📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස
විසුද්ධිමග්ග-මහාටීකා
(දුතියො භාගො)
12. ඉද්ධිවිධනිද්දෙසවණ්ණනා
අභිඤ්ඤාකථාවණ්ණනා
365. සංවණ්ණනාවසෙන ¶ ¶ අනන්තරසමාධිකථාය ආසන්නපච්චක්ඛතං දීපෙන්තො ‘‘අයං සමාධිභාවනා’’ති ආහ. ‘‘අභිඤ්ඤා සම්පාදෙතුං යොගො කාතබ්බො’’ති වත්වා තත්ථ පයොජනවිසෙසෙ දස්සෙතුං ‘‘එවඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. කිඤ්චාපි ථිරතරභාවො, විපස්සනාභාවනාසුඛතා ච සමාධිභාවනාය ආනිසංසො එව, තථාපි පඤ්ච ලොකියාභිඤ්ඤා යථාවුත්තසමාධිභාවනාය ආනිසංසභාවෙන පාකටා පඤ්ඤාතාති තාසංයෙව වසෙන යොගිනො අධිගතානිසංසතා වුත්තා, චුද්දසධා චිත්තපරිදමනෙන ථිරතරතා වුත්තා. ලොකියාභිඤ්ඤාසු වසීභාවොපි සමාධිස්සෙව වසීභාවො, තථා ච ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14) වචනතො ¶ ‘‘සුඛෙනෙව පඤ්ඤාභාවනං සම්පාදෙස්සතී’’ති වුත්තං. තස්මාති යස්මා සමාධිභාවනාය ආනිසංසලාභො ථිරතරතා, සුඛෙනෙව ච පඤ්ඤාභාවනා ඉජ්ඣති, තස්මා අභිඤ්ඤාකථං තාව ආරභිස්සාම, පඤ්ඤාභාවනාය ඔකාසෙ සම්පත්තෙපීති අධිප්පායො.
භගවතා පඤ්ච ලොකිකාභිඤ්ඤා වුත්තාති සම්බන්ධො. න චතුක්කජ්ඣානමත්තමෙව ඉධ සාසනෙ සම්පාදෙතබ්බං, නපි ඉද්ධිවිධඤාණමෙව, අථ ඛො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති උත්තරුත්තරිපණීතපණීතධම්මදෙසනත්ථඤ්ච.
ඉද්ධිවිකුබ්බනන්ති ¶ ඉද්ධිසඞ්ඛාතං පකතිවණ්ණජහනකිරියං, ඉදං ඉද්ධීසු විකුබ්බනිද්ධියා පධානතාය වුත්තං, ඉද්ධිං විකුබ්බනඤ්චාති එවං වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. විකුබ්බනස්ස විසුං ගහණම්පි වුත්තකාරණෙනෙව දට්ඨබ්බං. ආකාසකසිණවසෙන අරූපසමාපත්තියො න සම්භවන්ති, ආලොකකසිණඤ්ච ඔදාතකසිණන්තොගධං කත්වා ‘‘ඔදාතකසිණපරියන්තෙසූ’’ති වුත්තං කසිණානුලොමාදිචිත්තපරිදමනවිධිනො අධිප්පෙතත්තා, ආකාසනිම්මානාදිඅත්ථං පන තදුභයම්පි ඉච්ඡිතබ්බමෙව. අට්ඨ අට්ඨාති යථාවුත්තෙසු කසිණෙසු එකෙකස්මිං අට්ඨ අට්ඨ සමාපත්තියො. කසිණානුලොමතොති කසිණපටිපාටිතො, පටිපාටි ච දෙසනාවසෙන වෙදිතබ්බා. ඣානානුලොමො පන පටිපත්තිවසෙනපි. උක්කමනං උක්කන්තං, උක්කන්තමෙව උක්කන්තිකං, ඣානස්ස උක්කන්තිකං ඣානුක්කන්තිකං, තතො, ඣානලඞ්ඝනතොති අත්ථො. අඞ්ගසඞ්කන්තිතො අඞ්ගාතික්කමතො. චිත්තං පරිදමෙතබ්බං යදිච්ඡකං යත්ථිච්ඡකං ඣානානං සමාපජ්ජනාදිසුඛත්ථං, තෙසං ආරම්මණානඤ්ච සල්ලක්ඛණත්ථං. එවඤ්හිස්ස තත්ථ විසවිතා සමිජ්ඣතීති.
366. ඣානං සමාපජ්ජතීති කිං චතුබ්බිධම්පි ඣානං සමාපජ්ජති, උදාහු එකෙකන්ති? කිඤ්චෙත්ථ යදි චතුබ්බිධම්පි සමාපජ්ජති, අඞ්ගසඞ්කන්තිතො විසෙසො න සියා, අථ එකෙකං ආරම්මණසඞ්කන්තිතො. නායං දොසො ආභොගවසෙන තෙසං විසෙසසිද්ධිතො. යදා හි කසිණානුලොමමෙව ආභුජිත්වා තත්ථ තත්ථ කසිණෙ ඣානානි සමාපජ්ජති, න අඞ්ගසඞ්කන්තිං, තදා කසිණානුලොමො. යදා පන අඞ්ගසඞ්කන්තිං ආභුජිත්වා ඣානානි සමාපජ්ජති, තදා අඞ්ගසඞ්කන්ති වෙදිතබ්බා. ඉමිනා නයෙන කසිණානුලොමආරම්මණසඞ්කන්තිආදීනම්පි අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසො වෙදිතබ්බො. ඉදං කසිණානුලොමං නාම චිත්තපරිදමනන්ති අධිප්පායො.
තථෙවාති ¶ ‘‘පටිපාටියා අට්ඨසු කසිණෙසු සතක්ඛත්තුම්පි සහස්සක්ඛත්තුම්පී’’ති එතස්ස උපසංහාරත්ථො තථා-සද්දො. පටිලොමතො චෙත්ථ පටිපාටි. තෙනාහ ‘‘පටිලොමක්කමෙනා’’ති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – පඨමං ඔදාතකසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජති, තතො ලොහිතකසිණෙති යාව පථවීකසිණා වත්තබ්බා.
පුනප්පුනං සමාපජ්ජනන්ති ‘‘සතක්ඛත්තුං සහස්සක්ඛත්තු’’න්ති වුත්තං බහුලාකාරමාහ.
තත්ථෙවාති ¶ පථවීකසිණෙයෙව. තතොති පච්ඡා තතියජ්ඣානතො වුට්ඨානන්තරකාලං. තදෙවාති පථවීකසිණමෙව. තතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති තතො පථවීකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තිතආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිතො වුට්ඨාය විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අමනසිකරිත්වා තං ලඞ්ඝිත්වා යථාවුත්තආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණස්ස අභාවෙ පවත්තිතං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජති. පථවීකසිණුග්ඝාටිමාකාසකසිණං පථවීකසිණපක්ඛිකමෙව හොතීති වුත්තං ‘‘කසිණං අනුක්කමිත්වා’’ති. අථ වා අට්ඨසු කසිණෙසු කස්සචි උක්කමනං ඉධ කසිණුක්කන්තිකං නාමාති ආහ ‘‘කසිණං අනුක්කමිත්වා’’ති. ඣානුක්කන්තිකන්ති එත්ථ ඉච්ඡිතං අවධාරණෙන නිවත්තෙතබ්බං, උක්කමනස්ස ච සරූපං දස්සෙතුං ‘‘එවං කසිණ’’න්තිආදිං වත්වා පුන තං පකාරං සහ නිස්සයෙන සෙසකසිණෙසු අතිදිසන්තො ‘‘එවං ආපොකසිණාදි…පෙ… කාතබ්බා’’ති ආහ. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා නයෙනා’’තිආදි. යථා පඨමජ්ඣානමූලකං පථවීකසිණාදීසු ඣානුක්කන්තිකං දස්සිතං, එවං දුතියජ්ඣානාදිමූලකම්පි තං යථාරහං දස්සෙතබ්බං.
තදෙවාති පඨමජ්ඣානමෙව. කසිණුක්කන්තිකෙපි ආපොකසිණාදිමූලිකා යොජනා වුත්තනයෙනෙව කාතබ්බා, තථා යථාරහං දුතියජ්ඣානාදිමූලිකා.
ලොහිතකසිණතො ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ලොහිතකසිණං ආවජ්ජෙන්තො අභිමුඛං කත්වා තස්ස උග්ඝාටනෙන උපට්ඨිතෙ කසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ අමනසිකාරෙන ආකාසානඤ්චායතනජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා තත්ථ පුබ්බෙ පවත්තවිඤ්ඤාණස්ස අපගමං ආරම්මණං කත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජති.
ඉතරෙසන්ති අවසිට්ඨරූපාවචරජ්ඣානානං. න හි අරූපජ්ඣානෙසු අඞ්ගසඞ්කන්ති අත්ථි, නාපි තානි ¶ පථවීකසිණෙ පවත්තන්ති. යං පන අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිවචනෙ ‘‘නීලකසිණං උග්ඝාටෙත්වා ආකාසානඤ්චායතන’’න්තිආදි වුත්තං, තං යථාලාභවසෙන වුත්තං, පරියායෙන වාති දට්ඨබ්බං. නිප්පරියායතො පන යථා අඞ්ගසඞ්කන්ති රූපජ්ඣානෙසු එව ලබ්භති, එවං අරූපජ්ඣානෙසු එව ආරම්මණසඞ්කන්ති. තස්ස තස්සෙව හි ඣානස්ස ආරම්මණන්තරෙ පවත්ති ආරම්මණසඞ්කන්ති. තෙනාහ ‘‘සබ්බකසිණෙසු එකස්සෙව ඣානස්ස සමාපජ්ජනං ආරම්මණසඞ්කන්තිකං නාමා’’ති.
යථා ¶ පන ‘‘සබ්බකසිණෙසූ’’ති ඉමිනා ආකාසවිඤ්ඤාණකසිණානම්පි සඞ්ගහො හොතීති න සක්කා වත්තුං ඉධ අට්ඨන්නංයෙව කසිණානං අධිගතත්තා, එවං සබ්බම්පි අරූපජ්ඣානං ‘‘එකං ඣාන’’න්ති න සක්කා වත්තුං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං වසෙන චිත්තපරිදමනස්ස ඉච්ඡිතත්තා. තස්මා ආරුප්පජ්ඣානානං වසෙන අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්ති පරියායෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බං. තථා හි පීතකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ යං පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං, තදාරම්මණං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සන්ධායාහ ‘‘පීතකසිණතො විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමාපජ්ජිත්වා’’ති. ඉමිනා නයෙන සෙසද්වයෙපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. එකන්තරිකවසෙනාති අඤ්ඤත්ථො අන්තර-සද්දො. අන්තරමෙව අන්තරිකං, එකජ්ඣං අන්තරිකං එතස්මින්ති එකන්තරිකං, ඣානසමාපජ්ජනං, තස්ස වසෙන. යථා අඞ්ගානං, ආරම්මණස්ස ච එකජ්ඣං අඤ්ඤථා විසෙසො හොති, තථා සමාපජ්ජනවසෙනාති. සො පන විසෙසො හෙට්ඨිමානං තෙසං අඞ්ගාරම්මණානං සමතික්කමනවසෙන හොතීති වුත්තං ‘‘එකන්තරිකවසෙන අඞ්ගානඤ්ච ආරම්මණානඤ්ච සඞ්කමන’’න්ති. ‘‘ඉදං ඣානං පඤ්චඞ්ගික’’න්තිආදිනා අඞ්ගෙසු, ‘‘ඉදං පථවීකසිණ’’න්තිආදිනා ආරම්මණෙසු ච වවත්ථාපිතෙසු එකජ්ඣං තෙසං වවත්ථාපනෙ න කොචි විසෙසො අත්ථීති අට්ඨකථාසු අයං විධි නාභතො. එවඤ්ච කත්වා ඣානුක්කන්තිකාදීසු පටිලොමක්කමෙන, අනුලොමපටිලොමක්කමෙන ච එකන්තරිකභාවෙන ලබ්භමානම්පි ඣානාදීනං උක්කමනං න උද්ධටං, තෙහි නයෙහි විනාපි චිත්තපරිදමනං ඉජ්ඣතීති පපඤ්චපරිහාරත්ථං වා තෙ අට්ඨකථාසු අනාගතාති දට්ඨබ්බං.
367. අභාවිතභාවනො ඣානාභිඤ්ඤාසු අකතාධිකාරො. තත්ථ උපනිස්සයරහිතොපීති කෙචි. ආදිභූතං යොගකම්මං ආදිකම්මං, තං එතස්ස අත්ථීති ආදිකම්මිකො, පුබ්බෙ අකතපරිචයො භාවනං අනුයුඤ්ජන්තො. තෙනාහ ‘‘යොගාවචරො’’ති. කසිණපරිකම්මම්පි භාරොති දොසවිවජ්ජනාදිවිධිනා කසිණමණ්ඩලෙ පටිපත්ති යාව උග්ගහනිමිත්තුප්පත්ති කසිණපරිකම්මං, තම්පි නාම භාරො, පගෙව ඉද්ධිවිකුබ්බනාති අධිප්පායො. නිමිත්තුප්පාදනන්ති පටිභාගනිමිත්තුප්පාදනං ¶ . තං වඩ්ඪෙත්වාති තං නිමිත්තං, භාවනඤ්ච වඩ්ඪෙත්වා. න හි භාවනාය විනාව නිමිත්තවඩ්ඪනං ලබ්භති. කෙචි උපචාරසමාධිං ලභිත්වා අප්පනාසමාධිං අධිගන්තුං න සක්කොන්ති, තාදිසාපි බහූ හොන්තෙවාති ආහ ‘‘අප්පනාධිගමො භාරො’’ති. අප්පනාධිගමොති වා අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං අධිගමමාහ. අඤ්ඤොව සමාපත්තීනං උපනිස්සයො ¶ , අඤ්ඤො අභිඤ්ඤානන්ති ආහ ‘‘පරිදමිතචිත්තස්සාපි ඉද්ධිවිකුබ්බනං නාම භාරො’’ති. ඛිප්පං නිසන්ති නිසාමනං ඣානචක්ඛුනා පථවීකසිණාදිඣානාරම්මණස්ස දස්සනං එතස්සාති ඛිප්පනිසන්ති, සීඝතරං ඣානං සමාපජ්ජිතා, තස්ස භාවො ඛිප්පනිසන්තිභාවො. අම්බතරුනිචිතං මහාමහින්දත්ථෙරාදීහි ඔතිණ්ණට්ඨානං ථෙරම්බත්ථලං. යථා පටිපක්ඛවිජයාය යොධාජීවා නිම්මලමෙව අසිතොමරාදිං ගහෙත්වා විචරන්ති, එවං භික්ඛුනාපි කිලෙසවිජයාය නිම්මලාව ඣානාභිඤ්ඤා වළඤ්ජිතබ්බාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං.
පතිට්ඨාභාවොති ඉධ පරස්ස උපද්දවූපසමනං අධිප්පෙතං. තං හි ඛිප්පනිසන්තිභාවතොපි ගරුතරං අච්චායිකකිච්චසාධනවසෙන විධාතබ්බතො දුරභිසම්භවතරත්තා. තං පන රක්ඛිතත්ථෙරනිදස්සනෙනෙව සිද්ධම්පි තතො ගරුතරෙන අඞ්ගාරවස්සපරිත්තාණෙන විභාවෙතුං ‘‘ගිරිභණ්ඩවාහනපූජාය…පෙ… ථෙරො වියා’’ති ආහ. ගිරිභණ්ඩවාහනපූජා නාම චෙතියගිරිමාදිං කත්වා සකලදීපෙ, සමුද්දෙ ච යාව යොජනා මහතී දීපපූජා. පථවිං මාපෙත්වාති මාරෙන පවත්තිතං අඞ්ගාරවස්සං ඵුලිඞ්ගමත්තෙනපි යාව මනුස්සෙ න පාපුණාති, තාවදෙව ආකාසෙ පථවිං නිම්මිනිත්වා.
බලවපුබ්බයොගානන්ති ගරුතරූපනිස්සයානං, ඉද්ධිවිධාදීනං හෙතුභූතමහාභිනීහාරානන්ති අත්ථො. අග්ගසාවකාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන එකච්චෙ මහාසාවකෙ සඞ්ගණ්හාති. භාවනානුක්කමො යථාවුත්තං චිත්තපරිදමනං. පටිසම්භිදාදීති ආදි-සද්දෙන ඨානාඨානඤාණාදීනම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො, න සෙසාභිඤ්ඤානමෙව. සාවකානම්පි හි ඨානාඨානඤාණාදීනි පදෙසවසෙන ඉජ්ඣන්ති. තස්මාති යස්මා පුබ්බහෙතුසම්පන්නස්සෙව යථාවුත්තං භාවනානුක්කමං විනා අභිඤ්ඤායො ඉජ්ඣන්ති, න ඉතරස්ස, තස්මා. අග්ගිධමනාදීහීති අග්ගිම්හි තාපනකොට්ටනාදීහි. යථා චාති ච-සද්දෙන ලාඛාකාරාදීනං ලාඛාකොට්ටනාදිං අවුත්තම්පි සඞ්ගණ්හාති. ඡන්ද…පෙ… වසෙනාති ‘‘ඡන්දවතො චෙ අභිඤ්ඤා සිජ්ඣති, මය්හම්පි සිජ්ඣතී’’ති කත්තුකම්යතාඡන්දං සීසං ධුරං ජෙට්ඨං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා, ඡන්දං වා උප්පාදෙත්වා තං භාවනාය මුඛං කත්වා ඣානස්ස සමාපජ්ජනවසෙන. එසෙව ¶ නයො සෙසෙසුපි. ‘‘ආවජ්ජනාදිවසීභාවවසෙනා’’ති ඉදං අට්ඨසුපි සමාපත්තීසු සාතිසයං වසීභාවාපාදනං සන්ධාය වුත්තං. තඤ්ච ඛො ආදිකම්මිකවසෙන, න ¶ කතාධිකාරවසෙනාති ආහ ‘‘පුබ්බහෙතු…පෙ… වට්ටතී’’ති. පුබ්බහෙතුසම්පන්නස්ස හි යං ඣානං පාදකං කත්වා අභිඤ්ඤා නිබ්බත්තෙතබ්බා, තත්ථෙව සාතිසයං චිණ්ණවසිතාපි ඉච්ඡිතබ්බා, න සබ්බත්ථෙවාති අධිප්පායො. ‘‘චතුත්ථජ්ඣානමත්තෙ චිණ්ණවසිනා’’ති වචනතො අරූපසමාපත්තියො විනාපි අභිඤ්ඤා ඉජ්ඣන්තීති වදන්ති. තම්පි යදි පුබ්බහෙතුසම්පන්නස්ස වසෙන වුත්තං, යුත්තමෙව. අථෙතරස්ස, තෙසං මතිමත්තං. යථාති යෙන පකාරෙන යෙන විධිනා. එත්ථාති එතස්මිං ඉද්ධිවිධනිප්ඵාදනෙ.
368. තත්රාති ච තදෙව පච්චාමසති. පාළිනයානුසාරෙනෙවාති පාළිගතියා අනුසරණෙනෙව, පාඨසංවණ්ණනානුක්කමෙනෙවාති අත්ථො. ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති වත්වා ‘‘සො’’ති වුත්තත්තා ආහ ‘‘අධිගතචතුත්ථජ්ඣානො යොගී’’ති. ‘‘එවං සමාහිතෙ’’ති එත්ථ එවං-සද්දො හෙට්ඨාඣානත්තයාධිගමපටිපාටිසිද්ධස්ස චතුත්ථජ්ඣානසමාධානස්ස නිදස්සනත්ථොති ආහ ‘‘එවන්ති චතුත්ථජ්ඣානක්කමනිදස්සනමෙත’’න්ති, චතුත්ථජ්ඣානස්ස, තස්ස ච අධිගමක්කමස්ස නිදස්සනං. යෙන සමාධානානුක්කමෙන චතුත්ථජ්ඣානසමාධි ලද්ධො, තදුභයනිදස්සනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉමිනා…පෙ… වුත්තං හොතී’’ති. යදිපි ‘‘එව’’න්ති ඉදං ආගමනසමාධිනා සද්ධිං චතුත්ථජ්ඣානසමාධානං දීපෙති. සතිපාරිසුද්ධිසමාධි එව පන ඉද්ධියා අධිට්ඨානභාවතො පධානන්ති ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතෙ’’ති. උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙනාති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිසබ්භාවෙන. සබ්බපච්චනීකධම්මූපක්කිලෙසපරිසුද්ධාය හි පච්චනීකසමනෙපි අබ්යාවටාය පාරිසුද්ධිඋපෙක්ඛාය වත්තමානාය චතුත්ථජ්ඣානං, තංසම්පයුත්තධම්මා ච සුපරිසුද්ධා, සුවිසදා ච හොන්ති, සතිසීසෙන පන තත්ථ දෙසනා කතාති ආහ ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිභාවෙන පරිසුද්ධෙ’’ති. පරිසුද්ධියා එව පච්චයවිසෙසෙන පවත්තිවිසෙසො පරියොදාතතා සුධන්තසුවණ්ණස්ස නිඝංසනෙන පභස්සරතා වියාති ආහ ‘‘පරිසුද්ධත්තායෙව පරියොදාතෙ, පභස්සරෙති වුත්තං හොතී’’ති.
සුඛාදීනං පච්චයානං ඝාතෙනාති සුඛසොමනස්සානං, දුක්ඛදොමනස්සානඤ්ච යථාක්කමං රාගදොසපච්චයානං වික්ඛම්භනෙන. ‘‘සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස, දුක්ඛං දොමනස්සස්සා’’ති හි වුත්තං. යථා රාගාදයො චෙතසො මලාසුචිභාවෙන ‘‘අඞ්ගණානී’’ති වුච්චන්ති, එවං උපගන්ත්වා ¶ කිලෙසනට්ඨෙන උපක්කිලෙසාති ආහ ‘‘අනඞ්ගණත්තායෙව විගතූපක්කිලෙසෙ’’ති. තෙනාහ ‘‘අඞ්ගණෙන හි තං චිත්තං උපක්කිලිස්සතී’’ති, විබාධීයති උපතාපීයතීති ¶ අත්ථො. සුභාවිතත්තාති පගුණභාවාපාදනෙන සුට්ඨු භාවිතත්තා. තෙනාහ ‘‘වසීභාවප්පත්තෙ’’ති, ආවජ්ජනාදිනා පඤ්චධා, චුද්දසවිධෙන වා පරිදමනෙන වසවත්තිතං උපගතෙති අත්ථො. වසෙ වත්තමානං හි චිත්තං පගුණභාවාපත්තියා සුපරිමද්දිතං විය චම්මං, සුපරිකම්මකතා විය ච ලාඛා මුදුන්ති වුච්චති. කම්මක්ඛමෙති විකුබ්බනාදිඉද්ධිකම්මක්ඛමෙ. තඤ්ච උභයන්ති මුදුතාකම්මනියද්වයං.
නාහන්තිආදීසු න-කාරො පටිසෙධත්ථො. අහන්ති සත්ථා අත්තානං නිද්දිසති. භික්ඛවෙති භික්ඛූ ආලපති. අඤ්ඤන්ති ඉදානි වුච්චමානචිත්තතො අඤ්ඤං. එකධම්මම්පීති එකම්පි සභාවධම්මං න සමනුපස්සාමීති සම්බන්ධො. අයං හෙත්ථ අත්ථො – අහං, භික්ඛවෙ, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ඔලොකෙන්තොපි අඤ්ඤං එකධම්මම්පි න සමනුපස්සාමි. යං වසීභාවාපාදනෙන භාවිතං, තථා පුනප්පුනං කරණෙන බහුලීකතං, එවං සවිසෙසමුදුභාවප්පත්තියා මුදුං, කම්මක්ඛමතාය කම්මනියඤ්ච හොති. යථයිදං චිත්තන්ති අත්තනො, තෙසඤ්ච පච්චක්ඛතාය එවමාහාති. යථා යථාවුත්තා පරිසුද්ධතාදයො න විගච්ඡන්ති, එවං සුභාවිතං චිත්තං.
තත්ථ අවට්ඨිතං ඉධ ‘‘ඨිතං, ආනෙඤ්ජප්පත්ත’’න්ති ච වුත්තන්ති ආහ ‘‘එතෙසු පරිසුද්ධතාදීසු ඨිතත්තා ඨිතෙ, ඨිතත්තායෙව ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති. යථා මුදුකම්මඤ්ඤතා වසීභාවප්පත්තියා ලක්ඛීයන්ති, එවං වසීභාවප්පත්තිපි මුදුකම්මඤ්ඤතාහි ලක්ඛීයතීති, මුදුකම්මඤ්ඤභාවෙන වා අත්තනො වසෙ ඨිතත්තා ‘‘ඨිතෙ’’ති වුත්තං. යථා හි කාරණෙන ඵලං නිද්ධරීයති, එවං ඵලෙනාපි කාරණං නිද්ධරීයතීති නිච්චලභාවෙන අවට්ඨානං ආනෙඤ්ජප්පත්ති. සා ච සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙන, පටිපක්ඛෙහි අකම්මනියතාය ච සම්භවන්තී සද්ධාදිබලානං ආනුභාවෙන හොතීති ‘‘සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘සද්ධාපරිග්ගහිතං හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සද්ධාපරිග්ගහිතන්ති එවං සුභාවිතං වසීභාවප්පත්තං එතං චිත්තං එකංසෙන අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියාය සංවත්තතීති එවං පවත්තාය සද්ධාය පරිග්ගහිතං යථාවුත්තසද්ධාබලෙන උපත්ථම්භිතං. අස්සද්ධියෙනාති තප්පටිපක්ඛෙන අස්සද්ධියෙන හෙතුනා න ඉඤ්ජති න චලති න කම්පති, අඤ්ඤදත්ථු උපරි විසෙසාවහභාවෙනෙව තිට්ඨති. වීරියපරිග්ගහිතන්තිආදීසුපි ¶ ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං පන විසෙසො – වීරියපරිග්ගහිතන්ති වසීභාවාපාදනපරිදමනසාධනෙන වීරියෙන උපත්ථම්භිතං. සතිපරිග්ගහිතන්ති යථාවුත්තෙ භාවනාබහුලීකාරෙ අසම්මොසසාධිකාය, කුසලානඤ්ච ධම්මානං ගතියො සමන්නෙසමානාය සතියා ¶ උපත්ථම්භිතං. සමාධිපරිග්ගහිතන්ති තත්ථෙව අවික්ඛෙපසාධනෙන සමාධානෙන උපත්ථම්භිතං. පඤ්ඤාපරිග්ගහිතන්ති තස්සා එව භාවනාය උපකාරානුපකාරධම්මානං පජානනලක්ඛණාය පඤ්ඤාය උපත්ථම්භිතං. ඔභාසගතන්ති ඤාණොභාසසහගතං. ඔභාසභූතෙන හි යථාවුත්තසමාධානසංවද්ධිතෙන ඤාණෙන සංකිලෙසපක්ඛං යාථාවතො පස්සන්තො තතො උත්රසන්තො ඔත්තප්පන්තො තං අධිභවති, න තෙන අභිභූයති. තෙනාහ ‘‘කිලෙසන්ධකාරෙන න ඉඤ්ජතී’’ති. එතෙන ඤාණපරිග්ගහිතං හිරොත්තප්පබලං දස්සෙති.
අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතන්ති චතුත්ථජ්ඣානසමාධිනා සමාහිතතා, පරිසුද්ධතා, පරියොදාතතා, අනඞ්ගණතා, විගතූපක්කිලෙසතා, මුදුභාවො, කම්මනියතා, ආනෙඤ්ජප්පත්තියා ඨිතතා, සමාහිතස්ස වා චිත්තස්ස ඉමානි අඞ්ගානීති ‘‘සමාහිතෙ’’ති ඉමං අඞ්ගභාවෙන අග්ගහෙත්වා ඨිතිආනෙඤ්ජප්පත්තියො විසුං ගහෙත්වා ඉමෙහි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි සමන්නාගතං. අභිනීහාරක්ඛමන්ති ඉද්ධිවිධාදිඅත්ථං අභිනීහාරක්ඛමං තදභිමුඛං කරණයොග්ගං. තෙනාහ ‘‘අභිඤ්ඤාසච්ඡිකරණීයානං ධම්මානං අභිඤ්ඤාසච්ඡිකිරියායා’’ති.
කාමං නීවරණානි වික්ඛම්භෙත්වා එව පඨමජ්ඣානසමධිගමො, විතක්කාදිකෙ වූපසමෙ එව ච දුතියජ්ඣානාදිසමධිගමො, තථාපි න තථා තෙහි දූරීභූතා අපෙතා වා යථා චතුත්ථජ්ඣානතො, චෙතසො මලීනභාවසඞ්ඛාතඋප්පිලාභොගකරෙහි නීවරණාදීහි සුට්ඨු විමුත්තියා තස්ස පරිසුද්ධි, පරියොදාතතා ච යුත්තාති ආහ ‘‘නීවරණ…පෙ… පරියොදාතෙ’’ති. ඣානපටිලාභපච්චයානන්ති ඣානපටිලාභහෙතුකානං ඣානපටිලාභං නිස්සාය උප්පජ්ජනකානං. පාපකානන්ති ලාමකානං. ඉච්ඡාවචරානන්ති ඉච්ඡාය අවචරානං ඉච්ඡාවසෙන ඔතිණ්ණානං ‘‘අහො වත මමෙව සත්ථා පටිපුච්ඡිත්වා පටිපුච්ඡිත්වා භික්ඛූනං ධම්මං දෙසෙය්යා’’තිආදිනයප්පවත්තානං මානමායාසාඨෙය්යාදීනං. අභිජ්ඣාදීනන්ති ආදි-සද්දෙනාපි තෙසංයෙව සඞ්ගහො. අභිජ්ඣා චෙත්ථ පඨමජ්ඣානෙන අවික්ඛම්භනෙය්යා, මානාදයො ච තදෙකට්ඨා දට්ඨබ්බා ¶ ‘‘ඣානපටිලාභපච්චයාන’’න්ති අනුවත්තමානත්තා. වික්ඛම්භනෙය්යා පන නීවරණග්ගහණෙනෙව ගහිතා, කථං පන පඨමජ්ඣානෙන අවික්ඛම්භනෙය්යා ඉධ විගච්ඡන්තීති? ‘‘සබ්බෙ කුසලා ධම්මා සබ්බාකුසලානං පටිපක්ඛා’’ති සල්ලෙඛපටිපත්තිවසෙන එවං වුත්තං ඣානස්ස අපරාමට්ඨභාවදස්සනතො. යෙ පනෙත්ථ ‘‘ඉච්ඡාවචරානං අභිජ්ඣාදීන’’න්ති ඉමෙහි පදෙහි කොපඅපච්චයකආමරාගබ්යාපාදාදයො ගහිතාති අධිප්පායෙන ‘‘ඣානපටිලාභපච්චයාන’’න්ති පාඨං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘ඣානපටිලාභපච්චනීකාන’’න්ති ¶ පාඨොති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං තථා පාඨස්සෙව අභාවතො. ඣානපටිලාභපච්චනීකා ච නීවරණා චෙව තදෙකට්ඨා ච තෙසං දූරීභාවං වත්වා පුන අභාවවිගමචොදනාය අයුජ්ජමානත්තා. නනු ච අනඞ්ගණසුත්ත- (ම. නි. 1.57 ආදයො) වත්ථසුත්තෙසු (ම. නි. 1.70 ආදයො) අයමත්ථො න ලබ්භති, ඔළාරිකානංයෙව පාපධම්මානං තත්ථ අධිප්පෙතත්තා? සච්චමෙතං, ඉධ පන අධිගතචතුත්ථජ්ඣානස්ස වසෙන වුත්තත්තා සුඛුමායෙව තෙ ගහිතා, අඞ්ගණූපක්කිලෙසතාසාමඤ්ඤෙන පනෙත්ථ සුත්තානං අපදිසනං. තථා හි ‘‘සුත්තානුසාරෙනා’’ති වුත්තං, න පන සුත්තවසෙනාති. අවස්සං චෙ තමෙවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං අධිගතජ්ඣානානම්පි කෙසඤ්චි ඉච්ඡාවචරානං පවත්තිසබ්භාවතො.
ඉද්ධිපාදභාවූපගමෙනාති ඉද්ධියා පාදකභාවස්ස පදට්ඨානභාවස්ස උපගමනෙන. භාවනාපාරිපූරියාති ඉතො පරං කත්තබ්බස්ස අභාවවසෙන අභිනීහාරක්ඛමභාවනාය පරිපුණ්ණත්තා. පණීතභාවූපගමෙනාති තතො එව පධානභාවං නීතතාය උත්තමට්ඨෙන, අතිත්තිකරට්ඨෙන ච පණීතභාවස්ස උපගමනෙන. උභයඤ්චෙතං ඨිතියා කාරණවචනං පරිපුණ්ණාය භාවනාය පණීතභාවප්පත්තියා ‘‘ඨිතෙ’’ති. ‘‘ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති ඉදං ඨිතියා විසෙසනං. තෙනාහ ‘‘යථා ආනෙඤ්ජප්පත්තං හොති, එවං ඨිතෙ’’ති. ඉමස්මිං පක්ඛෙ ‘‘ඨිතෙ ආනෙඤ්ජප්පත්තෙ’’ති උභයමෙකං අඞ්ගං, ‘‘සමාහිතෙ’’ති පන ඉදම්පි එකමඞ්ගං. තෙනෙවස්ස පඨමවිකප්පතො විසෙසං සන්ධායාහ ‘‘එවම්පි අට්ඨඞ්ගසමන්නාගත’’න්ති.
දසඉද්ධිකථාවණ්ණනා
369. නිප්ඵත්තිඅත්ථෙනාති සිජ්ඣනට්ඨෙන. පටිලාභට්ඨෙනාති පාපුණනට්ඨෙන. තන්ති කාමිතං වත්ථුං. සමිජ්ඣතීති නිප්ඵජ්ජති. පබ්බජ්ජං ආදිං කත්වා යාව ඣානමග්ගා ¶ ඉධ නෙක්ඛම්මං. ඉජ්ඣතීති පාපුණීයති. පටිහරතීති පාටිහාරියන්ති යස්මා පටිපක්ඛං හරති අපනෙති, තස්මා පාටිහාරියං. අත්තනො පටිපක්ඛං හරතීති පටිහාරියං, නෙක්ඛම්මාදි, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං, යථා ‘‘වෙකතං, වෙසම’’න්ති ච.
ඉජ්ඣනට්ඨෙනාති නිප්ඵජ්ජනට්ඨෙන. උපායසම්පදායාති සම්පන්නඋපායස්ස, ඤායාරම්භස්සාති අත්ථො. ඉජ්ඣතීති පසවෙති. සීලවාති ආචාරසීලෙන සීලවා. කල්යාණධම්මොති දසකුසලකම්මපථවසෙන ¶ සුන්දරධම්මො. සීලසම්පත්තියා වා සීලවා. දානාදිසෙසපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන කල්යාණධම්මො. පණිදහිස්සතීති පත්ථෙස්සති.
ඉජ්ඣන්තීති වඩ්ඪන්ති, උක්කංසං පාපුණන්තීති අත්ථො. සාතිසයනිප්ඵජ්ජනපටිලාභසිජ්ඣනබුද්ධිඅත්ථෙ හි ඉද්ධි වුත්තා. සා දසවිධාති සබ්බා ඉද්ධියො ආනෙත්වා අත්ථුද්ධාරවසෙන ඉධාධිප්පෙතං ඉද්ධිං දස්සෙතුං වුත්තං. බහුභාවාදිකස්ස අධිට්ඨානං අධිට්ඨහනං එතිස්සා අත්ථීති අධිට්ඨානා. විවිධං රූපනිම්මානසඞ්ඛාතං කුබ්බනං එතිස්සා අත්ථීති විකුබ්බනා. මනොමයාති ඣානමනෙන නිබ්බත්තිභාවතො මනොමයා. ඤාණස්ස විප්ඵාරො වෙගායිතත්තං එතිස්සා අත්ථීති ඤාණවිප්ඵාරා. අරියානං අයන්ති අරියා. යතො කුතොචි කම්මවිපාකතො ජාතා ඉද්ධි කම්මවිපාකජා. සාතිසයපුඤ්ඤනිබ්බත්තා ඉද්ධි පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි. කම්මවිපාකජා ඉද්ධි ජාතිතො පට්ඨාය හොති, ඉතරා යදා තදා පුඤ්ඤස්ස විපච්චනකාලෙති එවං වා ඉමාසං විසෙසො වෙදිතබ්බො. ආථබ්බනවිජ්ජාභිනිබ්බත්තා විජ්ජාමයා. සම්මාපයොගො උපායපයොගො ඤායාරම්භො.
370. පකතියා එකොති සභාවෙන එකො. බහුකන්ති බහුං. තෙන අග්ගහිතපරිච්ඡෙදං අධිට්ඨාතබ්බස්ස අනෙකභාවං දස්සෙත්වා පුන පරිච්ඡෙදතො දස්සෙතුං ‘‘සතං වා’’තිආදි වුත්තං. ආවජ්ජතීති පරිකම්මසඞ්ඛාතෙන ආභොගෙන ආභුජති භාවිරූපෙ තෙන පරිකම්මමනසිකාරෙන මනසි කරොති. ඤාණෙන අධිට්ඨාතීති තථා පරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤාඤාණෙන යථාධිප්පෙතෙ බහුකෙ අධිට්ඨාති, අධිට්ඨානචිත්තෙන සහෙව බහුභාවාපත්තිතො බහුභාවාපාදකං ඉද්ධිවිධඤාණං පවත්තෙන්තො ච තථා අධිට්ඨාතීති වුච්චති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එවන්ති ¶ පකාරත්ථො එවං-සද්දො, තෙන සබ්බම්පි අධිට්ඨානප්පකාරං සඞ්ගණ්හාති. අධිට්ඨානවසෙනාති ‘‘ඤාණෙන අධිට්ඨාතී’’ති (පටි. ම. 3.10) එවං වුත්තඅධිට්ඨානවසෙන නිප්ඵන්නත්තා.
371. පකතිවණ්ණන්ති පකතිසණ්ඨානං අත්තනො පාකතිකරූපං. පකතිවණ්ණවිජහනවිකාරවසෙනාති අත්තනො පකතිවණ්ණවිජහනපුබ්බකස්ස කුමාරකවණ්ණාදිවණ්ණවිකාරස්ස වසෙන.
372. ඉමම්හා කායාති පච්චක්ඛභාවෙන ‘‘ඉමම්හා’’ති වුත්තා භික්ඛුස්ස කරජකායා. අඤ්ඤං කායන්ති අඤ්ඤං ඉද්ධිමයං කායං. තතො එව ඉද්ධිමයරූපවන්තතාය රූපිං. අභිඤ්ඤාමනෙන ¶ නිබ්බත්තත්තා මනොමයං. නිප්ඵත්තිවසෙනාති නිප්ඵජ්ජනවසෙන. අභිඤ්ඤාඤාණස්ස හි යථා මනොමයො කායො නිප්ඵජ්ජති, තථා පවත්ති මනොමයිද්ධි. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. යදි එවං කථමයමෙව මනොමයිද්ධීති? රුළ්හීවෙසා වෙදිතබ්බා යථා ‘‘මනොමයො අත්තභාවො’’ති, යථා වා ‘‘ගොසමඤ්ඤා විසාණාදිමති පිණ්ඩෙ’’. අථ වා අබ්භන්තරතො නික්ඛන්තෙ, ඉද්ධිමතා ච එකන්තසදිසෙ ඉමස්මිං නිම්මානෙ සුපාකටො මනසා නිබ්බත්තිතභාවොති යථා සාතිසයො මනොමයවොහාරො, න තථා අඤ්ඤාසු අධිට්ඨානවිකුබ්බනිද්ධීසු සමඤ්ඤන්තරවන්තාසූති වෙදිතබ්බං.
373. ඤාණුප්පත්තිතො පුබ්බෙ වාති අරහත්තමග්ගඤාණුප්පත්තිතො පුබ්බෙ වා විපස්සනාක්ඛණෙ, තතොපි වා පුබ්බෙ අන්තිමභවිකස්ස පටිසන්ධිග්ගහණතො පට්ඨාය. පච්ඡා වා යාව ඛන්ධපරිනිබ්බානා. තඞ්ඛණෙ වා මග්ගුප්පත්තිසමයෙ. ඤාණානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසොති සූරියස්ස උට්ඨිතට්ඨානෙ, සමන්තතො ච ආලොකකරණසමත්ථතා විය තස්සෙව ඤාණස්ස ආනුභාවෙන නිබ්බත්තො සබ්බසො පහාතබ්බපහානභාවෙතබ්බභාවනාපාරිපූරිසඞ්ඛාතො විසෙසො. වත්ථූනි පන අනන්තරායතාවසෙන ආගතානි. අනිච්චානුපස්සනායාති සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො අනුපස්සන්තියා බලවවිපස්සනාය. ආරද්ධවිපස්සනස්ස හි යථාවුත්තවිපස්සනාය පවත්තික්ඛණෙ තතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච පකිණ්ණකසම්මසනවාරෙ නිච්චසඤ්ඤාය පහානට්ඨො ඉජ්ඣති. එසෙව නයො සබ්බත්ථ. කාමං එත්තකාය සඞ්ඛෙපකථායපි අධිප්පෙතත්ථො පකාසිතොව ¶ , විත්ථාරකථාය පන විභූතතරො හොතීති ආහ ‘‘විත්ථාරෙන කථෙතබ්බ’’න්ති.
ගබ්භගතස්සෙවාති අනාදරෙ සාමිවචනං. වුත්තනයෙනාති ‘‘පච්ඡිමභවිකස්සා’’තිආදිනා බාකුලත්ථෙරවත්ථුම්හි වුත්තනයෙන.
දාරුභාරං කත්වාති දාරුභාරං සකටෙ කත්වා, ආරොපෙත්වාති අත්ථො. ඔස්සජ්ජිත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා. සකටමූලෙති සකටසමීපෙ. වාළයක්ඛානුචරිතෙති කුරුරෙහි යක්ඛෙහි අනුවිචරිතබ්බෙ. යක්ඛපරිග්ගහිතඤ්හි රාජගහනගරං.
374. සමාධිතොති පඨමජ්ඣානාදිසමාධිතො. පුබ්බෙති උපචාරජ්ඣානක්ඛණෙ. පච්ඡාති සමාපත්තියා චිණ්ණපරියන්තෙ. තඞ්ඛණෙති සමාපන්නක්ඛණෙ. සමථානුභාවනිබ්බත්තො විසෙසොති තස්මිං තස්මිං ¶ ඣානෙ සමාධිතෙජෙන නිබ්බත්තො නීවරණවික්ඛම්භනවිතක්කාදිසමතික්කමසඤ්ඤාවෙදයිතනිරොධපරිස්සයසහනාදිකො විසෙසො.
කපොතකන්දරායන්ති එවංනාමකෙ අරඤ්ඤවිහාරෙ. ජුණ්හාය රත්තියාති චන්දාලොකවතියා රත්තියා. නවොරොපිතෙහි කෙසෙහීති ඉත්ථම්භූතලක්ඛණෙ කරණවචනං. යස්සාති පහාරස්ස. තස්සාති යක්ඛස්ස. ඛිප්පනිසන්තිභාවස්ස උක්කංසගතත්තා ථෙරො තස්මිං පහරන්තෙ එව සමාපත්තිං සමාපජ්ජීති ආහ ‘‘පහරණසමයෙ සමාපත්තිං අප්පෙසී’’ති. පාළියං පන ‘‘නිසින්නො හොති අඤ්ඤතරං සමාධිං සමාපජ්ජිත්වා’’ති (උදා. 34) වුත්තං. ඉමෙ පන ථෙරා සමාපත්තිතො වුට්ඨානසමකාලං තෙන පහාරො දින්නොති වදන්ති.
සඤ්ජීවත්ථෙරන්ති කකුසන්ධස්ස භගවතො දුතියං අග්ගසාවකං මහාථෙරං සන්ධායාහ. සො හි ආයස්මා අරඤ්ඤාදීසු යත්ථ කත්ථචි නිසින්නො අප්පකසිරෙනෙව නිරොධං සමාපජ්ජති, තස්මා එකදිවසං අඤ්ඤතරස්මිං රුක්ඛමූලෙ නිරොධං සමාපජ්ජි, තං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිරොධසමාපන්න’’න්තිආදි. චීවරෙ අංසුමත්තම්පි න ඣායිත්ථ, සරීරෙ කා කථා. තෙනෙව හි ථෙරො ‘‘සඤ්ජීවො’’ ත්වෙව පඤ්ඤායිත්ථ. අයමස්සාති අස්ස ආයස්මතො සඤ්ජීවත්ථෙරස්ස යො නිරොධසමාපත්තියං අග්ගිපරිස්සයාභාවො, අයං සමාධිවිප්ඵාරා ¶ ඉද්ධීති යොජනා. කථං පන නිරොධසමාපත්තියං සමාධිවිප්ඵාරසම්භවොති ආහ ‘‘අනුපුබ්බ…පෙ… නිබ්බත්තත්තා’’ති.
පඨමං ඨපිතභණ්ඩකස්සාති සබ්බපඨමං ඨපිතභණ්ඩකස්ස. තඤ්හි ගහණකාලෙ සබ්බපච්ඡිමං ගය්හති. කාලපරිච්ඡෙදවසෙනාති ‘‘එත්තකෙ කාලෙ ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති සමාපත්තිතො පුබ්බෙ කතකාලපරිච්ඡෙදවසෙන. භීතා විරවිංසූති රත්තන්ධකාරෙ රූපදස්සනෙන ‘‘පිසාචො උට්ඨහතී’’ති මඤ්ඤමානා. එත්තකෙහි නාම භණ්ඩකෙහි අජ්ඣොත්ථටො නිබ්බිකාරො ‘‘අහො මහානුභාවො, අහො විවෙකවාසී’’ති ච ථෙරගතෙන පසාදෙන.
තත්තතෙලකටාහන්ති ආධාරසීසෙන ආධෙය්යමාහ, කටාහෙ තත්තතෙලං කටාහෙන ආසිඤ්චීති අධිප්පායො. විවට්ටමානන්ති කත්ථචිපි අලග්ගනවසෙන භස්සන්තං.
සපරිවාරාති පඤ්චහි ඉත්ථිසතෙහි සපරිවාරා. රාජානං මෙත්තාය ඵරීති ඔදිස්සකමෙත්තාසමාපත්තියා ¶ රාජානං ඵුසි. ඛිපිතුන්ති විජ්ඣිතුං. ඔරොපෙතුන්ති සරසන්නාහං පටිසංහරිතුං.
375. පටික්කූලාදීසූති අනිට්ඨාදීසු. අනිට්ඨං හි පටික්කූලං, අමනුඤ්ඤම්පි ‘‘පටික්කූල’’න්ති වුච්චති. ආදි-සද්දෙන අපටික්කූලාදිං සඞ්ගණ්හාති. තත්ථාති පටික්කූලාරම්මණෙ. උපෙක්ඛකොති ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාය උපෙක්ඛකො. තත්ථාති පටික්කූලාපටික්කූලභෙදෙ වත්ථුස්මිං. සතොති සතිවෙපුල්ලප්පත්තියා සතිමා. සම්පජානොති පඤ්ඤාවෙපුල්ලප්පත්තියා සම්පජානකාරී. අයන්ති අයං පටික්කූලාදිවත්ථූසු අපටික්කූලසඤ්ඤීවිහාරාදිකා ඛීණාසවානං අග්ගමග්ගාධිගමසිද්ධා චිත්තිස්සරියතා. තෙනාහ ‘‘චෙතොවසිප්පත්තානං…පෙ… වුච්චතී’’ති.
අනිට්ඨෙ වත්ථුස්මිං සත්තසඤ්ඤිතෙ මෙත්තාඵරණං වා ධාතුසො පච්චවෙක්ඛණාය ධාතුමනසිකාරං වා ගූථාදිකෙ ධාතුමනසිකාරං කරොන්තොති යොජෙතබ්බං. අපටික්කූලසඤ්ඤී විහරතීති හිතෙසිතාය, ධම්මසභාවචින්තනාය ච න පටික්කූලසඤ්ඤී හුත්වා ඉරියාපථවිහාරෙන විහරති. ඉට්ඨෙ වත්ථුස්මිං ඤාතිමිත්තාදිකෙ. කෙසාදිඅසුචිකොට්ඨාසමත්තමෙවාති අසුභඵරණං වා අසුභමනසිකාරං වා. තත්ථ රූපධම්මජාතං අනිච්චන්ති ආදිඅත්ථො ඉති-සද්දො, තස්මා අනිච්චදුක්ඛානත්තවිපරිණාමධම්මොති මනසිකාරං ¶ වා කරොන්තොති යොජනා. පටික්කූලාපටික්කූලෙසූති ඉට්ඨානිට්ඨානි වත්ථූනි එකජ්ඣං ගහෙත්වා වදති. එස නයො ඉතරත්ථ. යං වා සත්තානං පඨමං පටික්කූලතො උපට්ඨිතමෙව පච්ඡා අපටික්කූලතො උපතිට්ඨති, යඤ්ච අපටික්කූලතො උපට්ඨිතමෙව පච්ඡා පටික්කූලතො උපතිට්ඨති, තදුභයෙපි ඛීණාසවො සචෙ ආකඞ්ඛති, වුත්තනයෙන අපටික්කූලසඤ්ඤී වා විහරෙය්ය, පටික්කූලසඤ්ඤී වාති අයමරියිද්ධි වුත්තා.
චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන ‘‘චක්ඛූ’’ති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන, චක්ඛුනා වා කාරණභූතෙන, ද්වාරභූතෙන වා රූපං පස්සිත්වා. නෙව සුමනො හොතීති ගෙහස්සිතසොමනස්සස්සායං පටික්ඛෙපො, න නෙක්ඛම්මපක්ඛිකාය කිරියාසොමනස්සවෙදනාය. ඡළඞ්ගුපෙක්ඛන්ති ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනලක්ඛණං ඡසු ද්වාරෙසු පවත්තියා ‘‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’’ති ලද්ධනාමං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛං. යථාවුත්තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘පටිසම්භිදාය’’න්තිආදි වුත්තං.
376. පක්ඛීආදීනන්ති ¶ ආදි-සද්දෙන දෙවාදීනං සඞ්ගහො. වෙහාසගමනාදිකාති පන ආදි-සද්දෙන චක්ඛුවිසුද්ධිආදිං සඞ්ගණ්හාති. කුසලකම්මෙන නිබ්බත්තිත්වාපි අකුසලවිපාකානුභාවෙන සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතිකානං. ඣානන්ති අභිඤ්ඤාපත්තං ඣානං සන්ධායාහ. විපස්සනාපි උක්කංසගතා උබ්බෙගපීතිසහිතා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනමත්තාපි හොතීති වුත්තං ‘‘විපස්සනං වා’’ති. ‘‘පඨමකප්පිකාන’’න්ති ඉදං ‘‘එකච්චානං මනුස්සාන’’න්ති ඉමස්ස විසෙසනං දට්ඨබ්බං. එවමාදීනන්ති ආදි-සද්දෙන පුනබ්බසුමාතාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
377. වෙහාසන්ති භුම්මත්ථෙ උපයොගවචනං, අච්චන්තසංයොගෙ වා. චක්කවත්තී හි චක්කරතනං පුරක්ඛත්වා අත්තනො භවනතො අබ්භුග්ගන්ත්වා ආකාසෙනෙව සිනෙරුං පදක්ඛිණං කත්වා සකලචක්කවාළං අනුසංයායතීති. අස්සබන්ධාති අස්සපාලා, යෙ අස්සානං යවදායකා. තථා ගොබන්ධා.
චක්කවත්තිආදීනං පුඤ්ඤිද්ධියා විත්ථාරියමානාය අතිපපඤ්චො හොතීති පුඤ්ඤවතො ඉද්ධිං ලක්ඛණතො දස්සෙන්තෙන ‘‘පරිපාකං ගතෙ පුඤ්ඤසම්භාරෙ ඉජ්ඣනකවිසෙසො’’ති ¶ වත්වාපි ජොතිකාදීනං පුඤ්ඤිද්ධිං එකදෙසෙන දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුවණ්ණපබ්බතොති සබ්බසුවණ්ණමයො පබ්බතො. තස්ස කිර ගහිතගහිතට්ඨානෙ ඔධි න පඤ්ඤායති. එකසීතාමත්තෙති එත්ථ සීතා නාම කසනවසෙන නඞ්ගලස්ස ගතමග්ගො. තුම්බං නාම ආළ්හකං. චුද්දස මග්ගාති චතුද්දස කසනමග්ගා.
378. විජ්ජං පරිජපිත්වාති ගන්ධාරීවිජ්ජාදිකං අත්තනො විජ්ජං කතූපචාරං පරිවත්තෙත්වා මන්තපඨනක්කමෙන පඨිත්වා.
379. සම්මාපයොගෙනාති උපායපයොගෙන, යථා යථිච්ඡිතත්ථසිද්ධි හොති, තථා පවත්තිතඤායාරම්භෙන. තස්ස තස්ස කම්මස්සාති යථාධිප්පෙතස්ස නිප්ඵාදෙතබ්බකම්මස්ස. එත්ථ චාති ‘‘තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගප්පච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධී’’ති (පටි. ම. 3.18) ඉමිස්සා දසමාය ඉද්ධියා නිද්දෙසෙපි. පුරිමපාළිසදිසාවා’’ති සමාධිවිප්ඵාරඉද්ධිආදීනං නිද්දෙසසදිසාව. සකටබ්යූහාදිකරණවසෙනාති සකටබ්යූහචක්කබ්යූහපදුමබ්යූහාදීනං සංවිධානවසෙන නිබ්බත්තවිසෙසොති ¶ සම්බන්ධො. ගණිතගන්ධබ්බාදි සිප්පකම්මං. සල්ලකත්තකාදි වෙජ්ජකම්මං. ඉරුබ්බෙදාදීනං තිණ්ණං වෙදානං.
‘‘එකොපි හුත්වා බහුධාව හොතී’’තිආදිනා (දී. නි. 1.238; ම. නි. 1.147; සං. නි. 5.834; පටි. ම. 1.102; 3.10) අධිට්ඨානිද්ධියා එව ගහිතත්තා ආහ ‘‘අධිට්ඨානා ඉද්ධියෙව ආගතා’’ති. ඉමස්මිං පනත්ථෙති ඉමස්මිං අභිඤ්ඤානිසංසසඞ්ඛාතෙ, ඉද්ධිවිධසඞ්ඛාතෙ වා අත්ථෙ.
380. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථු’’න්තිආදීසු (විභ. 751) කොට්ඨාසත්ථො විධසද්දො, ‘‘විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතී’’තිආදීසු (පටි. ම. 3.13) විකප්පත්ථො, තදුභයම්පෙත්ථ යුජ්ජතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉද්ධිවිධායාති ඉද්ධිකොට්ඨාසාය, ඉද්ධිවිකප්පාය වා’’ති. ඉද්ධි හි අභිඤ්ඤාසු එකො කොට්ඨාසො, වක්ඛමානෙහි භෙදෙහි අනෙකප්පභෙදා ච. වුත්තප්පකාරවසෙනාති වුත්තස්ස චුද්දසප්පකාරස්ස, චිත්තපරිදමනස්ස සමාහිතතාදිප්පකාරස්ස ච වසෙන. ‘‘ඉද්ධිවිධායා’’ති තදත්ථස්ස සම්පදානවචනන්ති ආහ ‘‘ඉද්ධිවිධාධිගමත්ථායා’’ති. ‘‘කසිණාරම්මණතො අපනෙත්වා’’ති ඉදං අභිඤ්ඤාපාදකපරිකම්මචිත්තානං ¶ සමානසන්තානතාය වුත්තං, න පරිකම්මචිත්තස්ස කසිණාරම්මණත්තා. ඉද්ධිවිධාභිමුඛං පෙසෙතීති නිප්ඵාදෙතබ්බස්ස ඉද්ධිවිධස්ස අභිමුඛභාවෙන පවත්තෙති. යං හි ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා පරිකම්මචිත්තස්ස පවත්තනං, තදෙවස්ස අභිනීහරණං, ඉද්ධිවිධාභිමුඛපෙසනඤ්ච තථෙව ඉද්ධිවිධස්ස පවත්තනතො අභිනින්නාමනං ඉධ පරිකම්මචිත්තස්ස ඉද්ධිවිධෙ අධිමුත්තීති ආහ ‘‘අධිගන්තබ්බඉද්ධිපොණං ඉද්ධිපබ්භාරං කරොතී’’ති. ඉධ පච්චනුභවනඵුසනා සච්ඡිකිරියාපත්තිපරියායා එවාති දස්සෙන්තො ‘‘පාපුණාතීති අත්ථො’’ති ආහ. අස්සාති ඉද්ධිවිධස්ස.
එකොපීති පි-සද්දො වක්ඛමානං බහුභාවං උපාදාය සම්පිණ්ඩනත්ථො. සො හිස්ස පටියොගී ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොති, බහුධාපි හුත්වා එකො හොතී’’ති. සො ච ඛො බහුභාවං නිම්මිනිත්වා ඨිතස්ස අන්තරාව එකභාවූපගමො. යථාකාලපරිච්ඡෙදං පන සරසෙනෙව එකභාවූපගමො ඉධ නාධිප්පෙතො අනිද්ධිනිම්මානභාවතො. තම්පි පුබ්බෙ කතකාලපරිච්ඡෙදවසෙන සිද්ධත්තා ඉද්ධානුභාවොයෙවාති කෙචි. අට්ඨානෙ වායං පි-සද්දො, එකො හුත්වා බහුධාපි හොති, බහුධා හුත්වා එකොපි හොතීති සම්බන්ධො. ඉමස්මිං පක්ඛෙ පි-සද්දො වක්ඛමානං එකභාවං උපාදාය ¶ ‘‘සම්පිණ්ඩනත්ථො’’ති වත්වා ‘‘සො හී’’තිආදි සබ්බං යථාරහං වත්තබ්බං. බහුභාවනිම්මානෙ පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘බහූනං සන්තිකෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බහූනං සන්තිකෙති අත්තනා නිම්මිතානං බහූනං සමීපෙ, තෙහි පරිවාරිතො හුත්වාති අධිප්පායො. වා-සද්දො අවුත්තවිකප්පත්ථො, තෙන ‘‘ධම්මං වා කථෙතුකාමො’’ති එවමාදි සඞ්ගය්හති. ‘‘ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තො එවං හොතී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.
381. භවති එත්ථ ඉද්ධීති භූමියො, ඣානානි. එත්ථාති ච හෙතුම්හි භුම්මවචනං. විවෙකතො ජාතා භූමි විවෙකජභූමි. විවෙකජං හි පඨමං ඣානං නීවරණවිවෙකසම්භූතත්තා. පීතිසුඛභූතා භූමි පීතිසුඛභූමි. දුතියජ්ඣානඤ්හි පීතිසුඛභූමිභූතඤ්චෙව පීතිසුඛසඤ්ජාතඤ්ච සමාධිවසෙන. උපරි ද්වීසුපි එසෙව නයො. ඉද්ධිලාභායාති ඉද්ධියා අධිගමාය. ඉද්ධිපටිලාභායාති ඉද්ධියා පුනප්පුනං ලභමානාය, බහුලීකරණායාති අත්ථො. ඉද්ධිවිකුබ්බනතායාති ඉද්ධියා විවිධරූපකාරණාය, විකුබ්බනිද්ධියාති අත්ථො ¶ . ඉද්ධිවිසවිතායාති ඉද්ධියා විවිධානිසංසපසවනාය. ඉද්ධිවසිතායාති ඉද්ධියා ඛිප්පනිසන්තිආදිභාවාවහවසීභාවත්ථාය. ඉද්ධිවෙසාරජ්ජායාති ඉද්ධියා පටිපක්ඛදූරීභාවෙන විගතසංකිලෙසතාය සුට්ඨු විසාරදභාවාය. චතුත්ථජ්ඣානං තාව ඉද්ධියා භූමි හොතු තත්ථ පතිට්ඨාය නිප්ඵාදෙතබ්බතො, ඉතරානි පන කථන්ති ආහ ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි. තත්ථ තීණි ඣානානි සම්භාරභූමියොති වෙදිතබ්බානීති සම්බන්ධො. තතියජ්ඣානෙ සුඛඵරණෙන, පඨමදුතියෙසු පීතිඵරණෙන සුඛඵරණෙන ච හෙතුභූතෙනාති යථාරහවසෙන යොජනා. ඵරණං චෙත්ථ ඣානස්ස සුභාවිතභාවෙන සාතිසයානං පීතිසුඛානං වසෙන ඣානප්පච්චයාදිනා සහජාතනාමකායස්ස පරිබ්රූහනං, රූපකායස්ස ච තංසමුට්ඨානෙහි පණීතරූපෙහි පරිප්ඵුටතා. තෙනාහ භගවා ‘‘පීතිසුඛෙන අභිසන්දෙති පරිසන්දෙති පරිපූරෙති පරිප්ඵරතී’’ති (දී. නි. 1.226; ම. නි. 1.427). සුඛසඤ්ඤන්ති ඣානසුඛෙන සහගතං සඤ්ඤං. ලහුසඤ්ඤන්ති තංසම්පයුත්තලහුතාසහගතං සඤ්ඤං. ඔක්කමිත්වාති අනුපවිසිත්වා. තෙසු හි ඣානෙසු සාතිසයාය ලහුතාය සම්පයුත්තං සුඛං සන්තානවසෙන පවත්තෙන්තො යොගී තං සමොක්කන්තො විය හොතීති එවං වුත්තං. සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දෙසො. ඣානසම්පයුත්තා හි ලහුතා විනාපි ඉද්ධියා ආකාසං ලඞ්ඝාපනප්පමාණප්පත්තා විය හොති. ලහුභාවග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ මුදුකම්මඤ්ඤභාවාපි ගහිතා එව. තෙනාහ ‘‘ලහුමුදුකම්මඤ්ඤකායො හුත්වා’’ති.
ඉමිනා ¶ පරියායෙනාති තිණ්ණං ඣානානං සමාපජ්ජනෙන සුඛලහුභාවප්පත්තනාමරූපකායස්ස සති චිත්තපරිදමනෙ චතුත්ථං ඣානං සුඛෙනෙව ඉද්ධිපටිලාභාය සංවත්තතීති ඉමිනා පරියායෙන. පකතිභූමියා හි අධිට්ඨානභූතා සම්භාරභූමියො පාකාරස්ස නෙමිප්පදෙසො වියාති.
382. ඉද්ධිපාදනිද්දෙසෙ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉද්ධිපාදාති එත්ථ ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, සමිජ්ඣති නිප්ඵජ්ජතීති අත්ථො. ඉජ්ඣන්ති වා එතාය සත්තා ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්තීති ඉද්ධි. පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදොති ඉද්ධිපාදො, ඉද්ධිකොට්ඨාසොති අත්ථො. දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදොති ඉද්ධිපාදො. පාදොති පතිට්ඨා, අධිගමූපායොති අත්ථො. තෙන හි උපරූපරිවිසෙසසඞ්ඛාතං ඉද්ධිං පජ්ජන්ති පාපුණන්ති. අයං තාව අට්ඨකථානයො. තත්ථ ඉද්ධි-සද්දස්ස පඨමො කත්තුඅත්ථො, දුතියො කරණත්ථො ¶ වුත්තො. පාද-සද්දස්ස එකො කරණත්ථොව. පජ්ජිතබ්බාව ඉද්ධි වුත්තා, න ච ඉජ්ඣන්තී, පජ්ජිතබ්බා ච ඉද්ධි පජ්ජනකරණෙන පාදෙන සමානාධිකරණා හොතීති පඨමෙන අත්ථෙන ‘‘ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති න සක්කා වත්තුං. තථා ඉද්ධිකිරියාකරණෙන සාධෙතබ්බාව වුද්ධිසඞ්ඛාතා ඉද්ධි පජ්ජනකිරියාකරණෙන පජ්ජිතබ්බාති ද්වින්නං කරණානං න අසමානාධිකරණතා සම්භවතීති දුතියෙනත්ථෙන ‘‘ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති ච න සක්කා වත්තුං. තස්මා පඨමෙනත්ථෙන සමානාධිකරණසමාසො, දුතියෙන සාමිවචනසමාසො න යුජ්ජතීති පඨමෙනත්ථෙන ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො, දුතියෙනත්ථෙන ඉද්ධි එව පාදො ඉද්ධිපාදොති සමාසො යුත්තො, යථාවුත්තොපි වා, පාදස්ස ඉජ්ඣමානකොට්ඨාසඉජ්ඣනකරණූපායභාවතො.
පුබ්බභාගඡන්දවසෙන ඡන්දහෙතුකො. සම්පයුත්තඡන්දවසෙන ඡන්දාධිකො. පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන එව පන සහජාතඡන්දස්සාපි අධිකතා වෙදිතබ්බා. අථ වා ‘‘ඡන්දඤ්චෙ භික්ඛු අධිපතිං කරිත්වා ලභති සමාධිං, ලභති චිත්තස්සෙකග්ගතං, අයං වුච්චති ඡන්දසමාධී’’ති ඉමාය පාළියා ඡන්දාධිපතිසමාධි ඡන්දසමාධීති අධිපති-සද්දලොපං කත්වා සමාසො වුත්තොති විඤ්ඤායති. අධිපතිසද්දත්ථදස්සනවසෙන පන අට්ඨකථායං ‘‘ඡන්දහෙතුකො ඡන්දාධිකො වා සමාධී’’ති වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘ඡන්දං අධිපතිං කරිත්වා’’තිආදි. පධානභූතාති වීරියභූතාති කෙචි වදන්ති. සඞ්ඛතසඞ්ඛාරනිවත්තනත්ථං පන පධානග්ගහණං. අථ වා තං තං විසෙසං සඞ්ඛරොතීති සඞ්ඛාරො, සබ්බම්පි වීරියං. තත්ථ චතුකිච්චසාධකතො අඤ්ඤස්ස නිවත්තනත්ථං පධානග්ගහණං. පධානභූතා සෙට්ඨභූතාති අත්ථො. චතුබ්බිධස්ස පන වීරියස්ස අධිප්පෙතත්තා බහුවචනනිද්දෙසො. යො පන ‘‘ඉද්ධියා පාදො ඉද්ධිපාදො’’ති එවං සමාසයොජනාවසෙන පාදස්ස උපායත්ථතං ගහෙත්වා ඉද්ධිපාදත්ථො ¶ වුත්තො, සො පටිලාභපුබ්බභාගානං කත්තුකරණිද්ධිභාවං ‘‘ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා (විභ. 457) වා අභිධම්මෙ ආගතත්තා ඡන්දාදීහි ඉද්ධිපාදෙහි සාධෙතබ්බාය වුද්ධියා කත්තිද්ධිභාවං, ඡන්දාදීනං කරණිද්ධිභාවඤ්ච සන්ධාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො.
වීරියිද්ධිපාදෙ ‘‘වීරියසමාධිපධානසඞ්ඛාරසමන්නාගත’’න්ති ද්වික්ඛත්තුං වීරියං ආගතං. තත්ථ පුරිමං සමාධිවිසෙසනං වීරියාධිපති සමාධි වීරියසමාධීති. දුතියං සමන්නාගමඞ්ගදස්සනං. ද්වෙ එව හි සබ්බත්ථ සමන්නාගමඞ්ගානි සමාධි ¶ , පධානසඞ්ඛාරො ච. ඡන්දාදයො සමාධිවිසෙසනානි, පධානසඞ්ඛාරො පන පධානවචනෙනෙව විසෙසිතො, න ඡන්දාදීහීති න ඉධ වීරියාධිපතිතා පධානසඞ්ඛාරස්ස වුත්තා හොති. වීරියඤ්ච සමාධිං විසෙසෙත්වා ඨිතමෙව සමන්නාගමඞ්ගවසෙන පධානසඞ්ඛාරවචනෙන වුත්තන්ති නාපි ද්වීහි වීරියෙහි සමන්නාගමො වුත්තො හොතීති. යස්මා පන ඡන්දාදීහි විසිට්ඨො සමාධි, තථා විසිට්ඨෙනෙව ච තෙන සම්පයුත්තො පධානසඞ්ඛාරො, සෙසධම්මා ච, තස්මා සමාධිවිසෙසනානං වසෙන චත්තාරො ඉද්ධිපාදා වුත්තා. විසෙසනභාවො ච ඡන්දාදීනං තංතංඅවස්සයවසෙන හොතීති.
අථ වාතිආදිනා නිස්සයට්ඨෙපි පාද-සද්දෙ උපායට්ඨෙන ඡන්දාදීනං ඉද්ධිපාදතා වුත්තා. තෙනෙව අභිධම්මෙ උත්තරචූළභාජනීයෙ ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඡන්දිද්ධිපාදො’’තිආදිනා (විභ. 457) ඡන්දාදීනමෙව ඉද්ධිපාදතා වුත්තා. පඤ්හාපුච්ඡකෙ ච ‘‘චත්තාරො ඉද්ධිපාදා ඉධ භික්ඛු ඡන්දසමාධී’’තිආදිනාව (විභ. 462) උද්දෙසං කත්වාපි පුන ඡන්දාදීනංයෙව කුසලාදිභාවො විභත්තො. උපායිද්ධිපාදදස්සනත්ථමෙව හි සුත්තෙ, අභිධම්මෙ ච නිස්සයිද්ධිපාදදස්සනං කතං, අඤ්ඤථා චතුබ්බිධතා න හොතීති.
383. ඡන්දාදීනි අට්ඨාති ඡන්දසමාධි වීරියසමාධි චිත්තසමාධි වීමංසාසමාධීති එවං ඡන්දාදීනි අට්ඨ. කාමං චෙත්ථ චතූසුපි ඨානෙසු සමාධි සමාධි එව, තථාපි ඉද්ධිං උප්පාදෙතුකාමතාඡන්දසහිතොව සමාධි ඉද්ධිපටිලාභාය සංවත්තති, න කෙවලො. එවං වීරියසමාධිආදයොපි. තස්මා ඡන්දාදිසහිතා එතෙ චත්තාරො ච සමාධී, ඡන්දාදයො ච චත්තාරොති අට්ඨ පජ්ජති ඉද්ධි එතෙහි පාපුණීයති, සයං වා පජ්ජන්ති ඉද්ධිපටිලාභාය සම්පජ්ජන්තීති පදානීති වුච්චන්ති. තෙනාහ ‘‘ඉද්ධිපටිලාභාය සංවත්තන්තී’’ති. යං පන පාළියං ‘‘ඡන්දො න සමාධී’’තිආදි, තං යදිපි ඡන්දාදයො සමාධිසහිතාව ඉද්ධිං නිප්ඵාදෙන්ති, තථාපි විසුං ¶ නෙසං පදභාවදස්සනං. එකතො නියුත්තොව, න එකෙකො හුත්වාති අධිප්පායො. නියුත්තොවාති සහිතො එව, න වියුත්තො.
384. අනොනතන්ති න ඔනතං, වීරියෙන පග්ගහිතත්තා අලීනන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘කොසජ්ජෙ න ඉඤ්ජතී’’ති, කොසජ්ජනිමිත්තං න චලතීති ¶ අත්ථො. උද්ධං නතං උන්නතං, උද්ධතං වික්ඛිත්තං. න උන්නතං අනුන්නතං, අවික්ඛිත්තං සමාහිතන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘උද්ධච්චෙ න ඉඤ්ජතී’’ති. අභිසඞ්ගවසෙන නතං අභිනතං, න අභිනතං අනභිනතං, අරත්තං. අපගමනවසෙන නතං අපනතං, කොධවසෙන විමුඛං. න අපනතං අනපනතං, අදුට්ඨං. දිට්ඨියා ‘‘අහං, මම’’න්ති නිස්සයවසෙන න නිස්සිතන්ති අනිස්සිතං. ඡන්දරාගවසෙන න පටිබද්ධන්ති අප්පටිබද්ධං. රාගො කෙවලං ආසත්තිමත්තං, ඡන්දරාගො පන බහලකිලෙසො. තථා හිස්ස දූරෙ ඨිතම්පි ආරම්මණං පටිබද්ධමෙව. විප්පමුත්තන්ති විසෙසතො පමුත්තං. ඣානානං කාමරාගපටිපක්ඛතාය ආහ ‘‘කාමරාගෙ’’ති. විසංයුත්තන්ති විවිත්තං සංකිලෙසතො, න වා සංයුත්තං චතූහිපි යොගෙහි. විමරියාදිකතං කිලෙසමරියාදාය, යථා ඊසකම්පි කිලෙසමරියාදා න හොති, තථා පටිපන්නං. එකත්තගතන්ති එකග්ගතං උපගතං අච්චන්තමෙව සමාහිතං. තතො එව නානත්තකිලෙසෙහි නානාසභාවෙහි කිලෙසෙහි න ඉඤ්ජති.
එස අත්ථොති කොසජ්ජාදිනිමිත්තං. ඉමස්ස චිත්තස්ස ආනෙඤ්ජනත්ථො සිද්ධො එව ආනෙඤ්ජප්පත්තියා පකාසනවසෙන දස්සිතත්තා. පුන වුත්තොති ඉද්ධියා භූමිපාදපදදස්සනප්පසඞ්ගෙන ‘‘ඉමානි මූලානි නාමා’’ති මූලභාවදස්සනත්ථං පුන වුත්තො. පුරිමොති ‘‘සද්ධාදීහි පරිග්ගහිතත්තා’’තිආදිනා පුබ්බෙ ඡධා දස්සිතනයො. අයන්ති අධුනා සොළසධා දස්සිතනයො. සුත්තනයෙ, පටිසම්භිදානයෙ ච දස්සිතෙ තත්ථ සම්මොහො න හොති, න අදස්සිතෙති ආහ ‘‘උභයත්ථ අසම්මොහත්ථ’’න්ති.
385. ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තොති ‘‘කථං පනායං එවං හොතී’’ති එත්ථ පුබ්බෙ අත්තනා වුත්තපදං උද්ධරති අධිට්ඨානවිධිං දස්සෙතුං ‘‘අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨායා’’ති. එත්ථ අනුපුබ්බෙන චත්තාරි ඣානානි සමාපජ්ජිත්වා චතුත්ථජ්ඣානතො වුට්ඨායාති කෙචි, තං අයුත්තං. යථිච්ඡිතජ්ඣානසමාපජ්ජනත්ථඤ්හි චිත්තපරිදමනං, චතුත්ථජ්ඣානමෙව ච අභිඤ්ඤාපාදකං, න ඉතරානි. පරිකම්මං කත්වාති පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය කාමාවචරචිත්තෙන ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා ¶ චින්තනමෙවෙත්ථ පරිකම්මකරණං, තථාවජ්ජනමෙව ච ආවජ්ජනං. දුතියම්පීති පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන තතියම්පි, තතො භිය්යොපීති ඉමමත්ථං දීපෙති. යථා හි ඣානභාවනා, එවමභිඤ්ඤාභාවනාපි. ‘‘එකවාරං ද්වෙවාර’’න්ති ඉදම්පි නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. නිමිත්තාරම්මණන්ති පටිභාගනිමිත්තාරම්මණං. පරිකම්මචිත්තානීති එත්ථ එකෙකස්ස පරිකම්මචිත්තස්ස සතාරම්මණතා ¶ දට්ඨබ්බා ‘‘සතං හොමී’’ති පවත්තනතො. සහස්සාරම්මණානීති එත්ථාපි එසෙව නයො. වණ්ණවසෙනාති අත්තනා පරිකප්පිතවණ්ණවසෙන. නො පණ්ණත්තිවසෙනාති න සත්තපණ්ණත්තිවසෙන. තං අධිට්ඨානචිත්තං අප්පනාචිත්තමිවාති ඉවග්ගහණං අභිඤ්ඤාචිත්තස්ස ඣානචිත්තස්ස පඨමුප්පත්තිසදිසභාවතො වුත්තං, න තස්ස අප්පනාභාවතො. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානිකන්ති රූපාවචරචතුත්ථඣානවන්තං, තෙන සම්පයුත්තං.
386. යදි එවං ‘‘ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාතී’’ති පටිසම්භිදාවචනං කථන්ති ආහ ‘‘යම්පී’’තිආදි. තත්රාපීති පටිසම්භිදායම්පි. ආවජ්ජතීති ‘‘බහුකං ආවජ්ජතී’’ති ඉදං පාඨපදං පරිකම්මවසෙනෙව වුත්තං, න ආවජ්ජනවසෙන. ආවජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨාතීති අභිඤ්ඤාඤාණවසෙන වුත්තං, න පරිකම්මචිත්තසම්පයුත්තස්ස, අඤ්ඤස්ස වා කාමාවචරස්ස ඤාණස්ස වසෙන. න හි තස්ස තාදිසො ආනුභාවො අත්ථීති. තස්මාති යස්මා අප්පනාප්පත්තස්ස අභිඤ්ඤාඤාණස්සෙව වසෙන අධිට්ඨානං, තස්මා. අයමධිට්ඨානක්කමොති දස්සෙන්තො ‘‘බහුකං ආවජ්ජතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ සන්නිට්ඨාපනවසෙනාති නිප්ඵාදනවසෙන.
කායසක්ඛිදස්සනත්ථන්ති න කෙවලං වචනමත්තමෙව, අථ ඛො අයමෙතස්සත්ථස්ස අත්තනො කායෙන සච්ඡිකතත්තා කායසක්ඛීති සක්ඛිදස්සනත්ථං.
කොකනදන්ති පදුමවිසෙසනං යථා ‘‘කොකාසක’’න්ති. තං කිර බහුපත්තං, වණ්ණසම්පන්නං, අතිවිය සුගන්ධඤ්ච හොති. පාතොති පගෙව. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – යථා කොකනදසඞ්ඛාතං පදුමං පාතො සූරියස්සුග්ගමනවෙලායං ඵුල්ලං විකසිතං අවීතගන්ධං සියා විරොචමානං, එවං සරීරගන්ධෙන, ගුණගන්ධෙන ච සුගන්ධං සරදකාලෙ අන්තලික්ඛෙ ආදිච්චමිව අත්තනො තෙජසා තපන්තං අඞ්ගෙහි නිච්ඡරණකජුතිතාය අඞ්ගීරසං සම්මාසම්බුද්ධං පස්සාති.
අභබ්බොති පටිපත්තිසාරමිදං සාසනං, පටිපත්ති ච පරියත්තිමූලිකා, ත්වඤ්ච පරියත්තිං උග්ගහෙතුං ¶ අසමත්ථො, තස්මා අභබ්බොති අධිප්පායො. අභබ්බො නාම න හොති වාසධුරස්සෙව පධානභාවතො.
භික්ඛූති පබ්බජිතවොහාරෙන වුත්තං, භාවිනං වා භික්ඛුභාවං උපාදාය යථා ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’ති (සු. නි. 410). පිලොතිකඛණ්ඩන්ති සුවිසුද්ධං චොළඛණ්ඩං ¶ . රජො හරතීති රජොහරණං. අභිනිම්මිනිත්වා අදාසි තත්ථ පුබ්බෙ කතාධිකාරත්තා. තථා හි යොනිසො උම්මුජ්ජන්තො ‘‘අත්තභාවස්ස පනායං දොසො’’ති අසුභසඤ්ඤං, අනිච්චසඤ්ඤඤ්ච පටිලභිත්වා නාමරූපපරිග්ගහාදිනා පඤ්චසු ඛන්ධෙසු ඤාණං ඔතාරෙත්වා කලාපසම්මසනාදික්කමෙන විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා උදයබ්බයඤාණාදිපටිපාටියා විපස්සනං අනුලොමගොත්රභුසමීපං පාපෙසි. ඔභාසවිස්සජ්ජනපුබ්බිකා භාසිතගාථා ඔභාසගාථා.
රාගො රජො අරියස්ස විනයෙ, න ච පන රෙණු වුච්චති ‘‘රජො’’ති. කස්මා? චිත්තස්ස මලීනභාවකරණතො. රාගස්සෙතං අධිවචනං ‘‘රජො’’ති. එතං රජන්ති එතං රාගසඞ්ඛාතං රජං. විප්පජහිත්වාති අග්ගමග්ගෙන විසෙසතො පජහනහෙතු. පණ්ඩිතා විහරන්ති තෙති තෙ පජහනකා පණ්ඩිතා හුත්වා විහරන්ති. වීතරජස්ස සබ්බසො පහීනරාගාදිරජස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සාසනෙ. තථා හි වදන්ති –
‘‘චිත්තම්හි සංකිලිට්ඨම්හි, සංකිලිස්සන්ති මාණවා;
චිත්තෙ සුද්ධෙ විසුජ්ඣන්ති, ඉති වුත්තං මහෙසිනා’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 2.373; ම. නි. අට්ඨ. 1.106; සං. නි. අට්ඨ. 2.3.100; ඉතිවු. අට්ඨ. 88);
ඡළභිඤ්ඤාගහණෙන ගහිතාය ඡළභිඤ්ඤාය විභාවිතෙපි අරියමග්ගෙ අනුත්තරභාවසාමඤ්ඤෙන ඵලනිබ්බානෙහි සද්ධිං සඞ්ගණ්හන්තො ආහ ‘‘නව ලොකුත්තරධම්මා’’ති.
පත්තස්ස පිදහනාකාරෙන හත්ථං ඨපෙන්තො ‘‘හත්ථං පිදහී’’ති වුත්තො. හත්ථන්ති වා කරණත්ථෙ උපයොගවචනං, හත්ථෙන පිදහීති අත්ථො.
සහස්සක්ඛත්තුන්ති ¶ සහස්සධා. සහස්සධා හි අත්තානං එකචිත්තෙනෙව නිම්මිනන්තොපි සහස්සවාරං නිම්මිනන්තො විය හොති. අසතිපි කිරියාබ්යාවුත්තියං තදත්ථසිද්ධිතොති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සහස්සක්ඛත්තු’’න්ති වුත්තං. අම්බවනෙති අම්බවනෙ කතවිහාරෙ. රම්මෙති රමණීයෙ. යාව කාලප්පවෙදනා, තාව නිසීදීති යොජනා.
අනියමෙත්වාති වණ්ණාවයවසරීරාවයවපරික්ඛාරකිරියාවිසෙසාදීහි නියමං අකත්වා. නානාවණ්ණෙති නානාකාරෙ යථාවුත්තවණ්ණාදිවසෙන නානාවිධෙ. මිස්සකකෙසෙති පලිතෙහි මිස්සිතකෙසෙ. උපඩ්ඪරත්තවණ්ණඋපඩ්ඪපණ්ඩුවණ්ණාදීසු අඤ්ඤතරවණ්ණන්ති එවං උපඩ්ඪරත්තචීවරෙ. පදවසෙන අත්ථස්ස ¶ , ගමනවසෙන පාළියා භණනං පදභාණං. පරිකථාදිවසෙන ධම්මස්ස කථනං ධම්මකථා. සරෙන භඤ්ඤං සුත්තාදීනං උච්චාරණං සරභඤ්ඤං. අපරෙපීති වුත්තාකාරතො අඤ්ඤෙපි දීඝරස්සකිසථූලාදිකෙ නානප්පකාරකෙ. ඉච්ඡිතිච්ඡිතප්පකාරායෙව හොන්තීති යථා යථා ඉච්ඡිතා, තංතංපකාරායෙව හොන්ති. යත්තකා හි විසෙසා වණ්ණාදිවසෙන තෙසු ඉච්ඡිතා, තත්තකවිසෙසවන්තොව තෙ හොන්ති. තෙ පන තථා බහුධා භින්නාකාරෙපි වණ්ණවසෙන ආරම්මණං කත්වා එකමෙව අධිට්ඨානචිත්තං පවත්තති. අයං හිස්ස ආනුභාවො – යථා එකාව චෙතනා නානාවිසෙසවන්තං අත්තභාවං නිබ්බත්තෙති, තත්ථ භවපත්ථනා කම්මස්ස විසෙසපච්චයො හොති. අචින්තෙය්යො ච කම්මවිපාකොති චෙ, ඉධාපි පරිකම්මචිත්තං විසෙසපච්චයො හොති, අචින්තෙය්යො ච ඉද්ධිවිසයොති ගහෙතබ්බං. එස නයොති ය්වායං බහුභාවනිම්මානෙ ‘‘අභිඤ්ඤාපාදකං ඣානං සමාපජ්ජිත්වා’’තිආදිනා අධිට්ඨානනයො වුත්තො, එස නයො ඉතරෙසුපි අධිට්ඨානෙසු.
ඉති අවිසෙසං අතිදෙසෙන දස්සෙත්වා විසෙසං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘අයං පන විසෙසො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉමිනා භික්ඛුනා ඉච්ඡන්තෙනාති සම්බන්ධො. මං ජානිස්සන්තීති ‘‘ඉද්ධිමා’’ති මං ජානිස්සන්ති. අන්තරාවාති පරිච්ඡින්නකාලස්ස අබ්භන්තරෙ එව. පාදකජ්ඣානන්තිආදි පරිකම්මකරණාකාරදස්සනත්ථං වුත්තං, ඉතරං පන අතිදෙසෙනෙව විභාවිතන්ති. එවං අකරොන්තොති ‘‘එකො හොමී’’ති අන්තරා අධිට්ඨානං අකරොන්තො. ‘‘යථාපරිච්ඡින්නකාලවසෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘සතං හොමී’’තිආදිනා අධිට්ඨානං කරොන්තෙන කාලපරිච්ඡෙදවසෙනෙව කාතබ්බන්ති දස්සෙති. සයමෙව එකො හොති අධිට්ඨානස්ස පටිප්පස්සද්ධත්තා. එත්ථ ච පරිකම්මාධිට්ඨානචිත්තානං ඉද්ධිමා වණ්ණවසෙන සයමෙව ආරම්මණං හොති. තෙසු පරිකම්මචිත්තානි ¶ සන්තතිපච්චුප්පන්නාරම්මණානි. අධිට්ඨානචිත්තං සම්පතිවත්තමානාරම්මණං අධිට්ඨානස්ස එකචිත්තක්ඛණිකත්තාති වදන්ති.
387. ‘‘ආවිභාව’’න්ති පදස්ස හෙට්ඨා වුත්තෙන හොති-සද්දෙන සම්බන්ධො න යුජ්ජති උපයොගවචනෙන වුත්තත්තා, තථා වක්ඛමානෙන ච ගච්ඡති-සද්දෙන අත්තනො, පරෙසඤ්ච ආවිභාවස්ස ඉච්ඡිතත්තා, නාමපදඤ්ච කිරියාපදාපෙක්ඛන්ති කිරියාසාමඤ්ඤවාචිනා කරොති-සද්දෙන යොජෙත්වා ආහ ‘‘ආවිභාවං කරොතී’’ති. තිරොභාවන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො ¶ . යදි එවං කථං පටිසම්භිදායන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඉදමෙව හී’’තිආදි. කාමං පටිසම්භිදායං ‘‘ආවිභාවන්ති කෙනචි අනාවටං හොතී’’තිආදිනා (පටි. ම. 3.11) ආගතං, තම්පි ඉදමෙව ආවිභාවකරණං, තිරොභාවකරණඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. සෙසපදානි තෙසංයෙව වෙවචනානි. අන්ධකාරන්ති රත්තන්ධකාරං, දිවාපි වා බිලගුහාදිගතං අන්ධකාරං. පටිච්ඡන්නන්ති කුට්ටකවාටාදිනා පටිච්ඡාදිතං. අනාපාථන්ති දූරතාසුඛුමතරතාදිනා න ආපාථගතං. අයන්ති ඉද්ධිමා. පටිච්ඡන්නොපි දූරෙ ඨිතොපි අත්තා වා පරො වා යථා දිස්සතීති විභත්තිං පරිණාමෙත්වා යොජෙතබ්බං. ආලොකජාතන්ති ආලොකභූතං, ජාතාලොකං වා.
388. එතං පන පාටිහාරියන්ති ආවිභාවපාටිහාරියමාහ. කෙන කතපුබ්බන්ති තත්ථ කායසක්ඛිං පුච්ඡිත්වා ‘‘සත්ථා තාව කායසක්ඛී’’ති දස්සෙන්තෙන ‘‘භගවතා’’ති වත්වා තමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘භගවා හී’’තිආදි වුත්තං. සාවත්ථිවාසිකෙ පස්සන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධො, තථා ‘‘යාව අවීචිං දස්සෙසී’’ති. ආකාසගතෙසු හෙට්ඨිමහෙට්ඨිමවිමානෙසු උපරූපරිවිමානං බ්යවධායකෙසු බ්යූහියමානෙසු තග්ගතං ආකාසං බ්යූළ්හං නාම හොතීති වුත්තං ‘‘ආකාසඤ්ච ද්විධා වියූහිත්වා’’ති.
අයමත්ථොති ආවිභාවපාටිහාරියස්ස සත්ථාරා කතභාවො. පුරිමබුද්ධානං පටිපත්තිආවජ්ජනං බුද්ධප්පවෙණියා අනුපාලනත්ථං. ‘‘එකෙන පාදෙනා’’තිආදි තිවික්කමදස්සනං. නයං දෙති යස්ස නයස්ස අනුසාරෙන වාචනාමග්ගං ඨපෙසි.
චූළඅනාථපිණ්ඩිකො නාම අනාථපිණ්ඩිකමහාසෙට්ඨිස්ස කනිට්ඨභාතා.
සිනෙරුපබ්බතං ¶ නිබ්බිජ්ඣිත්වාති තං පරිසාය දිස්සමානරූපංයෙව කත්වා නිබ්බිජ්ඣිත්වා. නන්ති සිනෙරුපබ්බතං.
අනෙකසතසහස්සසඞ්ඛස්ස ඔකාසලොකස්ස, තංනිවාසිසත්තලොකස්ස ච විවටභාවකරණපාටිහාරියං ලොකවිවරණං නාම. මහාබ්රහ්මාති සහම්පතිමහාබ්රහ්මා.
පස්සථ ¶ තාව අපණ්ණකපටිපදාය ඵලන්ති නිරයභයෙන තජ්ජෙත්වා සත්ථු අනුපුබ්බිකථානයෙන සග්ගසුඛෙන පලොභෙත්වා, න පන සග්ගසම්පත්තියං නින්නභාවාපාදනෙන.
389. යථා ආවිභාවකරණෙ ආලොකකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බං ආලොකනිම්මානාය, එවං තිරොභාවකරණෙ අන්ධකාරනිම්මානාය නීලකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බං. කාමඤ්චෙතං පාළියං සරූපතො නාගතං, ‘‘විවටං ආවට’’න්ති (පටි. ම. 3.11) පන වචනතො අත්ථතො ආගතමෙව. ඔදාතකසිණන්තොගධං වා ආලොකකසිණන්ති වුත්තොවායමත්ථො. අන්ධකාරන්ති අන්ධකාරවන්තං.
391. පාකටො ඉද්ධිමා එතස්ස අත්ථීති පාකටං, පාකටඤ්ච තං පාටිහාරියඤ්චාති පාකටපාටිහාරියං. න එත්ථ ඉද්ධිමා පාකටොති අපාකටං, අපාකටඤ්ච තං පාටිහාරියඤ්චාති අපාකටපාටිහාරියං. ඉද්ධිමතො එව හි පාකටාපාකටභාවෙනායං භෙදො, න පාටිහාරියස්ස. න හි තං අපාකටං අත්ථි.
උත්තරිමනුස්සධම්මාති මනුස්සධම්මො වුච්චති දස කුසලකම්මපථධම්මා, තතො මනුස්සධම්මතො උත්තරි. ඉද්ධිසඞ්ඛාතං පාටිහාරියං ඉද්ධිපාටිහාරියං. ආළින්දෙති පමුඛෙ. ඔකාසෙහීති පකිර. ඉද්ධාභිසඞ්ඛාරන්ති ඉද්ධිපයොගං. අභිසඞ්ඛාසීති අභිසඞ්ඛරි, අකාසීති අත්ථො. තාලච්ඡිග්ගළෙනාති කුඤ්චිකච්ඡිද්දෙන. අග්ගළන්තරිකායාති පිට්ඨසඞ්ඝාතානං අන්තරෙන.
අන්තරහිතොති අන්තරධායිතුකාමො. බකො බ්රහ්මා යථා අන්තරධායිතුං න සක්කොති, තථා කත්වා භගවා සයං තස්ස, බ්රහ්මගණස්ස ච අනාපාථභාවගමනෙන අන්තරහිතො හුත්වා ‘‘සමණස්ස ගොතමස්ස ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ අත්ථිභාවො වා නත්ථිභාවො වා න සක්කා ජානිතු’’න්ති එවං බ්රහ්මගණස්ස වචනොකාසො මා හොතූති ‘‘භවෙවාහ’’න්ති ඉමං ගාථං අභාසි.
තත්ථ භවෙවාහං භයං දිස්වාති අහං භවෙ සංසාරෙ ජාතිජරාදිභෙදං භයං දිස්වා එව. භවඤ්ච විභවෙසිනන්ති ඉමඤ්ච කාමභවාදිං තිවිධම්පි ¶ සත්තභවං, විභවෙසිනං විභවං ගවෙසමානම්පි පරියෙසමානම්පි පුනප්පුනං භවෙ එව දිස්වා. භවං නාභිවදින්ති තණ්හාදිට්ඨිවසෙන කිඤ්චි භවං න අභිවදිං න ගහෙසිං. නන්දිඤ්ච න උපාදියින්ති භවතණ්හං න උපගච්ඡිං, න අග්ගහෙසින්ති අත්ථො.
392. අලග්ගමානොති විනිවිජ්ඣිත්වා ගමනෙන කුට්ටාදීසු කත්ථචි න ලග්ගමානො. ආවජ්ජිත්වා කතපරිකම්මෙනාති යස්ස පරතො ගන්තුකාමො, තං ආවජ්ජිත්වා ‘‘ආකාසො හොතු, ආකාසො හොතූ’’ති එවං කතපරිකම්මෙන ඉද්ධිමතා. පාකාරපබ්බතාපෙක්ඛාය ‘‘සුසිරො, ඡිද්දො’’ති ච පුල්ලිඞ්ගවසෙන වුත්තං. උබ්බෙධවසෙන පවත්තං විවරං සුසිරං. තිරියං පවත්තං ඡිද්දං.
යත්ථ කත්ථචි කසිණෙ පරිකම්මං කත්වාති පථවීකසිණාදීසු යත්ථ කත්ථචි කසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා පරිකම්මං කත්වා ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති අධිට්ඨාතබ්බො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අට්ඨසමාපත්තිවසීභාවොයෙව පමාණ’’න්ති. තස්මා යං යං ඉච්ඡති, තං තදෙව හොති. එතෙන පථවියා උම්මුජ්ජනනිමුජ්ජනෙ ආපොකසිණසමාපජ්ජනං, උදකාදීසු පථවීනිම්මානෙ පථවීකසිණසමාපජ්ජනං න එකන්තතො ඉච්ඡිතබ්බන්ති වුත්තං හොති. එතන්ති එතං තිරොකුට්ටාදිගමනපාටිහාරියකරණෙ ආකාසකසිණසමාපජ්ජනං අවස්සං වත්තබ්බං අනුච්ඡවිකභාවතො. එවඤ්ච කත්වා ‘‘ආකාසකසිණවසෙන පටිච්ඡන්නානං විවටකරණ’’න්තිආදිවචනං විය පථවීකසිණවසෙන ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’තිආදිභාවො ‘‘ආකාසෙ වා උදකෙ වා පථවිං නිම්මිනිත්වා පදසා ගමනං ඉච්ඡතී’’තිආදිනා යං පකිණ්ණකනයෙ වුත්තං, තම්පි සමත්ථිතං හොති.
‘‘දොසො නත්ථී’’ති ද්වික්ඛත්තුං බද්ධං සුබද්ධං විය දළ්හීකරණං නාම හොතීති අධිප්පායෙන වත්වා තෙන පයොජනාභාවං දස්සෙතුං ‘‘පුන සමාපජ්ජිත්වා’’තිආදි වුත්තං. අධිට්ඨිතත්තා ආකාසො හොතියෙවාති සචෙපි කිඤ්චි අන්තරා උපට්ඨිතං පබ්බතාදි සියා, තම්පි ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති අධිට්ඨිතත්තා ¶ ආකාසො හොතියෙව. ඉදම්පි අට්ඨානපරිකප්පනමත්තං, තාදිසස්ස උපට්ඨානමෙව නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අන්තරා’’තිආදි වුත්තං.
393. පරිච්ඡින්දිත්වාති යථිච්ඡිතට්ඨානං ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා. තත්රාති තස්මිං පථවියා උදකභාවාධිට්ඨානෙ අයං යථාවුත්තපටිපත්තිවිභාවිනී පාළි ¶ . පරතො ‘‘තත්රායං පාළී’’ති ආගතට්ඨානෙසුපි ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.
සොති ඉද්ධිමා. අධිට්ඨානකාලෙ කාලපරිච්ඡෙදං කත්වා අධිට්ඨාතීති වුත්තං ‘‘පරිච්ඡින්නකාලං පන අතික්කමිත්වා’’ති. පකතියා උදකං අනිම්මානඋදකං.
394. විපරීතන්ති යං උදකං අක්කමිත්වා අක්කමන්තො න සංසීදති, තං පනෙත්ථ ඉද්ධියා පථවීනිම්මානවසෙන වෙදිතබ්බං. පථවීකසිණන්ති පථවීකසිණජ්ඣානං.
395. පල්ලඞ්කන්ති සමන්තතො ඌරුබද්ධාසනං. ඡින්නපක්ඛො, අසඤ්ජාතපක්ඛො වා සකුණො ඩෙතුං න සක්කොතීති පාළියං ‘‘පක්ඛී සකුණො’’ති (පටි. ම. 3.11) පක්ඛී-සද්දෙන විසෙසෙත්වා සකුණො වුත්තොති ‘‘පක්ඛෙහි යුත්තසකුණො’’ති ආහ. පරිකම්මං කත්වාති ‘‘පථවී හොතූ’’ති පරිකම්මං කත්වා.
ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙති අන්තලික්ඛසඤ්ඤිතෙ ආකාසෙ. යත්ථ යත්ථ හි ආවරණං නත්ථි, තං තං ‘‘ආකාස’’න්ති වුච්චති. අයඤ්ච ඉද්ධිමා න පථවියා ආසන්නෙ ආකාසෙ ගච්ඡති. යත්ථ පන පක්ඛීනං අගොචරො, තත්ථ ගච්ඡති, තාදිසඤ්ච ලොකෙ ‘‘අන්තලික්ඛ’’න්ති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘‘අන්තලික්ඛසඤ්ඤිතෙ ආකාසෙ’’ති.
ථෙරොති පුබ්බෙ වුත්ත තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො. සමාපත්තිසමාපජ්ජනන්ති පුන සමාපත්තිසමාපජ්ජනං. නනු සමාහිතමෙවස්ස චිත්තන්ති ඉද්ධිමතො පාටිහාරියවසෙන පවත්තමානස්ස චිත්තං අච්චන්තං සමාහිතමෙව හොති, න අඤ්ඤදා විය අසමාහිතන්ති අධිප්පායො. තං පන ථෙරස්ස මතිමත්තං. පුබ්බෙ හි පථවීකසිණං සමාපජ්ජිත්වා පථවිං අධිට්ඨාය ගච්ඡති, ඉදානි පන ආකාසො ඉච්ඡිතබ්බො, තස්මා ආකාසකසිණං සමාපජ්ජිතබ්බමෙව. තෙනාහ ‘‘කිඤ්චාපී’’තිආදි. තිරොකුට්ටපාටිහාරියෙ ¶ වුත්තනයෙනෙව පටිපජ්ජිතබ්බන්ති යථා තත්ථ කුට්ටාදි ‘‘ආකාසො හොතූ’’ති අධිට්ඨානෙන ආකාසො හොති, එවං ඉධාපි පබ්බතරුක්ඛාදිං අධිට්ඨානෙන ආකාසං කත්වා ගන්තබ්බන්ති අත්ථො. අථ වා තිරොකුට්ටපාටිහාරියෙ වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘සචෙ පනස්ස භික්ඛුනො අධිට්ඨහිත්වා ගච්ඡන්තස්සා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.392) තත්ථ ¶ වුත්තනයෙන. එතෙන ‘‘පුරිමාධිට්ඨානබලෙනෙව චස්ස අන්තරා අඤ්ඤො පබ්බතො වා රුක්ඛො වා උතුමයො උට්ඨහිස්සතීති අට්ඨානමෙවෙත’’න්ති නාගාදීහි කයිරමානො විබන්ධො ගමනන්තරායං න කරොතීති දස්සෙති.
ඔකාසෙති ජනවිවිත්තෙ යුත්තට්ඨානෙ. පාකටො හොති ආකාසචාරී අයං සමණොති.
396. ද්වාචත්තාලීසයොජනසහස්සග්ගහණං පඨමකප්පවසෙන කතං, තතො පරං පන අනුක්කමෙන පථවියා උස්සිතභාවෙන තතො කතිපයයොජනූනතා සියා, අප්පකං අධිකං වා ඌනං වා ගණනූපගං න හොතීති තථා වුත්තං. තීසු දීපෙසු එකක්ඛණෙ ආලොකකරණෙනාති යදා යස්මිං දීපෙ මජ්ඣෙ තිට්ඨන්ති, තදා තතො පුරිමස්මිං අත්ථං ගච්ඡන්තා පච්ඡිමෙ උදෙන්තා හුත්වා ආලොකකරණෙන. අඤ්ඤජොතීනං වා අභිභවනෙන, දුද්දසතාය ච මහිද්ධිකෙ. සත්තානං සීතපරිළාහවූපසමනෙන, ඔසධිතිණවනප්පතීනං පරිබ්රූහනෙන ච මහානුභාවෙ. ඡුපතීති ඵුසති. පරිමජ්ජතීති හත්ථං ඉතො චිතො ච සඤ්චාරෙන්තො ඝංසෙති. අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානවසෙනෙවාති යස්ස කස්සචි අභිඤ්ඤාපාදකජ්ඣානවසෙන. එව-කාරෙන පාදකජ්ඣානවිසෙසං නිවත්තෙති, න අධිට්ඨානං. තෙනෙවාහ ‘‘නත්ථෙත්ථ කසිණසමාපත්තිනියමො’’ති. තිරොකුට්ටපාටිහාරියාදීසු විය ඉමස්මිං නාම කසිණෙ ඣානං සමාපජ්ජිත්වා අධිට්ඨාතබ්බන්ති න එත්ථ කොචි නියමො අත්ථීති අත්ථො. තථා හි පාළියං කිඤ්චි සමාපත්තිං අපරාමසිත්වා ‘‘ඉධ සො ඉද්ධිමා’’තිආදි (පටි. ම. 3.10-11) වුත්තං. හත්ථපාසෙ හොති ‘‘චන්දිමසූරියෙ’’ති එවං වුත්තං චන්දිමසූරියමණ්ඩලං. රූපගතං හත්ථපාසෙති හත්ථපාසෙ ඨිතං රූපගතං, හත්ථපාසෙ වා රූපගතං. හත්ථං වා වඩ්ඪෙත්වා පරාමසතීති යොජනා.
උපාදින්නකං නිස්සාය අනුපාදින්නකස්ස වඩ්ඪනං වුත්තං. යුත්තියා පනෙත්ථ උපාදින්නකස්සපි වඩ්ඪනච්ඡායා දිස්සති. අත්තනො අණුමහන්තභාවාපාදනෙ උපාදින්නකස්ස හාපනං විය වඩ්ඪනම්පි ලබ්භතෙව. යථා ආයස්මතො මහාමොග්ගල්ලානස්ස නන්දොපනන්දදමනෙති එවං පවත්තං සහවත්ථුනා ථෙරවාදං ආහරිත්වා තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො ආහා’’තිආදි ආරද්ධං. කිං පන න හොති, හොතියෙවාති ¶ අධිප්පායො. ද්වෙ හි පටිසෙධා ¶ පකතිං ගමෙන්තීති. ‘‘තදා මහන්තං හොති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස වියා’’ති ඉදං යථාධිකතත්ථදස්සනවසෙන වුත්තං, ඛුද්දකභාවාපාදනම්පෙත්ථ ලබ්භතෙව.
නන්දොපනන්දනාගදමනකථාවණ්ණනා
ඔලොකෙසි බුද්ධාචිණ්ණවසෙන ‘‘අත්ථි නු ඛො අස්ස උපනිස්සයො’’ති. ලොකියං රතනත්තයෙ පසාදලක්ඛණං සාසනාවතාරං සන්ධායාහ ‘‘අප්පසන්නො’’ති. මිච්ඡාදිට්ඨිතො විවෙචෙත්වා පසාදෙතබ්බොති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘කො නු ඛො…පෙ… විවෙචෙය්යා’’ති.
තං දිවසන්ති යදා භගවා භික්ඛුසඞ්ඝපරිවුතො තාවතිංසභවනාභිමුඛො ගච්ඡති, තං දිවසභාගං. ආපානභූමිං සජ්ජයිංසූති යත්ථ සො නිසින්නො භොජනකිච්චං කරොති, තං පරිවෙසනට්ඨානං සිත්තං සම්මට්ඨං භොජනූපකරණූපනයනාදිනා සජ්ජයිංසු පටියාදෙසුං. තිවිධනාටකෙහීති වධූකුමාරිකඤ්ඤාවත්ථාහි තිවිධාහි නාටකිත්ථීහි. ඔලොකයමානොති පෙක්ඛන්තො, විචාරෙන්තො වා.
උපරූපරීති මත්ථකමත්ථකෙ. භවනෙනාති භවනපදෙසෙන. භොගෙහීති සරීරභොගෙහි. අවකුජ්ජෙනාති නිකුජ්ජිතෙන. ගහෙත්වාති යථා තාවතිංසභවනස්ස පදෙසොපි නාවසිස්සති, එවං පරියාදාය.
සිනෙරුපරිභණ්ඩන්ති සිනෙරුමෙඛලං. සිනෙරුස්ස කිර සමන්තතො බහලතො, පුථුලතො ච පඤ්චයොජනසහස්සපරිමාණානි චත්තාරි පරිභණ්ඩානි තාවතිංසභවනස්ස ආරක්ඛාය නාගෙහි, ගරුළෙහි, කුම්භණ්ඩෙහි, යක්ඛෙහි ච අධිට්ඨිතානි, තානි පරිභණ්ඩභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘පරිභණ්ඩ’’න්ති වුත්තං. තෙහි කිර සිනෙරුස්ස උපඩ්ඪං පරියාදින්නං.
අත්තභාවං විජහිත්වාති මනුස්සරූපං අන්තරධාපෙත්වා. බාධතීති ඛෙදමත්තං උප්පාදෙති.
අත්තභාවං විජහිත්වාති සුඛුමත්තභාවනිම්මානෙන නාගරූපං විජහිත්වා. මුඛං විවරි ‘‘මුඛගතං ¶ සමණං සංඛාදිස්සාමී’’ති. පාචීනෙන ච පච්ඡිමෙන චාති නාගස්ස තථානිපන්නත්තා වුත්තං. සුට්ඨු සතියා පච්චුපට්ඨාපනත්ථමාහ ‘‘මනසි කරොහී’’ති.
ආදිතො ¶ පට්ඨාය සබ්බපාටිහාරියානීති තදා ථෙරෙන කතපාටිහාරියානි සන්ධාය වුත්තං. ඉමං පන ඨානන්ති ඉමං නාසාවාතවිස්සජ්ජනකාරණං.
අනුබන්ධීති ‘‘න සක්කා එවංමහිද්ධිකස්ස ඉමස්ස සමණස්ස පටිපහරිතු’’න්ති භයෙන පලායන්තං අනුබන්ධි.
එකපටිපාටියාති එකාය පටිපාටියා, නිරන්තරන්ති අත්ථො. අයමෙවාති යා උපාදින්නකං නිස්සාය අනුපාදින්නකස්ස වඩ්ඪි, අයමෙව. එත්ථ එදිසෙ හත්ථවඩ්ඪනාදිපාටිහාරියෙ යුත්ති යුත්තරූපා චිත්තතො, උතුතො වා උපාදින්නකරූපානං අනුප්පජ්ජනතො. අථ වා උපාදින්නන්ති සකලමෙව ඉන්ද්රියබද්ධං අධිප්පෙතං. එවම්පි තස්ස තථා වඩ්ඪි න යුජ්ජති එවාති වුත්තනයෙනෙව වඩ්ඪි වෙදිතබ්බා. එකසන්තානෙ උපාදින්නං, අනුපාදින්නඤ්ච සම්භින්නං විය පවත්තමානම්පි අත්ථතො අසම්භින්නමෙව. තත්ථ යථා ආළ්හකමත්තෙ ඛීරෙ අනෙකාළ්හකෙ උදකෙ ආසිත්තෙ යදිපි ඛීරං සබ්බෙන සම්භින්නං සබ්බත්ථකමෙව ලම්බමානං හුත්වා තිට්ඨති, තථාපි න තත්ථ ඛීරං වඩ්ඪති, උදකමෙව වඩ්ඪති, එවමෙවං යදිපි උපාදින්නං අනුපාදින්නඤ්ච සම්භින්නං විය පවත්තති, තථාපි උපාදින්නං න වඩ්ඪති, ඉද්ධානුභාවෙන චිත්තජං, තදනුසාරෙන උතුජඤ්ච වඩ්ඪතීති දට්ඨබ්බං.
සොති සො ඉද්ධිමා. එවං කත්වාති වුත්තාකාරෙන හත්ථං වා වඩ්ඪෙත්වා තෙ වා ආගන්ත්වා හත්ථපාසෙ ඨිතෙ කත්වා. පාදට්ඨපනාදිපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අපරොපි ඉද්ධිමා. තථෙවාති පාටිහාරියකරණතො පුබ්බෙ විය. තථූපමමෙතන්ති යථා උදකපුණ්ණාසු නානාපාතීසු බහූහි නානාචන්දමණ්ඩලෙසු දිස්සමානෙසු න තෙන චන්දමණ්ඩලස්ස ගමනාදිඋපරොධො, බහූනඤ්ච පච්චෙකං දස්සනං ඉජ්ඣති, තථූපමමෙතං පාටිහාරියං චන්දිමසූරියානං ගමනාදිඋපරොධාභාවතො, බහූනඤ්ච ඉද්ධිමන්තානං තත්ථ ඉද්ධිපයොගස්ස යථිච්ඡිතං සමිජ්ඣනතොති අධිප්පායො.
397. පරිච්ඡෙදං කත්වාති අභිවිධිවසෙන පන පරිච්ඡෙදං කත්වා, න මරියාදවසෙන. තථා හෙස බ්රහ්මලොකෙ අත්තනො කායෙන වසං වත්තෙති. පාළීති පටිසම්භිදාමග්ගපාළි.
යාව ¶ බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතීති එත්ථ යස්මා න බ්රහ්මලොකස්සෙව ගමනං අධිප්පෙතං, නාපි බ්රහ්මලොකස්ස ගමනමෙව, අථ ඛො ¶ අඤ්ඤථා අඤ්ඤම්පි. යාව බ්රහ්මලොකාති පන දූරාවධිනිදස්සනමෙතං, තස්මා ‘‘සචෙ බ්රහ්මලොකං ගන්තුකාමා හොතී’’ති වත්වාපි ඉතරම්පි දස්සෙතුං ‘‘සන්තිකෙපි දූරෙ අධිට්ඨාතී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පි-සද්දො සමුච්චයත්ථො, තෙන වුත්තාවසෙසස්ස අධිට්ඨානිද්ධියා නිප්ඵාදෙතබ්බස්ස සබ්බස්සාපි සඞ්ගහො, න වුත්තස්සෙවාති දට්ඨබ්බං.
යමකපාටිහාරියාවසානෙතිආදිනා තිවික්කමස්ස අධිට්ඨානිද්ධිනිප්ඵන්නතා වුත්තා, අඤ්ඤත්ථ පන ලක්ඛණානිසංසතා. තදුභයං යථා අඤ්ඤමඤ්ඤං න විරුජ්ඣති, තථා විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.
නීලමාතිකන්ති නීලවණ්ණොදකමාතිකං.
මහාබොධින්ති අපරාජිතපල්ලඞ්කං මහාබොධිං. චිත්තෙ උප්පන්නෙ සන්තිකෙ අකාසීති තථා චිත්තුප්පත්තිසමනන්තරමෙව පථවිං, සමුද්දඤ්ච සංඛිපිත්වා මහාබොධිසන්තිකෙ අකාසි.
නක්ඛත්තදිවසෙති මහදිවසෙ. චන්දපූවෙති චන්දසදිසෙ චන්දමණ්ඩලාකාරෙ පූවෙ. එකපත්තපූරමත්තමකාසීති යථා තෙ පමාණතො සරූපෙනෙව අන්තොපත්තපරියාපන්නා හොන්ති, තථා අකාසි.
කාකවලියවත්ථුස්මිඤ්ච ‘‘භගවා ථොකං බහුං අකාසී’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. තං පන වත්ථුං සඞ්ඛෙපතොව දස්සෙතුං ‘‘මහාකස්සපත්ථෙරො කිරා’’තිආදි වුත්තං. සමාපත්තියාති නිරොධසමාපත්තියා.
ගඞ්ගාතීරෙති තම්බපණ්ණිදීපෙ ගඞ්ගානදියා තීරෙ. සඤ්ඤං අදාසීති යථා තෙ යථාධිට්ඨිතං සප්පිං පස්සන්ති, තථා සඤ්ඤං අදාසි.
තස්සාති යස්ස බ්රහ්මුනො රූපං දට්ඨුකාමො, තස්ස බ්රහ්මුනො රූපං පස්සති. සද්දං සුණාතීති දිබ්බාය සොතධාතුයා බ්රහ්මුනො සද්දං සුණාති. චිත්තං පජානාතීති චෙතොපරියඤාණෙන බ්රහ්මුනො චිත්තං පජානාති. කරජකායස්ස වසෙනාති චාතුමහාභූතිකරූපකායස්ස වසෙන. ‘‘චිත්තං පරිණාමෙතී’’ති එත්ථ කිං තං චිත්තං, කථං වා පරිණාමනන්ති ආහ ‘‘පාදකජ්ඣානචිත්තං ගහෙත්වා කායෙ ආරොපෙතී’’ති. කථං ¶ පන කායෙ ආරොපෙතීති ආහ ‘‘කායානුගතිකං කරොතී’’ති. එවම්පි සද්දදන්ධරොවායන්ති වචනපථං පච්ඡින්දන්තො ආහ ‘‘දන්ධගමන’’න්ති. කරොතීති ¶ සම්බන්ධො. කායගමනං හි දන්ධං, දන්ධමහාභූතපච්චයත්තාති අධිප්පායො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – දිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමතාය වසෙන චිත්තං පරිණාමෙන්තො යොගී පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ‘‘ඉදං චිත්තං කායො විය දන්ධගමනං හොතූ’’ති පරිකම්මං කරොති. තථා පරිකම්මකරණං හි සන්ධාය ‘‘පාදකජ්ඣානචිත්තං ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. පරිකම්මං පන කත්වා පුන සමාපජ්ජිත්වා ඤාණෙන අධිට්ඨහන්තො තං චිත්තං කායෙ ආරොපෙති, කායානුගතිකං දන්ධගමනං කරොති.
සුඛසඤ්ඤන්ති සුඛසහගතං සඤ්ඤං, සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දෙසො. ලහුභාවෙන සඤ්ඤාතන්ති ලහුසඤ්ඤං. කථං පන ඉද්ධිචිත්තෙන සහ සුඛසඤ්ඤාය සම්භවොති ආහ ‘‘සුඛසඤ්ඤා නාම උපෙක්ඛාසම්පයුත්තා සඤ්ඤා’’ති. සුඛන්ති සඤ්ඤාතන්ති වා සුඛසඤ්ඤං. තෙනෙවාහ ‘‘උපෙක්ඛා හි සන්තං සුඛන්ති වුත්තා’’ති එකන්තගරුකෙහි නීවරණෙහි, ඔළාරිකෙහි අනුපසන්තසභාවෙහි ච විතක්කාදීහි විප්පයොගො චිත්තචෙතසිකානං ලහුභාවස්ස කාරණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සායෙව…පෙ… වෙදිතබ්බා’’ති. තං ඔක්කන්තස්සාති තං සුඛලහුසඤ්ඤං අනුප්පත්තස්ස. අස්සාති යොගිනො. ගන්තුකාමතා එව එත්ථ පමාණන්ති එත්ථ එතස්මිං දිස්සමානෙන කායෙන ගමනෙ යං ඨානං ගන්තුකාමො, තං උද්දිස්ස ගන්තුකාමතාවසෙන පවත්තපරිකම්මාධිට්ඨානානි එව පමාණං, තාවතා ගමනං ඉජ්ඣති. තස්මා මග්ගනිම්මානවායුඅධිට්ඨානෙහි විනාපි ඉච්ඡිතදෙසප්පත්ති හොතීති. ඉදානි තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘සති හී’’තිආදි වුත්තං.
කායං ගහෙත්වාති කරජකායං ආරම්මණකරණවසෙන පරිකම්මචිත්තෙන ගහෙත්වා. චිත්තෙ ආරොපෙතීති ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති පාදකජ්ඣානචිත්තෙ ආරොපෙති තග්ගතිකං කරොති. තෙනාහ ‘‘චිත්තානුගතිකං කරොති සීඝගමන’’න්ති. චිත්තගමනන්ති චිත්තප්පවත්තිමාහ. ඉදං පන චිත්තවසෙන කායපරිණාමනපාටිහාරියං. චිත්තගමනමෙවාති චිත්තෙන සමානගමනමෙව. කථං පන කායො දන්ධප්පවත්තිකො ලහුපරිවත්තිනා චිත්තෙන සමානගතිකො හොතීති? න සබ්බථා සමානගතිකො. යථෙව හි කායවසෙන චිත්තපරිණාමනෙ චිත්තං සබ්බථා කායෙන සමානගතිකං න හොති. න හි තදා චිත්තං සභාවසිද්ධෙන අත්තනො ඛණෙන අවත්තිත්වා ගරුවුත්තිකස්ස රූපධම්මස්ස ඛණෙන වත්තති. ‘‘ඉදං චිත්තං අයං කායො විය හොතූ’’ති පන අධිට්ඨානෙන ¶ දන්ධගතිකස්ස කායස්ස අනුවත්තනතො යාව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්ති, තාව කායගතිඅනුලොමෙනෙව හුත්වා සන්තානවසෙන ¶ පවත්තමානං චිත්තං කායගතියා පරිණාමිතං නාම හොති, එවං ‘‘අයං කායො ඉදං චිත්තං විය හොතූ’’ති අධිට්ඨානෙන පගෙව සුඛලහුසඤ්ඤාය සම්පාදිතත්තා අභාවිතිද්ධිපාදානං විය දන්ධං අවත්තිත්වා යථා ලහුකතිපයචිත්තවාරෙහෙව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්ති හොති, එවං පවත්තමානො කායො චිත්තගතියා පරිණාමිතො නාම හොති, න එකචිත්තක්ඛණෙනෙව ඉච්ඡිතට්ඨානප්පත්තියා.
එවඤ්ච කත්වා ‘‘සෙය්යථාපි නාම බලවා පුරිසො සමිඤ්ජිතං වා බාහං පසාරෙය්ය, පසාරිතං වා බාහං සමිඤ්ජෙය්යා’’ති ඉදම්පි උපමාවචනං නිප්පරියායෙනෙව සමත්ථිතං හොති. අවස්සං චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා සුත්තාභිධම්මපාඨෙහි, විනයඅට්ඨකථාය ච විරොධො සියා, ධම්මතා ච විලොමිතා. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකධම්මම්පී’’ති (අ. නි. 1.11 ආදයො) හි එත්ථ අඤ්ඤගහණෙන රූපධම්මා ගහිතා අලහුපරිවත්තිතාය. අභිධම්මෙ (පට්ඨා. 1.1.10-11) ච පුරෙජාතපච්චයො රූපමෙව වුත්තො, පච්ඡාජාතපච්චයො ච තස්සෙව. යත්ථ යත්ථ ච ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ තත්ථෙව භිජ්ජන්ති. නත්ථි දෙසන්තරසඞ්කමනං, න ච සභාවො අඤ්ඤථා හොතීති. න හි ඉද්ධිබලෙන ධම්මානං කෙනචි ලක්ඛණං අඤ්ඤථත්තං කාතුං සක්කා, භාවඤ්ඤථත්තමෙව පන කාතුං සක්කා. ‘‘තීසුපි ඛණෙසූ’’ති ඉදම්පි ගමනාරම්භං සන්ධාය වුත්තං, න ගමනනිට්ඨානන්ති වදන්ති. ථෙරොති අට්ඨකථාචරියානං අන්තරෙ එකො ථෙරො. ඉධාති ඉදං පාටිහාරියං විභජිත්වා වුත්තපාඨෙ. සයං ගමනමෙව ආගතං ‘‘බ්රහ්මලොකං ගච්ඡතී’’ති වුත්තත්තා.
චක්ඛුසොතාදීනන්ති චක්ඛුසොතාදීනං අඞ්ගානං. තථා හි වුත්තං ‘‘සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ග’’න්ති, සබ්බඅඞ්ගපච්චඞ්ගවන්තන්ති අත්ථො. පසාදො නාම නත්ථීති ඉමිනාව භාවජීවිතින්ද්රියානම්පි අභාවො වුත්තොති දට්ඨබ්බං. රුචිවසෙනාති ඉච්ඡාවසෙන. අඤ්ඤම්පීති භගවතා කරියමානතො අඤ්ඤම්පි කිරියං කරොති. අයඤ්චෙත්ථ බුද්ධානුභාවො. යදි සාවකනිම්මිතෙසු නානප්පකාරතා නත්ථි, ‘‘සචෙ පන නානාවණ්ණෙ කාතුකාමො හොතී’’තිආදි යං හෙට්ඨා වුත්තං, තං කථන්ති? තං තථා තථා පරිකම්මං කත්වා අධිට්ඨහන්තස්ස තෙ තෙ වණ්ණවයාදිවිසෙසා පරිකම්මානුරූපං ඉජ්ඣන්තීති කත්වා වුත්තං. ඉධ පන යථාධිට්ඨිතෙ නිම්මිතරූපෙ සචෙ සාවකො ‘‘ඉමෙ විසෙසා හොන්තූ’’ති ¶ ඉච්ඡති, න ඉජ්ඣති, බුද්ධානං පන ඉජ්ඣතීති අයමත්ථො දස්සිතොති න කොචි විරොධො.
ඉදානි යානි තානි ‘‘යාව බ්රහ්මලොකාපි කායෙන වසං වත්තෙතී’’ති (පටි. ම. 3.10) පාළියා අත්ථදස්සනවසෙන විභත්තානි ‘‘දූරෙපි සන්තිකෙ අධිට්ඨාතී’’තිආදීනි චුද්දස පාටිහාරියානි ¶ , තත්ථ සිඛාප්පත්තං කායෙන වසවත්තනපාටිහාරියං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යන්ති කිරියාපරාමසනං, තෙන ‘‘රූපං පස්සතී’’ති එත්ථ යදෙතං රූපදස්සනං, ‘‘සද්දං සුණාතී’’ති එත්ථ යදෙතං සද්දසවනං, ‘‘චිත්තං පජානාතී’’ති එත්ථ යදෙතං චිත්තජානනන්ති එවං දිබ්බචක්ඛුසොතචෙතොපරියඤාණකත්තුකං දස්සනසවනජානනකිරියං පරාමසතීති දට්ඨබ්බං. ඉතො පරෙසු සන්තිට්ඨතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. යම්පිස්සාති යම්පි අස්ස. යොගිනො අධිට්ඨානන්ති සම්බන්ධො. යඤ්ච ඛොති එත්ථ ඛො-සද්දො අවධාරණත්ථො, විසෙසත්ථො වා, තෙන අයමෙවෙත්ථ කායෙන වසවත්තනපාටිහාරියෙසු උක්කට්ඨතරන්ති දීපෙති. කස්මා? ‘‘අයං නු ඛො ඉද්ධිමා, අයං නු ඛො නිම්මිතො’’ති එකච්චස්ස බ්රහ්මුනො ආසඞ්කුප්පාදනතො. යදග්ගෙන චෙතං අධිට්ඨිතං විසෙසතො මනොමයන්ති වුච්චති, තදග්ගෙන උක්කට්ඨතරන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ ‘‘එත්තාවතා කායෙන වසං වත්තෙති නාමා’’ති. යදි එවං කස්මා ඉධ සෙසානි ගහිතානීති ආහ ‘‘සෙසං…පෙ… වුත්ත’’න්ති.
398. ඉදං නානාකරණන්ති කාමමිමාපි ද්වෙ ඉද්ධියො අධිට්ඨානවසෙනෙව ඉජ්ඣන්ති, තථාපි ඉදං ඉදානි වුච්චමානං ඉමාසං නානාකරණං විසෙසො. පකතිවණ්ණං විජහිත්වාති අත්තනො පකතිරූපං විජහිත්වා අපනෙත්වා, පරෙසං අදස්සෙත්වාති අත්ථො. කුමාරකවණ්ණන්ති කුමාරකසණ්ඨානං. දස්සෙතීති තථා විකුබ්බන්තො අත්තනි දස්සෙති. නාගවණ්ණං වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. හත්ථිම්පි දස්සෙතීති අත්තානම්පි හත්ථිං කත්වා දස්සෙති, බහිද්ධාපි හත්ථිං දස්සෙති. එතදත්ථමෙව හි ඉධ ‘‘හත්ථිවණ්ණං වා දස්සෙතී’’ති අවත්වා ‘‘හත්ථිම්පි දස්සෙතී’’ති (පටි. ම. 3.13) වුත්තං. යං පන කෙචි බහිද්ධා හත්ථිආදිදස්සනවචනං ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා’’ති වචනෙන විකුබ්බනිද්ධිභාවෙන විරුජ්ඣතීති වදන්ති, තදයුත්තං. කස්මා? පකතිවණ්ණවිජහනං නාම අත්තනො පකතිරූපස්ස අඤ්ඤෙසං අදස්සනං, න සබ්බෙන සබ්බං තස්ස නිරොධනං. එවං සති අත්තානං අදස්සෙත්වා බහිද්ධා හත්ථිං දස්සෙන්තො ‘‘පකතිවණ්ණං විජහිත්වා හත්ථිං දස්සෙතී’’ති ¶ වුච්චමානෙ කො එත්ථ විරොධො, අත්තනා පන හත්ථිවණ්ණො හුත්වා බහිද්ධාපි හත්ථිං දස්සන්තෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙනෙවාහ ‘‘බහිද්ධාපි හත්ථිආදිදස්සනවසෙන වුත්ත’’න්ති. එවඤ්ච කත්වා විකුබ්බනිද්ධිභාවෙන ච න කොචි විරොධො.
පාළියඤ්ච කුමාරකවණ්ණං වාතිආදීසු අනියමත්ථො වා-සද්දො වුත්තො. තෙසු එකෙකස්සෙව කරණදස්සනත්ථං. හත්ථිම්පීතිආදීසු පන හත්ථිආදීනං බහූනං එකජ්ඣං කාතබ්බාභාවදස්සනත්ථං සමුච්චයත්ථො පි-සද්දො වුත්තො. තෙන ‘‘හත්ථිම්පි දස්සෙතී’’තිආදීසු දුතියෙ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො.
ඉද්ධිමතො ¶ අත්තනො කුමාරකාකාරෙන පරෙසං දස්සනං කුමාරකවණ්ණනිම්මානං, න එත්ථ කිඤ්චි අපුබ්බං පථවීආදිවත්ථු නිප්ඵාදීයතීති කසිණනියමෙන පයොජනාභාවතො ‘‘පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණතො’’ති වුත්තං. සතිපි වා වත්ථුනිප්ඵාදනෙ යථාරහං තං පථවීකසිණාදිවසෙනෙව ඉජ්ඣතීති එවම්පෙත්ථ කසිණනියමෙන පයොජනං නත්ථෙව. කුමාරකවණ්ණඤ්හි දස්සෙන්තෙන නීලවණ්ණං වා දස්සෙතබ්බං සියා, පීතාදීසු අඤ්ඤතරවණ්ණං වා. තථා සති නීලාදිකසිණානි සමාපජ්ජිතබ්බානීති ආපන්නොව කසිණනියමො. එසෙව නයො සෙසෙසුපි. එවමධිට්ඨිතෙ යදෙකෙ පථවීකසිණවසෙන ‘‘එකොපි හුත්වා බහුධා හොතී’’තිආදි (දී. නි. 1.238; ම. නි. 1.147; සං. නි. 5.842; පටි. ම. 3.10) භාවොති එවං පවත්තෙන කසිණනිද්දෙසෙන ඉධ විකුබ්බනිද්ධිනිද්දෙසෙ ‘‘පථවීකසිණාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණතො’’තිආදිවචනස්ස විරොධං ආසඞ්කන්ති, සො අනොකාසොවාති දට්ඨබ්බං. නිම්මිනිතබ්බභාවෙන අත්තනා ඉච්ඡිතොති අත්තනො කුමාරකවණ්ණො, න පන අත්තනො දහරකාලෙ කුමාරකවණ්ණොති. නාගාදිවණ්ණෙසුපි අයං නයො බ්යාපී එවාති යදෙකෙ ‘‘නාගාදිනිම්මානෙ න යුජ්ජති වියා’’ති වදන්ති, තදපොහතං දට්ඨබ්බං.
බහිද්ධාපීති පි-සද්දෙන අජ්ඣත්තං සම්පිණ්ඩෙති. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – හත්ථිම්පි දස්සෙතීතිආදි අජ්ඣත්තං, බහිද්ධාපි හත්ථිආදිදස්සනවසෙන වුත්තං, න ‘‘කුමාරකවණ්ණං වා’’තිආදි විය අජ්ඣත්තමෙව කුමාරකවණ්ණාදීනං දස්සනවසෙනාති. යං එත්ථ වත්තබ්බං අධිට්ඨානවිධානං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
399. කායන්ති ¶ අත්තනො කරජකායං. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘අයං කායො සුසිරො හොතූ’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන ‘‘පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨායා’’ති ඉමං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරමාහ. අඤ්ඤං කායන්ති යං මනොමයං කායං නිම්මිනිතුකාමො, තං. මුඤ්ජම්හාති මුඤ්ජතිණතො. ඊසිකන්ති තස්ස කණ්ඩං. කොසියාති අසිකොසතො. කරණ්ඩායාති පෙළාය, නිම්මොකතොති ච වදන්ති. අබ්බාහතීති උද්ධරති. පවාහෙය්යාති ආකඩ්ඪෙය්ය.
ඉද්ධිවිධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති ද්වාදසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.