📜
22. ඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා
පඨමමග්ගඤාණකථාවණ්ණනා
806. ඉදානි ¶ ¶ ඤාණදස්සනවිසුද්ධියා නිද්දෙසෙ අනුප්පත්තෙ සා යස්ස ඤාණස්ස අනන්තරං උප්පජ්ජති, තං තාව දස්සෙන්තො ‘‘ඉතො පරං ගොත්රභුඤාණං හොතී’’ති ආහ. ඉතො පරන්ති ඉතො අනුලොමඤාණතො උපරි. තන්ති ගොත්රභුඤාණං. නෙව පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිං භජති අනිච්චාදිවසෙන සඞ්ඛාරානං අග්ගහණතො. න ඤාණදස්සනවිසුද්ධිං භජති සතිපි නිබ්බානාරම්මණත්තෙ කිලෙසානං අඛෙපනතො. තතො එවෙතං විඤ්ඤාණධාතූනං විසයං උද්දෙසන්තං දස්සනකිච්චං කරොන්තං කිරියමනොධාතු විය මග්ගස්ස ආවජ්ජනට්ඨානියං වුච්චති. අන්තරාති ඡට්ඨසත්තමවිසුද්ධීනං වෙමජ්ඣෙ. අබ්බොහාරිකමෙව හොති උභයවිසුද්ධිලක්ඛණතාභාවතො. තථාපි වුට්ඨානගාමිනියා පරියොසානතාය විපස්සනාපක්ඛිකං. තෙනෙවස්ස තංසොතපතිතතා. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාසොතෙ…පෙ… සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති. එතෙනස්ස පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිභජනං දස්සෙති. සොතස්ස අරියස්සආදිතො පජ්ජනං සොතාපත්ති, සො එව මග්ගො, සොතං වා අරියං ආදිතො පජ්ජති අධිගච්ඡතීති සොතාපත්ති, පඨමකො. තස්ස මග්ගො සොතාපත්තිමග්ගො. පටිසන්ධිවසෙන සකිදෙව ඉමං මනුස්සලොකං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී, තස්ස මග්ගො සකදාගාමිමග්ගො. පටිසන්ධිවසෙන කාමභවං න ආගච්ඡතීති අනාගාමී, තස්ස මග්ගො අනාගාමිමග්ගො. කිලෙසාදීනං හනනාදිනා අරහං, අග්ගමග්ගට්ඨො. තස්ස භාවො අරහත්තං, සො එව මග්ගොති අරහත්තමග්ගො. චතූසු මග්ගෙසු ඤාණං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ඤාණදස්සනවිසුද්ධි නාම.
තෙහි තීහිපීති හෙට්ඨා තිණ්ණං අනුලොමඤාණානං වුත්තත්තා වුත්තං, තීසු වා ද්වින්නං අන්තොගධත්තා. තීහිපීති වා විකප්පන්තරසම්පිණ්ඩනත්ථො පි-සද්දො, තෙන තීහිපි ද්වීහිපීති වුත්තං හොති. අත්තනො බලානුරූපෙනාති අත්තනො අත්තනො ආනුභාවානුකූලං. පඨමඤ්හි අනුලොමඤාණං සබ්බොළාරිකං, දුතියං තතො නාතිඔළාරිකං, තතියං තතො නාතිඔළාරිකං තමං අන්තරධාපෙති. අථ වා බලානුරූපෙනාති හෙට්ඨා ¶ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය ආහිතබලානුරූපෙන ¶ . පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන හි අනුලොමඤාණස්සාපි මග්ගඤාණස්ස විය සද්ධාවිමුත්තදිට්ඨිප්පත්තානං පවත්තිආකාරසිද්ධො අත්ථෙව මුදුතික්ඛතාවිසෙසො. පලිබොධතො උපට්ඨාති පලිබොධභාවපටිච්ඡාදකස්ස තමස්ස අන්තරධාපිතත්තා. ‘‘ආසෙවනන්තෙ’’ති ඉමිනා දුතියස්ස වා තතියස්ස වා අනුලොමඤාණස්ස අනන්තරං ගොත්රභුඤාණුප්පත්ති, න පඨමස්සාති දස්සෙති තස්ස අනාසෙවනත්තා. න හි අලද්ධාසෙවනං ගොත්රභුඤාණං උප්පාදෙතුං සක්කොති. නිමිත්තාදිවිරහතො, තබ්බිධුරතො ච ‘‘අනිමිත්ත’’න්තිආදිනා නිබ්බානං විසෙසිතං. පුථුජ්ජනගොත්තන්ති අරියෙහි අසම්මිස්සං පුථුජ්ජනසමඤ්ඤං. ගොත්තන්ති හි එකවංසජානං සමානා සමඤ්ඤා, එවං ඉධාපීති. පුථුජ්ජනසඞ්ඛන්ති තස්සෙව වෙවචනං, පුථුජ්ජනභූමින්ති පුථුජ්ජනවත්ථුං. එකන්තිකතාය එකවාරමෙව ච උප්පජ්ජනතො අපුනරාවට්ටකං.
බහිද්ධා වුට්ඨානවිවට්ටනෙති අසඞ්ඛතධාතුයා බහිභාවතො බහිද්ධාසඤ්ඤිතා සඞ්ඛාරගතා වුට්ඨානභූතෙ විවට්ටනෙ නිප්ඵජ්ජමානෙ පඤ්ඤා. අභිභුය්යතීති අභිභවති. පක්ඛන්දතීති අනුපවිසති. එත්ථ ච ‘‘උප්පාදං අභිභුය්යතී’’තිආදිනා පුථුජ්ජනගොත්තාභිභවනං තදතික්කමනමාහ. ‘‘අනුප්පාදං පක්ඛන්දතී’’තිආදිනා අරියගොත්තභාවනං තදුභයභාවතො.
807. එකාවජ්ජනානං නානාවීථිතා නත්ථීති න තංනිසෙධනාය එකවීථිග්ගහණං, අථ ඛො නානාරම්මණානම්පි එකාවජ්ජනානං නානාවීථිතා නත්ථීති දස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. මහාමාතිකන්ති මහන්තං උදකවාහකං. ලඞ්ඝිත්වාති අනොතරන්තො එව අතික්කමිත්වා. උල්ලඞ්ඝිත්වාති උපරිභාගෙනෙව ලඞ්ඝිත්වා. නින්නපොණපබ්භාරතා උත්තරුත්තරවිසිට්ඨා නින්නතාව.
අට්ඨහි ඤාණෙහි අනුක්කමෙන ආහිතවිසෙසං අනුලොමඤාණං නිබ්බානාරම්මණස්ස ඤාණස්ස පච්චයො භවිතුං සමත්ථං ජාතන්ති ආහ ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනාදිනා වෙගෙන ධාවිත්වා’’ති. රූපං අනෙකසන්තතිසම්බන්ධතාය අනෙකවට්ටරචිතා රජ්ජු විය හොතීති වුත්තං ‘‘රූපරජ්ජුං වා’’ති. අත්තභාවස්ස රුක්ඛට්ඨානියතාය වුත්තත්තා තංසම්බන්ධදණ්ඩට්ඨානියතා වෙදනාදීසු එකස්සෙව යුත්තා, න වෙදනාදිසමුදායස්සාති වුත්තං ‘‘වෙදනාදීසු අඤ්ඤතරදණ්ඩං වා’’ති. අනුලොමාවජ්ජනෙනාති අනුලොමස්ස ආවජ්ජනෙන. යෙන ආවජ්ජනෙන අනුලොමඤාණං උප්පජ්ජති, තෙන තං ආරම්මණං. ‘‘පඨමෙන අනුලොමචිත්තෙන උල්ලඞ්ඝිත්වා’’ති ඉදං සක්කායතීරස්ස තස්ස අතික්කමනාරම්භතාය ¶ වුත්තං. ‘‘දුතියෙන නිබ්බානනින්නපොණපබ්භාරමානසො’’ති ඉදං තස්ස සබ්බසඞ්ඛාරතො සාතිසයං අලග්ගං හුත්වා ¶ විසඞ්ඛාරෙ අල්ලීනභාවතො වුත්තං. නිබ්බානෙ ආරම්මණකරණවසෙන පතති යොගාවචරො. එකාරම්මණෙති එකවාරංයෙව ආලම්බිතෙ ආරම්මණෙ. තෙනාහ ‘‘අලද්ධාසෙවනතායා’’ති. තෙන එකාරම්මණෙ ආසෙවනා උපකාරවතී, න තථා නානාරම්මණෙති දස්සෙති.
808. තත්රාති අනුලොමගොත්රභූනං ඉතරීතරකිච්චාකරණෙ. නක්ඛත්තයොගන්ති නක්ඛත්තෙන චන්දස්ස යොගං, නක්ඛත්තයොගවිභාවනියං වා කාලං, දිවසන්ති අත්ථො.
තත්ථාතිආදි උපමාසංසන්දනං.
එවං නිබ්බත්තාහීති අනුලොමඤාණානි විය සඞ්ඛාරෙ අනාලම්බිත්වා අහං විය නිබ්බානාරම්මණෙ වත්තාහීති මග්ගස්ස ගොත්රභුනා දින්නසඤ්ඤාමුඤ්චනං, අනුබන්ධනඤ්ච නිබ්බානාරම්මණකරණමෙව සන්ධාය වුත්තං.
809. තත්රාති තස්මිං ගොත්රභුනා දින්නසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වා විය තෙන ගහිතාරම්මණෙයෙව වත්තිත්වා මග්ගස්ස ලොභක්ඛන්ධාදිනිබ්බිජ්ඣනෙ. උසුං අසති ඛිප්පතීති ඉස්සාසො, ධනුග්ගහො. සරගොචරට්ඨානං නාම අට්ඨඋසභමත්තං. තඤ්ච ඛො දූරෙ පාතිනො මජ්ඣිමපුරිසස්ස වසෙන චතුහත්ථාය යට්ඨියා වීසතියට්ඨි උසභං, තෙන අට්ඨඋසභමත්තෙ පදෙසෙ හත්ථවසෙන චත්තාරීසාධිකඡසතහත්ථෙ පදෙසෙ. ඵලකසතන්ති අසනසාරමයං ඵලකසතං. කුම්භකාරචක්කසදිසෙ චක්කයන්තෙ. ආවිජ්ඣිත්වාති භමෙත්වා. දණ්ඩකඝට්ටනාය උප්පාදෙතබ්බසද්දො දණ්ඩකසඤ්ඤා. ඵලකසතවිනිවිජ්ඣනස්ස පච්චයභූතා දණ්ඩකසඤ්ඤා විය ගොත්රභුඤාණං ලොභක්ඛන්ධාදිනිබ්බිජ්ඣනස්ස මග්ගඤාණස්ස පච්චයභාවතො. ඉස්සාසො විය මග්ගඤාණං නිබ්බිජ්ඣිතබ්බනිවිජ්ඣනතො.
810. අට්ඨමභවතො පට්ඨාය නිබ්බත්තනකං අනමතග්ගසංසාරවට්ටදුක්ඛසමුද්දං සොසෙති. සද්ධාධනං සීලධනං හිරිධනං ඔත්තප්පධනං සුතධනං චාගධනං පඤ්ඤාධනන්ති ඉමෙසං සත්තන්නං අරියධනානං. සම්මුඛීභාවන්ති පච්චක්ඛසිද්ධිං. පාණාතිපාතාදිපඤ්චවෙරානි ¶ චෙව පඤ්චවීසතිමහාභයානි චාති සබ්බවෙරභයානි. අඤ්ඤෙසඤ්ච රතනත්තයෙ නිවිට්ඨසද්ධාදීනං. සමුදායෙ පවත්තො සොතාපත්තිමග්ගසද්දො තදෙකදෙසෙපි පවත්තතීති ආහ ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන සම්පයුත්තං ඤාණ’’න්ති.
පඨමමග්ගඤාණං නිට්ඨිතං.
සොතාපන්නපුග්ගලකථාවණ්ණනා
811. තස්සෙව ¶ සොතාපත්තිමග්ගචිත්තස්ස. කාමඤ්චෙත්ථ නාතිතික්ඛපඤ්ඤස්ස ද්වෙ, තික්ඛපඤ්ඤස්ස තීණි ඵලචිත්තානි හොන්ති, අවිසෙසතො පන ගහිතස්ස මග්ගස්ස වසෙන ‘‘ද්වෙ, තීණි වා’’ති වුත්තං. සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූති යං අත්තනො පවත්තිසමනන්තරං නියමෙනෙව ඵලප්පදානතො ආනන්තරිකසමාධීති ආහූති අත්ථො. අනන්තරමෙව පවත්තනකං ඵලං අනන්තරං, තත්ථ නියුත්තො, තං වා පයොජනං එතස්සාති ආනන්තරිකො, මග්ගො.
ආසෙවනන්තෙති ආසෙවනතො අන්තෙ, ආසෙවනලාභිනො අනුලොමඤාණස්ස අනන්තරන්ති අත්ථො. ලද්ධාසෙවනමෙව අනුලොමං ගොත්රභුං උප්පාදෙති. උපරි පන ඡ, සත්ත වා ජවනානි පවත්තන්ති, තස්මා චත්තාරි ඵලචිත්තානි හොන්තීති වදෙය්යාති ආහ ‘‘සත්තචිත්තපරමා ච එකාවජ්ජනවීථී’’ති.
තං පන න සාරතො පච්චෙතබ්බන්ති යොජනා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
812. එත්තාවතාති පඨමමග්ගානන්තරං ඵලස්ස උප්පත්තිමක්කෙන. භුසං පමත්තොපීති දෙවරජ්ජචක්කවත්තිරජ්ජාදිපමාදට්ඨානං ආගම්ම භුසං පමත්තොපි. යෙසං යථාවුත්තආවජ්ජනජවනචිත්තානං උප්පත්තියා එස සොතාපන්නො පච්චවෙක්ඛති නාමාති අධිප්පායො.
එතෙනෙව පසඞ්ගෙන සෙසානං අරියානං පච්චවෙක්ඛණානි දස්සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං.
උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදොයෙව ¶ චෙසො, යදිදං පඤ්චන්නං, චතුන්නඤ්ච පච්චවෙක්ඛණානං දස්සනන්ති අත්ථො. ‘‘අභාවෙනෙවා’’ති එතෙන පහීනාවසිට්ඨකිලෙසපච්චවෙක්ඛණසමත්ථතා කස්සචි හොති, කස්සචි න හොතීති දස්සෙති. ලොභො එව ලොභධම්මො.
දුතියමග්ගඤාණකථාවණ්ණනා
813. කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවායාති එතෙසං කිලෙසානං තනුභාවත්ථං. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි තනුභාවො අධිච්චුප්පත්තියා, පරියුට්ඨානමන්දතාය ච. සකදාගාමිස්ස හි වට්ටානුසාරිමහාජනස්ස ¶ විය කිලෙසා අභිණ්හං න උප්පජ්ජන්ති, කදාචි කදාචි විරළාකාරා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති. තථා උප්පජ්ජන්තාපි මද්දන්තා ඡාදෙන්තා අන්ධකාරං කරොන්තා න උප්පජ්ජන්ති, ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා මන්දමන්දා තනුකාකාරා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති. කෙචි පන ‘‘සකදාගාමිස්සාපි කිලෙසා චිරෙන උප්පජ්ජන්ති, උප්පජ්ජන්තාපි බහලාව උප්පජ්ජන්ති. තථා හිස්ස පුත්තධීතරො දිස්සන්තී’’ති, තං අකාරණං වත්ථුපටිසෙවනෙන විනාපි ගබ්භග්ගහණසබ්භාවතො. තස්මා වුත්තනයෙනෙව ද්වීහි කාරණෙහි තෙසං තනුභාවො වෙදිතබ්බො. දුතියායාති ගණනවසෙනපි දුතියාය, උප්පත්තිවසෙනපි දුතියාය භූමියා. පත්තියාති සාමඤ්ඤඵලස්ස පටිලාභාය. තඤ්හි සම්පයුත්තානං නිස්සයභාවතො තෙ ධම්මා භවන්ති එත්ථාති භූමි. යස්මා වා සමානෙපි ලොකුත්තරභාවෙ සයම්පි භවති උප්පජ්ජති, න නිබ්බානං විය අපාතුභූතං, තස්මාපි ‘‘භූමී’’ති වුච්චති. යොගං කරොතීති විපස්සනාභියොගං කරොති. ‘‘නවහාකාරෙහි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි භවන්තී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.699) වුත්තනයෙනෙව යදග්ගෙන ඉන්ද්රියානං තික්ඛතං සම්පාදෙති, තදග්ගෙන බලානි, බොජ්ඣඞ්ගානි ච පටුතරභාවං ආපාදෙන්තො ඉන්ද්රියබලබොජ්ඣඞ්ගානි සමොධානෙත්වා ලක්ඛණත්තයතීරණවසෙන ඤාණෙන පරිමද්දති. තත්ථ අපරාපරං ඤාණං චාරෙන්තො පරිවත්තෙති. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාවීථිං ඔගාහතී’’ති. වුත්තනයෙනෙවාති උදයබ්බයඤාණාදීනං උප්පාදනෙ වුත්තනයෙන. ගොත්රභුඅනන්තරන්ති එත්ථ ගොත්රභු විය ගොත්රභු. පඨමමග්ගපුරෙචාරිකඤාණඤ්හි පුථුජ්ජනගොත්තාභිභවනතො, අරියගොත්තභවනතො ච නිප්පරියායතො ගොත්රභූති වුච්චති, ඉදං පන තංසදිසතාය පරියායතො ගොත්රභු. එකච්චසංකිලෙසවිසුද්ධියා ¶ , පන අච්චන්තවිසුද්ධියා ආරම්මණකරණතො ච වොදානන්ති වුච්චති. තෙනාහ පට්ඨානෙ ‘‘අනුලොමං වොදානස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා 1.1.417). යස්මා පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ උප්පාදාදිඅභිභවනත්ථං උපාදාය ‘‘අට්ඨ ගොත්රභුධම්මා සමාධිවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස ගොත්රභුධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’තිආදීසු (පටි. ම. 1.60) ගොත්රභුනාමෙනෙවෙතං ආගතං, තස්මා ඉධාපි ‘‘ගොත්රභුඅනන්තර’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.
දුතියඤාණං නිට්ඨිතං.
තතියමග්ගඤාණකථාවණ්ණනා
814. සකිදෙවාති ¶ එකවාරංයෙව. ‘‘ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා’’ති ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව ලොකෙ පරිනිබ්බාති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බාති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බාති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති. ඉමෙ චත්තාරොපි ඉධ න ගහිතා. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති, අයං එකොව ඉධ ගහිතොති වෙදිතබ්බො.
කාමරාගබ්යාපාදානං අනවසෙසප්පහානායාති තෙසංයෙව සකදාගාමිමග්ගෙන තනුකතානං සංයොජනානං නිරවසෙසප්පහානාය. පටිසන්ධිවසෙන කාමභවස්ස අනාගමනතො අනාගාමී.
තතියඤාණං නිට්ඨිතං.
චතුත්ථමග්ගඤාණකථාවණ්ණනා
815. ඔපපාතිකොති උපපාතයොනිකො. ඉමිනාස්ස ගබ්භසෙය්යා පටික්ඛිත්තා. තත්ථ පරිනිබ්බායීති තත්ථ සුද්ධාවාසෙ පරිනිබ්බායිතා. අනාවත්තිධම්මො තස්මා ලොකාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන තස්මා ලොකා ඉධ ¶ අනාවත්තනසභාවො, බුද්ධදස්සනධම්මස්සවනානං පනත්ථාය ආගමනං හොතියෙව.
රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජානං අනවසෙසප්පහානායාති එතෙසං පඤ්චන්නං උද්ධම්භාගියසංයොජනානං නිස්සෙසප්පජහනත්ථාය. තත්ථ රූපභවෙ ඡන්දරාගො රූපරාගො. අරූපභවෙ ඡන්දරාගො අරූපරාගො. මානො අරහත්තමග්ගවජ්ඣමානො. තථා උද්ධච්චාවිජ්ජා.
චතුත්ථඤාණං නිට්ඨිතං.
අරහන්තපුග්ගලකථාවණ්ණනා
816. මහාඛීණාසවොති ¶ මහානුභාවතානිබන්ධනං පූජාවචනමෙතං, න උපාදායවචනං යථා ‘‘මහාමොග්ගල්ලානො’’ති. න හි චූළඛීණාසවො නාම අත්ථි. අන්තිමදෙහං ධාරෙතීති අන්තිමදෙහධාරී. ඛන්ධකිලෙසාභිසඞ්ඛාරභාරානං ඔහිතත්තා ඔරොපිතත්තා ඔහිතභාරො. අනුප්පත්තො සදත්ථං සකත්ථන්ති අනුප්පත්තසදත්ථො. සදත්ථොති ච අරහත්තං වෙදිතබ්බං. තඤ්හි අත්තුපනිබන්ධනට්ඨෙන, අත්තානං අවිජහනට්ඨෙන, අත්තනො පරමත්ථට්ඨෙන ච අත්තනො අත්ථත්තා සකත්ථොති වුච්චති. පරික්ඛීණානි දසපි භවසංයොජනානි එතස්සාති පරික්ඛීණභවසංයොජනො. ඛන්ධාදිඅත්ථං සම්මා අඤ්ඤාය විමුත්තොති සම්මදඤ්ඤාවිමුත්තො. අග්ගො ච සො දක්ඛිණෙය්යො ච, අග්ගදක්ඛිණං වා අරහතීති අග්ගදක්ඛිණෙය්යො.
බොධිපක්ඛියකථාවණ්ණනා
817. චතුන්නං මග්ගඤාණානං වසෙන චතුඤාණාය. ආනුභාවවිජානනත්ථන්ති සතිපට්ඨානපාරිපූරිආදිකස්ස ආනුභාවස්ස බොධනත්ථං.
පරිපුණ්ණා බොධිපක්ඛියා එතස්සාති පරිපුණ්ණබොධිපක්ඛියො, මග්ගො. තස්ස භාවො පරිපුණ්ණබොධිපක්ඛියභාවො. වුට්ඨානබලෙහි සම්පයුත්තතාව වුට්ඨානබලසමායොගො, යෙ සංයොජනාදයො යෙන පඨමමග්ගාදිනා පහාතබ්බා.
818. බුජ්ඣනට්ඨෙන ¶ වා බොධො, මග්ගචිත්තුප්පාදො. තස්ස බුජ්ඣනකිරියාය අනුගුණභාවතො පක්ඛෙ භවාති බොධිපක්ඛියා.
819. තෙසු බොධිපක්ඛියෙසු. ආරම්මණෙසූති කායාදිආරම්මණෙසු. ඔක්ඛන්දිත්වාති අනුපවිසිත්වා. පක්ඛන්දිත්වාති තස්සෙව වෙවචනං. උපට්ඨානතොති අසුභාකාරාදිග්ගහණවසෙන උපගන්ත්වා අවට්ඨානතො. කායාදීසු අසුභාකාරාදිග්ගහණං පුබ්බභාගසතිපට්ඨානවසෙන සුභසඤ්ඤාදිපහානකිච්චසාධනං මග්ගසතිපට්ඨානවසෙන වෙදිතබ්බං. තත්ථ හි එකාව සති චතුකිච්චසාධනවසෙන පවත්තති.
820. පදහන්තීති ¶ වායමන්ති, කායචිත්තානි පග්ගණ්හන්ති වා. අසොභාහෙතූනං සංකිලෙසධම්මානං පජහනෙන, සොභාහෙතූනඤ්ච වොදානධම්මානං භාවනෙන සොභනං, සුන්දරන්ති අත්ථො. සෙට්ඨභාවාවහනතොති පාසංසතමභාවසාධනතො. පධානභාවකාරණතොති උත්තමභාවහෙතුතො.
821. පුබ්බෙ වුත්තෙනාති ඉද්ධිවිධඤාණනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 2.369) වුත්තෙන. ඉජ්ඣනට්ඨො නිප්ඵජ්ජනට්ඨො, පටිලාභසම්පදා වා, යෙන වා ඉජ්ඣන්ති ඉද්ධා වුද්ධා උක්කංසගතා හොන්ති, තං ඉජ්ඣනං. සමාධිපධානසඞ්ඛාරපමුඛා මග්ගධම්මා ඉධ ‘‘ඉද්ධී’’ති අධිප්පෙතා. පුබ්බඞ්ගමට්ඨො අධිපතිපච්චයභාවො. තස්මා සොතාපත්තිමග්ගො ඉජ්ඣතීති ඉද්ධි, තස්මා සම්පයුත්තා ඡන්දාදයො පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන පාදො. තස්සා එව ඵලභූතාය වුට්ඨානගාමිනියා ඡන්දාදයො පුබ්බභාගකාරණට්ඨෙන පාදො. සොති ඉද්ධිපාදො. ඉමෙ ලොකුත්තරාවාති ඉමෙ යථාවුත්තා ඡන්දාදයො උත්තරචූළභාජනීයෙ ආගතනයෙන ලොකුත්තරා වෙදිතබ්බා. ඡන්දාදිඅධිපතිවසෙන පටිලද්ධධම්මාපි ඵස්සාදයො ඉද්ධිපාදා හොන්තීති අත්ථො. කාමඤ්චෙත්ථ ඉද්ධිපාදො නො අධිපති, අධිපති වා නො ඉද්ධිපාදො නාම නත්ථි, යථා පන එකස්මිං රජ්ජෙ රජ්ජාරහෙසු චතූසු රාජකුමාරෙසු එකස්මිං කාලෙ එකොව රජ්ජමනුසාසති, න සබ්බෙ, එවං එකමෙකස්මිං චිත්තුප්පාදෙ එකොව අධිපති, ඉද්ධිපාදො ච හොතීති වෙදිතබ්බො.
822. අස්සද්ධියං ¶ සද්ධාපටිපක්ඛා අකුසලා ධම්මා, අවත්ථුගතො පසාදපතිරූපකො මිච්ඡාධිමොක්ඛො වා. කොසජ්ජං ථිනමිද්ධපධානො අකුසලචිත්තුප්පාදො. පමාදො සතිසම්මොසො තථාපවත්තා අකුසලා ඛන්ධා. අභිභවනසඞ්ඛාතෙන අධිපතියට්ඨෙනාති අස්සද්ධියාදීනං අභිභවනතො අභිභවනන්ති වත්තබ්බෙන අධිමොක්ඛපග්ගහඋපට්ඨානඅවික්ඛෙපපජානනස්ස එකලක්ඛණෙන සම්පයුත්තධම්මෙසු අධිපතියට්ඨෙන. අස්සද්ධියාදීහි චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො අට්ඨානප්පයුත්තො, තස්මා අකම්පියට්ඨෙන ච සම්පයුත්තධම්මෙසු ථිරභාවෙන ච බලන්ති එවමෙත්ථ අධිප්පායො වෙදිතබ්බො.
823. බුජ්ඣනකසත්තස්සාති චතුන්නං අරියසච්චානං පටිවිජ්ඣනකසත්තස්ස. යො හෙසො ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය සතිආදිධම්මසාමග්ගියා කරණභූතාය බුජ්ඣති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොතීති ¶ බොධීති වුච්චති අරියසාවකො, තස්ස බොධිස්ස බුජ්ඣනකසත්තස්ස අඞ්ගාති බොජ්ඣඞ්ගා. නිය්යානිකට්ඨෙනාති වට්ටතො නිස්සරණට්ඨෙන.
824. පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්තීති සම්බන්ධො. චුද්දසවිධෙනාති ආනාපානඉරියාපථචතුසම්පජඤ්ඤපටික්කූලමනසිකාරධාතුමනසිකාරපබ්බානි, නව සිවථිකපබ්බානි චාති එවං චුද්දසවිධෙන. කායං පරිග්ගණ්හතො ච කායානුපස්සනාසතිපට්ඨානං ලබ්භති, න වෙදනාදයො පරිග්ගණ්හතො. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘සුඛං වෙදන’’න්තිආදිනාති වා ‘‘සාමිස’’න්තිආදිනාති වා ‘‘නිරාමිස’’න්තිආදිනාති වා එවං නවවිධෙන. සරාගදොසමොහසංඛිත්තමහග්ගතසමාහිතසඋත්තරවිමුත්තපදානං සපටිපක්ඛානං වසෙන සොළසවිධෙන. නීවරණුපාදානක්ඛන්ධායතනබොජ්ඣඞ්ගසච්චපබ්බානං වසෙන පඤ්චවිධෙන. ඉමස්මිං අත්තභාවෙති පච්චුප්පන්නෙ අත්තභාවෙ. අනුප්පන්නපුබ්බන්ති අත්තනො අභූතපුබ්බං. පරස්ස උප්පන්නං අකුසලං දිස්වා තන්නිමිත්තඤ්ච වධබන්ධාරහාදීනීති අධිප්පායො. තස්සාති තාදිසස්ස. භවති හි තංසදිසෙපි තබ්බොහාරො යථා ‘‘තානියෙව ඔසධානී’’ති. තස්ස පහානායාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ඣානවිපස්සනා ඉතො අඤ්ඤස්මිං අත්තභාවෙ උප්පන්නපුබ්බාපි සියුන්ති වුත්තං ‘‘ඉමස්මිං අත්තභාවෙ අනුප්පන්නපුබ්බ’’න්ති, ඡන්දිද්ධිපාදසම්මාවාචානංයෙව ගහණං. තෙසු වුත්තෙසු සෙසිද්ධිපාදසෙසවිරතියො අත්ථතො ¶ වුත්තාව හොන්තීති ලක්ඛණහාරවසෙන අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං නානාචිත්තෙසු ලබ්භන්ති පුබ්බභාගෙ එතෙ සතිපට්ඨානසම්මප්පධානඉද්ධිපාදා. චතුන්නං ඤාණානන්ති චතුන්නං අරියමග්ගඤාණානං. කාමං සබ්බෙපි බොධිපක්ඛියධම්මා මග්ගචිත්තුප්පාදපරියාපන්නාව, තථාපි සාතිසයො සම්මප්පධානබ්යාපාරො මග්ගක්ඛණෙති වුත්තං ‘‘ඵලක්ඛණෙ ඨපෙත්වා චත්තාරො සම්මප්පධානෙ’’ති. අවසෙසා තෙත්තිංස ලබ්භන්ති, තෙ ච ඛො පරියායතො, න නිප්පරියායතොති අධිප්පායො.
825. සෙසෙසු පනාති ඉද්ධිපාදාදීසු පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු. යථා සතිවීරියෙසු ‘‘සතිපට්ඨානං සම්මප්පධාන’’න්ති සඞ්ඛිපනවසෙන හාපනං, ‘‘කායානුපස්සනා’’තිආදිවිභාගදස්සනවසෙන වඩ්ඪනං අත්ථි, ඊදිසං හාපනවඩ්ඪනං නත්ථීති අත්ථො.
826. ඉදානි සබ්බෙසු එව යථාරහං ලබ්භමානවිභාගදස්සනත්ථං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තෙසූති සත්තතිංසාය බොධිපක්ඛියධම්මෙසු. ඡද්ධාති එකධා ද්වෙධා චතුධා පඤ්චධා අට්ඨධා නවධාති එවං ඡප්පකාරෙන තෙ භවන්ති.
ඡන්දිද්ධිපාදාදිවසෙනාති ¶ ඡන්දො ඡන්දිද්ධිපාදවසෙනෙව, චිත්තං චිත්තිද්ධිපාදවසෙනෙව, පීතිපස්සද්ධිඋපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගවසෙනෙව, සඞ්කප්පාදයො මග්ගවසෙනෙවාති එවං නව එකවිධාව හොන්ති.
චුද්දසෙව අසම්භින්නාති සති වීරියං ඡන්දො චිත්තං පඤ්ඤා සද්ධා සමාධි පීති පස්සද්ධි උපෙක්ඛා සම්මාසඞ්කප්පො සම්මාවාචා සම්මාකම්මන්තො සම්මාආජීවොති ඉමෙ අසම්භින්නා පදන්තරසම්භෙදෙන විනා අග්ගහිතග්ගහණෙන ගය්හමානා චුද්දසෙව ච සභාවධම්මා. චුද්දසාති ච උක්කංසපරිච්ඡෙදෙන වුත්තං. තඤ්ච ඛො පඨමජ්ඣානිකමග්ගචිත්තුප්පාදවසෙන, දුතියජ්ඣානිකෙ පන සම්මාසඞ්කප්පාභාවතො තෙරස, තතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානිකෙසු පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගාභාවතො ද්වාදස හොන්ති. ‘‘සත්තතිංසප්පභෙදතො’’ති ඉදම්පි උක්කංසවසෙනෙව වුත්තං, අවකංසතො පන වුත්තනයෙන එකස්මිං ඛණෙ ඡත්තිංස, පඤ්චතිංස හොන්ති, චතුන්නං අධිපතීනං එකජ්ඣං අනුප්පජ්ජනතො එකස්මිං ඛණෙ එකස්සෙව ඉද්ධිපාදස්ස සම්භවොති ද්වත්තිංස ච හොන්තීති වෙදිතබ්බං.
සත්තතිංසපභෙදතො ¶ කථන්ති ආහ ‘‘සකිච්චනිප්ඵාදනතො’’තිආදි, එකච්චස්ස සභාවතො එකස්සාපි අත්තනො ආනුභාවානුරූපකායානුපස්සනාදිතංතංකිච්චසාධනතොති අත්ථො. සරූපෙන ච වුත්තිතොති අභෙදස්ස චිත්තිද්ධිපාදාදිකස්ස සරූපෙනෙව පවත්තනතො ච.
එත්ථාති ඤාණදස්සනවිසුද්ධියං. කස්මා පන බොධිපක්ඛියෙසු ඣානකොට්ඨාසො න ගහිතො, නනු ඣානරහිතො අරියමග්ගො නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, තතො එව න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘බොධිපක්ඛියෙසු ඣානං න ගහිත’’න්ති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානලක්ඛණස්ස ඣානස්ස මග්ගග්ගහණෙනෙව ගහිතත්තා. තඤ්හි සන්ධාය ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙතී’’තිආදි (ධ. ස. 277, 343 ආදයො) වුත්තං. ආරම්මණූපනිජ්ඣානලක්ඛණස්ස පනෙත්ථ සම්භවො එව නත්ථි. අපරො නයො – කස්මා පන බොධිපක්ඛියෙසු ඣානකොට්ඨාසො න ගහිතො, නනු ඣානරහිතො අරියමග්ගො නත්ථි, න ච තං පටිපදා විය එකන්තපුබ්බභාගියං, නාපි එකච්චපටිසම්භිදා විය මග්ගනිස්සන්දො, අථ ඛො මග්ගචිත්තුප්පාදපරියාපන්නො, යතො ‘‘ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 277, 343 ආදයො) වුත්තං, මග්ගමග්ගපරිවාරධම්මා ච බොධිපක්ඛියධම්මාති? වුච්චතෙ – යං තාව වුත්තං ඣානරහිතො අරියමග්ගො නත්ථී’’ති, තත්ථ න අරියමග්ගසම්පයොගමත්තෙන ඣානස්ස බොධිපක්ඛියතා ¶ ලබ්භති අතිප්පසඞ්ගතො. ආහාරාදීනම්පි හි බොධිපක්ඛියතා ආපජ්ජෙය්යාති. එතෙන මග්ගචිත්තුප්පාදපරියාපන්නතා බොධිපක්ඛියභාවස්ස අකාරණන්ති දස්සිතං හොති.
යං පන වුත්තං ‘‘මග්ගමග්ගපරිවාරධම්මා ච බොධිපක්ඛියා’’ති, තත්ථ පරිවාරට්ඨො කිං සහපවත්තිඅත්ථො, උදාහු පරික්ඛාරට්ඨොති? යදි පුරිමො පක්ඛො, සො පගෙව නිල්ලොචිතො. අථ දුතියො, ඉදං විචාරෙතබ්බං. කථං පවත්තමානං ඣානං මග්ගස්ස පරික්ඛාරො? යදි සහජාතාදිපච්චයභාවෙන, එවං සති ඵස්සාදීනම්පි මග්ගපරික්ඛාරතා ආපජ්ජති. අථ පටිපක්ඛවිධංසනෙන, න සබ්බෙ ඣානධම්මා පටිපක්ඛවිධංසනසමත්ථා. න හි විචාරො, වෙදනා ච කස්සචි සංකිලෙසධම්මස්ස උජුපටිපක්ඛභාවෙන පවත්තන්ති. යං පන පෙටකෙ ‘‘සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛො’’ති වුත්තං, තං පරියායෙන වුත්තං. න හි සුඛං සයං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස පටිපක්ඛො, පටිපක්ඛස්ස පන සමාධිස්ස පච්චයතාය පටිපක්ඛො. න ච විචාරො පඤ්ඤා විය, අධිමොක්ඛො විය වා විචිකිච්ඡාය පටිපක්ඛො, පටිපක්ඛස්ස පටිරූපතාය පන පටිපක්ඛො ¶ වුත්තො. තථා පීතිපි න බ්යාපාදස්ස අදොසො විය උජුපටිපක්ඛො, අදොසසම්පයොගතො පන පටිපක්ඛො වුත්තො. තෙන වුත්තං ‘‘තං පරියායෙන වුත්ත’’න්ති. විතක්කසමාධයො එව පන ඣානධම්මෙසු උජුකං පටිපක්ඛවිධංසනසමත්ථාති පටිපක්ඛවිද්ධංසනසමත්ථස්ස පරිපුණ්ණස්ස ඣානකොට්ඨාසස්ස අභාවතො න චස්ස බොධිපක්ඛියෙසු සඞ්ගහො කතො. යස්මා පන සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මාසමාධි ච මග්ගපරියාපන්නා ඣානධම්මා, තස්මා තෙ සන්ධාය තංසම්පයුත්තතාය වා ඉතරෙපි ගහෙත්වා පරියායෙන වුත්තං පාළියං ‘‘යස්මිං සමයෙ ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙති නිය්යානික’’න්තිආදි (ධ. ස. 277).
වුට්ඨානබලසමායොගකථාවණ්ණනා
827. වුට්ඨානං නිමිත්තතො, පවත්තතො ච වුට්ඨානං. බලසමායොගො සමථවිපස්සනාබලෙහි සම්පයුත්තතා. පරිඤ්ඤාභිසමයාදිවසෙන දුක්ඛාදීසු විසෙසදස්සනට්ඨෙන මග්ගපඤ්ඤාපි විපස්සනාති වුච්චතීති ‘‘ලොකියවිපස්සනා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. තෙනෙවාහ ‘‘වුට්ඨානට්ඨෙන සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (පටි. ම. 2.5). නිමිත්තාරම්මණත්තා නෙවනිමිත්තා වුට්ඨාති, පවත්ති…පෙ… ඡින්දනතො න පවත්තා වුට්ඨාතීති යොජනා. තත්ථ නිමිත්තතො වුට්ඨානං සඞ්ඛාරනිමිත්තං නිස්සජ්ජිත්වා නිබ්බානාරම්මණකරණං. පවත්තතො වුට්ඨානං හෙතුනිරොධෙන ආයතිං විපාකප්පවත්තස්ස ¶ අනුප්පවත්තිධම්මතාපාදනං. තෙනාහ ‘‘සමුදයස්ස අසමුච්ඡින්දනතො පවත්තා න වුට්ඨාතී’’ති.
දුභතොති උභතො, ද-කාරාගමං කත්වා එවං වුත්තං. දුභාති වා පදන්තරමෙවෙතං උභයසද්දෙන සමානත්ථං. දස්සනට්ඨෙනාති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිලක්ඛණෙන චතුසච්චදස්සනට්ඨෙන. මිච්ඡාදිට්ඨියාති ද්වාසට්ඨිප්පභෙදායපි මිච්ඡාදිට්ඨියා. තදනුවත්තකකිලෙසෙහීති අපායගමනීයතාය තස්සා මිච්ඡාදිට්ඨියා අනුවත්තකෙහි විචිකිච්ඡාදිකිලෙසෙහි. ඛන්ධෙහීති එත්ථාපි තදනුවත්තකසද්දො ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බො. තෙ ච මිච්ඡාදිට්ඨිආදිපච්චයා උප්පජ්ජනාරහා වෙදිතබ්බා. මිච්ඡාසඞ්කප්පාතිආදීසුපි තදනුවත්තකකිලෙසෙහි ච ඛන්ධෙහි ච වුට්ඨාති. බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහි වුට්ඨාතීති පාළි සංඛිත්තා. යථා මිච්ඡාදිට්ඨිමිච්ඡාසඞ්කප්පා, එවං මිච්ඡාවාචාදයොපි අපායගමනීයා එව වෙදිතබ්බා. මිච්ඡාවාචාකම්මන්තාජීවා චෙතනාසභාවා. මිච්ඡාසති තථාපවත්තා චත්තාරො ඛන්ධා. උපරිමග්ගත්තයෙ සම්මාදිට්ඨි තංතංමග්ගවජ්ඣා ¶ මානතො වුට්ඨාති. සො හි ‘‘අහමස්මී’’ති පවත්තියා දිට්ඨිට්ඨානියො, මිච්ඡාමග්ගතො පනෙත්ථ වුට්ඨානං අනුද්ධරිත්වා තංතංමග්ගවජ්ඣසංයොජනානුසයෙහෙව වුට්ඨානං උද්ධටං.
අණුසහගතාති අණුභාවං ගතා පත්තා, තනුභූතාති අත්ථො.
828. එවං වුට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි බලසමායොගං දස්සෙතුං ‘‘ලොකියානඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. සමථබලං අධිකං හොති සමාධිභාවනාභාවතො. විපස්සනාබලං අධිකං හොති ඤාණුත්තරත්තා විපස්සනාභාවනාය. සමානභාවෙන යුගෙ නද්ධා බද්ධා විය හොන්තීති යුගනද්ධා. තෙනාහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං අනතිවත්තනට්ඨෙනා’’ති, කිච්චතො අනූනාධිකභාවෙනාති අත්ථො. තතො එව සමායොගොති සමපරිච්ඡෙදයොගොති අත්ථො.
සමාධිපටිපක්ඛදස්සනත්ථං ‘‘උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙහී’’ති වුත්තං, උද්ධච්චපධානෙහි කිලෙසෙහීති අධිප්පායො. අවික්ඛෙපො සමාධීති සමුච්ඡින්දනෙන වික්ඛෙපස්ස උජුපටිපක්ඛභූතො සමාධි. නිරොධගොචරොති නිබ්බානාරම්මණො. වුට්ඨානට්ඨෙනාති වුට්ඨානකභාවෙන නිමිත්තතො, පවත්තතො ච වුට්ඨහමානවසෙන. එකරසාති සමානකිච්චා.
පහාතබ්බධම්මපහානකථාවණ්ණනා
829. යෙ ¶ ධම්මාති යෙ සංකිලෙසධම්මා. සංයොජනාදීසු සංයොජනට්ඨෙන බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනානි, විබාධනට්ඨෙන, උපතාපනට්ඨෙන වා කිලෙසා, මිච්ඡාසභාවාති මිච්ඡත්තා, ලොකෙ ධම්මා ලොකපරියාපන්නා ධම්මාති ලොකධම්මා, මච්ඡෙරස්ස භාවො, කම්මං වාති මච්ඡරියං, විපරීතට්ඨෙන විපල්ලාසා, ගන්ථනට්ඨෙන ගන්ථා, අයුත්තා ගතීති අගති, ආසවන්තීති ආසවා, ඔහනන්තීති ඔඝා, යොජනට්ඨෙන යොගා, නීවරන්තීති නීවරණානි, ධම්මසභාවං අතික්කම්ම පරතො ආමසන්තීති පරාමාසා, භුසං ආදියන්තීති උපාදානානි, අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ අනු අනු සෙන්තීති අනුසයා, මලීනභාවකරණට්ඨෙන මලා, අකුසලකම්මානි ච තානි සුගතිදුග්ගතීනං, තත්ථ නිබ්බත්තනකසුඛදුක්ඛානඤ්ච පථා චාති අකුසලකම්මපථා, චිත්තං උප්පජ්ජති එත්ථාති චිත්තුප්පාදො, චිත්තචෙතසිකරාසි ¶ , අකුසලො ච සො චිත්තුප්පාදො චාති අකුසලචිත්තුප්පාදොති අකුසලසද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.
ඛන්ධෙහි ඛන්ධානන්ති ඉධලොකක්ඛන්ධෙහි පරලොකක්ඛන්ධානං. යාවඤ්හි තෙති තෙ රූපරාගාදයො යාව පවත්තන්ති න සමුච්ඡිජ්ජන්ති, තාව එතෙසං ඛන්ධඵලදුක්ඛානං අනුපරමො අවිච්ඡෙදොති. එතෙන තෙසං සංයොජනත්ථං විභාවෙති. උද්ධන්ති රූපාරූපභවෙසු, තතියමග්ගුප්පත්තියා වා උද්ධං. උද්ධං භජන්තීති උද්ධංභාගා, රූපාරූපභවා, තෙසං අවිච්ඡෙදහෙතුතාය හිතානි උද්ධංභාගියානි.
කිලිස්සන්ති, කිලෙසෙන්ති චාති දුවිධම්පි අත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘සයං සංකිලිට්ඨත්තා’’තිආදිමාහ.
මිච්ඡාවිමුත්ති ‘‘ලොකථූපිකාදීසු මොක්ඛො’’ති පවත්තමිච්ඡාවිමොක්ඛො. අභිනිවිසනාදිවසෙන මිච්ඡා විපරීතං න සම්මා පවත්තනතො මිච්ඡාඤාණං මොහොව.
ලොකප්පවත්තියාති ඛන්ධප්පවත්තියං සති. අනුපරමධම්මකත්තාති පුඤ්ඤපාපවසෙන අපරාපරං අවිච්ඡිජ්ජනතො. ‘‘ලාභහෙතුකො ලාභො’’තිආදිනා කාරණොපචාරෙන.
ආවාසෙ මච්ඡරියං, ආවාසහෙතුකං වා මච්ඡරියං ආවාසමච්ඡරියං.
තයොති ¶ වත්ථුං අභින්දිත්වා වුත්තං, භින්දිත්වා පන වුච්චමානෙ ද්වාදස හොන්ති.
ගන්ථකරණං කාරණභාවෙන පටිබද්ධතාකරණං ගන්ථනන්ති තං රූපකායෙපි ලබ්භතීති ආහ ‘‘නාමකායස්ස චෙව රූපකායස්ස චා’’ති. තත්ථ බ්යාපාදස්සාපි අභිසජ්ජනුපනය්හවසෙන පවත්තනතො ගන්ථනට්ඨො වෙදිතබ්බො, යතො තස්ස පටිඝසංයොජනභාවො වුත්තො.
ඡන්දදොසමොහභයෙහීති ඡන්දදොසමොහභයහෙතු. තඤ්හීති අකත්තබ්බකරණං, කත්තබ්බාකරණඤ්ච.
සවනාති පවත්තනතො. සවනතොති කිලෙසාසුචිභාවෙන විස්සන්දනතො. පුන සවනතොති පසවනතො.
ආකඩ්ඪනට්ඨෙන ¶ , දුරුත්තරණට්ඨෙන චාති එතෙන ඔඝා විය ඔඝාති දස්සෙති. ආරම්මණෙන, දුක්ඛෙන ච වියොගස්ස අප්පදානසඞ්ඛාතෙන යොජනට්ඨෙන යොගාති දස්සෙති, සංකිලෙසකරණට්ඨෙනාති අත්ථො. තෙසඤ්ඤෙවාති කාමරාගාදීනංයෙව. තෙ හි සොතවසෙන වත්තමානා සොතො විය සොතපතිතෙ සත්තෙ අපායසමුද්දං පාපෙන්ති, සංසාරසමුද්දතො ච සීසං උක්ඛිපිතුං න දෙන්ති, යථාගහිතඤ්ච ආරම්මණං විස්සජ්ජිතුං න දෙන්ති, යාදිසඤ්ච පාපං කත්වා දුක්ඛප්පත්තෙ පුනපි තාදිසෙන යොජෙන්ති.
චිත්තස්සාති කුසලචිත්තස්ස, විසෙසතො ඣානචිත්තස්ස. ආදිතො වරණං ආවරණං. කිලෙසවාසනං නෙත්වා වරණං නීවරණං. කුට්ටකවාටාදීහි විය පිදහනං පටිච්ඡාදනං, තං පන කුසලාදීනි සඞ්ගණ්හිතුං, පරිඤ්ඤාතුං, ඤාතුඤ්ච අප්පදානවසෙන දට්ඨබ්බං.
තස්ස තස්ස ධම්මස්ස සභාවන්ති කායාදිකස්ස තස්ස තස්ස ධම්මස්ස අසුභාදිසභාවං. අභූතං සභාවන්ති සුභාදිසභාවං.
ථාමගතට්ඨෙනාති ථාමගතභාවෙන. ථාමගතන්ති ච අනඤ්ඤසාධාරණො කාමරාගාදීනං සභාවො දට්ඨබ්බො. යෙන තෙ එව භගවතා ‘‘අනුසයා’’ති වුත්තා. අනුසයනඤ්ච මග්ගෙන අප්පහීනභාවෙන පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනාරහතා. තෙනාහ ‘‘පුනප්පුනං කාමරාගාදීනං උප්පත්තිහෙතුභාවෙන අනුසෙන්තියෙවා’’ති.
දුම්මොචනීයභාවෙන ¶ පවත්තිං සන්ධායාහ ‘‘තෙලඤ්ජනකලලං වියා’’ති.
830. සෙසාති අනපායගමනීයා. සුඛුමා කාමරාගපටිඝාති සම්බන්ධො. චතුත්ථඤාණවජ්ඣා එවාති අවධාරණෙන පඨමඤාණාදිවජ්ඣතා නිවත්තීයති. තයිදං නියමදස්සනං අඤ්ඤත්ථාපි නෙතබ්බන්ති දස්සෙන්තො ‘‘පරතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ‘‘නියමං න කරිස්සාමා’’ති එතෙන නියමෙ අකතෙ හෙට්ඨිමමග්ගවජ්ඣතාපි අනුඤ්ඤාතා එව හොතීති.
ලොභ…පෙ… චතුත්ථඤාණවජ්ඣානීතිආදීසු පඨමඤාණාදීහි හතාපායගමනීයාදිභාවානීති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. ආදිසද්දෙන ඔළාරිකසුඛුමතා ගහිතා.
යසෙති පරිවාරෙ.
අගතීසු ¶ ඡන්දාදයො කිඤ්චාපි උපරිමග්ගවජ්ඣා, තථාපි තංමූලකස්ස අකත්තබ්බකරණස්ස, කත්තබ්බාකරණස්ස ච අපායගමනීයතාය පඨමමග්ගවජ්ඣා.
කතාකතාකුසලාකුසලවිසයං යං විප්පටිසාරභූතං කුක්කුච්චං, තං ඉධ තතියඤාණවජ්ඣං වුත්තං. යං පන ‘‘කුක්කුච්චපකතතාය ආපත්තිමාපජ්ජතී’’ති (පාචි. අට්ඨ. 438; කඞ්ඛා. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) වුත්තං කුක්කුච්චං, තං සන්ධාය ‘‘කුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්තී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 1176) අට්ඨසාලිනියං වුත්තං. තස්මා ද්වින්නං වචනානං අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අඤ්ඤෙසුපි එදිසෙසු ඨානෙසු අධිප්පායො මග්ගිතබ්බො, න විරොධතො පච්චෙතබ්බො. ඔළාරිකානවසෙසප්පහානං වා සන්ධාය කුක්කුච්චස්ස පඨමතතියඤාණවජ්ඣතා වුත්තාති වෙදිතබ්බං. ‘‘භගවතා පටික්ඛිත්තං අනුවසිත්වා අනුවසිත්වා ආවසථපිණ්ඩං භුඤ්ජිතු’’න්ති, ‘‘කුක්කුච්චායන්තො න පටිග්ගහෙසී’’ති (පාචි. 204) පන ආගතං කුක්කුච්චං, න නීවරණං අරහතො උප්පජ්ජනතො, නීවරණපටිරූපකං පන ‘‘කප්පති න කප්පතී’’ති වීමංසනභූතං විනයකුක්කුච්චං නාම, තං තථාපවත්තචිත්තුප්පාදොව.
කාමරාගපටිඝානුසයා අණුසහගතා තතියඤාණවජ්ඣා. ඔළාරිකානං පන දුතියඤාණවජ්ඣතා හෙට්ඨා වුත්තනයාව.
චිත්තුප්පාදග්ගහණෙන ¶ චෙත්ථ මක්ඛපළාසමායාසාඨෙය්යපමාදථම්භසාරම්භාදීනං සඞ්ගහො කතොති දට්ඨබ්බං.
831. අඵලො වායාමොති එත්ථ අතීතානං තාව පජහනෙ අඵලො හොතු වායාමො නිරුද්ධත්තා, අනාගතානං පන කථන්ති තෙසම්පි වක්ඛමානං අවිපරීතමත්ථං අජානන්තො නත්ථිතාමත්තං ගහෙත්වා චොදෙති, තථාපි ‘‘අඵලො’’ති පුබ්බෙ පහාතබ්බානං නත්ථිතාය චොදනා කතා, ඉදානි පහානස්ස. යදි හි පහානං අත්ථි, කථං පහාතබ්බා සන්ති? අථ පහාතබ්බා සන්ති, කථං පහානං හොති? පහාතබ්බා ච සන්ති, පහානඤ්ච හොතීති විප්පටිසිද්ධමෙතං. කස්මා? පහාතබ්බෙසු සන්තෙසු පහානස්ස අසම්භවතො තදුපගො වායාමො අඵලො ආලොකතමානං සහාවට්ඨානෙ සති ආලොකස්ස අඵලතා විය. අථාපි කථඤ්චි පහානං සියා? සංකිලෙසිකා ච මග්ගභාවනා ආපජ්ජති පහාතබ්බපහායකානං සහාවට්ඨානතො ¶ . විප්පයුත්තතා වා කිලෙසානං චිත්තවිප්පයුත්තසඞ්ඛාරවාදීනං විප්පයුත්තසඞ්ඛාරානං වියාති අධිප්පායො. තං පන නෙසං වාදීනං යථා මතිමත්තං, එවමිධාපීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න ච පච්චුප්පන්නකිලෙසො චිත්තවිප්පයුත්තො නාම අත්ථී’’ති. අරූපධම්මා හි එකවත්ථුකාදිභාවෙන වත්තමානා ඛණත්තයපරියාපන්නා පච්චුප්පන්නා, තෙ කථං චිත්තෙන විප්පයුත්තා නාම සියුං, තස්මා නත්ථෙව විප්පයුත්තතා කිලෙසානං. ආවෙණිකාති අසාධාරණා, සයමෙව උප්පාදිතා පාළි අනාරුළ්හාති අධිප්පායො. පාළියංයෙව හි පටික්ඛිත්තන්ති සම්බන්ධො. ස්වායං පුග්ගලො. හඤ්චීති යදි.
විනිබද්ධොති මානෙන පත්ථද්ධචිත්තො. පරාමට්ඨොති මිච්ඡාභිනිවිට්ඨො. ථාමගතොති ථාමගතකිලෙසො ථිරභාවගතානුසයො. තෙන හි නත්ථි මග්ගභාවනාති යස්මා තීසුපි කාලෙසු කිලෙසානං පහානං න යුජ්ජති, තිකාලිකා ච කිලෙසා, තස්මා නත්ථි මග්ගභාවනා, තාය සාධෙතබ්බං කිච්චං නත්ථීති අත්ථො. ‘‘න හි නත්ථි මග්ගභාවනා’’තිආදිනා චතුක්ඛත්තුං වුත්තස්ස පටික්ඛෙපස්ස පටික්ඛෙපො. ඉදං වුත්තං ‘‘පාළියංයෙව හී’’තිආදිං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.
එවමෙවාති යථා අජාතඵලෙ තරුණරුක්ඛෙ මූලෙ ඡින්නෙ අසති ඡෙදනෙ ආයතිං උප්පජ්ජනාරහානි ඡෙදනපච්චයා අනුප්පජ්ජමානානි විනට්ඨානි නාම හොන්ති, එවමෙව මග්ගභාවනාය අසති උප්පජ්ජනාරහා කිලෙසා මග්ගභාවනාය අනුප්පජ්ජමානා ‘‘පහීනා’’ති වුච්චන්තීති උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. උප්පාදොති උප්පාදසීසෙන උප්පාදවන්තො ඛන්ධා වුත්තා. අනුප්පාදෙති ¶ නිබ්බානෙ. අජාතායෙව න ජායන්ති, තස්මා පහීනා නාම හොන්තීති ‘‘නත්ථි කිලෙසප්පහාන’’න්ති පරවාදිනා කතො පටික්ඛෙපො ‘‘න හී’’ති පටික්ඛිත්තො. තෙ පන නෙව උප්පජ්ජිත්වා විගතා, නාපි භවිස්සන්ති, න ච උප්පන්නාති ‘‘අතීතෙ කිලෙසෙ පජහතී’’තිආදි න වත්තබ්බන්ති දස්සෙති. හෙතුනිරොධාති දුක්ඛහෙතූනං කිලෙසානං නිරොධා. දුක්ඛනිරොධොති ආයතිං උප්පජ්ජනකදුක්ඛස්ස නිරොධො. උප්පාදපවත්තනිමිත්තායූහනා පච්චුප්පන්නභවවසෙන ගහිතා.
832. එතෙනාති ‘‘අජාතායෙව න ජායන්තී’’තිආදිවචනෙන. විපස්සනාය ආරම්මණභූතං උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතං භූමිපවත්තිට්ඨානං ලද්ධවන්තො භූමිලද්ධා යථා ‘‘අග්ගිආහිතො’’ති, ලද්ධභූමිකාති අත්ථො ¶ . වත්තමානාදිඋප්පන්නවිධුරතාය භූමිලද්ධුප්පන්නා එව නාම තෙති වුත්තං.
833. අනුභවිත්වා, භවිත්වා ච අපගතං භූතාපගතං. අනුභූතභූතා හි භූතතාසාමඤ්ඤෙන භූතසද්දෙන වුත්තා. සාමඤ්ඤමෙව හි උපසග්ගෙන විසෙසීයතීති. අනුභූතසද්දො ච කම්මවචනිච්ඡාය අභාවතො අනුභාවකවාචකො දට්ඨබ්බො. විකප්පගාහවසෙන රාගාදීහි, තබ්බිපක්ඛෙහි ච අකුසලං, කුසලඤ්ච ආරම්මණරසං අනුභවති, න විපාකො කම්මවෙගක්ඛිත්තත්තා, නාපි කිරියා අහෙතුකානං අතිදුබ්බලතාය, සහෙතුකානඤ්ච ඛීණකිලෙසස්ස ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො උප්පජ්ජමානානං අතිසන්තවුත්තිත්තා. එත්ථ ච පුරිමනයෙ කුසලාකුසලමෙව වත්තුං අධිප්පායවසෙන ‘‘භූතාපගත’’න්ති වුත්තං. යං ‘‘උප්පන්නානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා’’ති (සං. නි. 5.651-662; විභ. 390-391) එත්ථ ‘‘උප්පන්න’’න්ති ගහෙත්වා තංසදිසානං පහානං, වුද්ධි ච වුත්තා. පච්ඡිමනයෙ ච-සද්දෙන කුසලාකුසලඤ්ච ආකඩ්ඪිත්වා සබ්බං සඞ්ඛතං වුත්තං භුත්වාපගතභාවාභිධානාධිප්පායෙන. විපච්චිතුං ඔකාසකරණවසෙන උප්පත්තිතං අතීතං කම්මඤ්ච තතො උප්පජ්ජිතුං ආරද්ධො විපාකො ච අනාගතො ඔකාසකතුප්පන්නොති වුත්තො ඔකාසො කතො එතෙන, ඔකාසො කතො එතස්සාති ච අත්ථද්වයවසෙන, යං උප්පන්නසද්දෙන විනාපි විඤ්ඤායමානං උප්පන්නං සන්ධාය ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, සඤ්චෙතනිකානං කම්මාන’’න්තිආදි (අ. නි. 10.217, 219) වුත්තං.
තාසු තාසු භූමීසූති මනුස්සදෙවාදිඅත්තභාවසඞ්ඛාතෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු. තස්මිං තස්මිං සන්තානෙ ¶ අනුප්පත්තිධම්මතං අනාපාදිතතාය අසමූහතං. අසමූහතත්තායෙව හිස්ස නත්ථීති නවත්තබ්බතාය උප්පන්නවොහාරො.
834. ‘‘කා භූමි, කො වා භූමිලද්ධො’’ති ආසඞ්කං නිවත්තෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි ආරද්ධං. ‘‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා’’ති එතෙන ඛන්ධානං අපරිඤ්ඤාතතං දස්සෙති, න ආරම්මණභාවමත්තං තෙභූමකග්ගහණෙනෙව තස්ස සිද්ධත්තා. අපරිඤ්ඤාතා හි ඛන්ධා කිලෙසානං භූමීති අධිප්පෙතා. ඛන්ධෙසු වත්ථුභූතෙසු. ආරම්මණවසෙනාති ආරම්මණකරණවසෙන. අතීතානාගතෙ, පගෙව පච්චුප්පන්නෙති අධිප්පායො. තන්ති තං අඤ්ඤසන්තානගතං ¶ කිලෙසජාතං. තතො අඤ්ඤස්මිං සන්තානෙ ආරම්මණකරණමත්තෙන භූමිලද්ධං නාම යදි සියාති සම්බන්ධො. තස්සාති කිලෙසජාතස්ස. අප්පහෙය්යතො පරසන්තතිපතිතත්තා න කොචි භවමූලං පජහෙය්ය. භූමිලද්ධඤ්හි අනුසයිතං නාම හොතීති අධිප්පායො. වත්ථුවසෙනාති උප්පත්තිට්ඨානවසෙන. යත්ථ යත්ථ භවෙ, සන්තානෙ වා. පරිඤ්ඤාතානං අභූමිභාවතො ‘‘අපරිඤ්ඤාතා’’ති වුත්තං. උප්පාදතො පභුතීති තෙසං ඛන්ධානං උප්පජ්ජනතො පට්ඨාය. කිලෙසානං අප්පහීනභාවං ඨපෙත්වා අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස අභාවතො තෙසු ඛන්ධෙසු කිලෙසජාතං අනුසෙති, තස්මා තං අනුසයිතං කිලෙසජාතං, තෙනෙව අනුසයනසඞ්ඛාතෙන අප්පහීනට්ඨෙන භූමිලද්ධන්ති වෙදිතබ්බං.
835. තත්ථ ච භූමිභූතෙසු ඛන්ධෙසු න සබ්බෙ සබ්බෙසං වත්ථූ හොන්ති, අථ ඛො විසෙසො අත්ථීති තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යස්ස යෙසූ’’තිආදි. තත්ථ යස්සාති යස්ස පුග්ගලස්ස. යෙසූති සතිපි අජ්ඣත්තභාවසාමඤ්ඤෙ යෙසු අතීතාදිකාමාවචරාදිභෙදභින්නෙසු ඛන්ධෙසු. තෙ එව යථානුසයිතා ඛන්ධා. කිං පනෙතෙ කිලෙසා ආරම්මණං කරොන්තා විය පරිච්ඡිජ්ජ පරිච්ඡිජ්ජ අනුසෙන්තීති? යතො තෙ එව ඛන්ධා තෙසං කිලෙසානං වත්ථූති වුත්තා, න හෙව ඛො අනුසයානං වත්ථුං පරිච්ඡිජ්ජ පවත්ති අත්ථි. අතීතාදිකාමාවචරාදිවසෙන පන යථාපරිච්ඡින්නෙ වත්ථුස්මිං යො කිලෙසානං අප්පහීනට්ඨො, සො පරිච්ඡිජ්ජ පවත්තො විය හොතීති ‘‘අතීතක්ඛන්ධෙසූ’’තිආදි වුත්තං. තෙන වත්ථුවසෙන භූමිලද්ධං හොතීති වත්ථුභෙදෙන සියා තස්ස භෙදොති දස්සෙති. තථාවවත්ථිතභාවතො එව හි ‘‘අඤ්ඤතරො ලොලජාතිකො තං රසපථවිං අඞ්ගුලියා සායී’’තිආදිවචනං (දී. නි. 3.120) කාමාවචරක්ඛන්ධෙසු අනුසයිතානං රසතණ්හාදීනං රූපාරූපාවචරක්ඛන්ධෙ අතික්කමිත්වා පුන කාමාවචරක්ඛන්ධවත්ථුකතං විභාවෙති. තෙනාහ ‘‘තථා කාමාවචරක්ඛන්ධෙසූ’’තිආදි ¶ . යථා චෙත්ථ රූපාරූපාවචරක්ඛන්ධෙ අතික්කමිත්වා පවත්ති, එවං කාමාවචරක්ඛන්ධෙ අතික්කමිත්වා පවත්ති හොතීති ආහ ‘‘එස නයො රූපාරූපාවචරෙසූ’’ති.
පරියුට්ඨානාභිභවනවසෙන ච කිලෙසානං අනුසයනට්ඨො අනුමීයති තදභාවෙ අභාවතො. යස්ස යෙ අනුසයා පහීනා, තෙසං වත්ථු තෙන ¶ සමතික්කන්තං පරිඤ්ඤාතත්තාති කුතො නෙසං භූමිසමඤ්ඤාති දස්සෙතුං වුත්තං ‘‘සොතාපන්නාදීසු පනා’’තිආදි. ඉධ වට්ටමූලකිලෙසාති අනුසයා අධිප්පෙතා, න අවිජ්ජා, භවතණ්හා ච. යං කිඤ්චි චෙතනාචෙතසිකභෙදං, කායිකාදිභෙදං වා. ඉතීති එවං, අප්පහීනානුසයත්තාති අධිප්පායො. අස්සාති පුථුජ්ජනස්ස. තෙ පනෙතෙ අනුසයා අතීතාදිකාමාවචරාදිවසෙන යථාපරිච්ඡින්නෙ තත්ථ තත්ථ වත්ථුස්මිං අනුසයන්තාපි තෙ තෙ පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ අවිභාගෙනෙව වත්ථුං කත්වා අනුසෙන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘තස්සෙතං වට්ටමූල’’න්තිආදිමාහ.
836. ඉදානි තමත්ථං අන්වයබ්යතිරෙකවසෙන උපමාය විභාවෙතුං ‘‘පථවීරසාදි වියා’’තිආදි වුත්තං. රුක්ඛගච්ඡලතාදීනං පච්චයභූතො සසම්භාරපථවියා රසො පථවීරසො. ආපොරසෙපි එසෙව නයො. සාඛා නාම ඛුද්දකසාඛා. පසාඛො විටපො. රුක්ඛපවෙණින්ති රුක්ඛපරාපරං. සන්තානයමානෙති අපරාපරං අනුප්පබන්ධන්තෙ.
මණ්ඩූකකණ්ටකොති එකො මච්ඡකණ්ටකොති වදන්ති. අනුපාදානොති පහීනචතුරුපාදානො, රූපාදීසු වා කිඤ්චිපි අගණ්හන්තො.
837. ඉධ සමුදාචාරො නාම ලද්ධත්තලාභතාති ඛණත්තයසමඞ්ගිසමුදාචාරුප්පන්නන්ති ආහ ‘‘වත්තමානුප්පන්නමෙව සමුදාචාරුප්පන්න’’න්ති. පුබ්බභාගෙ අනුප්පජ්ජමානම්පීති තස්මිං ආපාථගතෙ ආරම්මණෙ ආදිතො පවත්තජවනවාරෙසු අනුප්පජ්ජමානම්පි. අධිග්ගහිතත්තාති අයොනිසොමනසිකාරෙන අභිරුය්හ ගහිතත්තා, දළ්හං ගහිතත්තාති අත්ථො. අපරභාගෙති අපරස්මිං කාලභාගෙ, කාලන්තරෙති අත්ථො. එකන්තෙන උප්පත්තිතොති පච්චයසමවායෙ සති තථා අයොනිසොමනසිකාරස්ස තත්ථ නිබ්බත්තත්තා නියමෙන උප්පජ්ජනතො. කල්යාණිගාමෙති එවංනාමකෙ ගාමෙ. රොහණෙ කිර අභිරූපානං ඉත්ථීනං උප්පත්තිට්ඨානතාය සො ගාමො තථා වුච්චති. චිත්තසන්තතිමනාරුළ්හන්ති පච්චුප්පන්නතං පටිසෙධෙති. ‘‘උප්පත්තිනිවාරකස්ස හෙතුනො අභාවා’’ති එතෙන පච්චයෙ ¶ සති පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනාරහතාය අවික්ඛම්භිතස්ස උප්පන්නතාපරියායොති දස්සෙති. නනු ච අසමූහතුප්පන්නම්පි පච්චයෙ සති උප්පජ්ජනාරහමෙව? සච්චමෙතං, පහානවිසෙසභාවකතො ¶ පන නෙසං භෙදො. යථා අවික්ඛම්භිතාසමූහතභූමිලද්ධුප්පන්නං සති පච්චයසමවායෙ උප්පජ්ජනාරහං, එවං ආරම්මණාධිග්ගහිතුප්පන්නම්පීති තිවිධස්සාපි භූමිලද්ධෙන එකසඞ්ගහතා වුත්තා.
838. අකුසලම්පි භූතාපගතුප්පන්නං අතීතත්තා න පහාතබ්බං, තථා එකච්චං ඔකාසකතුප්පන්නං ඉතරං අප්පහාතබ්බතො, සෙසද්වයං ඛණත්තයසමඞ්ගිභාවතොති ආහ ‘‘අමග්ගවජ්ඣත්තා’’ති. කෙනචීති චතූසු මග්ගඤාණෙසු කෙනචි. තස්සාති යථාවුත්තස්ස චතුබ්බිධස්සපි උප්පන්නස්ස. තං උප්පන්නභාවං විනාසයමානන්ති අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන උප්පජ්ජනාරහතං විනාසෙන්තං. පඨමං ලොකියඤාණෙන යථාබලං පහීනමෙව ලොකුත්තරඤාණං පජහතීති ලොකියග්ගහණං කතං.
පරිඤ්ඤාදිකිච්චකථාවණ්ණනා
839. සච්චාභිසමයකාලස්මින්ති චතුන්නං අරියසච්චානං පටිවිජ්ඣනක්ඛණෙ. වුත්තානීති ‘‘දුක්ඛං පරිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (සං. නි. 5.1099), ‘‘යො, භික්ඛවෙ, දුක්ඛං පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100) ච වුත්තානි. යථාසභාවෙනාති අවිපරීතසභාවෙන. ‘‘ජානිතබ්බානී’’ති වත්වා තෙසං ජානනවිධිං උපමාවසෙන අට්ඨකථායං තාව වුත්තනයෙන දස්සෙතුං ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදි වුත්තං.
තත්ථ යථා පදීපොතිආදි එකස්ස ඤාණස්ස එකක්ඛණෙ චත්තාරි කිච්චානි කථං සම්භවන්ති. න හි තාදිසං කිඤ්චි ලොකෙ දිට්ඨං අත්ථි, න ච වචනං ලබ්භතීති අන්තොලීනචොදනං මනසි කත්වා වුත්තං ‘‘පරිඤ්ඤාභිසමයෙනා’’ති. අනවසෙසතො පරිච්ඡිජ්ජ ජානනසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන අභිසමෙති අසම්මොහවසෙන පටිවිජ්ඣති. පහානාභිසමයෙනාති සමුච්ඡෙදප්පහානසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන අසම්මොහතො අභිසමෙති. මග්ගං භාවනාභිසමයෙනාති මග්ගඤාණං සම්මාසඞ්කප්පාදිසෙසමග්ගං සහජාතාදිපච්චයතාවසෙන භාවනාභිසමයෙන. අභිසමෙති පුබ්බභාගභාවනාසම්භූතෙන අරියමග්ගභාවනාසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන අභිසමෙති අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං අසම්මොහතො ¶ පටිවිජ්ඣති. මග්ගඤාණඤ්හි සම්පයුත්තධම්මෙසු සම්මොහං විද්ධංසෙන්තං අත්තනිපි සම්මොහං විද්ධංසෙතියෙව. නිරොධන්ති නිබ්බානං. සච්ඡිකිරියාභිසමයෙනාති පච්චක්ඛකරණසඞ්ඛාතෙන පටිවිජ්ඣනෙන. පාපුණාතීති ¶ අධිගච්ඡති. ස්වායං අධිගමො දස්සනපටිවෙධොති ආහ ‘‘පස්සති පටිවිජ්ඣතී’’ති.
‘‘නිරොධං…පෙ… පටිවිජ්ඣතී’’ති එතෙන නිරොධසච්චමෙකං ආරම්මණපටිවෙධෙන චත්තාරිපි සච්චානි අසම්මොහපටිවෙධෙන මග්ගඤාණං පටිවිජ්ඣතීති එවං යුත්තිවසෙන විභාවිතං එකපටිවෙධං ආගමෙනපි සාධෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදි වුත්තං. ‘‘සබ්බං වෙදිතබ්බ’’න්ති ඉමිනා ‘‘යො දුක්ඛසමුදයං පස්සති, සො දුක්ඛම්පි පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100) ආගතං සමුදයං සච්චාදිමූලකං යොජනං සඞ්ගණ්හාති.
න චෙතං කාලන්තරදස්සනං සන්ධාය වුත්තං, අථ ඛො එකපටිවෙධමෙවාති දස්සෙන්තෙන ‘‘මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං, දුක්ඛෙපෙතං ඤාණ’’න්තිආදිනා (විභ. 794; පටි. ම. 1.109) අපරං සුත්තපදං ආනීතං. තථා හි ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සති…පෙ… පටිපදම්පි සො පස්සතී’’ති (සං. නි. 5.1100) එකසච්චදස්සනසමඞ්ගිනො අඤ්ඤසච්චදස්සනසමඞ්ගිභාවවිචාරණාය තමත්ථං සාධෙතුං ආයස්මතා ගවම්පතිත්ථෙරෙන වුත්තං, පච්චෙකඤ්ච සච්චත්තයදස්සනයොජනා කතා. අඤ්ඤථා කමාභිසමයෙ පුරිමදිට්ඨස්ස පුන අදස්සනතො සමුදයාදිං පස්සතො දුක්ඛාදිදස්සනං පුන අවත්තබ්බං සියා, වුච්චමානෙ ච සබ්බදස්සනං දස්සනන්තරපරමන්ති දස්සනානුපරමො එව සියාති.
නිස්සයභාවහෙතුතාය දුක්ඛපරිඤ්ඤාය වට්ටිඣාපනසදිසතා, පටිපක්ඛවිද්ධංසනතාය සමුදයප්පහානස්ස අන්ධකාරවිධමනසදිසතා, ඤාණාලොකපරිබ්රූහනතාය මග්ගභාවනාය ආලොකවිද්ධංසනසදිසතා, තෙන තෙන මග්ගෙන යථා යථා නිරොධස්ස සච්ඡිකිරියා, තථා තථා කිලෙසස්නෙහපරියාදානං හොතීති නිරොධසච්ඡිකිරියාය ස්නෙහපරියාදානසදිසතා කාරණූපචාරෙන වුත්තා.
840. ඔභාසෙතීති පකාසෙති. කිලෙසපටිප්පස්සද්ධින්ති සබ්බකිලෙසදරථපරිළාහවූපසමභාවතො කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධිභූතං.
841. අප්පෙතීති ¶ පප්පොති. දුක්ඛපරිඤ්ඤාය සක්කායතීරසමතික්කමභාවතො ඔරිමතීරප්පහානසදිසතා, මග්ගභාවනාය සත්තත්තිංසබොධිපක්ඛියධම්මාවහනතාය භණ්ඩවහනසදිසතා.
842. පවත්තං ¶ ඤාණං අස්සාති පවත්තඤාණො, මග්ගො. අස්ස මග්ගස්ස.
තථට්ඨෙනාති තථසභාවෙන, පීළනාදිඅවිපරීතසභාවෙනාති අත්ථො. එකපටිවෙධානීති එකජ්ඣං පටිවිජ්ඣිතබ්බාකාරානි.
දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨොතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා බුද්ධානුස්සතිවණ්ණනායං (විසුද්ධි. මහාටී. 1.144) වුත්තමෙව. එකසඞ්ගහිතානීති එකෙනෙව සඞ්ගහිතානි. කෙන? තථට්ඨෙන, සච්චට්ඨෙනාති අත්ථො. යං එකසඞ්ගහිතන්තිආදි ඤාණස්ස එකපටිවෙධදස්සනං. මග්ගඤාණඤ්හි නිරොධමෙව ආරම්මණං කරොන්තම්පි යො සො දුක්ඛාදීසු තච්ඡාවිපල්ලාසභූතභාවසඞ්ඛාතො සච්චට්ඨො, තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහවිද්ධංසනෙන තං යාථාවතො පටිවිජ්ඣන්තං පච්චක්ඛං කරොන්තමෙව පවත්තති. යතො අපරභාගෙ පීළනාදයො සොළසපි සච්චට්ඨා අරියස්ස හත්ථාමලකං විය යාථාවතො උපට්ඨහන්ති.
843. අත්ථාති ඤාණෙන අරණීයතො අත්ථාති ලද්ධසමඤ්ඤා ආකාරා. අඤ්ඤසච්චදස්සනවසෙනාති සමුදයාදිසච්චන්තරදස්සනවසෙන. ආවිභාවතොති පකාසභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – යෙ ආකාරා දුක්ඛාදීසු සභාවවසෙන, සච්චන්තරදස්සනවසෙන ච ආවිභවන්ති, තෙ පීළනාදයො චත්තාරොයෙවාති සොළසෙව වුත්තා, න අඤ්ඤෙති. අයමත්ථො ඉධාධිප්පෙතොති කථමිදං විඤ්ඤායතීති ආහ ‘‘තත්ථ කතමං දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදි. තෙනෙතං දස්සෙති – යස්මා පාළියං විසුං විසුං ආරම්මණකරණවසෙනපි සච්චඤාණං වුත්තං කිච්චනිබ්බත්තිවසෙනපි, තස්මා විඤ්ඤායති ‘‘සභාවතො, සච්චන්තරදස්සනතො ච සච්චානං ආකාරා ආවිභවන්තී’’ති.
කිච්චනිබ්බත්තිවසෙන දස්සනං ආවිභාවතො දස්සනසදිසන්ති තං අනාමසිත්වා ඉතරමෙව දස්සෙන්තො ‘‘තත්ථා’’තිආදිමාහ. තත්ථාති තෙසු ද්වීසු දස්සනෙසු. ආයූහිතන්ති පිණ්ඩවසෙන නිබ්බත්තිතං. යඤ්හි කිඤ්චි පච්චයුප්පන්නං නාම, සබ්බං තං සමුදිතමෙව නිබ්බත්තතීති. සඞ්ඛතන්ති පච්චයන්තරෙහි සමෙච්ච සම්භූය කතං. රාසිකතන්ති පුඤ්ජකතං. අනෙකමෙව හි පච්චයුප්පන්නං එකජ්ඣං ¶ නිබ්බත්තමානං අත්තනො පච්චයෙහි රාසිකතං විය හොතීති. තස්මාති සමුදයෙන ආයූහිතත්තා. අස්සාති දුක්ඛසච්චස්ස. යස්මිං සන්තානෙ උප්පන්නො ¶ , තස්ස කිලෙසසන්තාපහරො. සයම්පි කිලෙසපරිළාහාභාවතො සුසීතලො. සන්තාපට්ඨො ආවිභවති උළාරදස්සනෙන තදඤ්ඤස්ස අනුළාරභාවො වියාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ආයස්මතො’’තිආදි. අවිපරිණාමධම්මස්ස නිච්චසභාවස්ස වත්තබ්බමෙව නත්ථි පටිපක්ඛතො ආවිභවනාකාරස්ස සුඛසිද්ධිතො.
නිදානට්ඨො ආවිභවති ඉදමස්ස නිදදාතීති. සංයොගපලිබොධට්ඨා පටිපක්ඛවසෙන ආවිභවනාකාරාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘විසංයොගභූතස්සා’’තිආදි. කිලෙසදුක්ඛෙහි සංයොජනට්ඨො සංයොගට්ඨො. සංසාරචාරකෙ පලිබුද්ධනට්ඨො පලිබොධට්ඨො.
කිලෙසසඞ්ගණිකාදිවසෙන අවිවෙකභූතස්ස. විවෙකට්ඨො උපධිවිවෙකතා. සබ්බසඞ්ඛාරවිවිත්තතා අසඞ්ඛතභාවොති එවං අච්ඡරියබ්භුතසභාවොපි අරියමග්ගො සඞ්ඛතො එව, අයමෙව ච එකො අසඞ්ඛතොති නිරොධස්ස අසඞ්ඛතභාවො සුපාකටො හොති. දුක්ඛං විසං මරණධම්මතො තස්ස අගදභූතං අමතං නිබ්බානං.
‘‘මග්ගො’’ති සම්භාවෙතබ්බතං පත්තො සුඛුමසන්තභාවෙන උපට්ඨිතො නිකන්තිභූතොපි නායං සමුදයො හෙතු නිබ්බානස්ස පත්තියා. අයං අරියමග්ගො හෙතූති මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනෙ වුත්තනයෙන මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො ආවිභවති. නිරොධදස්සනෙනාති අතිවිය නිපුණස්ස පරමගම්භීරස්ස නිරොධසච්චස්ස දස්සනෙන. තෙනාහ ‘‘පරමසුඛුමානී’’තිආදි. දුක්ඛදස්සනෙනාති අතිවිය ආදීනවප්පත්තියා විපුලතරාදීනවස්ස දුක්ඛසච්චස්ස දස්සනෙන. තප්පටිපක්ඛතො ආධිපතෙය්යට්ඨො. තෙනාහ ‘‘අනෙකරොගාතුර…පෙ… උළාරභාවො වියා’’ති. එවමෙතෙ යථාරහං අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච සච්චෙසු ආවිභවනාකාරා විභාවිතා.
එකෙකස්සාති එකෙකස්ස අත්ථස්ස, පීළනායූහනනිස්සරණනිය්යානට්ඨෙ සන්ධායාහ. තිණ්ණං තිණ්ණන්ති සඞ්ඛතාදිඅත්ථෙ. යෙ පන වාදිනො. නානාභිසමයන්ති නානාඤාණෙන අභිසමයං, චතුන්නං සච්චානං නානාක්ඛණෙ නානාඤාණෙන පටිවිජ්ඣනන්ති අත්ථො. යදි හි මග්ගඤාණස්ස චතූසු සච්චෙසු නානාභිසමයො සියා, දුක්ඛදස්සනාදීහි පඨමමග්ගාදීහි පහාතබ්බානං සංයොජනත්තයාදීනං ¶ එකදෙසප්පහානං ආපජ්ජති. තථා ච සති එකදෙසසොතාපත්තිමග්ගට්ඨතාදිප්පසඞ්ගො. තංතංදස්සනානන්තරඤ්ච ¶ තංතංඵලෙන භවිතබ්බන්ති තංතංපහෙය්යකිලෙසපටිප්පස්සද්ධිභූතානං ඵලානං මග්ගානං විය චතුක්කතා සියා. තථා ච සති එකදෙසසොතාපන්නතාදිප්පසඞ්ගො. කිඤ්ච භිය්යො – යදි මග්ගඤාණස්ස නානාභිසමයො සියා, අඤ්ඤෙන ඤාණෙන දුක්ඛං පස්සති. අඤ්ඤෙන සමුදයං, අඤ්ඤෙන නිරොධං, අඤ්ඤෙන මග්ගං, එවං සති මග්ගකිච්චං අපරිපුණ්ණමෙව සියා. මග්ගදස්සනෙන හි ද්වයගති, තෙනෙව වා තස්ස දස්සනං, අඤ්ඤෙන වාති. තත්ථ පඨමො තාව පක්ඛො න යුජ්ජති අත්තනි පවත්තියා අසම්භවතො. න හි තෙනෙව අඞ්ගුලග්ගෙන තමෙව පරාමසිතුං සක්කා. අථ අඤ්ඤෙන අනවට්ඨානප්පසඞ්ගො ‘‘යෙන මග්ගං පස්සති, සොපි මග්ගො. තම්පි යෙන පස්සති, සොපි මග්ගො’’ති. තස්මා එකාභිසමයතො යථාවුත්තො අසම්මොහපටිවෙධොව යුත්තො. අපිච පරිච්ඡින්දිතබ්බං, සමුච්ඡින්දිතබ්බඤ්ච සච්චද්වයං ආරබ්භ පවත්තමානස්ස මග්ගඤාණස්ස පරිච්ඡින්දනසමුච්ඡින්දනානි න සම්භවන්ති තතො අනිස්සරණතො. න හි දුක්ඛපරිඤ්ඤාසමුදයප්පහානානි දුක්ඛසමුදයසච්චාරම්මණෙන ඤාණෙන කාතුං සක්කුණෙය්යානි. නිබ්බානාරම්මණෙන පන තත්ථ, ඉතරද්වයෙ ච සම්මොහං විද්ධංසෙන්තෙන සක්කා කාතුන්ති එකාභිසමයො එව යුත්තො. අයං පන අත්ථො පාළියං ආගතො එවාති ‘‘තෙසං උත්තරං අභිධම්මෙ කථාවත්ථුස්මිං වුත්තමෙවා’’ති.
පරිඤ්ඤාදිප්පභෙදකථාවණ්ණනා
845. අභිඤ්ඤාපඤ්ඤාතිආදීනං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. අපිච සුතමයාය, චින්තාමයාය, එකච්චභාවනාමයාය ච අභිවිසිට්ඨාය පඤ්ඤාය ඤාතා අභිඤ්ඤාතා. ආවෙණිකා භූමි පරිඤ්ඤන්තරානං අවිසයභාවතො. න හි නාමරූපපරිච්ඡෙදපච්චයපරිග්ගහණවසෙන තීරණපරිඤ්ඤාදීනං පවත්ති අත්ථි.
846. අනුලොමඤාණම්පි අනිච්චාදිවසෙනෙව සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ පවත්තති, පගෙව පටිසඞ්ඛානුපස්සනාදයොති ආහ ‘‘යාව අනුලොමා ආවෙණිකා භූමී’’ති. කාමඤ්චෙත්ථ තීරණපරිඤ්ඤාභූමියං ඤාතප්පහානපරිඤ්ඤායොපි ලද්ධාවසරා, තත්ථ පන යථා තීරණපරිඤ්ඤා සාතිසයං කිච්චකාරී, න තථා ඉතරාති ආවෙණිකග්ගහණං.
847. නිප්පරියායෙන ¶ පහානපරිඤ්ඤා නාම මග්ගඤාණන්ති ‘‘යාව මග්ගඤාණා භූමී’’ති වුත්තං ¶ . අයං ඉධ අධිප්පෙතාති ඉධ අභිසමයකාලෙ කිච්චවිචාරෙ අයං පහානපරිඤ්ඤා අධිප්පෙතා තදත්ථත්තා සෙසපරිඤ්ඤානං. තෙනාහ ‘‘යස්මා වා’’තිආදි.
තදත්ථායෙවාති පහානපරිඤ්ඤත්ථා එව. අථ වා තදත්ථායෙවාති පහානත්ථා එව. අථ වා තදත්ථායෙවාති මග්ගත්ථා එව. ඤාතතීරණපරිඤ්ඤා හි යාවදෙව මග්ගාධිගමත්ථාය පවත්තා. නියමතො ඤාතා චෙව තීරිතා ච හොන්ති ඤාතතීරිතභාවෙහි විනා පහානාභාවතො, පහානසිද්ධියඤ්ච ඤාතතීරිතභාවසිද්ධිතො. මග්ගඤාණඤ්හි දුක්ඛෙ පරිඤ්ඤාභිසමයවසෙන පවත්තමානං තස්ස සභාවලක්ඛණං විය සාමඤ්ඤලක්ඛණම්පි පටිවිජ්ඣතීති වුච්චති තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහවිද්ධංසනතො. තෙනාහ ‘‘පරිඤ්ඤත්තයම්පි…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති.
848. පරිඤ්ඤා වියාති තිවිධතාසාමඤ්ඤං නිදස්සෙති, න පරිඤ්ඤාපහාතබ්බතාසාමඤ්ඤං වික්ඛම්භනප්පහානස්ස අරිපඤ්ඤාකිච්චභාවතො. කාමච්ඡන්දාදයො යථා න චිත්තං පරියුට්ඨාය තිට්ඨන්ති, එවං පරියුට්ඨානස්ස නිසෙධනං අප්පවත්තිකරණං වික්ඛම්භනං, වික්ඛම්භනමෙව පහානං වික්ඛම්භනප්පහානං. පාකටත්තාති ‘‘අයං අබ්යාපන්නචිත්තො විගතථිනමිද්ධො’’තිආදිනා (අ. නි. 4.198) පරෙසම්පි පාකටත්තා. ‘‘න සහසා චිත්තං අජ්ඣොත්ථරන්තී’’ති ඉදං පටිලද්ධමත්තස්ස ඣානස්ස වසෙන වුත්තං, සුභාවිතෙ පන පගුණජ්ඣානෙ යාව චරිමකචිත්තම්පි න අජ්ඣොත්ථරන්තෙව. අථ වා ඣානස්ස පුබ්බභාගෙපීති ඣානාධිගමත්ථාය පුබ්බභාගපටිපත්තියා. පච්ඡාභාගෙපීති ඣානං ලභිත්වා අඤ්ඤකිච්චප්පසුතස්සපි. විතක්කාදයොති විතක්කවිචාරපීතිසුඛරූපසඤ්ඤාදයො. දුතියජ්ඣානාදීනං පටිපක්ඛා දුතියාදීසු අප්පිතෙසුයෙව වික්ඛම්භන්ති, තතො තතො වුට්ඨිතමත්තස්ස පන පවත්තන්ති පරිත්තචිත්තවසෙනෙව වුට්ඨහනතො.
849. ‘‘පදීපෙන අන්ධකාරස්ස වියා’’ති ඉදං පටිපක්ඛෙන පහීනභාවදස්සනත්ථං වුත්තං. පටිපක්ඛො හි පදීපො අන්ධකාරස්ස, ඝටප්පහාරො පන සෙවාලස්ස න පටිපක්ඛො, කෙවලං පවත්තිනිවාරණමත්තමෙව කරොතීති. තෙන අසතිපි උජුවිපච්චනීකතාය දුතියජ්ඣානාදීනං විතක්කාදීනං වික්ඛම්භනස්ස තං නිදස්සනං සුට්ඨුතරං යුජ්ජති. ‘‘විපස්සනාය අවයවභූතෙනා’’ති ඉදං ඉධාධිකතතදඞ්ගප්පහානස්ස ¶ දස්සනත්ථං වුත්තං. සීලවිසොධනාදිනාපි හි තදඞ්ගප්පහානං හොතියෙවාති. ඤාණඞ්ගෙනාති ඤාණසඞ්ඛාතෙන කාරණෙන. තදඞ්ගෙන තදඞ්ගස්ස පහානං තදඞ්ගප්පහානං. සති විජ්ජමානෙ ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ, සයං වා තත්ථ සති දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි, ‘‘රූපං අත්තතො ¶ සමනුපස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.81; 4.345) නයෙන වුත්තා අත්තානුදිට්ඨි. සොළසවත්ථුකා, අට්ඨවත්ථුකා ච කඞ්ඛාව මලං කඞ්ඛාමලං. සමූහගාහස්සාති ‘‘අත්තා අත්තනිය’’න්ති එවං පවත්තසමූහගහණස්ස පහානං කලාපසම්මසනෙන එකාදසසු ඔකාසෙසු පක්ඛිපිත්වා විකිරණවසෙන ඛන්ධානං දස්සනතො. අස්සාදසඤ්ඤායාති පඤ්චක්ඛන්ධෙ අස්සාදනවසෙන පවත්තමිච්ඡාසඤ්ඤාය. අප්පටිසඞ්ඛානස්සාති පටිසඞ්ඛානපටිපක්ඛස්ස මොහස්ස. අනුපෙක්ඛනස්සාති අපෙක්ඛාය. සඞ්ඛාරෙසු නිච්චාදිගාහො සච්චපටිලොමගාහො මග්ගසච්චාධිගමස්ස විලොමනතො. සාදීනවෙසු අනාදීනවසඤ්ඤිතා, අනාදීනවෙ ච සාදීනවසඤ්ඤිතා සච්චපටිලොමගාහොති ච වදන්ති.
එවං විසුද්ධික්කමෙන තදඞ්ගප්පහානං දස්සෙත්වා ඉදානි අට්ඨාරසමහාවිපස්සනාවසෙනපි තං දස්සෙතුං ‘‘යං වා පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ යං වා පන පහානන්ති සම්බන්ධො.
850. වුත්තමෙව ‘‘සබ්බං සඞ්ඛාරගතං අනිච්චතො අනුපස්සතී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.742).
සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණානං වසෙන ඝනග්ගහණං ඝනසඤ්ඤා, තස්සා ඝනසඤ්ඤාය.
නිරොධෙ අධිමුත්තතා, තායාති තියද්ධගතානං සඞ්ඛාරානං නිරොධමෙව දිස්වා තත්ථ අධිමුච්චනවසෙන පවත්තපඤ්ඤා, තාය. ආයූහනස්සාති අභිසඞ්ඛරණස්ස.
තං තං පරිච්ඡෙදන්ති ආදානනික්ඛෙපාදිකං තං තං පරිච්ඡෙදං. අඤ්ඤථාපවත්තිදස්සනන්ති වුත්තපරිච්ඡෙදතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච අඤ්ඤාකාරප්පවත්තියා දස්සනං, අවත්ථාවිසෙසප්පවත්තිදස්සනං වා. ධුවසඤ්ඤායාති ථිරභාවග්ගහණස්ස.
සාරාදානාභිනිවෙසස්සාති ¶ අසාරෙසු සාරගහණාභිනිවෙසස්ස.
සංසයමිච්ඡාඤාණානං වසෙන සම්මුය්හනං සම්මොහො, සො එව අභිනිවෙසොති සම්මොහාභිනිවෙසො. සඞ්ඛාරෙසු ලෙණතාණභාවග්ගහණං ආලයාභිනිවෙසො, අත්ථතො භවනිකන්ති.
යථා ¶ චිත්තං සඞ්ඛාරෙ මුඤ්චිත්වා විවට්ටං නිබ්බානං පක්ඛන්දති, තථා පවත්තනතො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ච අනුලොමඤ්ච ‘‘විවට්ටානුපස්සනා’’ති වුත්තං. නිවිට්ඨභාවෙන ඔගාළ්හභාවෙන පවත්තසංයොජනාදිකිලෙසා එව කිලෙසාභිනිවෙසො. නිබ්බෙධභාගියං සමාධින්ති විපස්සනාසමාධිමාහ.
851. අසනිවිචක්කං අසනිමණ්ඩලං. එවං පහානන්ති අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනමාහ. කම්මකිලෙසානං, සබ්බෙසම්පි වා සඞ්ඛාරානං ඛයං නිරොධං ගච්ඡතීති ඛයගාමී, අරියමග්ගො. ලොකුත්තරග්ගහණෙනෙව සිද්ධෙපි ඛයගාමිග්ගහණං වණ්ණභණනත්ථං. සමුච්ඡෙදප්පහානමෙවාති අවධාරණං නිප්පරියායතං උපාදාය. තදත්ථානෙවාති සමුච්ඡෙදප්පහානත්ථානෙව. තෙන වික්ඛම්භනතදඞ්ගප්පහානානං මග්ගසම්භාරතමාහ තෙහි විනා අසිජ්ඣනතො. අථ වා තදත්ථානෙවාති මග්ගත්ථානෙව. තෙන තදත්ථතාය තෙසං තංකිච්චතං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි. තමෙවත්ථං උපමාය දස්සෙතුං ‘‘පටිරාජානං වධිත්වා’’තිආදි වුත්තං. යම්පි තතො පුබ්බෙ කතන්ති යං තතොරජ්ජප්පත්තිතො පුබ්බෙ කතං පච්චන්තසාධනදුග්ගවිද්ධංසනාදි. යථා ඉදඤ්චිදඤ්ච රඤ්ඤා කතන්තියෙව වුච්චති, එවං ලොකියඤාණෙන සාධිතානිපි වික්ඛම්භනතදඞ්ගප්පහානානි සමුච්ඡෙදප්පහානවසෙන පවත්තස්ස මග්ගස්ස කිච්චභාවෙන වුච්චන්ති, තදත්ථතාය, තෙසං තංසන්තතිපතිතතාය ච මග්ගස්සාති වෙදිතබ්බා.
852. ලොකියස්ස, ලොකියා වා සච්ඡිකිරියා ලොකියසච්ඡිකිරියා. එවං ලොකුත්තරසච්ඡිකිරියා වෙදිතබ්බා. ලාභීම්හීති ලාභී අම්හි. තථා වසීම්හීති එත්ථාපි. පච්චක්ඛතො ඤාණඵස්සෙනාති පච්චක්ඛතො ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතෙන ඤාණඵස්සනෙන. ‘‘පච්චක්ඛතො’’ති ච ඉමිනා අනුමානතො ආරම්මණකරණං නිවත්තෙති, ‘‘ඊදිසමිද’’න්ති පච්චවෙක්ඛණවසෙන පච්චක්ඛතො ජානනං හෙත්ථ ‘‘ඤාණඵස්සො’’ති අධිප්පෙතො. ඵස්සිතාති ඤාණෙන ඵුට්ඨා.
ඣානමග්ගඵලානි ¶ විය අත්තනො සන්තානෙ අනුප්පාදෙත්වාපි තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහවිද්ධංසනවසෙන තථාවිද්ධංසනපවත්තඤාණං අපරප්පච්චයඤාණං.
පස්සන්තො පච්චක්ඛතො ජානන්තො. අමතොගධන්ති අමතපරියාපන්නං, අමතසඞ්ඛාතන්ති අත්ථො.
සොතාපත්තිමග්ගො පඨමං නිබ්බානදස්සනතො දස්සනං, තෙන දස්සනෙන සච්ඡිකිරියා දස්සනසච්ඡිකිරියා. කිඤ්චාපි ගොත්රභුඤාණං තතො පඨමතරං නිබ්බානං පස්සති, ආලම්බනකරණතො ¶ දිස්වා කත්තබ්බකිච්චාකරණතො පන න දස්සනන්ති වුච්චති. සා දුවිධාපීති සා දස්සනභාවනාවසෙන දුවිධාපි සච්ඡිකිරියා. දස්සනභාවනාවසෙනාති දස්සනමග්ගභාවනාමග්ගවසෙන. තෙන අමග්ගවසෙන පවත්තනිබ්බානස්ස පච්චවෙක්ඛණසච්ඡිකිරියං නිවත්තෙති. නිබ්බානස්සාති පන ඉමිනා මග්ගඵලෙසු පච්චවෙක්ඛණසච්ඡිකිරියං. ඉමස්ස ඤාණස්සාති ඉමස්ස යථාධිගතස්ස ලොකුත්තරඤාණස්ස.
853. අභිමතාති අධිප්පෙතා. භාවනා නාම උප්පාදනා, සන්තානපරිභාවනා චාති තදුභයං දස්සෙන්තො ‘‘ලොකියාන’’න්තිආදිමාහ. යදග්ගෙන හි ලොකියා කුසලාදයො උප්පාදිතා, වඩ්ඪිතා ච, තදග්ගෙනස්ස සීලභාවනා, කායභාවනා, චිත්තභාවනා, පඤ්ඤාභාවනා ච ලොකියා නිප්ඵාදිතා හොති, තාය ච සන්තානොපි පරිභාවිතොති. තාසු ලොකියලොකුත්තරභාවනාසු ඉධ ඤාණදස්සනවිසුද්ධිකථායං ලොකුත්තරභාවනා අධිප්පෙතා, න ඉතරා තස්සා සම්භාරභාවතො. චතුබ්බිධම්පෙතං ඤාණන්ති එතං චතුබ්බිධම්පි අරියමග්ගඤාණං ලොකුත්තරානි සම්මාවාචාදිභෙදානි සීලාදීනි උප්පාදෙති. කථං? සහජාතාදිපච්චයතාය. සීලාදීනීති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සමාධිස්ස ගහණං, න පඤ්ඤාය. න හි තදෙව තං උප්පාදෙති, මග්ගචිත්තුප්පාදො පන උප්පාදෙති. තදන්තොගධභාවා සම්මාසඞ්කප්පො. සො හි පඤ්චක්ඛන්ධසඞ්ගහිතොති වදන්ති. සීලාදීනීති වා ඵලසීලාදීනම්පි ගහණන්ති පඤ්ඤායපි ගහණං යුජ්ජතියෙව. සහජාතපච්චයාදිතායාති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අනන්තරපච්චයාදිතායපි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තෙහි ච සන්තානං වාසෙතීති තෙහි සමුච්ඡින්දනපටිපස්සම්භනවසෙන පවත්තෙහි ලොකුත්තරෙහි සීලාදීහි අරියපුග්ගලො අත්තනො සන්තානං පරිභාවෙති. යං නිස්සාය පරාවුත්තීති වදන්ති. යථා පරිඤ්ඤත්තයම්පි ¶ පහානත්තයම්පි මග්ගඤාණස්ස කිච්චන්ති වුත්තං පරියායෙන, න එවමිධ. ඉධ පන ලොකුත්තරභාවනාව අස්ස මග්ගඤාණස්ස කිච්චං. න හෙත්ථ භාවනාය පරියායො ලබ්භතීති අවධාරණං. තෙන ලොකියභාවනං නිවත්තෙති.
එවං සරූපෙනෙව ආගතායාති ‘‘චිත්තං භාවය’’න්ති සමාධි විය චිත්තසීසෙන අනාගන්ත්වා ‘‘පඤ්ඤං භාවය’’න්ති එවං සරූපෙනෙව ආගතාය පඤ්ඤාය. යං වුත්තං උද්දෙසවසෙන. එත්තාවතා තං විත්ථාරිතං හොති. අයඤ්ච පඤ්හො විස්සජ්ජිතො හොතීති සම්බන්ධො.
ඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති බාවීසතිමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.