📜
9. බ්රහ්මවිහාරනිද්දෙසවණ්ණනා
මෙත්තාභාවනාකථාවණ්ණනා
240. මෙත්තං ¶ ¶ බ්රහ්මවිහාරං. භාවෙතුකාමෙනාති උප්පාදෙතුකාමෙන පච්චවෙක්ඛිතබ්බොති සම්බන්ධො. සුඛනිසින්නෙනාති විසමං අනිසීදිත්වා පල්ලඞ්කාභුජනෙන සුඛනිසින්නෙන.
කස්මාති පච්චවෙක්ඛණාය කාරණපුච්ඡා, අඤ්ඤං අධිගන්තුකාමෙන අඤ්ඤත්ථ ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණා කිමත්ථියාති අධිප්පායො. මෙත්තා නාම අත්ථතො අදොසො. තථා හි අදොසනිද්දෙසෙ ‘‘මෙත්ති මෙත්තායනා මෙත්තායිතත්ත’’න්ති (ධ. ස. 1062) නිද්දිට්ඨං. ඛන්තීති ච ඉධ අධිවාසනක්ඛන්ති අධිප්පෙතා. සා පන අත්ථතො අදොසප්පධානා චත්තාරො අරූපක්ඛන්ධාති මෙත්තාය සිජ්ඣමානාය තිතික්ඛාඛන්ති සිද්ධා එව හොතීති ආහ ‘‘ඛන්ති අධිගන්තබ්බා’’ති. තෙන ඛන්තියං ආනිසංසපච්චවෙක්ඛණා සත්ථිකාවාති දස්සෙති. අභිභූතො පරියුට්ඨානෙන. පරියාදින්නචිත්තො කුසලුප්පත්තියා ඔකාසාලාභෙන. ආදීනවො දට්ඨබ්බො පාණඝාතාදිවසෙන දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකාදිඅනත්ථමූලභාවතො.
ඛන්තී පරමං තපොති පරාපකාරසහනාදිකා තිතික්ඛලක්ඛණා ඛන්ති උත්තමං තපො අකත්තබ්බාකරණකත්තබ්බකරණලක්ඛණාය සම්මාපටිපත්තියා මූලභාවතො. ඛන්තිබලං බලානීකන්ති පරමං මඞ්ගලභූතා ඛන්ති එව බලං එතස්සාති ඛන්තිබලං. වුත්තඤ්හි ‘‘ඛන්තිබලා සමණබ්රාහ්මණා’’ති. දොසාදිපටිපක්ඛවිධමනසමත්ථතාය අනීකභූතෙන තෙනෙව ච ඛන්තිබලෙන බලානීකං. ඛන්ත්යා භිය්යො න විජ්ජතීති අත්තනො පරෙසඤ්ච අනත්ථපටිබාහනො, අත්ථාවහො ච ඛන්තිතො උත්තරි අපස්සයො නත්ථි.
විවෙචනත්ථායාති වික්ඛම්භනත්ථාය. ඛන්තියා සංයොජනත්ථාය අත්තානන්ති අධිප්පායො. භාවනං ¶ දූසෙන්තීති දොසා, පුග්ගලායෙව දොසා පුග්ගලදොසා. යෙසු භාවනා න සම්පජ්ජති, අඤ්ඤදත්ථු විපජ්ජතෙව, තෙ එව ¶ වුත්තා. පඨමන්ති වක්ඛමානෙන කොට්ඨාසතො කොට්ඨාසන්තරුපසංහරණනයෙන විනා සබ්බපඨමං.
පියායිතබ්බො පියො, තප්පටිපක්ඛො අප්පියො. සො සඞ්ඛෙපතො දුවිධො අත්ථස්ස අකාරකො, අනත්ථස්ස කාරකොති. තත්ථ යො අත්තනො, පියස්ස ච අනත්ථස්ස කාරකො, සො වෙරිපුග්ගලො දට්ඨබ්බො. යො පන අත්තනො, පියස්ස ච අත්ථස්ස අකාරකො, අප්පියස්ස ච අත්ථස්ස කාරකො, ‘‘අත්ථං මෙ නාචරී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1237), ‘‘අප්පියස්ස මෙ අමනාපස්ස අත්ථං අචරී’’තිආදිනා ච ආඝාතවත්ථුභූතො, සො අප්පියො, අනනුකූලවුත්තිකො අනිට්ඨොති අත්ථො. ලිඞ්ගවිසභාගෙති ඉත්ථිලිඞ්ගාදිනා ලිඞ්ගෙන විසදිසෙ. ඔධිසොති භාගසො. ‘‘තිස්ස දත්තා’’තිආදිනා ඔධිසකන්ති අත්ථො.
ඉදානි යථාවුත්තෙසු ඡසු පුග්ගලෙසු අභාවෙතබ්බතාය කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘අප්පියං හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ අප්පියං හි පියට්ඨානෙ ඨපෙන්තො කිලමතීති දොසෙන භාවනාය සපරිස්සයතමාහ. අප්පියතා හි පියභාවස්ස උජුපටිපක්ඛා, න ච තස්ස පියට්ඨානෙ ඨපනෙන විනා භාවනා සිජ්ඣති. අතිප්පියසහායකං මජ්ඣත්තට්ඨානෙ ඨපෙන්තො කිලමතීති රාගෙන භාවනාය සපරිස්සයතමාහ අතිප්පියසහායස්ස ගෙහස්සිතපෙමට්ඨානභාවතො. තෙනාහ ‘‘අප්පමත්තකෙපී’’තිආදි. මජ්ඣත්තං ඉට්ඨානිට්ඨතාහි මජ්ඣසභාවං නෙව පියං නාප්පියන්ති අත්ථො. ගරුට්ඨානෙ පියට්ඨානෙ ච ඨපෙන්තො කිලමති මජ්ඣත්තෙ සම්භාවනීයපියායිතබ්බතානං අභාවා. න හි අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බෙ භාවනීයතා, මනාපතා වා පච්චුපට්ඨාති, පියගරුභාවසම්පන්නෙ ච පඨමං මෙත්තා භාවෙතබ්බා. කොධො උප්පජ්ජති කොට්ඨාසන්තරභාවානුපනයනතො.
තමෙවාති විසභාගලිඞ්ගමෙව. ලිඞ්ගසභාගෙති අවිසෙසෙත්වා ‘‘පියපුග්ගලෙ’’ති ආහ. භිත්තියුද්ධමකාසීති සීලං අධිට්ඨාය පිහිතද්වාරෙ ගබ්භෙ සයනපීඨෙ නිසීදිත්වා මෙත්තං භාවෙන්තො මෙත්තාමුඛෙන උප්පන්නරාගෙන අන්ධීකතො භරියාය සන්තිකං ගන්තුකාමො ද්වාරං අසල්ලක්ඛෙත්වා භිත්තිං භින්දිත්වාපි නික්ඛමිතුකාමතාය භිත්තිං පහරි. තෙනාහ ¶ ‘‘මෙත්තායනාමුඛෙන රාගො වඤ්චෙතී’’ති (නෙත්ති. අට්ඨ. 21), ‘‘අන්ධතමං තදා හොති, යං රාගො සහතෙ නර’’න්ති ච.
ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නෙ ¶ අද්ධාපච්චුප්පන්නභූතෙ ධරමානතාය පච්චක්ඛතො විය උපලබ්භමානෙ ඛන්ධප්පබන්ධෙ ඉධ සත්තාදිග්ගහණං, න තියද්ධගතෙති ආහ ‘‘කාලකතෙ පනා’’තිආදි. කස්මා පන කාලකතෙ මෙත්තාභාවනා න ඉජ්ඣතීති? මෙත්තාබ්යාපාරස්ස අයොග්යට්ඨානභාවතො. න හි මතපුග්ගලො හිතූපසංහාරාරහො. යත්ථ සති සම්භවෙ පයොගතො හිතූපසංහාරො ලබ්භෙය්ය, තත්ථෙව මානසො හිතූපසංහාරො යුජ්ජෙය්ය. දුක්ඛාපනයනමොදප්පවත්තීසුපි එසෙව නයොති කරුණාභාවනාදීනම්පි කාලකතෙ අනිජ්ඣනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤත්ථ පගුණමෙත්තාඣානො ආචරියස්ස කාලකතභාවං අජානන්තො තං මෙත්තාය ඵරිතුකාමො ‘‘ආචරියං ආරබ්භ මෙත්තං ආරභතී’’ති වුත්තො. තෙනාහ ‘‘පගුණාව මෙ මෙත්තාඣානසමාපත්තී’’ති. නිමිත්තන්ති ආරම්මණං. ගවෙසාහීති ‘‘යං පුග්ගලං උද්දිස්සමෙත්තං ආරභසි, සො ජීවති න ජීවතී’’ති ජානාහීති අත්ථො. මෙත්තායන්තොති මෙත්තං කරොන්තො, මෙත්තං භාවෙන්තොති අත්ථො.
241. අත්තනි භාවනා නාම සක්ඛිභාවත්ථාති නානාවිධසුඛානුබන්ධඅනවජ්ජසුඛඅබ්යාසෙකසුඛාදි යං අත්තනි උපලබ්භති, තං නිදස්සෙන්තො තස්ස වත්තමානතාය ආහ ‘‘අහං සුඛිතො හොමී’’ති. සරීරසුඛං නාම අනෙකන්තිකං, ඊදිසස්ස පුග්ගලස්ස අනොකාසං චිත්තදුක්ඛන්ති තදභාවං සන්ධායාහ ‘‘නිද්දුක්ඛොති වා’’ති. හොමීති සම්බන්ධො. තථා අවෙරොතිආදීසු, විසෙසතො ච දුක්ඛාභාවෙ සුඛසඤ්ඤා. සා පනායං නිද්දුක්ඛතා වෙරීනං පුග්ගලානං වෙරසඤ්ඤිතානං පාපධම්මානං අභාවතො, විසෙසතො බ්යාපාදවිරහතො ඊඝසඤ්ඤිතාය ඊතියා අභාවතො, අනවජ්ජකායිකසුඛසමඞ්ගිතාය ච හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවෙරො අබ්යාපජ්ජො අනීඝො සුඛී’’ති. අත්තානං පරිහරාමීති එවංභූතො හුත්වා මම අත්තභාවං පවත්තෙමි, යාපෙමීති අත්ථො.
එවං සන්තෙ යං විභඞ්ගෙ වුත්තං, තං විරුජ්ඣතීති සම්බන්ධො. එවං සන්තෙති එවං සති, යදි අත්තනිපි මෙත්තා භාවෙතබ්බාති අත්ථො. ‘‘යං විභඞ්ගෙ වුත්ත’’න්ති වත්වා ¶ විභඞ්ගදෙසනාය සමානගතිකං සුත්තපදං ආහරන්තො ‘‘කථඤ්ච භික්ඛූ’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො පරතො ආගමිස්සති.
තන්ති විභඞ්ගාදීසු වචනං. අප්පනාවසෙනාති අප්පනාවහභාවනාවසෙන. ඉදන්ති ‘‘අහං සුඛිතො හොමී’’තිආදිවචනං. සක්ඛිභාවවසෙනාති අහං විය සබ්බෙ සත්තා අත්තනො සුඛකාමා, තස්මා තෙසු මයා අත්තනි විය සුඛූපසංහාරො කාතබ්බොති එවං තත්ථ අත්තානං සක්ඛිභාවෙ ¶ ඨපනවසෙන. තෙනාහ ‘‘සචෙපි හී’’තිආදි. කස්මා පන අත්තනි භාවනා අප්පනාවහා න හොතීති? අත්තසිනෙහවසෙන සපරිස්සයභාවතො. කොට්ඨාසන්තරෙ පන භාවිතභාවනස්ස තත්ථාපි සීමසම්භෙදො හොතියෙව.
සබ්බා දිසාති අනවසෙසා දසපි දිසා. අනුපරිගම්ම චෙතසාති චිත්තෙන පරියෙසනවසෙන අනුගන්ත්වා. නෙවජ්ඣගා පියතරමත්තනා ක්වචීති සබ්බුස්සාහෙන පරියෙසන්තො අතිසයෙන අත්තතො පියතරං අඤ්ඤං සත්තං කත්ථචි දිසාය නෙව අධිගච්ඡෙය්ය න පස්සෙය්ය. එවං පියො පුථු අත්තා පරෙසන්ති එවං කස්සචි අත්තතො පියතරස්ස අනුපලබ්භනවසෙන පුථු විසුං විසුං තෙසං තෙසං සත්තානං අත්තා පියො. තස්මා තෙන කාරණෙන, අත්තකාමො අත්තනො හිතසුඛං ඉච්ඡන්තො, පරං සත්තං අන්තමසො කුන්ථකිපිල්ලිකම්පි, න හිංසෙ න හනෙය්ය, න විහෙඨෙය්යාති අත්ථො.
අයං නයොති සබ්බෙහි සත්තෙහි, අත්තනො ච පියතරභාවං නිදස්සෙත්වා තෙසු කරුණායනං වදතා භගවතා සුඛෙසිතාය ‘‘අත්තානං සක්ඛිභාවෙ ඨපෙත්වා සත්තෙසු මෙත්තා භාවෙතබ්බා’’ති මෙත්තාභාවනාය නයදස්සනං කතමෙවාති අත්ථො.
242. සුඛපවත්තනත්ථන්ති සුඛෙන අකිච්ඡෙන මෙත්තාය පවත්තනත්ථං. ය්වාස්සාති යො පුග්ගලො අස්ස යොගිනො. පියොති ඉට්ඨො. මනාපොති මනවඩ්ඪනකො. ගරූති ගුණවිසෙසවසෙන ගරුකාතබ්බො. භාවනීයොති සම්භාවෙතබ්බො. ආචරියමත්තොති සීලාදිනා ආචරියප්පමාණො. පියවචනාදීනීති ආදි-සද්දෙන අත්ථචරියාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. සීලසුතාදීනීති ආදි-සද්දෙන සද්ධාදිකෙ, ධුතධම්මජාගරියානුයොගාදිකෙ ච සඞ්ගණ්හාති.
කාමන්ති ¶ යුත්තප්පත්තකාරිතාසුඛසිද්ධිදීපනොයං නිපාතො. තෙනෙතං දීපෙති – තාදිසං පුග්ගලං උද්දිස්ස භාවනං ආරභන්තො යොගී යුත්තප්පත්තකාරී, සුඛෙන චස්ස තත්ථ භාවනා ඉජ්ඣති, තෙන පන යොගිනා තාවතා සන්තොසො න කාතබ්බොති. තෙනාහ ‘‘අප්පනා සම්පජ්ජතී’’තිආදි. සීමාසම්භෙදන්ති මරියාදාපනයනං, අත්තා පියො මජ්ඣත්තො වෙරීති විභාගාකරණන්ති අත්ථො. තදනන්තරන්ති තතො පියමනාපගරුභාවනීයතො, තත්ථ වා මෙත්තාධිගමතො අනන්තරං. අතිප්පියසහායකෙ මෙත්තා භාවෙතබ්බාති සම්බන්ධො, ගරුට්ඨානීයෙ පටිලද්ධං මෙත්තාමනසිකාරං අතිප්පියසහායකෙ උපසංහරිතබ්බන්ති අත්ථො. සුඛූපසංහාරකතස්ස තං හොති පගෙව පටිපක්ඛධම්මානං ¶ වික්ඛම්භිතත්තා. අතිප්පියසහායකතො අනන්තරං මජ්ඣත්තෙ මෙත්තා භාවෙතබ්බා මජ්ඣත්තං පියගරුට්ඨානෙ ඨපෙතුං සුකරභාවතො. ‘‘අතිප්පියසහායකතො’’ති ච ඉදං පුරිමාවත්ථං ගහෙත්වා වුත්තං. පගුණමනසිකාරාධිගමතො පට්ඨාය හිස්ස සොපි පියට්ඨානෙ එව තිට්ඨති. මජ්ඣත්තතො වෙරීපුග්ගලෙති මජ්ඣත්තපුග්ගලෙ මෙත්තායන්තෙන තත්ථ පගුණමනසිකාරාධිගමෙන පියභාවං උපසංහරිත්වා තදනන්තරං වෙරීපුග්ගලං භාවනාය මජ්ඣත්තෙ ඨපෙත්වා තතො මජ්ඣත්තතො පියභාවූපසංහාරෙන වෙරීපුග්ගලෙ මෙත්තා භාවෙතබ්බා. ‘‘වෙරීපුග්ගලෙ’’ති ච ඉදං පුරිමාවත්ථං ගහෙත්වා වුත්තං. එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ මුදුං කම්මනියං චිත්තං කත්වාති පියගරුට්ඨානීයො, අතිප්පියො, මජ්ඣත්තො, වෙරීති චතූසු පුග්ගලකොට්ඨාසෙසු පඨමං තාව පියගරුට්ඨානීයෙ මෙත්තාභාවනං අධිගන්ත්වා වසීභාවප්පත්තියා තථාපවත්තං චිත්තං කොට්ඨාසන්තරූපසංහාරත්ථං මුදුං කම්මනියං කත්වා තදනන්තරං අතිප්පියසහායෙ අතිප්පියභාවං වික්ඛම්භෙත්වා පියභාවමත්තෙ චිත්තං ඨපෙන්තෙන භාවනා උපසංහරිතබ්බා, තම්පි වසීභාවාපාදනෙන මුදුං කම්මනියං කත්වා තදනන්තරං මජ්ඣත්තෙ උදාසිනභාවං වික්ඛම්භෙත්වා පියභාවං උපට්ඨපෙත්වා භාවනා උපසංහරිතබ්බා, පුන තම්පි වසීභාවාපාදනෙන මුදුං කම්මනියං කත්වා තදනන්තරං වෙරිම්හි වෙරීසඤ්ඤං වික්ඛම්භෙත්වා මජ්ඣත්තභාවූපට්ඨපනමුඛෙන පියභාවං උප්පාදෙන්තෙන භාවනා උපසංහරිතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘තදනන්තරෙ තදනන්තරෙ උපසංහරිතබ්බ’’න්ති, ඣානචිත්තං උපනෙතබ්බං උප්පාදෙතබ්බන්ති අත්ථො.
වෙරීපුග්ගලො වා නත්ථි කම්මබලෙන වා එතරහි පයොගසම්පත්තියා වා සබ්බසො අනත්ථකරස්ස අභාවතො. මහාපුරිසජාතිකත්තාති මහාපුරිසසභාවත්තා ¶ චිරකාලපරිචයසමිද්ධඛන්තිමෙත්තානුද්දයාදිගුණසම්පන්නතාය උළාරජ්ඣාසයත්තාති අත්ථො. තාදිසො හි සබ්බසහො පරාපරාධං තිණායපි න මඤ්ඤති. තෙන වුත්තං ‘‘අනත්ථං කරොන්තෙපි පරෙ වෙරීසඤ්ඤාව නුප්පජ්ජතී’’ති. තෙනාති තෙන යොගිනා. අත්ථි වෙරීපුග්ගලොති සම්බන්ධො.
243. පුරිමපුග්ගලෙසූති පියාදීසු ඣානස්ස ආරම්මණභූතෙසු පුරිමෙසු පුග්ගලෙසු. මෙත්තං සමාපජ්ජිත්වාති පටිඝං වික්ඛම්භෙත්වා උප්පාදිතං මෙත්තාඣානං සමාපජ්ජිත්වා. මෙත්තායන්තෙන පටිඝං පටිවිනොදෙතබ්බන්ති එත්ථ කෙචි පන ‘‘උපචාරජ්ඣානං සම්පාදෙත්වා’’ති අත්ථං වදන්ති, තෙසං උපචාරජ්ඣානතො වුට්ඨානම්පි ඉච්ඡිතබ්බං සියා ‘‘වුට්ඨහිත්වා’’ති වුත්තත්තා. පුබ්බෙ තස්මිං පුග්ගලෙ අසතියා අමනසිකාරෙන පටිඝං අනුප්පාදෙන්තස්ස සාධාරණතො තං වික්ඛම්භෙත්වා ඣානස්ස උප්පාදනං, සමාපජ්ජනඤ්ච වුත්තං. ඉදානි පන තං අනුස්සරන්තස්සපි මනසි කරොන්තස්සපි යථා පටිඝං ¶ න උප්පජ්ජති, තං විධිං දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං ‘‘තං පුග්ගලං මෙත්තායන්තෙන පටිඝං විනොදෙතබ්බ’’න්ති. මෙත්තායනමෙව හි ඉධ පටිඝවිනොදනං අධිප්පෙතං. න නිබ්බාතීති න වූපසම්මති.
අනුසාරතොති අනුගමනතො, පච්චවෙක්ඛණතොති අත්ථො. ඝටිතබ්බන්ති වායමිතබ්බං.
තඤ්ච ඛො ඝටනං වායමනං. ඉමිනා ඉදානි වක්ඛමානෙන ආකාරෙන.
උභතො ද්වීසු ඨානෙසු දණ්ඩො එතස්සාති උභතොදණ්ඩකං, තෙන. ඔචරකා ලාමකාචාරා පාපපුරිසා. තත්රාපීති තෙසුපි අඞ්ගමඞ්ගානි ඔක්කන්තෙසුපි. තෙනාති මනොපදොසෙන. න සාසනකරො. සබ්බපාපස්ස අකරණං හි සාසනං. තස්සෙවාති තතොපි. නිස්සක්කෙ හි ඉදං සාමිවචනං, සමුච්චයෙ ච එව-සද්දො, පඨමං කුද්ධපුරිසතොපීති අත්ථො. තෙනාති කුජ්ඣනෙන. පාපියොති පාපතරො. සාරම්භාදිකස්ස කිලෙසානුබන්ධස්ස වත්ථුභාවතො කොධස්ස සාවජ්ජතං ඤත්වාපි කුජ්ඣනතො සචෙ කොධෙ අනවජ්ජසඤ්ඤී කුද්ධස්ස පුග්ගලස්ස න පටිකුජ්ඣෙය්යාති කෙචි. උභින්නන්ති ද්වින්නං පුග්ගලානං. තෙනාහ ‘‘අත්තනො ච පරස්ස චා’’ති. අථ වා උභින්නන්ති උභයෙසං ලොකානං, ඉධලොකපරලොකානන්ති අත්ථො.
සපත්තකන්තාති ¶ පටිසත්තූහි ඉච්ඡිතා. සපත්තකරණාති තෙහි කාතබ්බා. කොධනන්ති කුජ්ඣනසීලං. කොධනායන්ති කොධනො අයං, අයන්ති ච නිපාතමත්තං. කොධපරෙතොති කොධෙන අනුගතො, පරාභිභූතො වා. දුබ්බණ්ණොව හොතීති පකතියා වණ්ණවාපි අලඞ්කතපටියත්තොපි මුඛවිකාරාදිවසෙන විරූපො එව හොති එතරහි, ආයතිං චාති. කොධාභිභවස්ස එකන්තිකමිදං ඵලන්ති දීපෙතුං ‘‘දුබ්බණ්ණො වා’’ති අවධාරණං කත්වා පුන ‘‘කොධාභිභූතො’’ති වුත්තං. න පචුරත්ථොති න පහූතධනො. න භොගවාති උපභොගපරිභොගවත්ථුරහිතො. න යසවාති න කිත්තිමා.
ඡවාලාතන්ති ඡවදහනාලාතං, චිතකායං සන්තජ්ජනුම්මුක්කන්තිපි වදන්ති. උභතොපදිත්තන්ති උභොසු කොටීසු දඩ්ඪං. මජ්ඣෙ ගූථගතන්ති වෙමජ්ඣට්ඨානෙ සුනඛස්ස වා සිඞ්ගාලස්ස වා උහදෙන ගූථෙන මක්ඛිතං. කට්ඨත්ථන්ති දාරුකිච්චං. නෙව ඵරති න සාධෙති. තථූපමාහන්ති තථූපමං තාදිසං අහං. ඉමන්ති ‘‘සො ච හොති අභිජ්ඣාලූ’’තිආදිනා (ඉතිවු. 92) හෙට්ඨා වුත්තං සන්ධාය සත්ථා ¶ වදති, තස්මා කාමෙසු තිබ්බසාරාගතාදිනා සීලරහිතන්ති අධිප්පායො. ඉධ පන බ්යාපන්නචිත්තං පදුට්ඨමනසඞ්කප්පතාවසෙන යොජෙතබ්බං.
සො දානි ත්වන්තිආදි යථාවුත්තෙහි සුත්තපදෙහි අත්තනො ඔවදනාකාරදස්සනං.
244. යො යො ධම්මොති කායසමාචාරාදීසු යො යො සුචරිතධම්මො. වූපසන්තොති සංයතො. පරිසුද්ධොති කිලෙසමලවිගමෙන විසුද්ධො. කිලෙසදාහාභාවෙන වා උපසන්තො, අනවජ්ජභාවෙන පරිසුද්ධො, කායසමාචාරස්සෙව උපසමො චිරකාලං සංයතකායකම්මතාය වෙදිතබ්බො. එවං සෙසෙසුපි.
තෙති වචීමනොසමාචාරෙ.
සොති උපසන්තවචීසමාචාරො පුග්ගලො. පටිසන්ථාරකුසලොති යථා පරෙහි ඡිද්දං න හොති, එවං පටිසන්ථරණෙ කුසලො. සඛිලොති අධිවාසනඛන්තිසඞ්ඛාතෙන ¶ සඛිලභාවෙන සමන්නාගතො. සුඛසම්භාසොති පියකථො. සම්මොදකොති සම්මොදනීයකථාය සම්මොදනසීලො. උත්තානමුඛොති විකුණිතමුඛො අහුත්වා පීතිසොමනස්සවසෙන විකසිතමුඛො. පුබ්බභාසීති යෙන කෙනචි සමාගතො පටිසන්ථාරවසෙන පඨමංයෙව ආභාසනසීලො. මධුරෙන සරෙන ධම්මං ඔසාරෙති සරභඤ්ඤවසෙන. සරභාණං පන කරොන්තො පරිමණ්ඩලෙහි පරිපුණ්ණෙහි පදෙහි ච බ්යඤ්ජනෙහි ච අබ්යාකුලෙහි ධම්මකථං කථෙති.
සබ්බජනස්ස පාකටො සක්කච්චකිරියායාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘යො හී’’තිආදි. ඔකප්පෙත්වාති සද්දහිත්වා. ඔකප්පනලක්ඛණා හි සද්ධා. ඔහිතසොතොති අවහිතසොතො, සුස්සුසන්තොති අත්ථො. අට්ඨිංකත්වා අත්ථං කත්වා, අත්ථිකො වා හුත්වා.
‘‘එකොපි න වූපසන්තො හොතී’’ති පාඨො, එවරූපො පුග්ගලො නිරයතො නිරයං උපපජ්ජන්තො බහුකාලං තත්ථෙව සංසරතීති දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨමහානිරයසොළසඋස්සදනිරයපරිපූරකො භවිස්සතී’’ති වුත්තං. තත්ථ සඤ්ජීවාදයො අට්ඨ මහානිරයා. අවීචිමහානිරයස්ස ද්වාරෙ ද්වාරෙ චත්තාරො චත්තාරො කත්වා කුක්කුළාදයො සොළස උස්සදනිරයා. කාරුඤ්ඤං උපට්ඨපෙතබ්බං මහාදුක්ඛභාගිභාවතො. යස්මිං ¶ පුග්ගලෙ අවිහෙසාභූතා දුක්ඛාපනයනකාමතා උපතිට්ඨති, තත්ථ පටිඝො අනොකාසොවාති ආහ ‘‘කාරුඤ්ඤම්පි පටිච්ච ආඝාතො වූපසම්මතී’’ති.
ඉමස්ස ච අත්ථස්සාති ‘‘යො යො ධම්මො’’තිආදිනා වුත්තස්ස අත්ථස්ස.
245. යං වෙරී දුක්ඛාපෙතුං සක්කොති, සො තස්ස වසෙන ‘‘අත්තනො විසයෙ’’ති වුත්තො භික්ඛුනො කායො. කින්ති කිං කාරණං. තස්සාති වෙරිනො. අවිසයෙති දුක්ඛං උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අගොචරෙ. සචිත්තෙති අත්තනො චිත්තෙ. මහානත්ථකරන්ති ඉධලොකත්ථපරලොකත්ථපරමත්ථානං විරාධනවසෙන මහතො විපුලස්ස, නානාවිධස්ස ච දිට්ඨධම්මිකාදිභෙදස්ස අනත්ථස්ස කාරණං. මූලනිකන්තනන්ති සීලස්ස මූලානි නාම හිරොත්තප්පඛන්තිමෙත්තානුද්දයා, තෙසං ඡින්දනං. කොධො හි උප්පජ්ජමානොව පාණාතිපාතාදිවසෙන හිරොත්තප්පාදීනි උච්ඡින්දති. ජළොති අන්ධබාලො.
අනරියං ¶ කම්මන්ති වෙරිනා කතමහාපරාධමාහ. යො සයන්ති යො ත්වං සයම්පි. දොසෙතුකාමොති කොධං උප්පාදෙතුකාමො. යදි කරි යදි අකාසි. දොසුප්පාදෙනාති දොසස්ස උප්පාදනෙන. දුක්ඛං තස්ස ච නාමාති දුක්ඛඤ්ච නාම තස්ස අපරාධකස්ස. නාමාති අසම්භාවනෙ නිපාතො, තෙන තස්ස කාරණං අනෙකන්තිකන්ති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘කාහසි වා න වා’’ති, කරිස්සසි න වා කරිස්සසීති අත්ථො. අහිතං මග්ගන්ති අත්තනො අහිතාවහං දුග්ගතිමග්ගං.
අට්ඨානෙති දොසො තව අප්පියස්ස කාරාපකො, සත්තු පන තස්ස වසවත්තිතාය දාසසදිසොති අට්ඨානං පච්චාපකිරියාය. තස්මා තමෙව දොසං ඡින්දස්සු උච්ඡින්ද. ඛණිකත්තාති උදයවයපරිච්ඡින්නො අත්තනො පවත්තිකාලසඞ්ඛාතො ඛණො එතෙසං අත්ථීති ඛණිකා, තබ්භාවතො ඛණපභඞ්ගුභාවතොති අත්ථො. කස්ස දානීධ කුජ්ඣසීති අපරාධකස්ස සන්තානෙ යෙහි ඛන්ධෙහි තෙ අපරාධො කතො, තෙ තංඛණංයෙව සබ්බසො නිරුද්ධා. ඉදානි පන අඤ්ඤෙ තිට්ඨන්තීති කස්ස ත්වං ඉධ කුජ්ඣසි. න හි යුත්තං අනපරාධෙසු කුජ්ඣනන්ති අධිප්පායො. තං විනා කස්ස සො කරෙති යො පුග්ගලො යස්ස දුක්ඛං කරොති, තං දුක්ඛකිරියාය විසයභූතං පුග්ගලං විනා කස්ස නාම සො දුක්ඛකාරකො දුක්ඛං කරෙ කරෙය්ය. සයම්පි දුක්ඛහෙතු ත්වමිතීති එවං සයම්පි ත්වං එතස්ස දුක්ඛස්ස ¶ හෙතු, එවං සමානෙ තස්ස තුය්හඤ්ච තස්ස දුක්ඛස්ස හෙතුභාවෙ කිං කාරණා තස්ස කුජ්ඣසි න තුය්හන්ති අත්ථො.
246. පරලොකෙපි අනුගාමිභාවතො කම්මංයෙව සකං සන්තකං එතෙසන්ති කම්මස්සකා, තෙසං භාවො කම්මස්සකතා. පච්චවෙක්ඛණා නාම නිසෙධනත්ථා, නිසෙධනඤ්ච භාවිනො කම්මස්සාති ආහ ‘‘යං කම්මං කරිස්සසී’’ති. පටිඝවසෙන පන පවත්තකම්මං පාකටභාවතො ආසන්නං, පච්චක්ඛඤ්චාති ආහ ‘‘ඉදඤ්චා’’ති. ච-සද්දො බ්යතිරෙකෙ, සො තස්ස කම්මස්ස ඵලනිස්සන්දෙන ‘‘නෙව සම්මාසම්බොධි’’න්තිආදිනා බ්යතිරෙකතො වුච්චමානමෙවත්ථං ජොතෙති. නෙව සමත්ථන්ති සම්බන්ධො. නිරයෙ නියුත්තං, ජාතන්ති වා නෙරයිකං. අත්තානංයෙව ඔකිරති දොසරජෙනාති අධිප්පායො.
247. සත්ථු ¶ පුබ්බචරියගුණා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා, සත්ථු ගාරවෙනාපි පටිඝං වූපසමෙය්යාති.
බොධිසත්තොපි සමානො නනු තෙ සත්ථා චිත්තං නප්පදූසෙසි, පගෙව අභිසම්බුද්ධොති අධිප්පායො. දෙවියා පදුට්ඨෙනාති දෙවියා සද්ධිං පදුබ්භිනා මිච්ඡාචාරවසෙන අපරද්ධෙන. යත්ථ සුසානෙ ඡවසරීරං ඡඩ්ඩීයති, තං ආමකසුසානං. නිඛඤ්ඤමානොති නිඛණියමානො. පුරිසකාරං කත්වාති ආවාටතො නික්ඛමනත්ථාය බාහුබලෙන පුරිසකාරං කත්වා. යක්ඛානුභාවෙනාති අඩ්ඩවිනිච්ඡයෙන ආරාධිතචිත්තස්ස යක්ඛස්ස ආනුභාවෙන. සිරිගබ්භන්ති වාසාගාරෙ.
ආසීසෙථෙවාති යථාධිප්පෙතෙ අත්ථෙ ඤායතො අනවජ්ජතො ආසං කරෙය්ය. න නිබ්බින්දෙය්යාති ‘‘එවං කිච්ඡාපන්නස්ස මෙ කුතො සොත්ථිභාවො’’ති න නිබ්බින්දෙය්ය. වුත්තඤ්හි ‘‘ආපදාසු ඛො, මහාරාජ, ථාමො වෙදිතබ්බො’’ති (උදා. 53). යථා ඉච්ඡින්ති යෙන පකාරෙන කස්සචි පීළං අකත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨිතං අත්තානං ඉච්ඡිං, තථා අහං අහුන්ති පස්සාමි. වොති හි නිපාතමත්තං.
කාසිරඤ්ඤාති කලාබුනා කාසිරාජෙන. සකණ්ටකාහීති අයකණ්ටකෙහි සකණ්ටකාහි.
මහල්ලකොති වුද්ධො වයොඅනුප්පත්තො. රුජ්ඣන්තීති නිරුජ්ඣන්ති.
චිත්තපරිග්ගණ්හනකාලොති ¶ විසෙවනං කාතුං අදත්වා චිත්තස්ස සම්මදෙව දමනකාලො.
පුථුසල්ලෙනාති විපුලෙන සල්ලෙන. නාගොති හත්ථිනාගො. වධීති විජ්ඣි, මාරෙසීති වා අත්ථො. ඉමං ඨානං ආගන්ත්වා මයි එවං කරණං නාම න තව වසෙන හොති, තස්මා කස්ස වා රඤ්ඤො, රාජමත්තස්ස වා අයං පයොගො උය්යොජනාති අත්ථො.
ඡබ්බණ්ණරස්මීති නීලපීතලොහිතාදිවසෙන ඡබ්බණ්ණමයූඛා. ඡබ්බණ්ණකිරණවන්තදන්තතාය හි තෙ හත්ථී ‘‘ඡද්දන්තා’’ති වුච්චන්ති, න ඡද්දන්තවන්තතාය.
ඡාතොති ජිඝච්ඡිතො. ඛාදෙය්යාති ඛාදෙය්යං, අයමෙව වා පාඨො. ආහිතොති ¶ සුහිතො. සම්බලන්ති මග්ගාහාරං. තං පන යස්මා උපචාරෙන පථස්ස හිතන්ති වුච්චති, තස්මා ‘‘පාථෙය්ය’’න්තිපි වුත්තං. ‘‘මිත්තදුබ්භී වතායං අන්ධබාලො’’ති කාරුඤ්ඤෙන අස්සුපුණ්ණෙහි නෙත්තෙහි තං පුරිසං උදික්ඛමානො.
මා අය්යොසි මෙ භදන්තෙති එත්ථ මාති නිපාතමත්තං, මාති වා පටික්ඛෙපො, තෙන උපරි තෙන කාතබ්බං විප්පකාරං පටිසෙධෙති. අය්යො මෙති අය්යිරකො ත්වං මම අතිථිභාවතො. භදන්තෙති පියසමුදාචාරො. ත්වං නාමෙතාදිසං කරීති ත්වම්පි එවරූපං අකාසි නාම.
තිරච්ඡානභූතොපි පන මහාකපි හුත්වා ඛෙමන්තභූමිං සම්පාපෙසීති යොජනා.
පෙළාය පක්ඛිපන්තෙපීති ඛුද්දකාය පෙළාය පාදෙහි කොටෙත්වා පක්ඛිපන්තෙපි. මද්දන්තෙපීති දුබ්බලභාවකරණත්ථං නානප්පකාරෙහි මද්දන්තෙපි. අලම්පානෙති එවංනාමකෙ අහිතුණ්ඩිකෙ.
පීතං වාති එත්ථ වා-සද්දො අවුත්තත්ථවිකප්පෙ, තෙන ඔදාතමඤ්ජිට්ඨාදිං අවුත්තං සඞ්ගණ්හාති. චිත්තානුවත්තන්තොති චිත්තං අනුවත්තන්තො. හොමි චින්තිතසන්නිභො එවමයං බහුලාභං ලභතූති. ආනුභාවෙන පන ථලං කරෙය්ය උදකං…පෙ… ඡාරිකං කරෙ. එවං පන යදි චිත්තවසී හෙස්සං…පෙ… උත්තමත්ථො න සිජ්ඣතීති තදා අත්තනා තත්ථ දිට්ඨං ආදීනවං දස්සෙති භගවා. තත්ථ උත්තමත්ථොති බුද්ධභාවමාහ. භොජපුත්තෙහීති ලුද්දපුත්තෙහි.
අළාරාති ¶ යෙන සයං තදා ලුද්දහත්ථතො මොචිතො, තං සත්ථවාහං නාමෙන ආලපති. අතිකස්සාති නාසාය ආවුතරජ්ජුං ආකඩ්ඪිත්වා. සම්පරිගය්හාති කාළවෙත්තලතාදීහි සබ්බසො පරිග්ගහෙත්වා, අච්ඡරියානි දුස්සහානං සහනවසෙනාති අධිප්පායො.
අතිවිය අයුත්තං අප්පතිරූපං පටිඝචිත්තුප්පාදනෙන කෙනචි අප්පටිසමඛන්තිගුණස්ස සත්ථුසාසනාවොක්කමනප්පසඞ්ගතො.
248. ‘‘අනමතග්ගොයං, භික්ඛවෙ, සංසාරො’’තිආදිනා (සං. නි. 2.124; 3.99, 100; 3.5.520; කථා. 75) ආගතානි සුත්තපදානි අනමතග්ගසද්දො, තදත්ථො වා එතෙසන්ති අනමතග්ගියානි.
අජෙහි ¶ ගමනමග්ගො අජපථො. සඞ්කූ ලග්ගාපෙත්වා තෙ ආලම්බිත්වා ගමනමග්ගො සඞ්කුපථො. සඞ්කූති අඞ්කුසාකාරෙන කතදීඝදණ්ඩො වුච්චති. ආදි-සද්දෙන පපාතමග්ගදුග්ගමග්ගාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. උභතොබ්යූළ්හෙති සම්පහාරත්ථං ද්වීහිපි පක්ඛෙහි ගාළ්හසන්නාහෙ. අඤ්ඤානි ච දුක්කරානි කරිත්වා ධනාසාය පබ්බතවිදුග්ගනදීවිදුග්ගාදිපක්ඛන්දනවසෙනාති අධිප්පායො. මං පොසෙසි, උපකාරං අකාසි, තත්ර නප්පතිරූපං මනං පදූසෙතුන්ති එවං චිත්තං උප්පාදෙතබ්බන්ති සම්බන්ධො. එවං චිත්තුප්පාදනඤ්ච එතරහි දිස්සමානෙන පුත්තාදීනං පොසනාදිනා අතීතස්ස අනුමානතො ගහණවසෙන වෙදිතබ්බං.
249. මෙත්තායාති මෙත්තාසඞ්ඛාතාය, මෙත්තාසහිතාය වා. චෙතොවිමුත්තියාති චිත්තසමාධානෙ. ආසෙවිතායාති ආදරෙන සෙවිතාය. භාවිතායාති වඩ්ඪිතාය. බහුලීකතායාති පුනප්පුනං කතාය. යානීකතායාති යුත්තයානං විය කතාය. වත්ථුකතායාති අධිට්ඨානවත්ථුං විය කතාය. අනුට්ඨිතායාති අධිට්ඨිතාය. පරිචිතායාති පරිචිණ්ණාය චිණ්ණවසීභාවාය. සුසමාරද්ධායාති සුට්ඨු සම්පාදිතාය. පාටිකඞ්ඛාති ඉච්ඡිතබ්බා අවස්සංභාවිනො. සෙසං පරතො ආගමිස්සති.
250. ධාතුවිනිබ්භොගොති සසම්භාරසඞ්ඛෙපාදිනා ධාතූනං විනිබ්භුජනං. අපරාධො නාම අපරජ්ඣන්තස්ස පුග්ගලස්ස රූපධම්මමුඛෙන ගය්හතීති කත්වා ආහ ‘‘කිං කෙසානං කුජ්ඣසී’’තිආදි, කෙසාදිවිනිමුත්තස්ස අපරජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අභාවතො. ඉදානි නිබ්බත්තිතපරමත්ථධම්මවසෙනෙව ¶ විනිබ්භොගවිධිං දස්සෙතුං ‘‘අථ වා පනා’’තිආදි වුත්තං. පඤ්චක්ඛන්ධෙ උපාදාය, ද්වාදසායතනානි උපාදායාති පච්චෙකං උපාදාය-සද්දො යොජෙතබ්බො. කොධස්ස පතිට්ඨානට්ඨානං න හොතීති යථා ආරග්ගෙ සාසපස්ස, ආකාසෙ ච චිත්තකම්මස්ස පතිට්ඨානට්ඨානං නත්ථි, එවමස්ස ‘‘වෙරී’’ති පරිකප්පිතෙ පුග්ගලෙ කොධස්ස පතිට්ඨානට්ඨානං න හොති, කෙසාදීනං අකුජ්ඣිතබ්බතො, තබ්බිනිමුත්තස්ස ච පුග්ගලස්ස අභාවතො.
251. සංවිභාගොති ආමිසසංවිභාගො. පරස්සාති පච්චත්ථිකස්ස. භින්නාජීවොති අපරිසුද්ධාජීවො. තස්සෙවං කරොතොති එවං සංවිභාගං කරොන්තස්ස තස්ස දායකස්ස. ඉතරස්සාති පටිග්ගාහකස්ස. ‘‘මම මාතරාඋපාසිකාය ¶ දින්නො’’ති ඉදං ‘‘ධම්මියලාභො’’ති එතස්ස කාරණවචනං. තෙන පන තස්ස ආගමනසුද්ධිං දස්සෙති.
සබ්බත්ථසාධකන්ති ‘‘අත්තත්ථො පරත්ථො දිට්ඨධම්මිකො අත්ථො සම්පරායිකො අත්ථො’’ති (මහානි. 69; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5) එවමාදීනං සබ්බෙසං අත්ථානං, හිතානං, පයොජනානඤ්ච නිප්ඵාදකං. උන්නමන්ති දායකා. නමන්ති පටිග්ගාහකා.
252. එවන්ති යථාවුත්තෙහි කකචූපමොවාදානුස්සරණාදීහි අත්තනො ඔවදනාකාරෙහි. වූපසන්තපටිඝස්සාති පටිසඞ්ඛානබලෙන විනොදිතාඝාතස්ස. තස්මිම්පීති වෙරීපුග්ගලෙපි. වෙරී-ගහණෙනෙව චෙත්ථ අප්පියපුග්ගලස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං වෙරිම්හි මෙත්තාය සිද්ධාය තස්මිම්පි මෙත්තාසිද්ධිතො, පියතො පන අතිප්පියසහායකස්ස විසුං ගහණං ආසන්නපච්චත්ථිකස්ස දුබ්බිනිමොචයභාවදස්සනත්ථං. මෙත්තාවසෙනාති මෙත්තායනවසෙන. සමචිත්තතන්ති හිතූපසංහාරෙන සමානචිත්තතං. සීමාසම්භෙදො සා එව සමචිත්තතා. ඉමස්මිං පුග්ගලෙති මෙත්තාකම්මට්ඨානිකපුග්ගලෙ. නිසින්නෙති භාවෙනභාවලක්ඛණෙ භුම්මං.
හිතමජ්ඣත්තෙති පියෙ, මජ්ඣත්තෙ ච. චතුබ්බිධෙති චතුබ්බිධෙ ජනෙ, යත්ථ කත්ථචීති අධිප්පායො. නානත්තන්ති පියමජ්ඣත්තාදිනානාකරණං. හිතචිත්තොව පාණිනන්ති කෙවලං සත්තෙසු හිතචිත්තො එවාති පවුච්චති, න පන ‘‘මෙත්තාය නිකාමලාභී’’ති වා ‘‘කුසලී’’ති වා පවුච්චති. කස්මා? යස්මා අත්තාදීසු පස්සති නානත්තන්ති. කස්මා පනායං හිතචිත්තො කුසලීති න වුච්චතීති? සාතිසයස්ස කුසලස්ස වසෙන කුසලිභාවස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඉමස්ස ච ¶ පුග්ගලස්ස මෙත්තාභාවනා න විසෙසවතී. අථ වා න නිකාමලාභී මෙත්තාය යතො අත්තාදීසු පස්සති නානත්තං. කුසලීති පවුච්චති, යස්මා හිතචිත්තොව පාණිනන්ති එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො. ගාමසීමාදයො විය ගාමන්තරාදීහි සත්තසඞ්ඛාතෙ මෙත්තාවිසයෙ භාවනාය පුබ්බෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං අසංකිණ්ණමරියාදාරූපෙන ඨිතත්තා අත්තාදයො ඉධ සීමා නාමාති ආහ ‘‘චතස්සො සීමායො’’ති. සම්භින්නා හොන්තීති එත්ථ වුත්තං සම්භෙදං දස්සෙතුං ‘‘සමං ඵරති මෙත්තායා’’තිආදි වුත්තං. මහාවිසෙසොති මහන්තො භාවනාය විසෙසො අතිසයො. පුරිමෙන පුරිමතො අත්තාදිනානත්තදස්සිනා. න නායතීති න ඤායති.
253. නිමිත්තන්ති ¶ යථා කසිණකම්මට්ඨානාදීසු තංතංකසිණමණ්ඩලාදිපරිග්ගහමුඛෙන භාවනාවසෙන ලද්ධං උග්ගහනිමිත්තං නිස්සාය ඣානස්ස ගොචරභාවෙන පටිභාගනිමිත්තං උපතිට්ඨති, න එවමිධ උපට්ඨිතං නිමිත්තං නාම අත්ථි. යො පනායං යථාවුත්තො සීමාසම්භෙදො ලද්ධො, ස්වෙව නිමිත්තං වියාති නිමිත්තං. තස්මිං හි ලද්ධෙ භාවනාය සාතිසයත්තා නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති, කිලෙසා සන්නිසින්නාව, උපචාරසමාධිනා චිත්තං සමාහිතමෙව. තෙනාහ ‘‘නිමිත්තඤ්ච උපචාරඤ්ච ලද්ධං හොතී’’ති. තමෙව නිමිත්තන්ති සීමාසම්භෙදවසෙන පවත්තසමථනිමිත්තං. අප්පකසිරෙනෙව අකිච්ඡෙනෙව, පගෙව පරිපන්ථස්ස විසොධිතත්තා.
එත්තාවතාති එත්තකෙන භාවනානුයොගෙන. අනෙන යොගිනා. පඤ්චඞ්ගවිප්පහීනන්තිආදීනං පදානං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව.
‘‘පඨමජ්ඣානාදීනං අඤ්ඤතරවසෙනා’’ති ඉදං වක්ඛමානාය විකුබ්බනාය තෙසං සාධාරණතාය වුත්තං. අප්පනාප්පත්තචිත්තස්සෙව න උපචාරමත්තලාභිනො. පගුණබලවභාවාපාදනෙන වෙපුල්ලාදිවිසෙසප්පත්තස්ස ඔධිසො, අනොධිසො ච දිසාඵරණාදිවසෙන ඣානස්ස පවිජම්භනා විකුබ්බනා විවිධා කිරියාති කත්වා.
254. මෙත්තාසහගතෙනාති උප්පාදතො යාව භඞ්ගා මෙත්තාය සහ පවත්තෙන සංසට්ඨෙන සම්පයුත්තෙනාති අත්ථො. යස්මා පන තං වුත්තනයෙන මෙත්තාය සහගතං, තාය එකුප්පාදාදිවිධිනා සම්මදෙව ආගතං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙත්තාය සමන්නාගතෙනා’’ති. චෙතො-සද්දො ‘‘අධිචෙතසො’’තිආදීසු (පාචි. 153; උදා. 37) සමාධිපරියායොපි හොතීති තතො විසෙසෙතුං ¶ ‘‘චෙතසාති චිත්තෙනා’’ති වුත්තං. එතන්ති එතං පදං. දිසොධිපරිග්ගහො සත්තොධිපරිග්ගහමුඛෙනෙව හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘එකිස්සා දිසාය පඨමපරිග්ගහිතං සත්තං උපාදායා’’ති. දිසාසු හි ඨිතසත්තා දිසාගහණෙන ගහිතා. තෙනාහ ‘‘එකදිසාපරියාපන්නසත්තඵරණවසෙන වුත්ත’’න්ති. ඵරණඤ්ච සාරම්මණස්ස ධම්මස්ස අත්තනො ආරම්මණස්ස ඵස්සනා පච්චක්ඛතො දස්සනං ගහණං ආරම්මණකරණමෙවාති ආහ ‘‘ඵරිත්වාති ඵුසිත්වා ආරම්මණං කත්වා’’ති. බ්රහ්මවිහාරාධිට්ඨිතන්ති මෙත්තාඣානුපත්ථම්භිතං. තථාති නියමනං. තං ¶ අනියමාපෙක්ඛසම්බන්ධීභාවතො උපමාකාරනියමනං. දුතියන්ති උපමෙය්යදස්සනං, උපමෙය්යඤ්ච නාම උපමං, තෙන සම්බන්ධඤ්ච විනා නත්ථීති තදුභයම්පි දස්සෙතුං ‘‘යථා පුරත්ථිමාදීසූ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තථා දුතියන්ති එත්ථ ඵරිත්වා විහරතීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එවං තතියං චතුත්ථන්ති එත්ථාපි. තදනන්තරන්ති ච ඵරණාපෙක්ඛං අනන්තරග්ගහණං, න ඵරිතබ්බදිසාපෙක්ඛං දිසානං අනිද්දිට්ඨරූපත්තා. ඵරණානුක්කමෙන හි තාසං දුතියාදිතා, න සරූපතො. තෙනෙවාහ ‘‘යං කිඤ්චි එකං දිස’’න්ති. ඉතීති එවං යථාවුත්තං චතස්සො, එවං උද්ධං දිසං ඵරිත්වා විහරතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘එතෙනෙව නයෙනා’’ති. ඉදම්පි ඉති-සද්දස්සෙව අත්ථදස්සනං. පාළියං (ම. නි. 3.309; 3.230; විභ. 642) අධො තිරියන්ති එත්ථ පි-සද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙතුං ‘‘අධොදිසම්පි තිරියං දිසම්පී’’ති වුත්තං. එතෙනෙව ‘‘දුතිය’’න්තිආදීසුපි පි-සද්දස්ස ලුත්තනිද්දිට්ඨතා දීපිතාති වෙදිතබ්බං. එවමෙවාති ඉදම්පි ඉති-සද්දස්සෙව අත්ථදස්සනං. එත්ථ ච ‘‘අධො’’ති ඉමිනා යථා නිරයෙසු, නාගභවනාදීසු, යත්ථ තත්ථ වා අත්තනො හෙට්ඨිමදිසාය සත්තා ගය්හන්ති, එවං ‘‘උද්ධ’’න්ති ඉමිනා දෙවලොකෙ, යත්ථ තත්ථ වා අත්තනො උපරිමදිසායං සත්තා ගහිතාති වෙදිතබ්බං.
මජ්ඣත්තාදීති ආදි-සද්දෙන ඉත්ථිපුරිසඅරියානරියදෙවමනුස්සාදිකෙ පභෙදෙ සඞ්ගණ්හාති. ඊසකම්පි බහි අවික්ඛිපමානොති අප්පකම්පි කම්මට්ඨානතො බහි වික්ඛෙපං අනාපජ්ජන්තො හිතූපසංහාරතො අඤ්ඤථා ථොකම්පි අවත්තමානො. සබ්බත්තතායාති වා සබ්බෙන අත්තභාවෙන යථා සබ්බභාවෙන අත්තනි අත්තනො අත්තභාවෙ හිතෙසිතා, එවං සබ්බධි සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාය ඵරිත්වා විහරතීති අත්ථො. මෙත්තාය වුච්චමානත්තා සත්තවිසයො සබ්බ-සද්දො, සො ච දීඝං කත්වා වුත්තො, තස්මා සබ්බසත්තකායසඞ්ඛාතා පජා එතස්ස අත්ථීති සබ්බාවන්තොති පදත්ථතො දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බාවන්තන්ති සබ්බසත්තවන්ත’’න්ති ආහ. එත්ථ ච සබ්බධීති දිසොධිනා, දෙසොධිනා ච අනොධිසොඵරණං වුත්තං, සබ්බත්තතාය සබ්බාවන්තන්ති සත්තොධිනා. තථා හි වුත්තං ‘‘අනොධිසො දස්සනත්ථ’’න්ති ¶ . එකමෙවත්ථං පකාරතො පරියායෙන්ති ඤාපෙන්තීති පරියායා, වෙවචනානි. විපුලාදිසද්දා චෙත්ථ තාදිසාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘විපුලෙනාති එවමාදිපරියායදස්සනතො’’ති. පරියායදස්සනෙ ච පුබ්බෙ ගහිතපදානිපි ¶ පුන ගය්හන්ති, යථා ‘‘සද්ධා සද්දහනා’’ති (ධ. ස. 12) එත්ථ වුත්තම්පි සද්ධාපදං පුන ඉන්ද්රියාදිපරියායදස්සනෙ ‘‘සද්ධා සද්ධින්ද්රිය’’න්ති (ධ. ස. 12) වුත්තං. තථාසද්දො වා ඉතිසද්දො වා න වුත්තොති ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති එතස්ස අනුවත්තකො තථා-සද්දො ච ඉති-සද්දො ච තෙසං ඵරණානන්තරාදිට්ඨානං අට්ඨානන්ති කත්වා තෙ න වුත්තාති පුන ‘‘මෙත්තාසහගතෙන චෙතසාති වුත්ත’’න්ති අත්ථො. වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පුන වචනං නිගමනන්ති ආහ ‘‘නිගමනවසෙන වා එතං වුත්ත’’න්ති. නනු ච සමාපනවසෙන වුත්තස්සෙවත්ථස්ස පුන වචනං නිගමනන්ති? නායං දොසො ඔධිසොඅනොධිසොඵරණානං සමාපනෙ එව වුත්තත්තා. විපුලෙනාති මහන්තෙන, මහත්තඤ්චස්ස අසුභකම්මට්ඨානාදීසු විය ආරම්මණස්ස එකදෙසමෙව අග්ගහෙත්වා අනවසෙසග්ගහණවසෙනාති ආහ ‘‘ඵරණවසෙන විපුලතා දට්ඨබ්බා’’ති.
කිලෙසවික්ඛම්භනසමත්ථතාදීහි මහත්තං ගතං, මහන්තෙහි වා උළාරච්ඡන්දචිත්තවීරියපඤ්ඤෙහි ගතං පටිපන්නන්ති මහග්ගතං. තයිදං යස්මා එකන්තතො රූපාවචරං, තස්මා වුත්තං ‘‘භූමිවසෙන මහග්ගත’’න්ති. නිරුළ්හො හි රූපාරූපාවචරෙසු මහග්ගතවොහාරො. පගුණවසෙනාති පකාරතො ගුණිතං බහුලීකතං පගුණං, තස්ස වසෙන, සුභාවිතභාවෙනාති අත්ථො. තං හි පමාණං ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අප්පමාණං නාම හොති. අප්පමාණසත්තාරම්මණවසෙනාති අපරිමාණසත්තාරම්මණකරණවසෙන. සයම්පි වෙරරහිතත්තා, තංසමඞ්ගිනො වෙරාභාවහෙතුත්තා ච අවෙරං. තයිදං ද්වයං යතො ලභති, තං දස්සෙතුං ‘‘බ්යාපාදපච්චත්ථිකප්පහානෙනා’’ති වුත්තං. චෙතසො බ්යාපත්තිවසෙන හනනතො බ්යාපජ්ජං, චෙතසිකං අසාතං, තදභාවතො අබ්යාපජ්ජං. තෙනාහ ‘‘නිද්දුක්ඛ’’න්ති. තං පනස්ස අබ්යාපජ්ජත්තං පඤ්චවිඤ්ඤාණාදීනං විය න සභාවතො, අථ ඛො පච්චත්ථිකවිවෙකතොති දස්සෙන්තො ‘‘දොමනස්සප්පහානතො’’ති ආහ. අයන්ති ඉධ යථානීතං අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගෙ (විභ. 642), තෙසු තෙසු ච සුත්තපදෙසෙසු (ම. නි. 1.459; 2.309, 315) ආගතං මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරවිකුබ්බනමාහ.
255. ‘‘තථා’’ති ඉමිනා ඉමිස්සා ‘‘පඤ්චහාකාරෙහි, සත්තහාකාරෙහි, දසහාකාරෙහී’’ති ආකාරවිභාගෙන පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 2.22) වුත්තාය ච විකුබ්බනාය ¶ මජ්ඣෙ භින්නසුවණ්ණස්ස ¶ විය භෙදාභාවමුපසංහරති ඔධිසොඵරණඅනොධිසොඵරණදිසාඵරණවසෙන දෙසනාය ආගතත්තා. කෙවලං පනෙත්ථ පටිසම්භිදාමග්ගෙ (පටි. ම. 2.22) විය සත්තොධි න ගහිතොති අයමෙව විසෙසො. යම්පීති විකුබ්බනං සන්ධායාහ.
ඉදානි භෙදාභාවදස්සනමුඛෙන උද්දෙසතො ආනීතං පටිසම්භිදාමග්ගපාළිං නිද්දෙසතො දස්සෙත්වා තස්සා අනුත්තානපදවණ්ණනං කාතුං ‘‘තත්ථ චා’’තිආදිමාහ.
256. තත්ථ සබ්බෙ සත්තාති සබ්බ-සද්දො කාමං පදෙසසබ්බවිසයො, න සබ්බසබ්බවිසයො යථා ‘‘සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.119-120), ‘‘සත්තා’’ති පන පදෙන පරිච්ඡින්නං අත්තනො විසයං අසෙසෙත්වාව පරියාදියතීති ආහ ‘‘අනවසෙසපරියාදානමෙත’’න්ති.
තත්රාති තස්මිං රූපෙ. සත්තොති සජ්ජනකිච්චෙන ඡන්දාදිපරියායෙන ලොභෙන ආසත්තො ලග්ගො. තත්රාති වා කරණෙ භුම්මං, තෙන ඡන්දාදිනාති අත්ථො.
යදි සත්තතාය සත්තා, කථං වීතරාගෙසූති ආහ ‘‘රුළ්හීසද්දෙනා’’තිආදි. අවීතරාගෙසු රුළ්හෙන, අවීතරාගෙසු වා පවත්තිත්වා ඉන්ද්රියබද්ධඛන්ධසන්තානතාය තංසදිසෙසු වීතරාගෙසු රුළ්හෙන සද්දෙන. අථ වා කිඤ්චි නිමිත්තං ගහෙත්වා සතිපි අඤ්ඤස්මිං තන්නිමිත්තයුත්තෙ කත්ථචි විසයෙ සම්මුතියා චිරකාලතාය නිමිත්තවිරහෙපි පවත්ති රුළ්හී නාම යථා ‘‘ගච්ඡන්තීති ගාවො’’ති, එවං සත්තසද්දස්සාපි රුළ්හීභාවො දට්ඨබ්බො. භූතපුබ්බගතියා වා වීතරාගෙසු සත්තවොහාරො දට්ඨබ්බො. සත්වයොගතොති එත්ථ සත්වං නාම බුද්ධි, වීරියං, තෙජො වා, තෙන යොගතො සත්තා, යථා ‘‘නීලගුණයොගතො නීලො පටො’’ති.
පාණන්ති එතෙනාති පාණනං, අස්සාසපස්සාසා, තස්ස කම්මං පාණනතා, තාය, අස්සාසපස්සාසසම්පයොගෙනාති අත්ථො. භූතත්තාති කම්මකිලෙසෙහි ජාතත්තා. පූරණතො, ගලනතො ච පුග්ගලාති නෙරුත්තා. සත්තා හි නිබ්බත්තන්තා තංතංසත්තනිකායං පූරෙන්තා විය හොන්ති, සබ්බාවත්ථනිපාතිතාය ච ගලන්ති චවන්තීති අත්ථො. අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානං ‘‘අත්තා’’ති ¶ භවති එත්ථ අභිධානං, චිත්තඤ්චාති අත්තභාවො, සරීරං, ඛන්ධපඤ්චකමෙව වා. තන්ති ඛන්ධපඤ්චකං ¶ . උපාදායාති ගහෙත්වා උපාදානං නිස්සයං කත්වා. පඤ්ඤත්තිමත්තසම්භවතොති පරමත්ථතො අසන්තෙපි සත්තසඤ්ඤිතෙ පඤ්ඤත්තිමත්තෙන සම්භවතො.
යථා ච සත්තාති වචනන්ති යථා සත්ත-සද්දො යථාවුත්තෙනට්ඨෙන නිප්පරියායතො පදෙසවුත්තිපි රුළ්හීවසෙන අනවසෙසපරියාදායකො. සෙසානිපීති පාණාදිවචනානිපි. තානිපි හි රූපාරූපභවූපගචතුත්ථජ්ඣානාදිසමඞ්ගීනං අස්සාසපස්සාසාභාවතො අවිනිපාතධම්මානං පුගලනස්ස අභාවතො පදෙසවුත්තීනි. රුළ්හීවසෙන ආරොපෙත්වා යථාවුත්තාය රුළ්හියා වසෙන කත්ථචි විසයෙ අවිජ්ජමානම්පි පාණපුග්ගලභාවං ආරොපෙත්වා. යදි සාධාරණතො සත්තවෙවචනානීති ගහෙත්වා අනොධිසොඵරණා මෙත්තා වුච්චති, අථ කස්මා පඤ්චහෙව ආකාරෙහි වුත්තාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘කාමඤ්චා’’තිආදි. කෙචි පනාහු ‘‘න ඛො පනෙතානි ‘‘සත්තා’’තිආදීනි පදානි වෙවචනතාමත්තං උපාදාය ගහිතානි, යතො ජන්තුආදීනම්පි ගහණං ආපජ්ජෙය්ය, අත්ථවිසෙසං පන නිමිත්තභූතං උපාදාය ගහිතානී’’ති, තෙ සන්ධායාහ ‘‘යෙ පනා’’තිආදි. තත්ථ අත්ථතොති සජ්ජනට්ඨෙන සත්තා, පාණනට්ඨෙන පාණාති එවමාදිඅත්ථතො. තෙසං තං මතිමත්තන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනොධිසොඵරණා විරුජ්ඣතී’’ති. කස්මා? කෙචි සත්තා, කෙචි පාණා, කෙචි පුග්ගලාති ආපජ්ජනතො. තථා අත්ථං අග්ගහෙත්වාති සත්තාදිසද්දා සප්පදෙසවිසයාති එවමත්ථං අග්ගහෙත්වා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන නිප්පදෙසවිසයාති එවමත්ථං ගහෙත්වාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ඉමෙසූ’’තිආදි. පඤ්චසු ආකාරෙසූති ‘‘සබ්බෙ සත්තා’’තිආදිනා පාළියං (පටි. ම. 2.22) ආගතෙසු පඤ්චසු භාවනාකාරෙසු. අඤ්ඤතරවසෙනාති යස්ස කස්සචි වසෙන.
257. ඉදානි ද්වාවීසතියා භාවනාකාරෙසු අප්පනා පරිග්ගහෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. බ්යාපාදරහිතාති දොමනස්සබ්යාපාදරහිතා. තස්මාති යස්මා න කෙවලං යථාවුත්තආකාරවිභාගමත්තතො අප්පනාවිභාගො, තස්මා. ඉමෙසුපි පදෙසූති ‘‘සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූ’’තිආදිකොට්ඨාසෙසුපි. යං යං පාකටං හොතීති යදිපි පුබ්බභාගෙ ¶ තත්ථ තත්ථ අභිනිවෙසෙ අනෙකකොට්ඨාසවසෙනෙව මනසිකාරං පවත්තෙති, භාවනාය සමිජ්ඣනක්ඛණෙ පන තත්ථ යං පගුණතරතාය සුපාකටං හොති, තස්ස වසෙන අප්පනා හොති, යථා තං ද්වත්තිංසාකාරෙ. තත්ථ පන ආරම්මණං, ඉධ භාවනාකාරොති අයමෙව විසෙසො. චතුන්නන්ති චතුන්නං චතුන්නං. බ්යාපනිච්ඡාලොපෙන හි නිද්දිට්ඨං. එස නයො සෙසෙසුපි.
ලිඞ්ගවසෙන ¶ වුත්තං තෙසං පචුරතො ලබ්භමානත්තා. තතියා පන පකති යදිපි පඨමදුකෙන න සඞ්ගහිතා, දුතියදුකෙන පන තිකෙන ච සඞ්ගහිතා එව.
ඉති සබ්බානිපීති අනොධිසොඵරණෙ වීසති, ඔධිසොඵරණෙ අට්ඨවීසති, දිසාඵරණෙ චත්තාරි සතානි, අසීති චාති එවං සබ්බානිපි. සත-සද්දාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො.
258. එවං මෙත්තාභාවනං විභාවෙත්වා ඉදානි තත්ථ ආනිසංසෙ විභාවෙතුං ‘‘ඉතී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සෙසා ජනාති මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියා අලාභිනො. සම්පරිවත්තමානාති දක්ඛිණෙන පස්සෙන අසයිත්වා සබ්බසො පරිවත්තමානා. කාකච්ඡමානාති ඝුරුඝුරුපස්සාසවසෙන විස්සරං කරොන්තා. සුඛං සුපතීති එත්ථ දුවිධාසුපනා සයනෙ පිට්ඨිප්පසාරණලක්ඛණා, කිරියාමයචිත්තෙහි අවොකිණ්ණභවඞ්ගප්පවත්තිලක්ඛණා ච. තත්ථායං උභයථාපි සුඛමෙව සුපති. යස්මා සණිකං නිපජ්ජිත්වා අඞ්ගපච්චඞ්ගානි සමොධාය පාසාදිකෙන ආකාරෙන සයති, නිද්දොක්කමනෙපි ඣානං සමාපන්නො විය හොති. තෙනාහ ‘‘එවං අසුපිත්වා’’තිආදි.
නිද්දාකාලෙ සුඛං අලභිත්වා දුක්ඛෙන සුත්තත්තා එව පටිබුජ්ඣනකාලෙ සරීරඛෙදෙන නිත්ථුනනං, විජම්භනං, ඉතො චිතො විපරිවත්තනඤ්ච හොතීති ආහ ‘‘නිත්ථුනන්තා විජම්භන්තා සම්පරිවත්තන්තා දුක්ඛං පටිබුජ්ඣන්තී’’ති. අයං පන සුඛෙන සුත්තත්තා සරීරඛෙදාභාවතො නිත්ථුනනාදිරහිතොව පටිබුජ්ඣති. තෙන වුත්තං ‘‘එවං අප්පටිබුජ්ඣිත්වා’’තිආදි. සුඛපටිබොධො ච සරීරවිකාරාභාවෙනාති ආහ ‘‘සුඛං නිබ්බිකාර’’න්ති.
‘‘භද්දකමෙව ¶ සුපිනං පස්සතී’’ති ඉදං අනුභූතපුබ්බවසෙන, දෙවතූපසංහාරවසෙන චස්ස භද්දකමෙව සුපිනං හොති, න පාපකන්ති කත්වා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘චෙතියං වන්දන්තො වියා’’තිආදි. ධාතුක්ඛොභහෙතුකම්පි චස්ස බහුලං භද්දකමෙව සියා යෙභුය්යෙන චිත්තජරූපානුගුණතාය උතුආහාරජරූපානං.
උරෙ ආමුත්තමුත්තාහාරො වියාති ගීවාය බන්ධිත්වා උරෙ ලම්බිතමුත්තාහාරො වියාති කෙහිචි වුත්තං. තං එකාවලිවසෙන වුත්තං සියා, අනෙකරතනාවලිසමූහභූතො පන මුත්තාහාරො අංසප්පදෙසතො පට්ඨාය යාව කටිප්පදෙසස්ස හෙට්ඨාභාගා පලම්බන්තො උරෙ ආමුක්කොයෙව නාම හොති.
තත්ථෙවාති ¶ පාටලිපුත්තෙයෙව. සක්කා නිසීදිතුං වා නිපජ්ජිතුං වා දෙසස්ස ඛෙමතාය, තස්ස තස්ස පදෙසස්ස රමණීයතාය ච.
දසාව අන්තො දසන්තො, වත්ථස්ස ඔසානන්තො.
සමප්පවත්තවාසන්ති තත්ථ තත්ථ විහාරෙ සමප්පවත්තවත්තවාසං. ථෙරො කිර අත්තනා පවිට්ඨපවිට්ඨවිහාරෙ ‘‘අහමෙත්ථ ආගන්තුකො’’ති අචින්තෙත්වා තත්ථ තත්ථ යථාරහං අත්තනා කාතබ්බවත්තානි පරිපූරෙන්තො එව විහාසි. අපරෙ පන භණන්ති සබ්බසත්තෙසු සමප්පවත්තමෙත්තාවිහාරවාසං. අයං හි ථෙරො අරහත්තාධිගමතො පුබ්බෙපි මෙත්තාවිහාරී අහොසි.
වනන්තරෙ ඨිතොති ථෙරො කිර තථා සමප්පවත්තවාසවසෙන චරමානො එකදිවසං අඤ්ඤතරං රමණීයං වනන්තරං දිස්වා තත්ථ අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ සමාපත්තිං සමාපජ්ජිත්වා යථාපරිච්ඡෙදෙන තතො උට්ඨිතො අත්තනො ගුණාවජ්ජනහෙතුකෙන පීතිසොමනස්සෙන උදානෙන්තො ‘‘යාවතා උපසම්පන්නො’’ති ගාථං අභාසි. තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘වනන්තරෙ ඨිතො’’ති පඨමගාථා ඨපිතා. තත්ථ ගජ්ජමානකොති සීහගජ්ජිතං ගජ්ජන්තො. ගුණමෙසන්තොති අත්තනො ගුණසමුදයං ගවෙසන්තො පච්චවෙක්ඛන්තො.
මණිලරුක්ඛෙ නිවාසිතාය තං දෙවතං ‘‘මණිලියා’’ති වොහරන්ති, තස්මා සා දෙවතාපි ‘‘අහං, භන්තෙ, මණිලියා’’ති ආහ. රුක්ඛදෙවතානං හි යෙභුය්යෙන නිවාසරුක්ඛවසෙන වොහාරො යථා ඵන්දනදෙවතාති. තත්ථෙවාති චිත්තලපබ්බතෙයෙව.
‘‘බලවපියචිත්තතායා’’ති ¶ ඉමිනා බලවපියචිත්තතාමත්තෙනපි සත්ථං න කමති, පගෙව මෙත්තාය චෙතොවිමුත්තියාති දස්සෙති.
ඛිප්පමෙව චිත්තං සමාධියති කෙනචි පරිපන්ථෙන පරිහීනජ්ඣානස්ස බ්යාපාදස්ස දූරසමුස්සාරිතභාවතො ඛිප්පමෙව සමාධියති. ආසවානං ඛයායාති කෙචි. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. එත්ථ ච කිඤ්චාපි ඉතො අඤ්ඤකම්මට්ඨානවසෙන අධිගතජ්ඣානානම්පි සුඛසුපනාදයො ආනිසංසා ලබ්භන්ති, යථාහ –
‘‘සුඛං ¶ සුපන්ති මුනයො, අජ්ඣත්තං සුසමාහිතා;
සුප්පබුද්ධං පබුජ්ඣන්ති, සදා ගොතමසාවකා’’ති. –
ච ආදි, තථාපිමෙ ආනිසංසා බ්රහ්මවිහාරලාභිනො අනවසෙසා ලබ්භන්ති බ්යාපාදාදීනං උජුවිපච්චනීකභාවතො බ්රහ්මවිහාරානං. තෙනෙවාහ ‘‘නිස්සරණං හෙතං, ආවුසො, බ්යාපාදස්ස, යදිදං මෙත්තා චෙතොවිමුත්තී’’තිආදි (දී. නි. 3.326; අ. නි. 6.13). බ්යාපාදාදිවසෙන ච සත්තානං දුක්ඛසුපනාදයොති තප්පටිපක්ඛභූතෙසු බ්රහ්මවිහාරෙසු සිද්ධෙසු සුඛසුපනාදයො හත්ථගතා එව හොන්තීති.
කරුණාභාවනාවණ්ණනා
259. කරුණන්ති කරුණාබ්රහ්මවිහාරං. නික්කරුණතායාති විහෙසාය, ‘‘ඉධෙකච්චො පාණිනා වා ලෙඩ්ඩුනා වා දණ්ඩෙන වා සත්ථෙන වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා සත්තානං විහෙඨනජාතිකො හොතී’’ති එවං වුත්තවිහෙඨනෙති අත්ථො. ආදීනවන්ති දොසං. යථා තථා සත්තානං විහෙඨනාය පාපකො විපාකො ඉධ චෙව සම්පරායෙ ච. තථා හි යො සත්තෙ ජීවිතා වොරොපනෙන වා අඞ්ගපච්චඞ්ගච්ඡෙදනෙන වා ධනජානියා වා අලාභාය වා අවාසාය වා අනත්ථාය වා අයසත්ථාය වා පරිසංසක්කනෙන වා අන්තමසො යථාවජ්ජදස්සනෙනපි විහෙඨෙති, තස්ස සො පමාදවිහාරො දිට්ඨෙව ධම්මෙ අලාභායපි හොති, ලද්ධස්ස පරිහානායපි හොති, තන්නිමිත්තං පාපකො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගච්ඡති, අවිසාරදො ¶ පරිසං උපසඞ්කමති මඞ්කුභූතො, සම්මූළ්හො කාලං කරොති, කායස්ස භෙදා දුග්ගති පාටිකඞ්ඛා, සුගතියම්පි මනුස්සභූතො දුජ්ජච්චොපි හොති නීචකුලිකො, දුබ්බණ්ණොපි හොති දුද්දසිකො, බහ්වාබාධොපි හොති රොගබහුලො, දුග්ගතොපි හොති අප්පන්නපානො, අප්පායුකොපි හොති පරිත්තජීවිතොති එවමාදිඅනෙකානත්ථානුබන්ධිතා විහෙසාය පච්චවෙක්ඛිතබ්බා, තප්පටිපක්ඛතො කරුණාය ආනිසංසා පච්චවෙක්ඛිතබ්බා. තෙන වුත්තං ‘‘නික්කරුණතාය ආදීනවං කරුණාය ච ආනිසංසං පච්චවෙක්ඛිත්වා’’ති. ‘‘පියො හී’’තිආදිනා පඨමං පියපුග්ගලාදීසු අනාරම්භස්ස කාරණමාහ. පියං හි පුග්ගලං කරුණායිතුමාරභන්තස්ස න තාව පියභාවො විගච්ඡති, අවිගතෙ ච තස්මිං කුතො කරුණායනා. තෙනාහ ‘‘පියට්ඨානෙයෙව තිට්ඨතී’’ති. සෙසපුග්ගලෙසුපි එසෙව නයො. ලිඞ්ගවිසභාගකාලකතානං අඛෙත්තභාවෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
යත්ථ ¶ පන පඨමං ආරභිතබ්බා, තං පාළිනයෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘කථඤ්ච භික්ඛූ’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ දුග්ගතන්ති දලිද්දං. සො හි භොගපාරිජුඤ්ඤතො සුඛසාධනානං අභාවෙන දුක්ඛං ගතො උපගතො දුග්ගතොති වුච්චති. අථ වා දුග්ගතන්ති දුක්ඛෙන සමඞ්ගිභාවං ගතං. දුරුපෙතන්ති කායදුච්චරිතාදීහි උපෙතං. ගතිකුලරූපාදිවසෙන වා තමභාවෙ ඨිතො දුග්ගතො. කායදුච්චරිතාදීහි උපෙතත්තා තමපරායණභාවෙ ඨිතො දුරුපෙතොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. පරමකිච්ඡප්පත්තන්ති අතිවිය කිච්ඡමාපන්නං මහාබ්යසනං නිමුග්ගං. අප්පෙව නාමාති සාධු වත.
වධෙථ නන්ති ‘‘ඝාතෙථ නං චොර’’න්ති එවං පහිතාය රඤ්ඤො ආණාය ඛාදනීයම්පි…පෙ… දෙන්ති ‘‘ඉදානෙව මාරියමානො එත්තකම්පි සුඛං ලභතූ’’ති. සුසජ්ජිතොති සුඛානුභවනෙ සන්නද්ධො.
එතෙනෙව උපායෙනාති යෙන යෙන විධිනා එතරහි යථාවුත්තෙ පරමකිච්ඡාපන්නෙ ආයතිං වා දුක්ඛභාගිම්හි පුග්ගලෙ කරුණායිතුං කරුණා උප්පාදිතා, එතෙනෙව නයෙන. පියපුග්ගලෙති පියායිතබ්බපුග්ගලෙ. එතරහි වා දිස්සමානං ආයතිං වා භාවිනිං දුක්ඛප්පත්තිං ගහෙත්වා කරුණා පවත්තෙතබ්බාති සම්බන්ධො. මජ්ඣත්තවෙරීසුපි එසෙව නයො. යො හි සො කරුණාය වත්ථුභූතො දුවිධො පුග්ගලො වුත්තො, කාමං තත්ථ කරුණාභාවනා සුඛෙනෙව ඉජ්ඣති, ඉමිනා පන භික්ඛුනා තත්ථ භාවනං පගුණතරං කත්වා ¶ සීමාසම්භෙදං කාතුං තදනන්තරං පියපුග්ගලෙ, තතො මජ්ඣත්තෙ, තතො වෙරිපුග්ගලෙ කරුණා භාවෙතබ්බා. භාවෙන්තෙන ච එකෙකස්මිං කොට්ඨාසෙ මුදුං කම්මනියං චිත්තං කත්වා තදනන්තරෙ තදනන්තරෙ උපසංහරිතබ්බං. යස්ස පන වෙරිපුග්ගලො වා නත්ථි, මහාපුරිසජාතිකත්තා වා අනත්ථං කරොන්තෙපි වෙරිසඤ්ඤාව නුප්පජ්ජති, තෙන මජ්ඣත්තෙ මෙ චිත්තං කම්මනියං ජාතං, ඉදානි වෙරිම්හි උපසංහරාමීති බ්යාපාරොව න කාතබ්බො. යස්ස පන අත්ථි, තං සන්ධායාහ ‘‘සචෙ පනා’’තිආදි.
තත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙවාති මෙත්තාකම්මට්ඨානිකස්ස (විසුද්ධි. 1.240 ආදයො) වුත්තනයෙන. තං මෙත්තාය වුත්තනයෙනෙව. වූපසමෙතබ්බන්ති ‘‘අථානෙන පුරිමපුග්ගලෙසූ’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.243), ‘‘කකචූපමඔවාදාදීනං අනුස්සරතො’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.243) ච මෙත්තාභාවනාය වුත්තෙන නයෙන තං පටිඝං වූපසමෙතබ්බං. එවං එතරහි මහාදුක්ඛප්පත්තෙ සුඛිතෙපි අකතකුසලතාය ආයතිං දුක්ඛප්පත්තියා වසෙන කරුණායනවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි කතකල්යාණෙපි තං දස්සෙතුං ‘‘යොපි චෙත්ථා’’තිආදි වුත්තං. තෙසන්ති බ්යසනානං. වට්ටදුක්ඛං අනතික්කන්තත්තාති ¶ සම්මාසම්බුද්ධෙනාපි අක්ඛානෙන පරියොසාපෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස අනාගතස්ස ආපායිකස්ස සුගතීසුපි ජාතිජරාදිභෙදස්සාති අපරිමිතස්ස සංසාරදුක්ඛස්ස අනතික්කන්තභාවතො. සබ්බථාපි කරුණායිත්වාති දුක්ඛප්පත්තියා, සුඛප්පත්තියා අකතකුසලතාය වා කතාකුසලතාය වාති සබ්බපකාරෙනපි කරුණාය වත්ථුභාවස්ස සල්ලක්ඛණෙන තස්මිං තස්මිං පුග්ගලෙ කරුණං කත්වා කරුණාභාවනං වඩ්ඪෙත්වා. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අථානෙන පුනප්පුනං මෙත්තායන්තෙනා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.243) මෙත්තාභාවනායං වුත්තෙන නයෙන. තං නිමිත්තන්ති සීමාසම්භෙදවසෙන පවත්තං සමථනිමිත්තං. මෙත්තාය වුත්තනයෙනෙවාති යථා මෙත්තාභාවනායං ‘‘අප්පකසිරෙනෙවා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.253) තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන අප්පනා ‘‘එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.253-254) තස්සා වඩ්ඪනා ච වුත්තා, එවමිධ කරුණාභාවනායං තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙන අප්පනා වෙදිතබ්බා ච වඩ්ඪෙතබ්බා ච, තථෙවස්සා වඩ්ඪනාවිධිපි වෙදිතබ්බාති අධිප්පායො. වුත්තනයෙනෙවාති අවධාරණෙන ‘‘පඨමං වෙරිපුග්ගලො කරුණායිතබ්බො’’ති ඉදං යථා පාළිවිරුද්ධං, එවං යුත්තිවිරුද්ධම්පීති ඉමමත්ථං ¶ දීපෙති. පඨමං හි වෙරිං සමනුස්සරතො කොධො උප්පජ්ජෙය්ය, න කරුණා. අත්තාපි සක්ඛිභාවෙන කරුණායනවසෙන ගහෙතබ්බො, සො කිමිති පච්ඡා ගය්හතීති. ‘‘අප්පනා වඩ්ඪෙතබ්බා’’ති ඉමිනා ච අප්පනාප්පත්තචිත්තස්සෙව ‘‘කරුණාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (දී. නි. 3.308; ම. නි. 1.77, 509; 2.309, 315, 452, 471; 3.230) වුත්තවිකුබ්බනා ඉජ්ඣතීති අයමත්ථො දස්සිතො.
කරුණාපදමත්තමෙව චස්සා පාළියා විසෙසොති තං අනාමසිත්වා පටිසම්භිදායං වුත්තවිකුබ්බනා, මෙත්තාය වුත්තආනිසංසා ච ඉධ ලබ්භන්තීති දස්සෙතුං ‘‘තතො පරං…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං. තත්ථ තතො පරන්ති ‘‘කරුණාසහගතෙන චෙතසා’’ති (දී. නි. 3.308; ම. නි. 1.77, 509; 2.309, 315, 452, 471; 3.230) වුත්තවිකුබ්බනතො උපරි. සෙසං වුත්තනයමෙව.
මුදිතාභාවනාවණ්ණනා
260. පියපුග්ගලාදීසූති පියමජ්ඣත්තවෙරීසු න ආරභිතබ්බා. මුදිතාභාවනාති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජනා. න හීතිආදි තත්ථ කාරණවචනං. පියභාවමත්තෙනාති එත්ථ මත්ත-සද්දො ¶ විසෙසනිවත්ති අත්ථො, තෙන සොමනස්සපටිසන්ධිකතාදිසිද්ධා නිච්චප්පහංසිතමුඛතා, පුබ්බභාසිතා, සුඛසම්භාසතා, සඛිලතා, සම්මොදකතාති එවමාදිකෙ මුදිතාය පදට්ඨානභූතෙ විසෙසෙ උල්ලිඞ්ගෙති, ඊදිසෙහි විසෙසෙහි විරහිතොති වුත්තං හොති. එව-කාරෙන පන පියපුග්ගලස්ස සුඛසමප්පිතතාදිං, මුදිතාය ච හෙතුභූතං පමොදප්පවත්තිං නිවත්තෙති. පියපුග්ගලෙපි හි පරමාය සම්පත්තියා පමුදිතෙ හට්ඨතුට්ඨෙ භික්ඛුනො මුදිතොකාසං ලභෙය්ය. වක්ඛති හි ‘‘පියපුග්ගලං වා’’තිආදි. ආදිතො මජ්ඣත්තපුග්ගලං අනුස්සරන්තස්ස උදාසිනතා සණ්ඨාති, වෙරිං සමනුස්සරන්තස්ස කොධො උප්පජ්ජති. තෙනාහ ‘‘පගෙව මජ්ඣත්තවෙරිනො’’ති.
පමොදප්පවත්තියා සොණ්ඩසදිසො සහායො සොණ්ඩසහායො. මුදිතමුදිතොවාති පසාදසොම්මතාය අතිවිය මුදිතො එව. පසාදෙ හි ඉදං ආමෙඩිතං. එවං අට්ඨකථානයෙන ආදිතො මුදිතාභාවනාය වත්ථුං දස්සෙත්වා ඉදානි පාළිනයෙන දස්සෙතුං ‘‘පියපුග්ගලං වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුඛිතන්ති සඤ්ජාතසුඛං, සුඛප්පත්තන්ති අත්ථො. සජ්ජිතන්ති සුඛානුභවනෙ සන්නද්ධං පටියත්තසුඛසාධනං. අහො සාධූති තස්ස සත්තස්ස සම්පත්තියං ¶ සම්පජඤ්ඤපුබ්බපමොදනාකාරදස්සනං. පුන අහො සුට්ඨූති තස්ස පමොදනස්ස බහුලීකාරදස්සනං. පියං මනාපන්ති එත්ථ මනාප-ග්ගහණෙන පාළියම්පි අතිප්පියසහායකො අධිප්පෙතොති එකෙ.
අතීතෙති තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ අතීතෙ. අනාගතෙති එත්ථාපි එසෙව නයො. න හි භවන්තරගතෙ බ්රහ්මවිහාරභාවනා රුහති. යදි එවං, අතීතානාගතෙ කථන්ති? නායං දොසො. ‘‘සො එවායං දත්තො තිස්සො’’ති අද්ධාපච්චුප්පන්නතාය විජ්ජමානභාවෙන ගහෙතබ්බතො. කථං පනස්ස අනාගතෙ සම්පත්ති ආරම්මණං හොතීති? ආදෙසාදිතො, පච්චුප්පන්නාය වා පයොගසම්පත්තියා අනුමානතො ලද්ධාය ගහෙතබ්බතො.
පියපුග්ගලෙති සොණ්ඩසහායසඤ්ඤිතෙ අතිප්පියපුග්ගලෙ, පියපුග්ගලෙ ච. දුවිධොපි චෙස ඉධ පියභාවසාමඤ්ඤතො ‘‘පියපුග්ගලො’’ති වුත්තො. අනුක්කමෙනාති අතිප්පියපුග්ගලො පියපුග්ගලො මජ්ඣත්තො වෙරීති චතූසු කොට්ඨාසෙසු එකෙකස්මිං කම්මට්ඨානං පගුණං, මුදුං, කම්මනියඤ්ච කත්වා සෙසෙසු උපසංහරණානුක්කමෙන. කිඤ්චාපි චතූසු ජනෙසු සමචිත්තතාව සීමාසම්භෙදො සීමා සම්භිජ්ජති එතායාති කත්වා. භාවනාය පන තථා බහුසො පවත්තමානාය පුරිමසිද්ධං හෙතුං, ඉතරං ඵලඤ්ච කත්වා ¶ වුත්තං ‘‘සමචිත්තතාය සීමාසම්භෙදං කත්වා’’ති. යථාවුත්තසීමාභාවො වා සීමාසම්භෙදොති වුත්තං ‘‘සමචිත්තතාය සීමාසම්භෙදං කත්වා’’ති. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
උපෙක්ඛාභාවනාවණ්ණනා
261. උපෙක්ඛාභාවනන්ති උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරභාවනං. යස්මා පුරිමබ්රහ්මවිහාරත්තයනිස්සන්දො චතුත්ථබ්රහ්මවිහාරො, තස්මා වුත්තං ‘‘මෙත්තාදීසු පටිලද්ධතිකචතුක්කජ්ඣානෙනා’’ති. පගුණතතියජ්ඣානාති සුභාවිතං වසීභාවං පාපිතං පගුණං, තථාරූපා තතියබ්රහ්මවිහාරජ්ඣානතො. අප්පගුණං හි උපරිඣානස්ස පදට්ඨානං න හොති. චතුක්කනයවසෙන චෙත්ථ තතියග්ගහණං. සුඛිතා හොන්තූතිආදිවසෙනාති ආදි-සද්දෙන ‘‘නිද්දුක්ඛා හොන්තූ’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. සත්තකෙලායනං සත්තෙසු මමායනං ¶ මමත්තකරණං, තථා මනසිකාරෙන යොගො සත්තකෙලායනමනසිකාරයුත්තත්තං, තස්මා. මෙත්තාදීනං රාගගෙහස්සිතදොමනස්සසොමනස්සානං ආසන්නවුත්තිතාය යථාරහං පටිඝානුනයසමීපචාරිතා වෙදිතබ්බා. අථ වා ‘‘සුඛිතා හොන්තු, දුක්ඛතො මුච්චන්තු මොදන්තූ’’ති හිතෙසිතභාවප්පත්තියා තිස්සන්නම්පි අනුනයස්ස ආසන්නචාරිතා. සති ච තබ්බිපරියායෙ ලොහිතප්පකොපෙ පුබ්බො විය ලද්ධොකාසමෙවෙත්ථ පටිඝන්ති අවිසෙසෙන තාසං පටිඝානුනයසමීපචාරිතා දට්ඨබ්බා.
‘‘සොමනස්සයොගෙන ඔළාරිකත්තා’’ති ඉදං තතියජ්ඣානස්ස වසෙන වුත්තං, තතො වුට්ඨිතස්ස ඉදමාදීනවදස්සනන්ති. මෙත්තාදිවසෙන පන ඔළාරිකභාවෙ වුච්චමානෙ විතක්කවිචාරපීතියොගෙනෙව ඔළාරිකතා වත්තබ්බා සියා, තාහිපි තාසං සමායොගසම්භවතො, උපෙක්ඛාය ච තදභාවතො. න වා වත්තබ්බා තතියජ්ඣානිකානංයෙව මෙත්තාදීනං ඉධාධිප්පෙතත්තා, තංතංඣානසමතික්කමෙනෙව ච තංතංඣානිකා මෙත්තාදයොපි සමතික්කන්තා එව නාම හොන්ති, ඣානසාමඤ්ඤෙන විය මෙත්තාදිසාමඤ්ඤෙන වොහාරමත්තං. පුරිමාසූති මෙත්තාකරුණාමුදිතාසු. සන්තභාවතොති යථාවුත්තසත්තකෙලායනාදිඅනුපසන්තභාවාභාවතො උපෙක්ඛාය සන්තභාවතො. ‘‘සන්තභාවතො’’ති ච ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. සුඛුමතා පණීතතා විදූරකිලෙසතා විපුලඵලතාති එවමාදයොපි උපෙක්ඛාය ආනිසංසා දට්ඨබ්බා. පකතිමජ්ඣත්තොති කිඤ්චි කාරණං අනපෙක්ඛිත්වා පකතියා සභාවෙනෙව ඉමස්ස භික්ඛුනො උදාසිනපක්ඛෙ ඨිතො. අජ්ඣුපෙක්ඛිත්වාති අත්තනා කතකම්මවසෙනෙව අයමායස්මා ආගතො ගච්ඡති ච, ත්වම්පි අත්තනා කතකම්මවසෙනෙව ආගතො ¶ ගච්ඡසි ච, න තස්ස තව පයොගෙන කිඤ්චි සුඛං වා උපනෙතුං, දුක්ඛං වා අපනෙතුං ලබ්භා, කෙවලං පනෙතං චිත්තස්ස අනුජුකම්මං, යදිදං මෙත්තායනාදිනා සත්තෙසු කෙලායනං. බුද්ධාදීහි අරියෙහි ගතමග්ගො චෙස අපණ්ණකපටිපදාභූතො, යදිදං සබ්බසත්තෙසු මජ්ඣත්තතාති එවං පටිපක්ඛජිගුච්ඡාමුඛෙන මජ්ඣත්තතාය සමුපජාතගාරවබහුමානාදරො තං පුග්ගලං පුනප්පුනං අජ්ඣුපෙක්ඛති, තත්ථ ච සවිසෙසං උපෙක්ඛං පච්චුපට්ඨපෙති, තස්ස තථා පටිපජ්ජතො පකතියාපි උදාසිනත්තා සාතිසයං තත්ථ මජ්ඣත්තතා සණ්ඨාති ¶ . භාවනාබලෙන නීවරණානි වික්ඛම්භිතානෙව හොන්ති, කිලෙසා සන්නිසින්නා එව හොන්ති, සො තං උපෙක්ඛං පියපුග්ගලාදීසු උපසංහරති. තෙනාහ ‘‘උපෙක්ඛා උප්පාදෙතබ්බා. තතො පියපුග්ගලාදීසූ’’ති. එකං පුග්ගලන්ති එත්ථ අඤ්ඤත්ථො එක-සද්දො ‘‘ඉත්ථෙකෙ අභිවදන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.27) විය. එකවචනෙනෙව චෙත්ථ සඞ්ඛ්යාවිසෙසො සිද්ධො, තස්මා අඤ්ඤං එකං පුග්ගලන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො. තෙන අත්තානං නිවත්තෙති. ‘‘නෙව මනාප’’න්ති ඉමිනා පියපුග්ගලං, අතිප්පියසහායකඤ්ච නිවත්තෙති, අත්තානම්පි වා අත්තනි අමනාපතාය අභාවතො. ‘‘න අමනාප’’න්ති ඉමිනා අප්පියං, වෙරිපුග්ගලඤ්ච, පාරිසෙසතො මජ්ඣත්තපුග්ගලස්ස ගහණං ආපන්නං. ඉති ‘‘එකං පුග්ගලං නෙව මනාපං නාමනාප’’න්ති ඉමිනා අත්තනො, පියාදීනඤ්ච පටික්ඛෙපමුඛෙන උදාසිනපුග්ගලං දස්සෙති.
වුත්තනයෙනාති ‘‘ය්වාස්ස පකතිමජ්ඣත්තො’’තිආදිනා අනන්තරං වුත්තෙන නයෙන. අත්තසිනෙහස්ස බලවභාවතො වෙරිතොපි අත්තනි මජ්ඣත්තතාය දුරූපසංහාරත්තා ‘‘ඉමෙසු ච අත්තනි චා’’ති අත්තා පච්ඡා වුත්තො. පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අයං සමාපත්ති ආසන්නපීතිපච්චත්ථිකා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.87) පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙන. යං හි හෙට්ඨා ‘‘පගුණතතියජ්ඣානා වුට්ඨායා’’තිආදි (විසුද්ධි. 1.87) වුත්තං, තං හෙට්ඨා තීසු බ්රහ්මවිහාරෙසු, චතුත්ථබ්රහ්මවිහාරෙ ච ආදීනවානිසංසදස්සනවසෙන වුත්තං. ඉදං පන තතියජ්ඣානෙ ආදීනවං, චතුත්ථජ්ඣානෙ ච ආනිසංසං දිස්වා චතුත්ථාධිගමාය යොගං කරොන්තස්ස චතුත්ථජ්ඣානස්ස උප්පජ්ජනාකාරදස්සනං. තස්මා තත්ථ වුත්තං ‘‘පථවීසද්දං අපනෙත්වා තදෙව නිමිත්තං ආරම්මණං කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනං උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා යොජෙතබ්බං.
පථවීකසිණාදීසූති ආදි-සද්දෙන සෙසකසිණානි, අස්සාසපස්සාසනිමිත්තඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. කාමං කසිණානාපානෙසු උප්පන්නස්සාපි තතියජ්ඣානස්ස උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙන රූපාවචරජ්ඣානාදිතාය අත්ථෙව සභාගතා, තං පන අකාරණං ආරම්මණස්ස විසදිසතායාති ආහ ¶ ‘‘ආරම්මණවිසභාගතායා’’ති. නනු ච අඤ්ඤථාව කසිණාදිභාවනා, අඤ්ඤථා බ්රහ්මවිහාරභාවනාති භාවනාවසෙනාපි යථාවුත්තජ්ඣානානං අත්ථෙව විසදිසතාති? සච්චමෙතං, භාවනාවසෙන පන විසදිසතා අනුප්පත්තියා න එකන්තිකං කාරණං. තථා හි අඤ්ඤථාව මෙත්තාදිභාවනා ¶ , අඤ්ඤථා උපෙක්ඛාභාවනා. තථාපි සත්තෙසු යථාපවත්තිතං හිතෙසිතාදිආකාරං බ්යතිරෙකමුඛෙන ආමසන්තී, තතො විනිවත්තමානරූපෙන අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරෙන බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා පවත්තති. තථා හි වක්ඛති ‘‘කම්මස්සකා සත්තා, තෙ කස්ස රුචියා සුඛිතා වා භවිස්සන්තී’’තිආදි (විසුද්ධි. 1.263). ආරම්මණසභාගතාපි චෙත්ථ අත්ථීති මෙත්තාදිවසෙන පටිලද්ධතතියජ්ඣානස්ස ඉජ්ඣති උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො. තෙන වුත්තං ‘‘මෙත්තාදීසූ’’තිආදි. තත්ථ මෙත්තාදීසූති මෙත්තාදීසු නිප්ඵාදෙතබ්බෙසු, මෙත්තාදිවසෙනාති අත්ථො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.
පකිණ්ණකකථාවණ්ණනා
262. බ්රහ්මුත්තමෙනාති එත්ථ සම්මුතිබ්රහ්මානො උපපත්තිබ්රහ්මානො විසුද්ධිබ්රහ්මානොති තිවිධා බ්රහ්මානො.
‘‘සම්පන්නං සාලිකෙදාරං, සුවා භුඤ්ජන්ති කොසිය;
පටිවෙදෙමි තෙ බ්රහ්මෙ, න නෙ වාරෙතුමුස්සහෙ. (ජා. 1.14.1);
පරිබ්බජ මහාබ්රහ්මෙ, පචන්තඤ්ඤෙපි පාණිනො’’ති. (පාචි. 647) –
ච එවමාදීසු හි බ්රහ්මසද්දෙන සම්මුතිබ්රහ්මානො වුත්තා.
‘‘අපාරුතා තෙසං අමතස්ස ද්වාරා,
යෙ සොතවන්තො පමුඤ්චන්තු සද්ධං;
විහිංසසඤ්ඤී පගුණං න භාසිං,
ධම්මං පණීතං මනුජෙසු බ්රහ්මෙ’’.
‘‘අථ ඛො බ්රහ්මා සහම්පතී’’ති (දී. නි. 2.71; ම. නි. 1.283; 2.340; සං. නි. 1.172; මහාව. 9) ච ¶ එවමාදීසු බ්රහ්මසද්දෙන උපපත්තිබ්රහ්මානො වුත්තා. ‘‘බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙතී’’තිආදි (ම. නි. 1.148; සං. නි. 2.21; අ. නි. 4.8; 5.11; පටි. ම. 2.44) වචනතො ‘‘බ්රහ්ම’’න්ති අරියධම්මො වුච්චති, තතො නිබ්බත්තත්තා අවිසෙසෙන සබ්බෙපි අරියා විසුද්ධිබ්රහ්මානො නාම පරමත්ථබ්රහ්මතාය. විසෙසතො පන ‘‘බ්රහ්මාති, භික්ඛවෙ, තථාගතස්සෙතං අධිවචන’’න්ති වචනතො සම්මාසම්බුද්ධො උත්තමබ්රහ්මා නාම සදෙවකෙ ලොකෙ බ්රහ්මභූතෙහි ගුණෙහි උක්කංසපාරමිප්පත්තිතො. ඉති බ්රහ්මානං උත්තමො, බ්රහ්මා ච සො උත්තමො චාති වා ¶ බ්රහ්මුත්තමො, භගවා. තෙන කථිතෙ ‘‘සො මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා’’තිආදිනා (දී. නි. 1.556; 3.308; ම. නි. 1.77, 459, 509; 2.309, 315, 451, 471) තත්ථ තත්ථ වෙනෙය්යානං දෙසිතෙ. ඉතීති එවං යථාවුත්තෙන භාවනාක්කමෙන චෙව අත්ථවණ්ණනාක්කමෙන ච විදිත්වා ජානිත්වා. පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යාති පුබ්බෙ විය අසාධාරණං තංතංබ්රහ්මවිහාරපටිනියතමෙව අත්ථං අග්ගහෙත්වා සාධාරණභාවතො තත්ථ තත්ථ පකිණ්ණකං විසටං අත්ථං ගහෙත්වා පවත්තිතා පකිණ්ණකකථාපි විජානිතබ්බා.
මෙජ්ජතීති ධම්මතො අඤ්ඤස්ස කත්තුනිවත්තනත්ථං ධම්මමෙව කත්තාරං කත්වා නිද්දිසති. සිනිය්හතීති එත්ථ සත්තෙසු බ්යාපජ්ජනවසෙන ලූඛභාවස්ස පටිපක්ඛභූතං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං හිතාකාරපවත්තිවසෙන සිනෙහනං දට්ඨබ්බං, න තණ්හායනවසෙන. තං හි මොහපුබ්බඞ්ගමං ලුබ්භනසභාවං, ඉදං පන අදුස්සනසභාවං අලොභසම්පයුත්තං. නනු ච තණ්හාසිනෙහොපි බ්යාපාදවිරොධී තෙන සහානවට්ඨානතො. යදිපි තෙන සහ එකස්මිං චිත්තෙ නප්පවත්තති, විරොධී පන න හොති අප්පහායකතො. මෙජ්ජතීති මිත්තො, හිතජ්ඣාසයො ඛන්ධප්පබන්ධො, තප්පරියාපන්නතාය මිත්තෙ භවා, මිත්තෙ වා ආරම්මණභූතෙ පියෙ පුග්ගලෙ භවා, මිත්තස්ස එසා පවත්ති මෙජ්ජනවසෙන වාති වෙදිතබ්බා.
කරොතීති කරුණා, කිං කරොති, කෙසං, කිං නිමිත්තන්ති ආහ ‘‘පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පන’’න්ති. කම්පනන්ති ච පරෙසං දුක්ඛං දිස්වා තස්ස අපනෙතුකාමස්ස අසහනාකාරෙන චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං. තයිදං සප්පුරිසානංයෙව හොතීති ආහ ‘‘සාධූන’’න්ති. සප්පුරිසා හි සපරහිතසාධනෙන ‘‘සාධූ’’ති වුච්චන්ති. විනාසෙතීති අදස්සනං ගමෙති, අපනෙතීති අත්ථො. තෙනෙත්ථ හිංසනං අපනයනන්ති දස්සෙති. පරදුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා හි කරුණා. ඵරණවසෙනාති ¶ ඵුසනවසෙන, ආරම්මණකරණවසෙනාති අත්ථො. ආරම්මණකරණඤ්චෙත්ථ දුක්ඛිතෙසු දුක්ඛාපනයනාකාරෙනෙවාති දට්ඨබ්බං.
මොදන්ති තායාති මොදනකිරියාය මුදිතාය කරණභාවනිද්දෙසො, ස්වායං උපචාරසිද්ධො, මුදිතාවිනිමුත්තො නත්ථි තත්ථ කොචි කත්තාති තමෙව කත්තුභාවෙන නිද්දිසති ‘‘සයං වා මොදතී’’ති, අයම්පි උපචාරනිද්දෙසොව. ධම්මානං අවසවත්තනතොති වසවත්තිභාවනිවාරණත්ථං ‘‘මොදනමත්තමෙව වා තන්ති මුදිතා’’ති ආහ.
පියාදීසු ¶ පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනමුඛෙන උදාසිනභාවසඞ්ඛාතා උපපත්තිතො ඉක්ඛා උපෙක්ඛා. තෙනාහ ‘‘අවෙරා හොන්තූ’’තිආදි. තත්ථ උපෙක්ඛතීති කත්තුනිද්දෙසෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
263. හිතො නාම අත්ථචරො, තස්මා හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණාති සත්තානං හිතචරණාකාරෙන පවත්තිලක්ඛණා, හිතාකාරස්ස වා පවත්තනලක්ඛණා. හිතූපසංහාරරසාති සත්තෙසු හිතස්ස උපනයනකිච්චා, උපනයනසම්පත්තිකා වා. ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1237; විභ. 909) පවත්තනකස්ස ආඝාතස්ස විනයනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨති, ඤාණස්ස ගොචරභාවං ගච්ඡති, යත්ථ වා සයං උප්පජ්ජති, තත්ථ ආඝාතවිනයනං පච්චුපට්ඨපෙතීති ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා. අමනාපානම්පි සත්තානං පටික්කූලෙ අප්පටික්කූලසඤ්ඤිතාරූපෙන, පගෙව මනාපානං යං මනාපභාවදස්සනං, තථාපවත්තො යොනිසොමනසිකාරො, තං පදට්ඨානං එතිස්සාති මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. බ්යාපාදූපසමොති බ්යාපාදස්ස වික්ඛම්භනවසෙන වූපසමො. සම්පත්තීති සම්පජ්ජනං සම්මදෙව නිබ්බත්ති. සිනෙහසම්භවොති තණ්හාසිනෙහස්ස උප්පත්ති. විපත්තීති විනාසො. මෙත්තාමුඛෙන හි රාගො වඤ්චෙති.
කරුණාදීනං ලක්ඛණාදීසු ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. විසෙසමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. සත්තානං පවත්තදුක්ඛස්ස අපනයනාකාරො. අපනයනං පන හොතු වා මා වා, යො දුක්ඛාපනයනාකාරො, තථාපවත්තිලක්ඛණා දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා. අපනෙතුකාමතාය පරෙසං දුක්ඛස්ස අසහනං අනධිවාසනං පරදුක්ඛාසහනං. න විහිංසා අවිහිංසා, සත්තානං අවිහෙඨනං. තං පච්චුපට්ඨපෙති, විහිංසාය වා පටිපක්ඛභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා. විහිංසූපසමොති එත්ථ විහිංසන්ති එතාය සත්තෙ, විහිංසනං වා නෙසං තන්ති විහිංසා ¶ , සත්තානං විහෙඨනාකාරෙන පවත්තො කරුණාය පටිපක්ඛභූතො පටිඝචිත්තුප්පාදො. කරුණාමුඛෙන සොකො වඤ්චෙතීති ආහ ‘‘සොකසම්භවො විපත්තී’’ති.
පමොදනලක්ඛණාති පරසම්පත්තියා පමොදනලක්ඛණා. අනිස්සායනරසාති ඉස්සායනස්ස උසූයනස්ස පටිපක්ඛභාවකිච්චා. සත්තානං සම්පත්තියා, පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලධම්මෙසු ච අසහනං අරමණං අරතිඉච්චෙව ¶ සඞ්ගහං ගච්ඡති, තස්සා විහනනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨති, තස්ස වා විඝාතං වූපසමං පච්චුපට්ඨපෙතීති අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා.
පහාසො ගෙහසිතපීතිවසෙන පහට්ඨභාවො උප්පිලාවිතත්තං. සත්තෙසු සමභාවදස්සනරසාති පියාදිභෙදෙසු සබ්බසත්තෙසු උදාසිනවුත්තියා සමභාවස්සෙව දස්සනකිච්චා, උපපත්තිතො ඉක්ඛණතො සමභාවෙනෙව තෙසං ගහණකිච්චාති අත්ථො. සත්තෙසු පටික්කූලාපටික්කූලාකාරානං අග්ගහණතො තත්ථ පටිඝානුනයානං වූපසමනාකාරෙන වුත්තියා තෙසං වූපසමං වික්ඛම්භනං පච්චුපට්ඨපෙතීති පටිඝානුනයවූපසමපච්චුපට්ඨානා. එවං පවත්තකම්මස්සකතාදස්සනපදට්ඨානාති එත්ථ ‘‘එව’’න්ති ඉමිනා බ්යතිරෙකමුඛෙන හිතූපසංහාරදුක්ඛාපනයනසම්පත්තිපමොදනාකාරෙන පච්චාමසන්තො මෙත්තාදීනං තිස්සන්නං පවත්තිආකාරපටිසෙධනමුඛෙන පවත්තං කම්මස්සකතාඤාණං උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස ආසන්නකාරණං, න යං කිඤ්චීති දස්සෙති.
264. විපස්සනාසුඛඤ්චෙව භවසම්පත්ති චාති එත්ථ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරො චාති වත්තබ්බං. තම්පි හි නෙසං සාධාරණපයොජනං. තථා ‘‘සුඛං සුපතී’’තිආදයො (අ. නි. 8.1; 11.15) එකාදසානිසංසා. තෙ පන හෙට්ඨා වුත්තා එවාති ඉධ න ගහිතා.
නිස්සරති අපගච්ඡති එතෙනාති නිස්සරණං, පහායකං. කාමඤ්චෙතෙහි පඤ්චපි නීවරණානි, තදෙකට්ඨා ච පාපධම්මා වික්ඛම්භනවසෙන පහීයන්ති, උජුවිපච්චනීකදස්සනවසෙන පන බ්යාපාදාදයො පාළියං (දී. නි. 3.326; අ. නි. 6.13) වුත්තා. එවඤ්ච කත්වා රාගනිස්සරණතාවචනං උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස සුට්ඨු සමත්ථිතං දට්ඨබ්බං.
265. එත්ථාති එතෙසු බ්රහ්මවිහාරෙසු. මෙත්තා සත්තෙසු යථාරහං දානපියවචනාදිසීලසුතාදිගුණගහණවසෙන පවත්තති. තෙන වුත්තං ‘‘සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා’’ති. රාගොපි ¶ තත්ථ යථා තථා ගුණග්ගහණමුඛෙනෙව පවත්තති මනාපසඤ්ඤාපලොභතොති ආහ ‘‘ගුණදස්සනසභාගතායා’’ති. තස්මා මිත්තමුඛසපත්තො විය තුල්යාකාරෙන දූසනතො රාගො මෙත්තාය ආසන්නපච්චත්ථිකො, සො ලහුං ඔතාරං ලභති සතිසම්මොසමත්තෙනාපි මෙත්තං අපනීය තස්සා වත්ථුස්මිං උප්පජ්ජනාරහත්තා ¶ . තතොති රාගතො, රාගස්ස වා ඔතාරලාභතො. සභාගවිසභාගතායාති සභාගස්ස, සභාගෙන වා විසභාගතාය. සත්තෙසු හි මනාපාකාරගාහිනො මෙත්තාසභාගස්ස තබ්බිපරීතසභාවො බ්යාපාදො තෙන විසභාගො. තස්මා සො ඔතාරං ලභමානො චිරෙනෙව ලභෙය්යාති පුරිසස්ස දූරෙ ඨිතසපත්තො විය මෙත්තාය දූරපච්චත්ථිකො. තතොති බ්යාපාදතො. නිබ්භයෙනාති අනුස්සඞ්කනපරිසඞ්කනෙන, ලද්ධපතිට්ඨාය මෙත්තාය බ්යාපාදෙන දුප්පධංසියත්තාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘මෙත්තායිස්සතී’’තිආදි.
ඉට්ඨානන්ති පියානං. කන්තානන්ති කමනීයානං. මනාපානන්ති මනවඩ්ඪනකානං. තතො එව මනො රමෙන්තීති මනොරමානං. ලොකාමිසපටිසංයුත්තානන්ති තණ්හාසන්නිස්සිතානං. අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතොති අප්පටිලාභෙන අහමිමෙ න ලභාමීති පරිතස්සතො. අතීතන්ති අතික්කන්තං. නිරුද්ධන්ති නිරොධප්පත්තං. විපරිණතන්ති සභාවවිගමෙන විගතං. සමනුස්සරතොති අනුත්ථුනනවසෙන චින්තයතො. ගෙහසිතන්ති කාමගුණනිස්සිතං. ‘‘ආදිනා’’ති ඉමිනා ‘‘සොතවිඤ්ඤෙය්යානං සද්දාන’’න්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. විපත්තිදස්සනසභාගතායාති යෙසු සත්තෙසු භොගාදිවිපත්තිදස්සනමුඛෙන කරුණා පවත්තති, තෙසු තන්නිමිත්තමෙව අයොනිසො ආභොගෙ සති යථාවුත්තදොමනස්සමුඛෙන සොකො උප්පජ්ජෙය්ය, සො කරුණාය ආසන්නපච්චත්ථිකො. සොකො හි ඉධ දොමනස්සසීසෙන වුත්තො. සභාගවිසභාගතායාති එත්ථ සත්තෙසු දුක්ඛාපනයනකාමතාකාරස්ස කරුණාසභාගස්ස තෙසු දුක්ඛූපනයනාකාරො විහෙසාසභාවො විසභාගොති තාය සභාගවිසභාගතාය සා ඔතාරං ලභමානා චිරෙනෙව ලභෙය්යාති පුරිසස්ස දූරෙ ඨිතසපත්තො විය කරුණාය දූරපච්චත්ථිකා වුත්තා.
සම්පත්තිදස්සනසභාගතායාති යෙසු සත්තෙසු භොගාදිසම්පත්තිදස්සනමුඛෙන මුදිතා පවත්තති, තෙසු තන්නිමිත්තමෙව අයොනිසො ආභොගෙ සති ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපාන’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.306) වුත්තසොමනස්සමුඛෙන පහාසො උප්පජ්ජෙය්ය, සො ච මුදිතාය ආසන්නපච්චත්ථිකො. පහාසො හි ඉධ සොමනස්සසීසෙන වුත්තො. සභාගවිසභාගතායාති භොගාදිසම්පත්තීහි ¶ මුදිතෙසු සත්තෙසු පමොදනාකාරස්ස මුදිතාසභාගස්ස තත්ථ අනභිරමනාකාරා අරති විසභාගාති තාය සභාගවිසභාගතාය ¶ සා ඔතාරං ලභමානා චිරෙනෙව ලභෙය්යාති පුරිසස්ස දූරෙ ඨිතසපත්තො විය මුදිතාය දූරපච්චත්ථිකා වුත්තා. පමුදිතො චාතිආදි මුදිතාය සිද්ධාය අයම්පි අරති න හොතීති ලද්ධබ්බගුණදස්සනවසෙන වුත්තං, න ඉධාධිප්පෙතඅරතිනිග්ගහදස්සනවසෙන. කායචිත්තවිවෙකපටිපක්ඛාය වා අරතියා වික්ඛම්භිතාය මුදිතාය පටිපක්ඛා අරති සුවික්ඛම්භනෙය්යා හොතීති දස්සනත්ථං එකදෙසෙන අරති දස්සිතාති දට්ඨබ්බං. අධිකුසලධම්මෙසූති සමථවිපස්සනාධම්මෙසු.
බාලකරධම්මයොගතො බාලස්ස. අත්තහිතපරහිතබ්යාමූළ්හතාය මූළ්හස්ස. පුථූනං කිලෙසාදීනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනස්ස. කිලෙසොධීනං මග්ගොධීහි අජිතත්තා අනොධිජිනස්ස, ඔධිජිනා වා සෙක්ඛා ඔධිසොව කිලෙසානං ජිතත්තා. තෙන ඉමස්ස ඔධිජිතභාවං පටික්ඛිපති. සත්තමභවාදිතො උද්ධං පවත්තනවිපාකස්ස අජිතත්තා අවිපාකජිනස්ස, විපාකජිනා වා අරහන්තො අප්පටිසන්ධිකත්තා. තෙනස්ස අසෙක්ඛත්තං පටික්ඛිපති. අනෙකාදීනවෙ සබ්බෙසම්පි පාපධම්මානං මූලභූතෙ සම්මොහෙ ආදීනවානං අදස්සනසීලතාය අනාදීනවදස්සාවිනො. ආගමාධිගමාභාවා අස්සුතවතො. එදිසො එකංසෙන අන්ධපුථුජ්ජනො නාම හොතීති තස්ස අන්ධපුථුජ්ජනභාවදස්සනත්ථං පුනපි ‘‘පුථුජ්ජනස්සා’’ති වුත්තං. එවරූපාති වුත්තාකාරෙන සම්මොහපුබ්බිකා. රූපං සා නාතිවත්තතීති රූපානං සමතික්කමනාය කාරණං න හොති, රූපාරම්මණෙ කිලෙසෙ නාතිවත්තතීති අධිප්පායො. සොමනස්සදොමනස්සරහිතං අඤ්ඤාණමෙව අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා. දොසගුණාවිචාරණවසෙන සභාගත්තාති යථා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා මෙත්තාදයො විය සත්තෙසු හිතූපසංහාරාදිවසෙන ගුණදොසෙ අවිචාරෙන්තී කෙවලං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙනෙව පවත්තති, එවං අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා සත්තෙසු විජ්ජමානම්පි ගුණදොසං අචින්තෙන්තී කෙවලං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙනෙව පවත්තතීති දොසගුණාවිචාරණවසෙන සභාගා. තස්මා සා ලහුං ඔතාරං ලභතීති බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛාය ආසන්නපච්චත්ථිකා වුත්තා. සභාගවිසභාගතායාති ඉට්ඨානිට්ඨෙසු මජ්ඣත්තාකාරස්ස උපෙක්ඛාසභාගස්ස ¶ තත්ථ අනුරොධවිරොධපවත්තිආකාරා රාගපටිඝා විසභාගාති තාය සභාගවිසභාගතාය තෙ ඔතාරං ලභමානා චිරෙනෙව ලභෙය්යුන්ති පුරිසස්ස දූරෙ ඨිතසපත්තො විය උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස දූරපච්චත්ථිකා වුත්තා.
266. කත්තුකාමතා ඡන්දො ආදි ‘‘ඡන්දමූලකා කුසලා ධම්මා’’ති (අ. නි. 8.83) වචනතො, අථ වා සත්තෙසු හිතෙසිතාදුක්ඛාපනයනකාමතාදිනා අනවජ්ජාභිපත්ථනාවසෙන ¶ පවත්තනතො ‘‘කත්තුකාමතා ඡන්දො ආදී’’ති වුත්තං. උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරොපි හි සත්තෙසු අනිරාකතහිතච්ඡන්දොයෙව ‘‘තත්ථ අබ්යාවටතා අපණ්ණකපටිපදා’’ති අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරෙන පවත්තති මාතා විය සකිච්චපසුතෙ පුත්තෙ. නීවරණාදීති ආදි-සද්දෙන තදෙකට්ඨකිලෙසානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කත්ථචි සත්තග්ගහණම්පි සඞ්ඛාරග්ගහණමෙව හොති පුග්ගලාධිට්ඨානාය දෙසනාය යථා ‘‘සබ්බෙ සත්තා ආහාරට්ඨිතිකා’’ති (අ. නි. 10.27; ඛු. පා. 4.1), න එවමිධාති ආහ ‘‘පඤ්ඤත්තිධම්මවසෙන එකො වා සත්තො අනෙකෙ වා සත්තා ආරම්මණ’’න්ති. පඤ්ඤත්තිධම්මවසෙනාති පඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතධම්මවසෙන. කාමඤ්චෙත්ථ ‘‘සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.23) භාවනායං සුඛාදිග්ගහණම්පි ලබ්භති. තං පන ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා’’ති (ධ. ප. 255; ථෙරගා. 676; නෙත්ති. 5) විපස්සනාය අනිච්චලක්ඛණගහණං විය අප්පධානභූතං, සත්තපඤ්ඤත්ති එව පධානභාවෙන ගය්හතීති දට්ඨබ්බං. උපචාරෙ වා පත්තෙ ආරම්මණවඩ්ඪනං තත්ථාපි සීමාසම්භෙදසිද්ධිතොති අධිප්පායො.
එකමාවාසං පරිච්ඡින්දිත්වාති එත්ථ ‘‘සත්තෙ මෙත්තාය ඵරිස්සාමී’’ති එවං ඤාණෙන පරිච්ඡෙදං කත්වා එකා රච්ඡා පරිච්ඡින්දිතබ්බාති යොජනා. රච්ඡාගහණෙන රච්ඡාවාසිනො සත්තා ගහිතා යථා එකං දිසන්ති. එවං සබ්බත්ථ.
267. කසිණානං නිස්සන්දොති කසිණජ්ඣානානං නිස්සන්දඵලසදිසා ආරුප්පා අරූපජ්ඣානානි, කසිණජ්ඣානානං පාරිපූරියාව සිජ්ඣනතො. තෙහි විනා අසිජ්ඣනතොති කෙචි. සමාධිනිස්සන්දොති රූපජ්ඣානසමාධීනං, හෙට්ඨිමානං තිණ්ණං අරූපජ්ඣානසමාධීනඤ්ච නිස්සන්දො පටිපාටියා තෙ අධිගන්ත්වාව පටිලභිතබ්බතො ¶ . විපස්සනානිස්සන්දො විපස්සනානුභාවෙන ලද්ධබ්බතො, විපස්සනාවසෙනෙව ච සමාපජ්ජිතබ්බතො. සමථවිපස්සනානිස්සන්දො නිරොධසමාපත්ති. යථාහ ‘‘ද්වීහි බලෙහි සමන්නාගතත්තා’’තිආදි (විසුද්ධි. 2.868). ‘‘පුරිමබ්රහ්මවිහාරත්තයනිස්සන්දො’’ති ඉමිනා මෙත්තාදිවසෙන තීණි ඣානානි අධිගන්ත්වා ඨිතස්සෙව උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො, න ඉතරස්සාති දස්සෙති. තමෙවත්ථං උපමාය පාකටතරං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
268. සියාති වුච්චමානාකාරෙන සියා කස්සචි පරිවිතක්කො. එත්ථාති එතෙසු මෙත්තාදීසු බ්රහ්මවිහාරතා වෙදිතබ්බා, ඉතරකම්මට්ඨානානි අත්තහිතපටිපත්තිමත්තානි. ඉමානි පන ‘‘සබ්බෙ ¶ සත්තා සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.22) පරහිතපටිපත්තිභූතානි. තස්මා සත්තෙසු සම්මා පටිපත්තිභාවෙන සෙට්ඨා එතෙ විහාරා. බ්රහ්මානොති උපපත්තිබ්රහ්මානො. තෙ හි ඉධ ඣානභාවනාය විනීවරණචිත්තා හුත්වා බ්රහ්මලොකෙ උප්පන්නා තත්ථ යාවතායුකං විනීවරණචිත්තාව හොන්ති. තස්මා ‘‘නිද්දොසචිත්තා විහරන්තී’’ති වදන්ති. බ්රහ්මානොති වා සකලබුද්ධගුණහෙතුභූතානං දානපාරමිතාදීනං බුද්ධකරධම්මානං පරිපූරණවසෙන බ්රූහිතගුණා මහාසත්තා බොධිසත්තා. තෙ හි සබ්බසත්තානං හිතෙසනෙන, අහිතාපනයනෙන, සම්පත්තිපමොදනෙන, සබ්බත්ථ විවජ්ජිතාගතිගමනමජ්ඣත්තභාවාධිට්ඨානෙන ච නිද්දොසචිත්තා විහරන්ති. එවන්ති යථා තෙ උපපත්තිබ්රහ්මානො, මහාබොධිසත්තබ්රහ්මානො වා, එවං එතෙහි බ්රහ්මවිහාරෙහි සම්පයුත්තා සමඞ්ගීභූතා.
269. චතස්සොවාතිආදිපඤ්හස්සාති චතස්සොතිආදිකස්ස තිවිධස්ස පඤ්හස්ස. විසුද්ධිමග්ගාදිවසාති එත්ථ බ්යාපාදසංකිලෙසාදිතො විසුජ්ඣනුපායො විසුද්ධිමග්ගො. ආදි-සද්දෙන හිතූපසංහාරාදිමනසිකාරවිසෙසා සඞ්ගහිතා. ආසං මෙත්තාදීනං. අප්පමාණෙති පමාණරහිතෙ. යෙනාති යෙන කාරණෙන. තන්ති තස්මා. ද-කාරො පදසන්ධිකරො.
බ්යාපාදබහුලස්ස විසුද්ධිමග්ගොති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං, උජුවිපච්චනීකභාවතොති අධිප්පායො. එස නයො සෙසෙසුපි. පක්ඛපාතවසෙන අනාභුජනමනාභොගො මජ්ඣත්තාකාරොති අධිප්පායො. ය්වායං චතුබ්බිධො සත්තෙසු ¶ මනසිකාරො වුත්තො, තමෙව උපමාය දස්සෙතුං ‘‘යස්මා ච යථා මාතා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වුත්තස්සාපි හිතූපසංහාරාදිඅත්ථස්ස උපමෙය්යභාවං උපනෙත්වා දස්සෙතුං අත්ථුපනයනත්ථො ‘‘යස්මා චා’’ති ච-සද්දො. පරියායෙති වාරෙ, තස්මිං තස්මිං කිච්චවසෙන පරිවත්තනක්කමෙති අත්ථො. අබ්යාවටාති අනුස්සුක්කා. තථාති යථා මාතා දහරාදීසු පුත්තෙසු, තථා සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාදිවසෙන මෙත්තායනාදිවසිකෙන භවිතබ්බන්ති යොජනා. තස්මාති යස්මා සබ්බෙපි සංකිලෙසධම්මා යථාරහං දොසමොහරාගපක්ඛියා, තෙහි ච විසුජ්ඣනුපායො අප්පමඤ්ඤා, හිතූපසංහාරාදිවසෙන චතුබ්බිධො ච සත්තෙසු මනසිකාරො, තස්මා විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සොව අප්පමඤ්ඤා. චතස්සොපි එතා භාවෙතුකාමෙන න එකෙකන්ති අධිප්පායො. සති හි සබ්බසඞ්ගහෙ කමෙන භවිතබ්බං. හිතෙසිතා මෙත්තායනන්ති ආහ ‘‘එවං පත්ථිතහිතාන’’න්ති. සම්භාවෙත්වා වාති ‘‘ඉමාය පටිපත්තියා අයං නිරයාදීසු නිබ්බත්තෙය්යා’’ති පරිකප්පෙත්වා වා. දුක්ඛාපනයනාකආරප්පවත්තිවසෙන ¶ පටිපජ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො. තතො පරන්ති තතො හිතාකාරප්පවත්තිආදිතො පරං. කත්තබ්බාභාවතොති චතුත්ථස්ස පකාරස්ස කත්තබ්බස්ස අභාවතො. අයං කමොති අයං ඉමාසං අප්පමඤ්ඤානං යෙභුය්යෙන පවත්තනක්කමොති කත්වා වුත්තං, න ‘‘ඉමිනාව කමෙන එතාසං පවත්ති, න අඤ්ඤථා’’ති. මෙත්තාදීනං හි තිස්සන්නං භාවනානං කමනියමො නත්ථි, යං වා තං වා පඨමං භාවෙතුං ලබ්භා, දෙසනාක්කමවසෙන වා එවං වුත්තං.
එකසත්තස්සාපීති එකස්සාපි සත්තස්ස. අප්පටිභාගනිමිත්තත්තා පරිච්ඡෙදග්ගහණං නත්ථි, න ච සම්මුතිසච්චවසෙන පවත්තං සත්තග්ගහණං පරිච්ඡින්නරූපාදිග්ගහණං හොතීති අප්පනාප්පත්තියා අපරාමාසසත්තග්ගහණමුද්ධභූතානං මෙත්තාදීනං එකසත්තාරම්මණානම්පි අප්පමාණගොචරතා වුත්තා. එවං පමාණං අග්ගහෙත්වාති යථා උද්ධුමාතකාදීසු අතිරෙකුද්ධුමාතකාදිභාවප්පත්තෙ පදෙසෙ නිමිත්තං ගය්හති, එවං පමාණං අග්ගහෙත්වා. සකලඵරණවසෙනාති නිරවසෙසඵරණවසෙන.
270. නිස්සරණත්තාති එත්ථ යං යස්ස නිස්සරණං, තං තස්ස උජුපටිපක්ඛභූතමෙව හොති. යථා කාමානං නෙක්ඛම්මං, රූපානං ආරුප්පා, සඞ්ඛාරානං නිබ්බානං ¶ , එවං දොමනස්සසහිතානං බ්යාපාදවිහිංසාරතීනං නිස්සරණභූතා මෙත්තාකරුණාමුදිතා න සොමනස්සරහිතා හොන්ති. නිස්සරණග්ගහණෙනෙව ච පුබ්බභාගියානං තාසං උපෙක්ඛාසම්පයොගොපි අනුඤ්ඤාතොති දට්ඨබ්බං අනිස්සරණභාවතො. තථා හි අට්ඨවීසතියා චිත්තුප්පාදෙසු කරුණාමුදිතානං පවත්තිං ආචරියා ඉච්ඡන්ති. න හි බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා උපෙක්ඛාවෙදනං විනා වත්තති පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛා විය. න හි කදාචි පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛා වෙදනුපෙක්ඛං විනා වත්තතීති.
271. සාතසහගතන්ති සුඛසහගතං. තස්මාති යස්මා ‘‘තතො ත්වං භික්ඛූ’’තිආදිකාය (අ. නි. 8.63) දෙසනාය චතුන්නම්පි අප්පමඤ්ඤානං සවිතක්කාදිභාවො විය උපෙක්ඛාසහගතභාවොපි විඤ්ඤායති, තස්මා. චතස්සොපි අප්පමඤ්ඤා චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානිකාති චොදකස්ස අධිප්පායො. එවඤ්හි සතීති යදි මූලසමාධිම්හි වුත්තමත්ථං අනන්තරං වුත්තතාය බ්රහ්මවිහාරෙසු පක්ඛිපති, එවං සන්තෙ කායානුපස්සනාදයොපි චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානිකා සියුං, න පන හොන්ති විපස්සනාවසෙන දෙසිතත්තාති අධිප්පායො, හොන්තු කායානුපස්සනාදයො ආනාපානභාවනාවසෙන චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානිකාති වදෙය්යාති ආසඞ්කන්තො ආහ ‘‘වෙදනාදීසූ’’තිආදි. බ්යඤ්ජනච්ඡායාමත්තං ගහෙත්වාති ‘‘මෙත්තා මෙ චෙතොවිමුත්ති භාවිතා භවිස්සතී’’තිආදීහි ¶ බ්යඤ්ජනෙහි පකාසිතො එව චිත්තසමාධි ‘‘අජ්ඣත්තං මෙ චිත්තං ඨිතං භවිස්සතී’’තිආදීහිපි බ්යඤ්ජනෙහි පකාසිතොති බ්යඤ්ජනතො ලබ්භමානසමාධිච්ඡායාමත්තං ගහෙත්වා උභයත්ථ ලබ්භමානං අධිප්පායං අග්ගහෙත්වාති අත්ථො. සුත්තත්ථං හි අඤ්ඤථා වදන්තො අයථාවාදිතාය සත්ථාරං අපවදන්තො නාම හොති. තෙනාහ ‘‘මා භගවන්තං අබ්භාචික්ඛී’’ති.
272. ‘‘තයිමං දොසං පරිහරිතුකාමෙන න සබ්බං සුත්තං නීතත්ථමෙව, තස්මා ගරුකුලතො අධිප්පායො මග්ගිතබ්බො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘ගම්භීරං හී’’තිආදිං වත්වා තත්ථ ආදිතො පට්ඨාය අධිප්පායං දස්සෙතුං ‘‘අයඤ්හී’’තිආදිමාහ. ආයාචිතා ධම්මදෙසනා එතෙනාති ආයාචිතධම්මදෙසනො, තං ආයාචිතධම්මදෙසනං. එවමෙවාති ගරහනෙ නිපාතො, මුදා එවාති අත්ථො. අජ්ඣත්තන්ති ගොචරජ්ඣත්තෙ, කම්මට්ඨානාරම්මණෙති අත්ථො ¶ . යස්මා චිත්තෙකග්ගතා නාම සසන්තතිපරියාපන්නා හොති, තස්මා අත්ථවණ්ණනායං ‘‘නියකජ්ඣත්තවසෙනා’’ති වුත්තං. චිත්තං ඨිතං භවිස්සතීති බහිද්ධා අවික්ඛිප්පමානං එකග්ගභාවෙ ඨිතං භවිස්සති. තතො එව සුසණ්ඨිතං, සුට්ඨු සමාහිතන්ති අත්ථො. උප්පන්නාති අවික්ඛම්භිතා. පාපකාති ලාමකා. අකුසලා ධම්මාති කාමච්ඡන්දාදයො අකොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන අකුසලා ධම්මා. චිත්තං පරියාදාය පවත්තිතුං ඔකාසාදානෙන කුසලචිත්තං ඛෙපෙත්වා න ච ඨස්සන්තීති යොජනා. ඉමිනා යථාවුත්තස්ස සමාධානස්ස කාරණමාහ.
චිත්තෙකග්ගතාමත්තොති භාවනමනුයුත්තෙන පටිලද්ධමත්තං නාතිසුභාවිතං සමාධානං. තං පන උපරි වුච්චමානානං සමාධිවිසෙසානං මූලකාරණභාවතො ‘‘මූලසමාධී’’ති වුත්තො. ස්වායං චිත්තෙකග්ගතාමත්තො ‘‘අජ්ඣත්තමෙව චිත්තං සණ්ඨපෙමි සන්නිසාදෙමි එකොදිං කරොමි සමාදහාමී’’තිආදීසු විය ඛණිකසමාධි අධිප්පෙතො. යථෙව හි අඤ්ඤත්ථාපි ‘‘ආරද්ධං ඛො පන මෙ, භික්ඛවෙ, වීරියං අහොසි අසල්ලීනං…පෙ… සමාහිතං චිත්තං එකග්ග’’න්ති (අ. නි. 8.11; පාරා. 11) වත්වා ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහී’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 8.11) පඨමං වුත්තචිත්තෙකග්ගතා ‘‘ඛණිකසමාධී’’ති විඤ්ඤායති, එවමිධාපීති. සො එව සමාධීති මූලසමාධිමාහ.
අස්සාති භික්ඛුනො, අස්ස වා මූලසමාධිස්ස. භාවනන්ති වඩ්ඪනං. අයං සමාධීති ච මූලසමාධියෙව අධිප්පෙතො. එවං භාවිතොති යථා අරණිසහිතෙන උප්පාදිතො අග්ගි ගොමයචුණ්ණාදීහි ¶ වඩ්ඪිතො ගොමයග්ගිආදිභාවං පත්තොපි අරණිසහිතෙන උප්පාදිතමූලග්ගීත්වෙව වුච්චති, එවමිධාපි මූලසමාධි එව මෙත්තාදිවසෙන වඩ්ඪිතොති කත්වා වුත්තං.
අඤ්ඤෙසුපි ආරම්මණෙසු පථවීකසිණාදීසු. තත්ථ යථා මෙත්තාභාවනාපුබ්බඞ්ගමෙන භාවනානයෙන පථවීකසිණාදීසු සවිතක්කාදිභාවවසෙන චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානසම්පාපනවිධිනා මූලසමාධිස්ස භාවනා වුත්තා, එවං කරුණාදිභාවනාපුබ්බඞ්ගමං පථවීකසිණාදීසුපි භාවනාවිධිං දස්සෙත්වා පච්ඡා කායානුපස්සනාදිපුබ්බඞ්ගමං භාවනාවිධිං දස්සෙන්තො ආසවක්ඛයාය ධම්මං දෙසෙසි. තෙන වුත්තං ‘‘කරුණා මෙ චෙතොවිමුත්තී’’තිආදි. යදි එවං ධම්මානුපස්සනාපරියොසානාය දෙසනාය අරහත්තාධිගමාය කම්මට්ඨානස්ස ¶ කථිතත්තා පුන ‘‘තතො ත්වං, භික්ඛු, ඉමං සමාධිං සවිතක්කම්පී’’තිආදි (අ. නි. 8.63) කස්මා වුත්තන්ති? ධම්මානුපස්සනාය මත්ථකප්පත්තිදස්සනත්ථං. සා හි සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාභාවෙන වත්තමානා යථාවුත්තජ්ඣානධම්මෙ සම්මසන්තී විසෙසතො මත්ථකප්පත්තා නාම හොති. ඵලසමාපත්තිභූමිදස්සනත්ථං වුත්තන්ති කෙචි.
පුන යතො ඛො තෙතිආදි අරහත්තප්පත්තිතො උද්ධං ලද්ධබ්බඵාසුවිහාරදස්සනං. තත්ථ ගග්ඝසීති ගමිස්සසි. තස්මාති යස්මා ‘‘සවිතක්කම්පී’’තිආදිකා දෙසනා මෙත්තාදීනං ආරම්මණතො අඤ්ඤස්මිං ආරම්මණෙ සමාධිං සන්ධාය වුත්තා, න අප්පමඤ්ඤා, තස්මා. ‘‘තථෙවා’’තිආදිනා ගන්ථන්තරෙනපි තමෙවත්ථං සමත්ථෙති. තත්ථ තථෙවාති තිකචතුක්කජ්ඣානවසෙනෙව. අභිධම්මෙති චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ (ධ. ස. 251 ආදයො), අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගාදීසු (විභ. 684 ආදයො) ච තත්ථ තත්ථ අභිධම්මප්පදෙසෙසු.
273. සුභපරමාදිවසෙනාති සුභ-සද්දො ‘‘සුභන්තෙව අධිමුත්තො හොතී’’ති (පටි. ම. 1.212; අ. නි. 8.66) එවං වුත්තසුභවිමොක්ඛං සන්ධාය වුත්තො උත්තරපදලොපෙන. පරම-සද්දො උක්කංසත්ථො. සුභො සුභවිමොක්ඛො පරමො උක්කංසො පරමා කොටි එතිස්සාති සුභපරමා, මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, තතො පරං තාය සාධෙතබ්බං නත්ථීති අත්ථො. අසාධාරණස්ස අත්ථස්ස අධිප්පෙතත්තා විපස්සනාසුඛාදයො ඉධ අනවසරා. ඉතරෙතරවිසිට්ඨාපෙතෙ විසෙසා, පගෙව පරෙහි. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසො ආනුභාවවිසෙසො වෙදිතබ්බො’’ති. විසෙසෙත්වාති අඤ්ඤමඤ්ඤං විසිට්ඨං කත්වා.
තස්ස ¶ තස්ස උපනිස්සයත්තාති සුභවිමොක්ඛාදිකස්ස තස්ස තස්ස විමොක්ඛස්ස පකතූපනිස්සයවසෙන උපනිස්සයපච්චයභාවතො. ඉදානි තමත්ථං පාකටතරං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘මෙත්තාවිහාරිස්සා’’තිආදි වුත්තං. අස්ස මෙත්තාවිහාරිස්ස චිත්තං උපසංහරතොති සම්බන්ධො. අප්පටික්කූලපරිචයාති මෙත්තාභාවනාවසෙන සත්තසඤ්ඤිතෙ යත්ථ කත්ථචි ආරම්මණෙ අප්පටික්කූලාකාරෙනෙව ගහණස්ස පරිචිතත්තා. තස්ස සඞ්ඛාරභූතම්පි යං කිඤ්චි ආරම්මණං අප්පටික්කූලාකාරෙනෙව පච්චුපතිට්ඨති, පගෙව සභාවතො. ‘‘අප්පටික්කූල’’න්ති ¶ තත්ථස්ස චිත්තං අභිරතිවසෙන නිරාසඞ්කං පවත්තති, පච්චනීකධම්මෙහි ච සුඛෙන, සුට්ඨු ච විමුච්චති, යතස්ස ඣානස්ස විමොක්ඛපරියායො වුත්තො. තෙනාහ ‘‘අප්පටික්කූලෙසූ’’තිආදි. යථාවුත්තො ච අත්ථො අනත්ථචරණාදිඅධිප්පායෙන සචෙතනෙ ආරම්මණෙ ආඝාතං උප්පාදෙන්තස්ස පටික්කූලපරිචයා අචෙතනෙපි වාතාතපාදිකෙ ආඝාතුප්පත්තියා විභාවෙතබ්බො. න තතො පරන්ති තතො සුභවිමොක්ඛතො පරං කස්සචි විමොක්ඛස්ස උපනිස්සයො න හොතීති අත්ථො.
අභිහනන්ති එතෙනාති අභිඝාතො, දණ්ඩො අභිඝාතො යස්ස තං දණ්ඩාභිඝාතං, තං ආදි යස්ස තං දණ්ඩාභිඝාතාදි, දණ්ඩාභිඝාතාදි රූපං නිමිත්තං යස්ස තං දණ්ඩාභිඝාතාදිරූපනිමිත්තං. කිං පන තන්ති ආහ ‘‘සත්තදුක්ඛ’’න්ති, දණ්ඩප්පහාරාදිජනිතං කරජරූපහෙතුකං සත්තානං උප්පජ්ජනකදුක්ඛන්ති අත්ථො. රූපෙ ආදීනවො සුපරිවිදිතො හොති කරුණාවිහාරිස්ස රූපනිමිත්තත්තා, දුක්ඛස්ස කරුණාය ච පරදුක්ඛාසහනරසත්තාති අධිප්පායො. තත්ථ ආකාසෙ. චිත්තං පක්ඛන්දති සබ්බසො රූපානං අභාවො විවරමපගමොති.
තෙන තෙනාතිආදීසු අයං යොජනා – තෙන තෙන භොගසම්පත්තිආදිනා පාමොජ්ජකාරණෙන පමුදිතානං සත්තානං උප්පන්නපාමොජ්ජවිඤ්ඤාණං සමනුපස්සන්තස්ස යොගිනො ‘‘සාධු වතායං සත්තො පමොදතී’’ති මුදිතාය පවත්තිසම්භවතො පමුදිතවිඤ්ඤාණස්ස දස්සනෙන විඤ්ඤාණග්ගහණපරිචිතං චිත්තං හොතීති.
අනුක්කමාධිගතන්ති ආකාසකසිණවජ්ජෙ යත්ථ කත්ථචි කසිණෙ රූපාවචරජ්ඣානාධිගමානුක්කමෙන රූපවිරාගභාවනාය අධිගතං. ආකාසනිමිත්තං ගොචරො එතස්සාති ආකාසනිමිත්තගොචරං, තස්මිං ආකාසනිමිත්තගොචරෙ පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ. චිත්තං උපසංහරතොති දුතියාරුප්පාධිගමාය භාවනාචිත්තං නෙන්තස්ස, තථා භාවයතොති අත්ථො. තත්ථාති තස්මිං ¶ පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණෙ. චිත්තන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනචිත්තං. පක්ඛන්දතීති අනුපවිසති විමොක්ඛභාවෙන අප්පෙති.
ආභොගාභාවතොති ‘‘සුඛිතා හොන්තූ’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.23) සුඛාසීසනාදිවසෙන ආභුජනාභාවතො. සත්තානං සුඛාසීසනාදිවසෙන පවත්තමානා ¶ මෙත්තාදිභාවනාව පරමත්ථග්ගහණමුඛෙන සත්තෙ ආරම්මණං කරොති, උපෙක්ඛාභාවනා පන තථා අප්පවත්තිත්වා කෙවලං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙනෙව සත්තෙ ආරම්මණං කරොතීති ආහ ‘‘උපෙක්ඛාවිහාරිස්ස සුඛදුක්ඛාදිපරමත්ථග්ගාහවිමුඛභාවතො අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛං චිත්තං හොතී’’ති. නනු ච ‘‘කම්මස්සකා සත්තා, තෙ කස්ස රුචියා සුඛිතා වා භවිස්සන්තී’’තිආදිනා පටික්ඛෙපවසෙනපි පරමත්ථග්ගහණමුඛෙනෙව උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරොපි සත්තෙ ආරම්මණං කරොතීති? සච්චමෙතං, තං පන භාවනාය පුබ්බභාගෙ, මත්ථකප්පත්තියං පන කෙවලං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙනෙව සත්තෙ ආරම්මණං කරොතීති සවිසෙසං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙ එව විසයෙ තස්ස පවත්ති. අවිජ්ජමානග්ගහණදුක්ඛතා ච අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන අප්පනාප්පත්තියා අපරාමාසසත්තග්ගහණමුද්ධභූතතාය වෙදිතබ්බා. සෙසං වුත්තනයමෙව.
274. සබ්බාපෙතාති සබ්බාපි එතා අප්පමඤ්ඤා. දානාදීනන්ති පාරමිභාවප්පත්තානං දානාදීනං බුද්ධකරධම්මානං. සබ්බකල්යාණධම්මානන්ති සබ්බෙසං අනවජ්ජධම්මානං, සමතිංසාය පාරමිතානං, තන්නිමිත්තානං බුද්ධයානියානඤ්ච, සබ්බෙහි වා සුන්දරසභාවානං. න හි ලොකියධම්මා බුද්ධකරධම්මෙහි ආනුභාවතො උක්කට්ඨා නාම අත්ථි, බුද්ධධම්මෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථි. පරිපූරිකාති පරිවුද්ධිකරා. අධිට්ඨානානි විය හි අප්පමඤ්ඤා සබ්බාසං පාරමිතානං පාරිපූරිකරා. ‘‘හිතජ්ඣාසයතායා’’තිආදිනා මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරාදීනං උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස අධිට්ඨානභාවදස්සනමුඛෙන චතූහි අප්පමඤ්ඤාහි අත්තනො සන්තානස්ස පගෙව අභිසඞ්ඛතත්තා මහාබොධිසත්තා දානාදිපාරමියො පූරෙතුං සමත්ථා හොන්ති, නාඤ්ඤථාති ඉමමත්ථං දස්සෙති. ඉමස්ස දාතබ්බං, ඉමස්ස න දාතබ්බන්ති නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං, ‘‘ඉදං දාතබ්බං, ඉදං න දාතබ්බන්ති ච විභාගං අකත්වා’’ති වත්තබ්බතො. දෙය්යපටිග්ගාහකවිකප්පරහිතා හි දානපාරමිතා. යථාහ –
‘‘යථාපි කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධොකතො;
වමතෙවුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛතී’’ති. (බු. වං. 2.118);
‘‘සබ්බසත්තාන’’න්ති ¶ ඉදං ‘‘සුඛනිදාන’’න්ති ඉමිනාපි සම්බන්ධිතබ්බං, ‘‘දෙන්තී’’ති ඉමිනා ච. තෙන දෙය්යධම්මෙන විය දානධම්මෙනාපි මහාසත්තානං ලොකස්ස බහූපකාරතා ¶ වුත්තා හොති, තථා තස්ස පරිණාමනතො. තදත්ථදීපනත්ථං හි ‘‘විභාගං අකත්වා’’ති වත්වාපි ‘‘සබ්බසත්තාන’’න්ති වුත්තං. තෙසන්ති සබ්බසත්තානං. උපඝාතන්ති එත්ථාපි ‘‘විභාගං අකත්වා’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. අයං හෙත්ථ පදයොජනා – විභාගං අකත්වා උපඝාතං පරිවජ්ජයන්තා සබ්බසත්තානං සුඛනිදානං සීලං සමාදියන්තීති. සත්තකාලවිකප්පරහිතා හි සීලපාරමිතා, ලොකත්ථමෙව චස්ස ඵලං පරිණමීයති. නෙක්ඛම්මං භජන්තීති පබ්බජ්ජං උපගච්ඡන්ති. පබ්බජිතස්ස හි සබ්බසො සීලං පරිපූරති, න ගහට්ඨස්ස. ඉධාපි ‘‘විභාගං අකත්වා සබ්බසත්තානං සුඛනිදාන’’න්ති ඉදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. න හි බොධිසත්තා කාලවිභාගං කත්වා පබ්බජ්ජං අනුතිට්ඨන්ති, සීලං වා සමාදියන්ති, නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං ඣානාදිනෙක්ඛම්මභජනස්සාපි ඉච්ඡිතබ්බත්තා. සබ්බසත්තානං සුඛනිදානතා හෙට්ඨා වුත්තනයාව. එස නයො සෙසෙසුපි. හිතාහිතෙසූති අත්ථානත්ථෙසු. අසම්මොහත්ථායාති සම්මොහවිද්ධංසනාය. පඤ්ඤං පරියොදපෙන්තීති යොගවිහිතං විජ්ජාට්ඨානාදිං අස්සුතං සුණන්තා සුතං වොදපෙන්තා අහංකාරමමංකාරාදිං විධුනන්තා ඤාණං විසොධෙන්ති. ‘‘අහං මමා’’ති විකප්පරහිතා හි පඤ්ඤාපාරමිතා. හිතසුඛත්ථායාති සත්තානං හිතසුඛාදිවුද්ධියත්ථමෙව. නිච්චන්ති සතතං අවිච්ඡෙදෙන පටිපක්ඛෙන අවොකිණ්ණං. වීරියමාරභන්තීති යථා සත්තානං අනුප්පන්නං හිතසුඛං උප්පජ්ජති, උප්පන්නං අභිවඩ්ඪති, එවං පරක්කමං කරොන්ති. සඞ්කොචවික්ඛෙපරහිතා හි වීරියපාරමිතා. ‘‘වීරභාවං පත්තාපී’’ති ඉමිනා අපරද්ධානං නිග්ගහසමත්ථතං දස්සෙති. නානප්පකාරකං අපරාධං ඛමන්තීති මම්මච්ඡෙදනාකාරෙන අත්තනි පවත්තිතං නානාවිධං අපරාධං සහන්ති. අත්තපරවිකප්පවිරහිතා හි දොසසහනා ඛන්තිපාරමිතා.
පටිඤ්ඤං න විසංවාදෙන්තීති අවිසංවාදනසාමඤ්ඤෙන සබ්බස්සපි අනරියවොහාරස්ස අකරණමාහ. පටිඤ්ඤාතෙ, අපටිඤ්ඤාතෙ ච දිට්ඨාදිකෙ මිච්ඡාවිකප්පරහිතා හි සච්චපාරමිතා. අවිචලාධිට්ඨානාති යථාසමාදින්නෙසු දානාදිධම්මෙසු නිච්චලාධිට්ඨායිනො අචලසමාදානාධිට්ඨානා, සමාදින්නෙසු ච බුද්ධකරධම්මෙසු සම්මදෙව අවට්ඨානං අධිට්ඨානපාරමිතා. තෙසූති සත්තෙසු. අවිචලායාති පටිපක්ඛෙන අකම්පනීයාය. එවන්ති යථාවුත්තෙන සත්තෙසු හිතජ්ඣාසයතාදිආකාරෙන. යථා ච බ්රහ්මවිහාරාධිට්ඨානා පාරමියො, එවං අධිට්ඨානාධිට්ඨානාපි. තථා හි යථාපටිඤ්ඤං පරානුග්ගහාය පාරමීනං ¶ අනුට්ඨානෙන සච්චාධිට්ඨානං, තප්පටිපක්ඛපරිච්චාගතො ¶ චාගාධිට්ඨානං, පාරමීහි සචිත්තුපසමතො උපසමාධිට්ඨානං, තාහි පරහිතූපායකොසල්ලතො පඤ්ඤාධිට්ඨානං. එවං පච්චෙකම්පි පාරමිතාසු යථාරහං නෙතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පන පාරමිතාසු යං වත්තබ්බං, තං පරමත්ථදීපනියං චරියාපිටකවණ්ණනායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං, අතිවිත්ථාරභයෙන න විත්ථාරයිම්හ. තථා දසබලඤාණාදිකෙති. එතාව හොන්තීති එතා හොන්ති එවාති යොජනා.
බ්රහ්මවිහාරනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති නවමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.