වුත්තං ‘‘අනුබන්ධනාය ච ඵුසනාය ච ඨපනාය ච මනසි කරොතී’’ති (විසුද්ධි. 1.224), තත්ථ අනුබන්ධනං, ඵුසනඤ්ච විස්සජ්ජෙත්වා ඨපනාවසෙන භාවනා හොතීති ඨපනාවසෙනෙව භාවෙතබ්බන්ති අත්ථො.

පොරාණෙහි වුත්තොවායමත්ථොති ‘‘නිමිත්තෙ’’ති ගාථමාහ. තත්ථ නිමිත්තෙති පටිභාගනිමිත්තෙ. ඨපයං චිත්තන්ති භාවනාචිත්තං ඨපෙන්තො, ඨපනාවසෙන මනසි කරොන්තොති අත්ථො. නානාකාරන්ති ‘‘චත්තාරො වණ්ණා’’ති (විසුද්ධි. 1.219; පාරා. අට්ඨ. 2.165; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.163) එවං වුත්තං නානාකාරං. ආකාරසාමඤ්ඤවසෙන හෙතං එකවචනං. විභාවයන්ති විභාවෙන්තො අන්තරධාපෙන්තො. නිමිත්තුප්පත්තිතො පට්ඨාය හි තෙ ආකාරා අමනසිකරොතො අන්තරහිතා විය හොන්ති. අස්සාසපස්සාසෙති අස්සාසපස්සාසෙ යො නානාකාරො, තං විභාවයං, අස්සාසපස්සාසසම්භූතෙ වා නිමිත්තෙ. සකං චිත්තං නිබන්ධතීති තාය එව ඨපනාය අත්තනො චිත්තං උපනිබන්ධති, අප්පෙතීති අත්ථො. යෙ පන ‘‘විභාවයන්ති විභාවෙන්තො විදිතං පාකටං කරොන්තො’’ති අත්ථං වදන්ති, තං පුබ්බභාගවසෙන යුජ්ජෙය්ය. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ධිතිසම්පන්නත්තා ධීරො යොගී අස්සාසපස්සාසෙ නානාකාරං විභාවෙන්තො නානාකාරතො තෙ පජානන්තො විදිතෙ පාකටෙ කරොන්තො, නානාකාරං වා ඔළාරිකොළාරිකෙ පස්සම්භෙන්තො වූපසමෙන්තො තත්ථ යං ලද්ධං නිමිත්තං, තස්මිං චිත්තං ඨපෙන්තො අනුක්කමෙන සකං චිත්තං නිබන්ධති අප්පෙතීති.

වණ්ණතොති ¶ පිචුපිණ්ඩතාරකරූපාදීසු විය උපට්ඨිතවණ්ණතො. ලක්ඛණතොති ඛරභාවාදිසභාවතො, අනිච්චාදිලක්ඛණතො වා. රක්ඛිතබ්බං තං නිමිත්තන්ති සම්බන්ධො. නිමිත්තස්ස ¶ රක්ඛණං නාම තත්ථ පටිලද්ධස්ස උපචාරඣානස්ස රක්ඛණෙනෙව හොතීති ආහ ‘‘පුනප්පුනං මනසිකාරවසෙන වුද්ධිං විරුළ්හිං ගමයිත්වා’’ති.

233. එත්ථාති එතිස්සං කායානුපස්සනායං. පාරිසුද්ධිං පත්තුකාමොති අධිගන්තුකාමො, සමාපජ්ජිතුකාමො ච, තත්ථ සල්ලක්ඛණාවිවට්ටනාවසෙන අධිගන්තුකාමො, සල්ලක්ඛණාවසෙන සමාපජ්ජිතුකාමොති යොජෙතබ්බං. නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා විපස්සනං පට්ඨපෙතීති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ යථා හීතිආදි කායස්ස, චිත්තස්ස ච අස්සාසපස්සාසානං සමුදයභාවදස්සනං. කම්මාරගග්ගරියාති කම්මාරානං උක්කායං අග්ගිධමනභස්තා. ධමමානායාති ධමයන්තියා, වාතං ගාහාපෙන්තියාති අත්ථො. තජ්ජන්ති තදනුරූපං. එවමෙවාති එත්ථ කම්මාරගග්ගරී විය කරජකායො, වායාමො විය චිත්තං දට්ඨබ්බං. කිඤ්චාපි අස්සාසපස්සාසා චිත්තසමුට්ඨානා, කරජකායං පන විනා තෙසං අප්පවත්තනතො ‘‘කායඤ්ච චිත්තඤ්ච පටිච්ච අස්සාසපස්සාසා’’ති වුත්තං.

තස්සාති නාමරූපස්ස. පච්චයං පරියෙසතීති ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.50) අවිජ්ජාදිකං පච්චයං වීමංසති පරිග්ගණ්හාති. කඞ්ඛං විතරතීති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධාන’’න්ති (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) ආදිනයප්පවත්තං සොළසවත්ථුකං විචිකිච්ඡං අතික්කමති පජහති. ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්ති (ම. නි. 1.347; 361; 3.86; අ. නි. 4.181) ආදිනයප්පවත්තං කලාපසම්මසනං. පුබ්බභාගෙති පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිපරියාපන්නාය උදයබ්බයානුපස්සනාය පුබ්බභාගෙ උප්පන්නෙ. ඔභාසාදයොති ඔභාසො ඤාණං පීති පස්සද්ධි සුඛං අධිමොක්ඛො පග්ගහො උපෙක්ඛා උපට්ඨානං නිකන්තීති ඉමෙ ඔභාසාදයො දස. උදයං පහායාති උදයබ්බයානුපස්සනාය ගහිතං සඞ්ඛාරානං උදයං විස්සජ්ජෙත්වා තෙසං භඞ්ගස්සෙව අනුපස්සනතො භඞ්ගානුපස්සනං ඤාණං පත්වා ආදීනවානුපස්සනාපුබ්බඞ්ගමාය නිබ්බිදානුපස්සනාය නිබ්බින්දන්තො. මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානුපස්සනාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ උප්පන්නගොත්රභුඤාණානන්තරං උප්පන්නෙන මග්ගඤාණෙන සබ්බසඞ්ඛාරෙසු විරජ්ජන්තො විමුච්චන්තො. මග්ගක්ඛණෙ ¶ හි අරියො විරජ්ජති විමුච්චතීති ච වුච්චති. තෙනාහ ‘‘යථාක්කමෙන චත්තාරො අරියමග්ගෙ පාපුණිත්වා’’ති. මග්ගඵලනිබ්බානපහීනාවසිට්ඨකිලෙසසඞ්ඛාතස්ස පච්චවෙක්ඛිතබ්බස්ස පභෙදෙන එකූනවීසතිභෙදස්ස ¶ . අරහතො හි අවසිට්ඨකිලෙසාභාවෙන එකූනවීසතිතා. අස්සාති ආනාපානකම්මට්ඨානිකස්ස.

234. විසුං කම්මට්ඨානභාවනානයො නාම නත්ථි පඨමචතුක්කවසෙන අධිගතඣානස්ස වෙදනාචිත්තධම්මානුපස්සනාවසෙන දෙසිතත්තා. තෙසන්ති තිණ්ණං චතුක්කානං.

පීතිපටිසංවෙදීති පීතියා පටි පටි සම්මදෙව වෙදනාසීලො, තස්සා වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදො එතස්ස අත්ථි, තං වා පටි පටි සම්මදෙව වෙදයමානො. තත්ථ කාමං සංවෙදන-ග්ගහණෙනෙව පීතියා සක්කච්චං විදිතභාවො බොධිතො හොති, යෙහි පන පකාරෙහි තස්සා සංවෙදනං ඉච්ඡිතං, තං දස්සෙතුං පටි-සද්දග්ගහණං ‘‘පටි පටි සංවෙදීති පටිසංවෙදී’’ති. තෙනාහ ‘‘ද්වීහාකාරෙහී’’තිආදි.

තත්ථ කථං ආරම්මණතො පීති පටිසංවිදිතා හොතීති පුච්ඡාවචනං. සප්පීතිකෙ ද්වෙ ඣානෙ සමාපජ්ජතීති පීතිසහගතානි ද්වෙ පඨමදුතියඣානානි පටිපාටියා සමාපජ්ජති. තස්සාති තෙන. ‘‘පටිසංවිදිතා’’ති හි පදං අපෙක්ඛිත්වා කත්තුඅත්ථෙ එතං සාමිවචනං. සමාපත්තික්ඛණෙති සමාපන්නක්ඛණෙ. ඣානපටිලාභෙනාති ඣානෙන සමඞ්ගිභාවෙන. ආරම්මණතොති ආරම්මණමුඛෙන, තදාරම්මණඣානපරියාපන්නා පීති පටිසංවිදිතා හොති ආරම්මණස්ස පටිසංවිදිතත්තා. කිං වුත්තං හොති? යථා නාම සප්පපරියෙසනං චරන්තෙන තස්ස ආසයෙ පටිසංවිදිතෙ සොපි පටිසංවිදිතො ගහිතො එව හොති මන්තාගදබලෙන තස්ස ගහණස්ස සුකරත්තා, එවං පීතියා ආසයභූතෙ ආරම්මණෙ පටිසංවිදිතෙ සා පීති පටිසංවිදිතා එව හොති සලක්ඛණතො, සාමඤ්ඤතො ච තස්සා ගහණස්ස සුකරත්තාති.

කථං අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. විපස්සනාක්ඛණෙති විපස්සනාපඤ්ඤාය තික්ඛවිසදප්පත්තාය විසයතො ¶ දස්සනක්ඛණෙ. ලක්ඛණපටිවෙධෙනාති පීතියා සලක්ඛණස්ස, සාමඤ්ඤලක්ඛණස්ස ච පටිවිජ්ඣනෙන. යං හි යස්ස විසෙසතො, සාමඤ්ඤතො ච ලක්ඛණං, තස්මිං විදිතෙ සො යාථාවතො විදිතො එව හොති. තෙනාහ ‘‘අසම්මොහතො පීති පටිසංවිදිතා හොතී’’ති.

ඉදානි ¶ තමත්ථං පාළියා එව විභාවෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ දීඝං අස්සාසවසෙනාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තත්ථ පන සතොකාරිතාදස්සනවසෙන පාළි ආගතා, ඉධ පීතිපටිසංවෙදිතාවසෙන, පීතිපටිසංවෙදිතා ච අත්ථතො විභත්තා එව. අපිච අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – දීඝං අස්සාසවසෙනාති දීඝස්ස අස්සාසස්ස ආරම්මණභූතස්ස වසෙන පජානතො සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. චිත්තස්ස එකග්ගතං අවික්ඛෙපං පජානතොති ඣානපරියාපන්නං ‘‘අවික්ඛෙපො’’ති ලද්ධනාමං චිත්තස්සෙකග්ගතං තංසම්පයුත්තාය පඤ්ඤාය පජානතො. යථෙව හි ආරම්මණමුඛෙන පීති පටිසංවිදිතා හොති, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි ආරම්මණමුඛෙන පටිසංවිදිතා එව හොන්තීති. සති උපට්ඨිතා හොතීති දීඝං අස්සාසවසෙන ඣානසම්පයුත්තා සති තස්ස ආරම්මණෙ උපට්ඨිතා ආරම්මණමුඛෙන ඣානෙපි උපට්ඨිතා නාම හොති. තාය සතියාති එවං උපට්ඨිතාය තාය සතියා යථාවුත්තෙන තෙන ඤාණෙන සුප්පටිවිදිතත්තා ආරම්මණස්ස තස්ස වසෙන තදාරම්මණා සා පීති පටිසංවිදිතා හොති. දීඝං පස්සාසවසෙනාතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එවං පඨමචතුක්කවසෙන දස්සිතං පීතිපටිසංවෙදනං ආරම්මණතො, අසම්මොහතො ච විභාගසො දස්සෙතුං ‘‘ආවජ්ජතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආවජ්ජතොති ඣානං ආවජ්ජන්තස්ස. සා පීතීති සා ඣානපරියාපන්නා පීති. ජානතොති සමාපන්නක්ඛණෙ ආරම්මණමුඛෙන ජානතො. තස්ස සා පීති පටිසංවිදිතා හොතීති සම්බන්ධො. පස්සතොති දස්සනභූතෙන ඤාණෙන ඣානතො වුට්ඨාය පස්සන්තස්ස. පච්චවෙක්ඛතොති ඣානං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. චිත්තං අධිට්ඨහතොති ‘‘එත්තකං වෙලං ඣානසමඞ්ගී භවිස්සාමී’’ති ඣානචිත්තං අධිට්ඨහන්තස්ස. එවං පඤ්චන්නං වසීභාවානං වසෙන ඣානස්ස පජානනමුඛෙන ආරම්මණතො පීතියා පටිසංවෙදනා දස්සිතා.

ඉදානි ¶ යෙහි ධම්මෙහි ඣානං, විපස්සනා ච සිජ්ඣන්ති; තෙසං ඣානපරියාපන්නානං, විපස්සනාමග්ගපරියාපන්නානඤ්ච සද්ධාදීනං වසෙන පීතිපටිසංවෙදනං දස්සෙතුං ‘‘සද්ධාය අධිමුච්චතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අධිමුච්චතොති සද්දහන්තස්ස, සමථවිපස්සනාවසෙනාති අධිප්පායො. වීරියං පග්ගණ්හතොතිආදීසුපි එසෙව නයො. අභිඤ්ඤෙය්යන්ති අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය ජානිතබ්බං. අභිජානතොති විපස්සනාපඤ්ඤාපුබ්බඞ්ගමාය මග්ගපඤ්ඤාය ජානතො. පරිඤ්ඤෙය්යන්ති දුක්ඛසච්චං තීරණපරිඤ්ඤාය, මග්ගපඤ්ඤාය ච පරිජානතො. පහාතබ්බන්ති සමුදයසච්චං පහානපරිඤ්ඤාය, මග්ගපඤ්ඤාය ච පජහතො. භාවයතො සච්ඡිකරොතො භාවෙතබ්බං මග්ගසච්චං ¶ , සච්ඡිකාතබ්බං නිරොධසච්චං. කෙචි පනෙත්ථ පීතියා එව වසෙන අභිඤ්ඤෙය්යාදීනි උද්ධරන්ති, තං අයුත්තං ඣානාදිසමුදායං උද්ධරිත්වා තතො පීතියා නිද්ධාරණස්ස අධිප්පෙතත්තා.

එත්ථ ච ‘‘දීඝං අස්සාසවසෙනා’’තිආදිනා පඨමචතුක්කවසෙන ආරම්මණතො පීතිපටිසංවෙදනං වුත්තං, තථා ‘‘ආවජ්ජතො’’තිආදීහි පඤ්චහි පදෙහි. ‘‘අභිඤ්ඤෙය්යං අභිජානතො’’තිආදීහි පන අසම්මොහතො. ‘‘සද්ධාය අධිමුච්චතො’’තිආදීහි උභයථාපීති සඞ්ඛෙපතො සමථවසෙන ආරම්මණතො, විපස්සනාවසෙන අසම්මොහතො පීතිපටිසංවෙදනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. කස්මා පනෙත්ථ වෙදනානුපස්සනායං පීතිසීසෙන වෙදනා ගහිතා, න සරූපතො එවාති? භූමිවිභාගාදිවසෙන වෙදනං භින්දිත්වා චතුධා වෙදනානුපස්සනං දස්සෙතුං. අපිච වෙදනාකම්මට්ඨානං දස්සෙන්තො භගවා පීතියා ඔළාරිකත්තා තංසම්පයුත්තසුඛං සුඛග්ගහණත්ථං පීතිසීසෙන දස්සෙති.

එතෙනෙව නයෙන අවසෙසපදානීති ‘‘සුඛපටිසංවෙදී චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී’’ති පදානි පීතිපටිසංවෙදිපදෙ ආගතනයෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බානි. සක්කා හි ‘‘ද්වීහාකාරෙහි සුඛපටිසංවෙදිතා හොති, චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදිතා හොති ආරම්මණතො’’තිආදිනා පීතිට්ඨානෙ සුඛාදිපදානි පක්ඛිපිත්වා ‘‘සුඛසහගතානි තීණි ඣානානි, චත්තාරි වා ඣානානි සමාපජ්ජතී’’තිආදිනා අත්ථං විඤ්ඤාතුං. තෙනාහ ‘‘තිණ්ණං ඣානානං වසෙනා’’තිආදි. වෙදනාදයොති ආදි-සද්දෙන සඤ්ඤා ගහිතා. තෙනාහ ‘‘ද්වෙ ඛන්ධා’’ති. විපස්සනාභූමිදස්සනත්ථන්ති පකිණ්ණකසඞ්ඛාරසම්මසනවසෙන විපස්සනාය භූමිදස්සනත්ථං ‘‘සුඛන්ති ද්වෙ සුඛානී’’තිආදි වුත්තං ¶ සමථෙ කායිකසුඛාභාවතො. සොති සො පස්සම්භනපරියායෙන වුත්තො නිරොධො. ‘‘ඉමස්ස හි භික්ඛුනො පුබ්බෙ අපරිග්ගහිතකාලෙ’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.220) විත්ථාරතො කායසඞ්ඛාරෙ වුත්තො, තස්මා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තත්ථ කායසඞ්ඛාරවසෙන ආගතො, ඉධ චිත්තසඞ්ඛාරවසෙනාති අයමෙව විසෙසො.

එවං චිත්තසඞ්ඛාරස්ස පස්සම්භනං අතිදෙසෙන දස්සෙත්වා යදඤ්ඤං ඉමස්මිං චතුක්කෙ වත්තබ්බං, තං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පීතිපදෙති ‘‘පීතිපටිසංවෙදී’’තිආදිනා දෙසිතකොට්ඨාසෙ. පීතිසීසෙන වෙදනා වුත්තාති පීතිඅපදෙසෙන තංසම්පයුත්තා වෙදනා වුත්තා, න පීතීති අධිප්පායො. තත්ථ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ද්වීසු චිත්තසඞ්ඛාරපදෙසූති ‘‘චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංවෙදී පස්සම්භයං චිත්තසඞ්ඛාර’’න්ති චිත්තසඞ්ඛාරපටිසංයුත්තෙසු ද්වීසු පදෙසු. ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා ¶ නාමරූප’’න්ති (මහාව. 1; ම. නි. 3.126; උදා. 1) වචනතො චිත්තෙන පටිබද්ධාති චිත්තපටිබද්ධා. තතො එව කාමං චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා, සඤ්ඤාවෙදනාදයො, ඉධ පන උපලක්ඛණමත්තං සඤ්ඤා වෙදනාව අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘සඤ්ඤාසම්පයුත්තා වෙදනා’’ති.

235. චිත්තපටිසංවෙදීති එත්ථ ද්වීහාකාරෙහි චිත්තපටිසංවෙදිතා හොති ආරම්මණතො, අසම්මොහතො ච. කථං ආරම්මණතො? චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජති, තස්ස සමාපත්තික්ඛණෙ ඣානපටිලාභෙනාතිආදිනා වුත්තනයානුසාරෙන සබ්බං සුවිඤ්ඤෙය්යන්ති ආහ ‘‘චතුන්නං ඣානානං වසෙන චිත්තපටිසංවෙදිතා වෙදිතබ්බා’’ති. චිත්තං මොදෙන්තොති ඣානසම්පයුත්තං චිත්තං සම්පයුත්තාය පීතියා මොදයමානො, තං වා පීතිං ආරම්මණං කත්වා පවත්තං විපස්සනාචිත්තං තාය එව ආරම්මණභූතාය පීතියා මොදයමානො. පමොදෙන්තොතිආදීනි පදානි තස්සෙව වෙවචනානි පීතිපරියායභාවතො.

සම්පයුත්තාය පීතියා චිත්තං ආමොදෙතීති ඣානචිත්තසම්පයුත්තාය පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගභූතාය ඔදග්යලක්ඛණාය ඣානපීතියා තමෙව ඣානචිත්තං සහජාතාදිපච්චයවසෙන චෙව ඣානපච්චයවසෙන ච පරිබ්රූහෙන්තො හට්ඨපහට්ඨාකාරං පාපෙන්තො ආමොදෙති පමොදෙති ච. ආරම්මණං කත්වාති ¶ උළාරං ඣානසම්පයුත්තං පීතිං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානං විපස්සනාචිත්තං තාය එව ආරම්මණභූතාය පීතියා යොගාවචරො හට්ඨපහට්ඨාකාරං පාපෙන්තො ‘‘ආමොදෙති පමොදෙතී’’ති වුච්චති.

සමං ඨපෙන්තොති යථා ඊසකම්පි ලීනපක්ඛං, උද්ධච්චපක්ඛඤ්ච අනුපගම්ම අනොනතං අනුන්නතං යථා ඉන්ද්රියානං සමත්තපටිපත්තියා අවිසමං, සමාධිස්ස වා උක්කංසගමනෙන ආනෙඤ්ජප්පත්තියා සම්මදෙව ඨිතං හොති, එවං අප්පනාවසෙන ඨපෙන්තො. ලක්ඛණපටිවෙධෙනාති අනිච්චාදිකස්ස ලක්ඛණස්ස පටි පටි විජ්ඣනෙන ඛණෙ ඛණෙ අවබොධෙන. ඛණිකචිත්තෙකග්ගතාති ඛණමත්තට්ඨිතිකො සමාධි. සොපි හි ආරම්මණෙ නිරන්තරං එකාකාරෙන පවත්තමානො පටිපක්ඛෙන අනභිභූතො අප්පිතො විය චිත්තං නිච්චලං ඨපෙති. තෙන වුත්තං ‘‘එවං උප්පන්නායා’’තිආදි.

මොචෙන්තොති වික්ඛම්භනවිමුත්තිවසෙන විවෙචෙන්තො විසුං කරොන්තො, නීවරණානි පජහන්තොති අත්ථො. විපස්සනාක්ඛණෙති භඞ්ගානුපස්සනාක්ඛණෙ. භඞ්ගො හි නාම අනිච්චතාය පරමා කොටි, තස්මා ¶ තාය භඞ්ගානුපස්සකො යොගාවචරො චිත්තමුඛෙන සබ්බසඞ්ඛාරගතං අනිච්චතො පස්සති, නො නිච්චතො. අනිච්චස්ස දුක්ඛත්තා, දුක්ඛස්ස ච අනත්තකත්තා තදෙව දුක්ඛතො අනුපස්සති, නො සුඛතො. අනත්තතො අනුපස්සති, නො අත්තතො. යස්මා පන යං අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, න තං අභිනන්දිතබ්බං. යඤ්ච න අභිනන්දිතබ්බං, න තං රඤ්ජිතබ්බං. තස්මා භඞ්ගදස්සනානුසාරෙන ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති සඞ්ඛාරගතෙ දිට්ඨෙ තස්මිං නිබ්බින්දති, නො නන්දති. විරජ්ජති, නො රජ්ජති. සො එවං නිබ්බින්දන්තො විරජ්ජන්තො ලොකියෙනෙව තාව ඤාණෙන රාගං නිරොධෙති, නො සමුදෙති, නාස්ස සමුදයං කරොතීති අත්ථො. අථ වා සො එවං විරත්තො යථා දිට්ඨං සඞ්ඛාරගතං, තථා අදිට්ඨං අත්තනො ඤාණෙන නිරොධෙති, නො සමුදෙති. නිරොධමෙවස්ස මනසිකරොති, නො සමුදයන්ති අත්ථො. සො එවං පටිපන්නො පටිනිස්සජ්ජති, නො ආදියති. කිං වුත්තං හොති? අයඤ්හි අනිච්චාදිඅනුපස්සනා සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසානං පරිච්චජනතො, සඞ්ඛතදොසදස්සනෙන තබ්බිපරීතෙ නිබ්බානෙ තන්නින්නතාය පක්ඛන්දනතො පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො චාති වුච්චති. තස්මා තාය සමන්නාගතො යොගාවචරො වුත්තනයෙන කිලෙසෙ ච පරිච්චජති, නිබ්බානෙ ච පක්ඛන්දති. තෙන වුත්තං ‘‘සො විපස්සනාක්ඛණෙ අනිච්චානුපස්සනාය නිච්චසඤ්ඤාතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො ¶ …පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය ආදානතො චිත්තං මොචෙන්තො විමොචෙන්තො අස්සසති චෙව පස්සසති චා’’ති.

තත්ථ අනිච්චස්ස, අනිච්චන්ති වා අනුපස්සනා අනිච්චානුපස්සනා. තෙභූමකධම්මානං අනිච්චතං ගහෙත්වා පවත්තාය විපස්සනාය එතං නාමං. නිච්චසඤ්ඤාතොති සඞ්ඛතධම්මෙ ‘‘නිච්චා සස්සතා’’ති පවත්තාය මිච්ඡාසඤ්ඤාය. සඤ්ඤාසීසෙන චිත්තදිට්ඨීනම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. එස නයො සුඛසඤ්ඤාදීසුපි. නිබ්බිදානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙසු නිබ්බින්දනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. නන්දිතොති සප්පීතිකතණ්හාතො. විරාගානුපස්සනායාති තථා විරජ්ජනාකාරෙන පවත්තාය අනුපස්සනාය. තෙන වුත්තං ‘‘රාගතො මොචෙන්තො’’ති. නිරොධානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරානං නිරොධස්ස අනුපස්සනාය. යථා සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව, ආයතිං පුනබ්භවවසෙන න උප්පජ්ජන්ති, එවං වා අනුපස්සනා නිරොධානුපස්සනා. මුඤ්චිතුකම්යතා හි අයං බලප්පත්තා. තෙනාහ ‘‘සමුදයතො මොචෙන්තො’’ති. පටිනිස්සජ්ජනාකාරෙන පවත්තා අනුපස්සනා පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා. ආදානතොති නිච්චාදිවසෙන ගහණතො, පටිසන්ධිග්ගහණතො වාති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

236. අනිච්චන්ති ¶ අනුපස්සී, අනිච්චස්ස වා අනුපස්සනසීලො අනිච්චානුපස්සීති එත්ථ කිං පනෙතං අනිච්චං, කථං වා අනිච්චං, කා වා අනිච්චානුපස්සනා, කස්ස වා අනිච්චානුපස්සනාති චතුක්කං විභාවෙතබ්බන්ති තං දස්සෙන්තො ‘‘අනිච්චං වෙදිතබ්බ’’න්තිආදිමාහ.

තත්ථ නිච්චං නාම ධුවං සස්සතං යථා තං නිබ්බානං, න නිච්චන්ති අනිච්චං, උදයබ්බයවන්තං, අත්ථතො සඞ්ඛතා ධම්මාති ආහ ‘‘අනිච්චන්ති පඤ්චක්ඛන්ධා. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා’’ති, උප්පාදවයඤ්ඤථත්තසබ්භාවාති අත්ථො. තත්ථ සඞ්ඛතධම්මානං හෙතුපච්චයෙහි උප්පජ්ජනං අහුත්වා සම්භවො අත්තලාභො උප්පාදො. උප්පන්නානං තෙසං ඛණනිරොධො විනාසො වයො. ජරාය අඤ්ඤථාභාවො අඤ්ඤථත්තං. යථා හි උප්පාදාවත්ථාය භින්නාය භඞ්ගාවත්ථායං වත්ථුභෙදො නත්ථි, එවං ඨිතිසඞ්ඛාතාය භඞ්ගාභිමුඛාවත්ථායම්පි වත්ථුභෙදො නත්ථි, යත්ථ ජරාවොහාරො. තස්මා එකස්සාපි ධම්මස්ස ජරා යුජ්ජති, යා ඛණිකජරාති වුච්චති. එකංසෙන ච උප්පාදභඞ්ගාවත්ථාසු වත්ථුනො අභෙදො ඉච්ඡිතබ්බො, අඤ්ඤථා ‘‘අඤ්ඤො උප්පජ්ජති, අඤ්ඤො භිජ්ජතී’’ති ආපජ්ජෙය්ය ¶ . තයිමං ඛණිකජරං සන්ධායාහ ‘‘අඤ්ඤථත්ත’’න්ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො කථයිස්සාම.

යස්ස ලක්ඛණත්තයස්ස භාවා ඛන්ධෙසු අනිච්චසමඤ්ඤා, තස්මිං ලක්ඛණත්තයෙ අනිච්චතාසමඤ්ඤාති ‘‘අනිච්චතාති තෙසංයෙව උප්පාදවයඤ්ඤථත්ත’’න්ති වත්වා විසෙසතො ධම්මානං ඛණිකනිරොධෙ අනිච්චතාවොහාරොති දස්සෙන්තො ‘‘හුත්වා අභාවො වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පාදපුබ්බකත්තා අභාවස්ස හුත්වාගහණං. තෙන පාකභාවපුබ්බකත්තං විනාසභාවස්ස දස්සෙති. තෙනෙවාකාරෙනාති නිබ්බත්තනාකාරෙනෙව. ඛණභඞ්ගෙනාති ඛණිකනිරොධෙන. තස්සා අනිච්චතායාති ඛණිකභඞ්ගසඞ්ඛාතාය අනිච්චතාය. තාය අනුපස්සනායාති යථාවුත්තාය අනිච්චානුපස්සනාය. සමන්නාගතොති සමඞ්ගිභූතො යොගාවචරො.

ඛයො සඞ්ඛාරානං විනාසො, විරජ්ජනං තෙසංයෙව විලුජ්ජනං විරාගො, ඛයො එව විරාගො ඛයවිරාගො, ඛණිකනිරොධො. අච්චන්තමෙත්ථ එතස්මිං අධිගතෙ සඞ්ඛාරා විරජ්ජන්ති නිරුජ්ඣන්තීති අච්චන්තවිරාගො, නිබ්බානං. තෙනාහ ‘‘ඛයවිරාගො සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගො, අච්චන්තවිරාගො නිබ්බාන’’න්ති. තදුභයවසෙන පවත්තාති ඛයවිරාගානුපස්සනාවසෙන විපස්සනාය, අච්චන්තවිරාගානුපස්සනාවසෙන මග්ගස්ස පවත්ති යොජෙතබ්බා. ආරම්මණතො වා විපස්සනාය ඛයවිරාගානුපස්සනාවසෙන ¶ පවත්ති, තන්නින්නභාවතො අච්චන්තවිරාගානුපස්සනාවසෙන, මග්ගස්ස පන අසම්මොහතො ඛයවිරාගානුපස්සනාවසෙන, ආරම්මණතො අච්චන්තවිරාගානුපස්සනාවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. ‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා යස්මා විරාගානුපස්සී-පදෙ වුත්තනයානුසාරෙන ‘‘ද්වෙ නිරොධා ඛයනිරොධො ච අච්චන්තනිරොධො චා’’ති එවමාදිඅත්ථවණ්ණනං අතිදිසති, තස්මා විරාගට්ඨානෙ නිරොධපදං පක්ඛිපිත්වා ‘‘ඛයො සඞ්ඛාරානං විනාසො’’තිආදිනා ඉධ වුත්තනයෙන තස්ස අත්ථවණ්ණනා වෙදිතබ්බා.

පටිනිස්සජ්ජනං පහාතබ්බස්ස තදඞ්ගවසෙන වා සමුච්ඡෙදවසෙන වා පරිච්චජනං පරිච්චාගපටිනිස්සග්ගො. තථා සබ්බූපධීනං පටිනිස්සග්ගභූතෙ විසඞ්ඛාරෙ අත්තනො නිස්සජ්ජනං, තන්නින්නතාය වා තදාරම්මණතාය වා තත්ථ පක්ඛන්දනං පක්ඛන්දනපටිනිස්සග්ගො.

තදඞ්ගවසෙනාති ¶ එත්ථ අනිච්චානුපස්සනා තාව තදඞ්ගප්පහානවසෙන නිච්චසඤ්ඤං පරිච්චජති, පරිච්චජන්තී ච තථා අප්පවත්තියං යෙ ‘‘නිච්ච’’න්ති ගහණවසෙන කිලෙසා, තම්මූලකා අභිසඞ්ඛාරා, තදුභයමූලකා ච විපාකක්ඛන්ධා අනාගතෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙ සබ්බෙපි අප්පවත්තිකරණවසෙන පරිච්චජති, තථා දුක්ඛසඤ්ඤාදයො. තෙනාහ ‘‘විපස්සනා හි තදඞ්ගවසෙන සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජතී’’ති.

සඞ්ඛතදොසදස්සනෙනාති සඞ්ඛතෙ තෙභූමකෙ සඞ්ඛාරගතෙ අනිච්චතාදිදොසදස්සනෙන. නිච්චාදිභාවෙන තබ්බිපරීතෙ. තන්නින්නතායාති තදධිමුත්තතාය. පක්ඛන්දතීති අනුපවිසති අනුපවිසන්තං විය හොති. සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි කිලෙසෙ පරිච්චජතීති මග්ගෙන කිලෙසෙසු පරිච්චත්තෙසු අවිපාකධම්මතාපාදනෙන අභිසඞ්ඛාරා, තම්මූලකා ච ඛන්ධා අනුප්පත්තිරහභාවෙන පරිච්චත්තා නාම හොන්තීති සබ්බෙපි තෙ මග්ගො පරිච්චජතීති වුත්තං. උභයන්ති විපස්සනාඤාණං, මග්ගඤාණඤ්ච. මග්ගඤාණම්පි හි ගොත්රභුඤාණස්ස අනු පච්ඡා නිබ්බානදස්සනතො ‘‘අනුපස්සනා’’ති වුච්චති.

සොළසවත්ථුවසෙන චාති සොළසන්නං වත්ථූනං වසෙනාපි වුච්චමානසන්තභාවාදිවසෙනාපීති සමුච්චයත්ථො ච-සද්දො. ‘‘ආනාපානස්සති භාවිතා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

237. අස්සාති ආනාපානස්සතිසමාධිස්ස. කාමවිතක්කාදිවිතක්කුපච්ඡෙදසමත්ථතායපි මහානිසංසතා ¶ වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. අයන්ති ආනාපානස්සතිසමාධි. උච්චාවචෙසු ආරම්මණෙසු පවත්තියෙව ඉතො චිතො ච චිත්තස්ස විධාවනං.

විජ්ජා නාම මග්ගො. විමුත්ති ඵලං. මූලභාවො විපස්සනාය පාදකභාවො. චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ පරිපූරෙති කායානුපස්සනාදීනං චතුන්නං අනුපස්සනානං වසෙන තස්සා භාවනාය පවත්තනතො. සත්ත බොජ්ඣඞ්ගෙ පරිපූරෙන්ති බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය විනා සතිපට්ඨානභාවනාපාරිපූරියා අභාවතො. විජ්ජාවිමුත්තිං පරිපූරෙන්ති බොජ්ඣඞ්ගභාවනාය තාසං සිඛාප්පත්තිභාවතො. චරිමකානන්ති අන්තිමකානං.

238. නිරොධවසෙනාති ¶ නිරුජ්ඣනවසෙන. භවචරිමකාති භවවසෙන චරිමකා නිහීනභවපවත්තිනො. තථා ඣානචරිමකා වෙදිතබ්බා. චුතිචරිමකාති චුතියා චරිමකා චුතික්ඛණපවත්තිනො සබ්බපරියොසානකා. තස්මාති තීසු භවෙසු නිහීනෙ කාමභවෙ පවත්තනතො. තෙති අස්සාසපස්සාසා. පුරතොති හෙට්ඨා. යස්මා විභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 26 පකිණ්ණකකථා) රූපධම්මානං සොළසචිත්තක්ඛණායුකතා විභාවිතා, තස්මා ‘‘සොළසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජිත්වා’’ති වුත්තං. චුතිචිත්තස්ස පුරතොති වා චුතිචිත්තං අවධිභාවෙන ගහෙත්වා තතො ඔරං සොළසමෙන චිත්තෙන සද්ධිං උප්පජ්ජිත්වාති එවං පන අත්ථෙ ගය්හමානෙ සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකතාව අස්සාසපස්සාසානං වුත්තා හොති.

ඉමෙ කිර ඉමං කම්මට්ඨානං අනුයුත්තස්ස භික්ඛුනො පාකටා හොන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘ආනාපානාරම්මණස්ස සුට්ඨු පරිග්ගහිතත්තා’’ති. තමෙවත්ථං විභාවෙතුං ‘‘චුතිචිත්තස්සා’’තිආදි වුත්තං.

තත්ථ ආයුඅන්තරං නාම ජීවිතන්තරං ජීවනක්ඛණාවධි. ධම්මතාය එවාති සභාවෙනෙව, රුචිවසෙනෙවාති අත්ථො.

චන්දාලොකං ඔලොකෙත්වාති ජුණ්හපක්ඛෙ පදොසවෙලායං සමන්තතො ආසිඤ්චමානඛීරධාරං විය ගගනතලං, රජතපත්තසදිසවාලිකාසන්ථතඤ්ච භූමිභාගං දිස්වා ‘‘රමණීයො වතායං කාලො, දෙසො ච මම අජ්ඣාසයසදිසො, කීව චිරං නු ඛො අයං දුක්ඛභාරො වහිතබ්බො’’ති අත්තනො ආයුසඞ්ඛාරෙ උපධාරෙත්වා පරික්ඛීණෙති අධිප්පායො. ලෙඛං කත්වාති චඞ්කමෙ තිරියං ලෙඛං කත්වා.

අනුයුඤ්ජෙථාති අනුයුඤ්ජෙය්ය, භාවෙය්යාති අත්ථො.

උපසමානුස්සතිකථාවණ්ණනා

239. එවන්ති ¶ යථාවුත්තෙන විරාගාදිගුණානුස්සරණප්පකාරෙන. සබ්බදුක්ඛූපසමසඞ්ඛාතස්සාති දුක්ඛදුක්ඛාදිභෙදං සබ්බම්පි දුක්ඛං උපසම්මති එත්ථාති සබ්බදුක්ඛූපසමොති සඞ්ඛාතබ්බස්ස.

‘‘පඤ්ඤත්තිධම්මා’’තිආදීසු අසභාවොපි ඤාණෙන ධාරීයති අවධාරීයතීති ධම්මොති වුච්චතීති තතො නිවත්තෙන්තො ‘‘ධම්මාති සභාවා’’ති ආහ ¶ . භවනං පරමත්ථතො විජ්ජමානතා භාවො, සහ භාවෙනාති සභාවා, සච්ඡිකට්ඨපරමත්ථතො ලබ්භමානරූපාති අත්ථො. තෙ හි අත්තනො සභාවස්ස ධාරණතො ධම්මාති, යථාවුත්තෙනට්ඨෙන සභාවාති ච වුච්චන්ති. සඞ්ගම්මාති පච්චයසමොධානලක්ඛණෙන සඞ්ගමෙන සන්නිපතිත්වා. සමාගම්මාති තස්සෙව වෙවචනං. පච්චයෙහීති අනුරූපෙහි පච්චයෙහි. කතාති නිබ්බත්තිතා. අකතාති කෙහිචිපි පච්චයෙහි න කතා. අසඞ්ඛතාති බහුවචනස්ස කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අග්ගමක්ඛායතීති අග්ගො අක්ඛායති, ම-කාරො පදසන්ධිකරො. සො අසඞ්ඛතලක්ඛණො සභාවධම්මො විරාගොති පච්චෙතබ්බො, විරජ්ජති එත්ථ සංකිලෙසධම්මොති. නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානෙන අරියමග්ගෙන පහීයමානා මානමදාදයො තං පත්වා පහීයන්ති නාමාති ආහ ‘‘තමාගම්ම…පෙ… විනස්සන්තී’’ති. තත්ථ ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1121; සං. නි. 4.108) මඤ්ඤනාවසෙන පවත්තො මානො එව මානමදො. පුරිසභාවං නිස්සාය උප්පජ්ජනකමදො පුරිසමදො. ආදි-සද්දෙන ජාතිමදාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නිම්මදාති විගතමදභාවා. ඉමමෙව හි අත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අමදා’’ති වුත්තං. මදා නිම්මදීයන්ති එත්ථ අමදභාවං විනාසං ගච්ඡන්තීති මදනිම්මදනො. එසෙව නයො සෙසපදෙසුපි. කාමපිපාසාති කාමානං පාතුකම්යතා, කාමතණ්හා. කාමගුණා එව ආලියන්ති එත්ථ සත්තාති කාමගුණාලයා. තෙභූමකං වට්ටන්ති තීසු භූමීසු කම්මකිලෙසවිපාකවට්ටං. එස අසඞ්ඛතධම්මො. අපරාපරභාවායාති අපරාපරං යොනිආදිතො යොනිආදිභාවාය. ආබන්ධනං ගණ්ඨිකරණං. සංසිබ්බනං තුන්නකාරණං. නික්ඛමනං, නිස්සරණඤ්චස්ස තණ්හාය විසංයොගො එවාති ආහ ‘‘විසංයුත්තො’’ති.

යෙ ගුණෙ නිමිත්තං කත්වා මදනිම්මදනාදිනාමානි නිබ්බානෙ නිරුළ්හානි, තෙ මදනිම්මදනතාදිකෙ යථාවුත්තෙ නිබ්බත්තිතනිබ්බානගුණෙ එව ගහෙත්වා ආහ ‘‘මදනිම්මදනතාදීනං ගුණානං වසෙනා’’ති, න පන මදා නිම්මදීයන්ති එතෙනාති එවමාදිකෙ. තෙ හි අරියමග්ගගුණා ¶ . භගවතා උපසමගුණා වුත්තාති සම්බන්ධො. කත්ථ පන වුත්තාති? අසඞ්ඛතසංයුත්තාදීසු (සං. නි. 4.366 ආදයො). තත්ථ සච්චන්ති අවිතථං. නිබ්බානං හි කෙනචි පරියායෙන අසන්තභාවාභාවතො එකංසෙනෙව සන්තත්තා අවිපරීතට්ඨෙන සච්චං. තෙනාහ ‘‘එකං හි සච්චං, න දුතියමත්ථී’’ති ¶ (සු. නි. 890). පාරන්ති සංසාරස්ස පරතීරභූතං. තෙනෙවාහ ‘‘තිණ්ණො පාරඞ්ගතො ථලෙ තිට්ඨති බ්රාහ්මණො’’ති (ඉතිවු. 69), ‘‘අප්පකා තෙ මනුස්සෙසු, යෙ ජනා පාරගාමිනො’’ති (ධ. ප. 85) ච. සුදුද්දසන්ති පරමගම්භීරතාය, අතිසුඛුමසන්තසභාවතාය ච අනුපචිතඤාණසම්භාරෙහි දට්ඨුං අසක්කුණෙය්යතාය සුට්ඨු දුද්දසං. නත්ථි එත්ථ ජරා, එතස්මිං වා අධිගතෙ පුග්ගලස්ස ජරාභාවොති අජරං. තතො එව ජරාදීහි අපලොකියතාය ථිරට්ඨෙන ධුවං. තණ්හාදිපපඤ්චාභාවතො නිප්පපඤ්චං. නත්ථි එත්ථ මතන්ති අමතං. අසිවභාවකරානං සංකිලෙසධම්මානං අභාවෙන සිවං. චතූහි යොගෙහි අනුපද්දුතත්තා ඛෙමං. විසඞ්ඛාරභාවෙන අච්ඡරියතාය, අභූතපුබ්බතාය ච අබ්භුතං. සබ්බාසං ඊතීනං අනත්ථානං අභාවෙන අනීතිකං. නිද්දුක්ඛතාය අබ්යාබජ්ඣං. සබ්බසංකිලෙසමලතො අච්චන්තසුද්ධියා විසෙසතො සුද්ධීති විසුද්ධි. චතූහිපි ඔඝෙහි අනජ්ඣොත්ථරණීයතාය දීපං. සකලවට්ටදුක්ඛතො පරිපාලනට්ඨෙන තාණං.

‘‘සච්චඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදිකා පාළි සංඛිත්තාති වෙදිතබ්බා. ආදි-සද්දෙන අනන්තඅනාසවනිපුණඅජජ්ජරඅපලොකිතඅනිදස්සනපණීතඅච්ඡරියඅනීතිකධම්මමුත්තිලෙණපරායණගම්භීරාදිවචනෙහි ච බොධිතා ඉධ අවුත්තා ගුණා සඞ්ගය්හන්ති, තත්ථ නත්ථි එතස්ස උප්පාදන්තො වා වයන්තො වාති අනන්තො, අසඞ්ඛතධම්මො. ආසවානං අනාරම්මණතාය අනාසවො. නිපුණඤාණගොචරතාය නිපුණො. සඞ්ඛතධම්මො විය ජරාය අජජ්ජරිතතාය අජජ්ජරො. බ්යාධිආදීහි අපලොකියතාය අපලොකිතං. අචක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යතාය අනිදස්සනො. අතිත්තිකරට්ඨෙන පණීතො. අපචුරතාය අච්ඡරියො. ඊතීහි අනභිභවනීයසභාවත්තා, අනීතිකභාවහෙතුතො ච අනීතිකධම්මො. වට්ටදුක්ඛමුත්තිනිමිත්තතාය මුත්ති. සංසාරං භයතො පස්සන්තෙහි නිලීයනීයතො ලෙණං. තෙසංයෙව පරා ගතීති පරායණො. පකතිඤාණෙන අලද්ධපතිට්ඨතාය අගාධට්ඨෙන ගම්භීරො. කතපුඤ්ඤෙහිපි දුක්ඛෙන කිච්ඡෙන අනුබුජ්ඣිතබ්බතො දුරනුබොධො. සච්ඡිකිරියං මුඤ්චිත්වා න තක්කඤාණෙන අවචරිතබ්බොති අතක්කාවචරො ¶ . බුද්ධාදීහි පණ්ඩිතෙහෙව වෙදිතබ්බතො අධිගන්තබ්බතො පණ්ඩිතවෙදනීයොති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

අරියසාවකස්සෙව ¶ ඉජ්ඣති සච්ඡිකිරියාභිසමයවසෙන නිබ්බානගුණානං පාකටභාවතො. අට්ඨානෙ චායං එව-සද්දො වුත්තො, ඉජ්ඣති එවාති යොජනා. සුඛසිද්ධිවසෙන වා එවං වුත්තං ‘‘අරියසාවකස්සෙවා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. උපසමගරුකෙනාති නිබ්බානනින්නෙන. මනසි කාතබ්බා යථාවුත්තා උපසමගුණා. සුඛං සුපතීතිආදීසු වත්තබ්බං මෙත්තාකථායං ආවි භවිස්සති. පණීතාධිමුත්තිකො හොති නිබ්බානාධිමුත්තත්තා.

අනුස්සතිකම්මට්ඨානනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති අට්ඨමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.