📜

23. පඤ්ඤාභාවනානිසංසනිද්දෙසවණ්ණනා

ආනිසංසපකාසනාවණ්ණනා

854. අනෙකසතානිසංසා සාවකබොධිආදිවිපුලොදාතගුණවිසෙසාවහත්තා. විත්ථාරතොති නයදස්සනං අකත්වා ‘‘අයම්පි පඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසො, අයම්පී’’ති අනුපදදස්සනවසෙන විත්ථාරතො පකාසෙතුං න සුකරං අතිබහුභාවතො. අස්සාති පඤ්ඤාභාවනාය. නානාකිලෙසවිද්ධංසනන්ති සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදිවසෙන නානාවිධානං කිලෙසධම්මානං තදඞ්ගාදිවසෙන පජහනං. අරියඵලරසානුභවනන්ති සොතාපත්තිඵලාදිඵලසුඛපටිසංවෙදනං.

නානාකිලෙසවිද්ධංසනකථාවණ්ණනා

855. ‘‘අරියඵලරසානුභවන’’න්ති එතෙනෙව කිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං දීපීයතීති ‘‘අරියමග්ගක්ඛණෙ’’ති විසෙසවචනං, තබ්භාවභාවතො වා. සිද්ධෙ හි සමුච්ඡෙදප්පහානෙ පටිප්පස්සද්ධිප්පහානං සිද්ධමෙව හොතීති.

භීමවෙගානුපතිතාති සකලං ලොකං භින්දන්තෙන විය භීමෙන භයානකෙන වෙගෙන සහසා පතිතා. සිලුච්චයෙති පබ්බතෙ සෙලපුථුලෙ. සතෙජුජ්ජලමණ්ඩලොති සරදකාලසමිද්ධෙන අත්තනො තෙජසා සමුජ්ජලදුද්දික්ඛමණ්ඩලො. වධබන්ධනාදිදුග්ගතිපරිපක්කිලෙසාදිජාතිආදිසබ්බානත්ථවිධායකං. සන්දිට්ඨිකන්ති පච්චක්ඛභූතං. ජඤ්ඤාති ජානෙය්ය. ඉධාති ඉමිස්සං පඤ්ඤාභාවනායං.

ඵලසමාපත්තිකථාවණ්ණනා

856. අරියස්ස මග්ගස්ස ඵලං අරියඵලං, අරියඤ්ච තං විසුද්ධත්තා ඵලඤ්චාතිපි අරියඵලං, තස්ස රසො, පටිප්පස්සද්ධිවිමුත්තිසුඛං, අනුභවනං නිබ්බානාරම්මණස්ස තස්ස පටිසෙවනං. තත්රාති තෙසු ද්වීසු ආකාරෙසු. අස්සාති අරියඵලස්ස.

857. සංයොජනෙසු පහීනෙසු සබ්බෙපි කිලෙසා පහීනායෙව හොන්තීති සංයොජනානංයෙව ගහණං. සංයොජනප්පහානමත්තමෙව අරියමග්ගස්ස ඵලං නාම, න අඤ්ඤං කිඤ්චි අත්ථන්තරං විපාකභූතන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ඵලං නාම න කොචි අඤ්ඤො ධම්මො අත්ථී’’ති. කෙ පනෙතං වදන්තීති? අන්ධකාදයො. තෙ හි ‘‘අරහත්තං අරහත්තන්ති, ආවුසො, වුච්චති…පෙ… මොහක්ඛයො’’ති (සං. නි. 4.315) සුත්තපදස්ස අත්ථං අඤ්ඤථා ගහෙත්වා නිප්පරියායතො ‘‘අරහත්තං නාම කිඤ්චි නත්ථි, කිලෙසප්පහානමෙව තථා වොහරීයතී’’ති වදන්තා සෙසඵලෙපි පටික්ඛිපන්ති. ඉදං සුත්තම්පීති පටිසම්භිදාමග්ගපාළිමාහ. පකට්ඨො උක්කට්ඨො යොගොති පයොගො, අරියමග්ගො, පයොගනිමිත්තං ජාතකිලෙසානං පටිප්පස්සද්ධි පයොගපටිප්පස්සද්ධි. යා පන අරියමග්ගස්ස භාවිතත්තා ලබ්භමානාපි යස්සා විපාකපඤ්ඤාය නිප්පජ්ජමානාය නිප්පජ්ජති, සා පටිප්පස්සද්ධියං නිප්ඵාදෙතබ්බායං පඤ්ඤාති පටිප්පස්සද්ධිපඤ්ඤාති වුත්තා. සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨියා වුට්ඨාතීති සම්මාදිට්ඨියා උජුවිපච්චනීකදස්සනවසෙන වත්වා තදඤ්ඤතොපි වුට්ඨානං දස්සෙතුං ‘‘තදනුවත්තකකිලෙසෙහී’’ති වුත්තං, තස්සා මිච්ඡාදිට්ඨියා සම්පයොගතො, උපනිස්සයතො ච අනුවත්තකකිලෙසෙහි. තෙන තදෙකට්ඨප්පහානමාහ. ඛන්ධෙහීති තදනුවත්තකක්ඛන්ධෙහි, තාය මිච්ඡාදිට්ඨියා සම්පයුත්තක්ඛන්ධෙහි චෙව තප්පච්චයා ආයතිං උප්පජ්ජනක්ඛන්ධෙහි චාති අත්ථො. බහිද්ධා ච සබ්බනිමිත්තෙහීති යථාවුත්තකිලෙසක්ඛන්ධෙහි බහිද්ධාභූතෙහි විපස්සනාය ගොචරභූතෙහි සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තෙහි.

එවං මග්ගකිච්චං දස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස වසෙන ඵලං දස්සෙතුං ‘‘තම්පයොගපටිප්පස්සද්ධත්තා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තම්පයොගපටිප්පස්සද්ධත්තාති තස්ස අජ්ඣත්තබහිද්ධා වුට්ඨානාදිපයොගස්ස පටිප්පස්සද්ධත්තා. මග්ගො හි නිමිත්තතො, පවත්තතො ච වුට්ඨහන්තො කිලෙසෙ පජහතීති අත්තනො ඛණෙ තං පයොගං කරොති නාම, ඵලක්ඛණෙ පනස්ස සො පයොගො පටිප්පස්සද්ධො වූපසන්තො නාම හොති. තෙන වුත්තං ‘‘තම්පයොගපටිප්පස්සද්ධත්තා’’ති. උප්පජ්ජතීති මග්ගානන්තරං ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා උප්පජ්ජති. ඵලසමාපත්තිකාලෙ පන බහුක්ඛත්තුං, නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජති. සබ්බම්පි යථාවුත්තපයොගපටිප්පස්සද්ධිනිමිත්තං උප්පජ්ජනතො ‘‘තම්පයොගපටිප්පස්සද්ධත්තා උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. මග්ගස්සෙතං ඵලන්ති යථාවුත්තා විපාකා සම්මාදිට්ඨි නාම, එතං අරියමග්ගස්ස ඵලන්ති වෙදිතබ්බං. විත්ථාරෙතබ්බන්ති ‘‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො මිච්ඡාසඞ්කප්පා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.63) සඞ්කප්පාදිවසෙන, සෙසමග්ගවසෙන ච විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං.

චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, ඉමෙ ධම්මා අප්පමාණාරම්මණාති අප්පමාණාරම්මණතාය මග්ගෙහි නිබ්බිසෙසතාය. තථා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඞ්ඛාතො මහග්ගතො ධම්මො නිරොධතො වුට්ඨානවෙලායං අප්පමාණස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයොති අරියඵලස්ස අනන්තරපච්චයතාය ච දීපනාති එවමාදීනිපි එත්ථ අරියඵලස්ස සභාවධම්මභාවෙන අත්ථිතාය සාධකානි, න යථාදස්සිතපටිසම්භිදාමග්ගපාළියෙවාති අධිප්පායො.

858. ඵලසමාපත්තියන්ති ඵලපවත්තිසඞ්ඛාතාය සමාපත්තියං. අස්සාති අරියඵලස්ස. සරූපකත්තුකාරණාකාරට්ඨිතිවුට්ඨානානන්තරවසෙන ඉදං පඤ්හාකම්මං.

859. අරියඵලස්ස නිරොධෙ අප්පනාති අරියස්ස ඵලඣානස්ස නිබ්බානෙ ආරම්මණභූතෙ අප්පනාකාරෙන පවත්ති.

860. සබ්බෙපි පුථුජ්ජනාති ඣානසමාපත්තිලාභිනොපි පුථුජ්ජනා න සමාපජ්ජන්ති, පගෙව ඉතරෙ. අරියා සබ්බෙපි ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තීති කාමං සාමඤ්ඤජොතනා, සා පන විසෙසනිවිට්ඨායෙව හොති. අධිගතත්තාති පන හෙතුකිත්තනං. උපරිමානම්පි හෙට්ඨිමාය ලොකියසමාපත්තියා විය සමාපජ්ජනං සාධෙන්තං විය ඨිතන්ති තං නිවත්තෙන්තො ‘‘උපරිමා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ උපරිමාති සකදාගාමිආදයො. හෙට්ඨිමන්ති සොතාපත්තිඵලාදිං. න සමාපජ්ජන්ති සතිපි අධිගතත්තෙ. කස්මාති චෙ? කාරණමාහ ‘‘පුග්ගලන්තරභාවූපගමනෙන පටිප්පස්සද්ධත්තා’’ති. එතෙන උපරිමො අරියො හෙට්ඨිමං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජති අත්තනා අධිගතත්තා, යථා තං ලොකියසමාපත්තින්ති, එවං පවත්තං හෙතුං බ්යභිචාරෙති. න හි ලොකියජ්ඣානෙසු පුග්ගලන්තරභාවූපගමනං නාම අත්ථි විසෙසාභාවතො. ඉධ පන අසමුග්ඝාටිතකම්මකිලෙසනිරොධනෙන පුථුජ්ජනෙහි විය සොතාපන්නස්ස, සොතාපන්නාදීහි සකදාගාමිආදීනං පුග්ගලන්තරභාවූපගමනං අත්ථි. යතො හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා ඵලධම්මා උපරූපරි මග්ගධම්මෙහි නිවත්තිතා පටිපක්ඛෙහි විය අභිභූතා අප්පවත්තිධම්මතංයෙව ආපන්නා. තෙනාහ ‘‘පටිප්පස්සද්ධත්තා’’ති.

අපිච කුසලකිරියපවත්ති නාම අඤ්ඤාදිසී, විපාකපවත්ති ච අඤ්ඤාදිසී, අනන්තරඵලත්තා ච ලොකුත්තරකුසලානං හෙට්ඨිමතො උපරිමො භවන්තරගතො විය හොති. තංතංඵලවසෙනෙව හි අරියානං සොතාපන්නාදිනාමලාභො. තෙ සචෙ අඤ්ඤඵලසමඞ්ගිනොපි හොන්ති, සොතාපන්නාදිනාමම්පි තෙසං අවට්ඨිතං සියා, තෙන තෙන ඣානෙන ගහිතපටිසන්ධිකො වියාති තස්ස තස්ස අරියස්ස තං තං ඵලං භවඞ්ගසදිසන්ති න උපරිමස්ස හෙට්ඨිමඵලසමඞ්ගිතාය ලෙසොපි සම්භවති, කුතො තස්ස සමාපජ්ජනන්ති දට්ඨබ්බං. හෙට්ඨිමා ච උපරිමන්ති හෙට්ඨිමා ච සොතාපන්නාදයො අරියා උපරිමං සකදාගාමිඵලාදිං න සමාපජ්ජන්තීති සම්බන්ධො. තත්ථ කාරණමාහ ‘‘අනධිගතත්තා’’ති. න හි අනධිගතසමාපත්තිං සමාපජ්ජිතුං සක්කා.

‘‘අත්තනො අත්තනොයෙව පන ඵලං සමාපජ්ජන්තී’’ති ඉමිනා සබ්බෙපි අරියා අත්තනො අත්තනො ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තීති අත්ථෙ ආපන්නෙ තත්ථ කෙසඤ්චි මතිභෙදං දස්සෙතුං ‘‘කෙචි පනා’’තිආදි වුත්තං. එතෙ හි සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනොති යස්මා හි තෙ ‘‘උපරිමා ද්වෙ’’ති වුත්තා අනාගාමිනො, අරහන්තො ච සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනො, ඉතරෙ පන සීලෙසු පරිපූරකාරිනො, තස්මා ද්වෙ එව ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්තීති. න හි සමාධිපාරිපූරියා විනා සමාපත්තිවළඤ්ජනං සම්භවතීති අධිප්පායො. තන්ති ‘‘සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිනො’’ති තෙහි වුත්තකාරණං. අකාරණමෙවාති අයුත්තියෙව. කස්මාති චෙ? ආහ ‘‘පුථුජ්ජනස්සාපී’’තිආදි. තස්සත්ථො – සබ්බසො අසමුච්ඡින්නකිලෙසස්ස පුථුජ්ජනස්සාපි අත්තනා පටිලද්ධලොකියසමාපත්තිසමාපජ්ජනං ලබ්භති, කිමඞ්ගං පන සමුච්ඡින්නෙකච්චකිලෙසානං හෙට්ඨිමානං අරියානං, තස්මා තෙසං සමාධිස්මිං අපරිපූරකාරිතා අත්තනො ඵලසමාපත්තිං අසමාපජ්ජනස්ස අකාරණන්ති. යුත්තිචින්තා නාම පාළිඅනාරුළ්හෙ අත්ථෙ යුත්තා, අයං පනත්ථො පාළිආරුළ්හොති කාරණාපදෙසෙ අනාදරකරණමුඛෙන පාළිං දස්සෙන්තො ‘‘කිඤ්චෙත්ථා’’තිආදිමාහ. සොතාපත්තිමග්ගපටිලාභත්ථායාති සොතාපත්තිමග්ගස්ස සමධිගමාය. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථායාති සොතාපත්තිඵලසමාපත්තියා සමාපජ්ජනත්ථං. එස නයො සෙසෙසුපි.

එත්ථ ච ‘‘සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථායා’’තිආදිනා සරූපතො උද්ධටත්තා තතො පුබ්බෙ ආගතා මග්ගඵලවාරා අප්පණිහිතවසෙන වුත්තා. තත්ථ අනත්තානුපස්සනාමුඛෙන, අනිච්චානුපස්සනාමුඛෙන ච පවත්තානං ඵලසමාපත්තීනං පුරෙචරා ගොත්රභුධම්මා නවදසභාවෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථායා’’තිආදිනා පන චතූසුපි ඵලෙසු එකසදිසං දෙසනාය ආගතත්තා සොතාපන්නසකදාගාමිනොපි අත්තනො ඵලං සමාපජ්ජන්තීති විඤ්ඤායති. මග්ගානන්තරඵලවසෙන තං වුත්තන්ති ච න සක්කා වත්තුං විපස්සනාවසෙන දසන්නං ගොත්රභුධම්මානං දස්සනවසෙන දෙසනාය ආරද්ධත්තා, මග්ගවාරෙනෙව ච තදත්ථසිද්ධිතො. න ච මග්ගානන්තරං ඵලං ‘‘ඵලසමාපත්තී’’ති වුච්චති විසුං පරිකම්මාභාවතො. තස්මා ඵලසමාපත්තිවචනෙනෙව සොතාපන්නාදීනම්පි ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං සිද්ධං. තෙනාහ ‘‘තස්මා’’තිආදි.

861. පයොජනම්පි තදත්ථාය පටිපත්තියා කාරණං හොති තන්නිමිත්තං පටිපජ්ජනතොති ‘‘කස්මා සමාපජ්ජන්තී’’ති කාරණං පුච්ඡිත්වා ‘‘දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථ’’න්ති පයොජනං විස්සජ්ජිතං. කස්මාති වා සම්පදානෙ නිස්සක්කවචනං, කිස්සාති වුත්තං හොති. දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරත්ථන්ති දිට්ඨෙව ධම්මෙ කිලෙසදරථපරිළාහවූපසමෙන සන්තෙන සුඛවිහාරෙන විහරණත්ථං. සතිපි විපාකභාවෙ පරිකම්මෙන විනා අනුප්පජ්ජනතො ඵලසමාපත්තිධම්මානං තස්ස තස්ස අරියස්ස රුචිවසෙනෙව පවත්ති, යතො නෙසං සාධිපතිතාති ආහ ‘‘අද්ධාන…පෙ… සමාපජ්ජන්තී’’ති.

862. ද්වීහි ආකාරෙහීති ද්වීහි කාරණෙහි. යථා හි ලොකියජ්ඣානානං සමධිගමො සම්පයොගසමඞ්ගිභාවෙන සිජ්ඣමානො පහානඞ්ගසමතික්කමමුඛෙන වුච්චති තථා සමධිගන්තබ්බත්තා, එවං ඵලසමාපත්තිපි නිබ්බානමනසිකාරෙන සිජ්ඣමානා තදඤ්ඤාරම්මණාමනසිකාරමුඛෙන වුච්චති සබ්බසඞ්ඛාරතො විනිවට්ටිතමානසතාවසෙන සමිජ්ඣනතො. තෙනාහ ‘‘නිබ්බානතො’’තිආදි. උදයබ්බයඤාණාදිඤාණපරම්පරවසෙන හි සබ්බඵලචිත්තං සඞ්ඛාරතො සබ්බසො නිබ්බින්නවිරත්තචිත්තස්ස තතො විනිස්සටනිබ්බානාරම්මණං පවත්තති. එවං පවත්තමානඤ්ච තං නිබ්බානතො අඤ්ඤස්ස ආරම්මණස්ස අමනසිකාරා, නිබ්බානස්ස ච මනසිකාරා පවත්තතීති වුච්චති.

අනිමිත්තායචෙතොවිමුත්තියාති අනිමිත්තවිමොක්ඛද්වයාය ඵලසමාපත්තියා, අනිච්චානුපස්සනාමුඛෙන වා සමාපජ්ජිතබ්බාය ඵලසමාපත්තියා. සමාපත්තියාති සමාපජ්ජනත්ථාය. සබ්බනිමිත්තානන්ති රූපාදිසබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තානං. අමනසිකාරොති ආදීනවතො දිස්වා විස්සට්ඨතාය අනාවජ්ජනං අසමන්නාහාරො. අනිමිත්තාය ච ධාතුයා මනසිකාරොති සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තාභාවතො අනිමිත්තාය. කෙහිචි පච්චයෙහි න සඞ්ඛතත්තා ච අසඞ්ඛතාති ලද්ධනාමාය අසඞ්ඛතාය ධාතුයා ඵලසමාපත්තිසහජාතෙන මනසිකාරෙන මනසිකරණං, තස්සා වා ධාතුයා ඵලසමාපත්තිචිත්තසඞ්ඛාතෙ මනසිකරණං.

863. උදයබ්බයාදිවසෙනාති උදයබ්බයභඞ්ගභයතුපට්ඨානාදිවසෙන පවත්තනකානං නවන්නම්පි ඤාණානං බ්යාපාරං වදති. තෙනාහ ‘‘පවත්තානුපුබ්බවිපස්සනස්සා’’ති. සඞ්ඛාරාරම්මණගොත්රභුඤාණානන්තරන්ති සඞ්ඛාරාරම්මණස්ස ‘‘වොදාන’’න්ති ලද්ධනාමස්ස ගොත්රභුඤාණස්ස අනන්තරං. කස්මා පනෙත්ථ ගොත්රභුඤාණං මග්ගඤාණපුරෙචාරිකං විය නිබ්බානාරම්මණං න හොතීති? ඵලධම්මානං අනිය්යානිකභාවතො. අරියමග්ගධම්මා එව හි නිය්යානිකා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කතමෙ ධම්මා නිය්යානිකා? චත්තාරො මග්ගා අපරියාපන්නා’’ති (ධ. ස. 1295, 1609). තස්මා එකන්තෙන නිය්යානිකසභාවස්ස උභතොවුට්ඨානභාවෙන පවත්තමානස්ස මග්ගඤාණස්ස අනන්තරපච්චයභූතෙන ඤාණෙන නිමිත්තතො වුට්ඨිතෙනෙව භවිතබ්බන්ති තස්ස නිබ්බානාරම්මණතා යුත්තා, න පන අරියමග්ගස්ස භාවිතත්තා තස්ස විපාකභාවෙන පවත්තමානානං කිලෙසානං අසමුච්ඡින්දනතො අනිය්යානිකත්තා අවුට්ඨානසභාවානං ඵලඤාණානං පුරෙචාරිකඤාණස්ස කදාචිපි නිබ්බානාරම්මණතා උභයත්ථ අනුලොමඤාණානං අතුල්යාකාරතො. අරියමග්ගවීථියඤ්හි අනුලොමඤාණානි අනිබ්බිද්ධපුබ්බානං ථූලථූලලොභක්ඛන්ධාදීනං සාතිසයං පදාලනෙන ලොකියඤාණෙසු උක්කංසපාරමිප්පත්තානි මග්ගඤාණානුගුණානි උප්පජ්ජන්ති. ඵලසමාපත්තිවීථියං පන තානි තෙන තෙන මග්ගෙන තෙසං තෙසං කිලෙසානං සමුච්ඡින්නත්තා තත්ථ කිලෙසවික්ඛම්භනෙ නිරුස්සුක්කානි කෙවලං අරියානං ඵලසමාපත්තිසුඛසමඞ්ගිභාවස්ස පරිකම්මමත්තානි හුත්වා උප්පජ්ජන්තීති න තෙසං කුතොචි වුට්ඨානසම්භවො, යතො නෙසං පරියොසානඤාණං සඞ්ඛාරනිමිත්තවුට්ඨානතො නිබ්බානාරම්මණං සියා.

එවඤ්ච කත්වා ‘‘සෙක්ඛස්ස අත්තනො ඵලසමාපත්තිවළඤ්ජනත්ථාය උදයබ්බයාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ සම්මසන්තස්ස විපස්සනාඤාණානුපුබ්බියා ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගො’’ති ඉදඤ්ච අට්ඨකථාවචනං සමත්ථිතං හොති. තෙනාහ ‘‘සෙක්ඛස්සාපි ඵලමෙව උප්පජ්ජති, න මග්ගො’’ති. නිබ්බානාරම්මණෙ අප්පනජ්ඣානවසෙන යථාපරිච්ඡින්නකාලං නිරන්තරං ඵලචිත්තස්සෙව පවත්තනං සමාපජ්ජනං ඵලසමාපත්තීති ආහ ‘‘ඵලසමාපත්තිවසෙන නිරොධෙ චිත්තං අප්පෙතී’’ති. යදි අනුපුබ්බවිපස්සනානං වසෙන ඵලසමාපත්තිසමාපජ්ජනං, තෙන නීහාරෙන සෙක්ඛස්ස උපරිමග්ගෙනාපි භවිතබ්බන්ති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘ඵලසමාපත්තිනින්නතායා’’තිආදි. තෙන අඤ්ඤොයෙව විපස්සනාචාරො අරියමග්ගාවහො, අඤ්ඤො ඵලසමාපත්තිආවහොති දස්සෙති, ස්වායං විපස්සනාය විභාගො වුත්තො එව. යෙ පනාති අභයගිරිවාසිනො සන්ධායාහ. තෙ හි මග්ගඵලවිපස්සනාය ආලොළෙත්වා වදන්ති. තෙනෙව හි ‘‘එවං සතී’’තිආදි වුත්තං. අරහා පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සති යදි ඉතරත්ථාපි විපස්සනා තදත්ථාය සංවත්තෙය්යාති අධිප්පායො. පාළිවසෙනෙව ච පටික්ඛිත්තන්ති ‘‘දස ගොත්රභුධම්මා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති මග්ගත්ථා ඵලත්ථා විපස්සනා විසුං කත්වා පවත්තපාළිවසෙනෙව තෙසං වචනං පටික්ඛිත්තන්තිපි න ගහෙතබ්බං, අඤ්ඤථා ‘‘දස ගොත්රභුධම්මා’’ති වචනං විරුජ්ඣෙය්යාති. ඉදමෙව පන ගහෙතබ්බන්ති වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනං. ඵලඤ්චස්සාතිආදි මහග්ගතවිපාකානං විය ලොකුත්තරවිපාකානඤ්ච කුසලසරික්ඛතාදස්සනං. ඣානතො සරික්ඛතාදස්සනෙනෙව චෙත්ථ බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවසෙනාපි සරික්ඛතා දස්සිතායෙවාති වෙදිතබ්බං.

864. ඨිතියාති පබන්ධට්ඨිතියා. යථාපරිච්ඡින්නකාලඤ්හි සමාපත්තියා පබන්ධවසෙනාවට්ඨානං ඉධ ඨිතීති. ‘‘චන්දෙ වා සූරියෙ වා එත්තකං ඨානං ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’’ති කාලාවධිග්ගහණවසෙන සමාපජ්ජනං චිත්තස්ස අභිසඞ්ඛරණං අභිසඞ්ඛාරො.

865. සබ්බානෙවෙතානීති රූපනිමිත්තාදිසබ්බානෙව එතානි එකතො කාමං න මනසි කරොති අසම්භවතො. සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙනාති අනවසෙසපරියාදානවසෙන. සමුදායසද්දා හි අවයවෙසුපි පවත්තන්ති , අවයවබ්යතිරෙකෙන ච සමුදායො න ලබ්භතීති අවයවගතම්පි කිච්චං සමුදායවසෙන වුත්තං. තස්මාති සබ්බෙසං සඞ්ඛාරනිමිත්තානං එකතො මනසිකාරාභාවතො. යස්මා භවඞ්ගචිත්තෙ උප්පන්නෙ ඵලසමාපත්තිතො වුට්ඨිතො නාම හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘යං භවඞ්ගස්සා’’තිආදි. භවඞ්ගස්ස ආරම්මණං නාම කම්මාදි. මනසි කරොතොති භවඞ්ගසහගතෙන මනසිකාරෙන මනසි කරොතො, තං වා ආරම්මණං භවඞ්ගමනසි කරොතො.

866. ඵලස්ස ඵලමෙව වා අනන්තරං හොති පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමං පච්ඡිමං. භවඞ්ගංවා සබ්බපච්ඡිමස්ස. ඵලානන්තරං මග්ගවීථියං, ඵලසමාපත්තියඤ්ච. ‘‘යෙන ඵලෙන නිරොධා වුට්ඨානං හොතී’’ති ඉදං ඵලුප්පත්තියා නිරොධා වුට්ඨානභාවතො වුත්තං. තන්ති නිරොධාවුට්ඨානභාවෙන වුත්තං අනාගාමිඵලං වා අග්ගඵලං වා. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනානන්තරන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස කුසලස්ස, කිරියස්ස වා අනන්තරං සතිපි සත්තාහාතික්කමෙ විජාතියෙන අන්තරිකත්තා.

පටිප්පස්සද්ධදරථන්ති සබ්බසො පස්සද්ධකිලෙසදරථං. අමතාරම්මණන්ති නිබ්බානාරම්මණං. සුභන්ති අසොභනතාය කිලෙසස්සාපි අභාවතො සොභනං. තණ්හාසඞ්ඛාතං ලොකාමිසං වන්තං ඡඩ්ඩිතං එතෙනාති වන්තලොකාමිසං. වූපසන්තකිලෙසතාය, සුසන්තතාය ච සන්තං. යෙන ධම්මෙන යොගතො සමණො නාම හොති, තස්ස අරියමග්ගසඞ්ඛාතස්ස සාමඤ්ඤස්ස ඵලන්ති සාමඤ්ඤඵලං.

ඔජවන්තෙනාති සභාවසම්පන්නෙන. සුචිනාති කිලෙසාසුචිවිරහතො පරිසුද්ධෙන. සුඛෙනාති අනුත්තරසුඛෙන. අභිසන්දිතන්ති සබ්බසො ලූඛභාවාපගමනෙන සිනෙහිතං. සාතාතිසාතෙනාති මහග්ගතසාතතො, ලොකුත්තරකුසලසාතතො ච අතිවිය සාතෙන මධුරෙන. මග්ගසුඛතොපි හි ඵලසුඛං සන්තතරතාය පණීතතරං. අමතෙන සම්මොදිතං. ‘‘මධුං වියා’’ති ඉමිනා සාතාතිසාතතංයෙව විභාවෙති.

තස්ස අරියස්ස ඵලස්ස රසභූතං සාරභූතං තං සුඛං පඤ්ඤං භාවෙත්වා යස්මා පණ්ඩිතො වින්දති පටිලභතීති යොජනා.

නිරොධසමාපත්තිකථාවණ්ණනා

867. තත්රාති තස්මිං ‘‘නිරොධසමාපත්තියා සමාපජ්ජනසමත්ථතා’’ති සංඛිත්තවචනෙ. ඉදං සරූපාදිවසෙන පඤ්හාකම්මං. කත්ථාති කස්මිං භවෙ.

868. අනුපුබ්බනිරොධවසෙනාති විපස්සනානුගතා අට්ඨ සමාපත්තියො ආරොහන්තෙන තංතංපටිපක්ඛනිරොධමුඛෙන තිණ්ණං සඞ්ඛාරානං අනුපුබ්බතො නිරොධවසෙන. යථාපරිච්ඡින්නකාලං යා චිත්තචෙතසිකානං අප්පවත්ති, අයං නිරොධසමාපත්තීති අත්ථො. කෙ සමාපජ්ජන්ති, කෙ න සමාපජ්ජන්තීති කාමං සමාපජ්ජනසමත්ථා පධානතාය පඨමං පුච්ඡිතා, තබ්බිස්සජ්ජනං පන ගරුභාවතො පච්ඡා විස්සජ්ජෙතුං අසමාපජ්ජනකෙ තාව දස්සෙන්තො ‘‘සබ්බෙපි…පෙ… න සමාපජ්ජන්තී’’ති ආහ යථා ‘‘වාමං මුඤ්ච, දක්ඛිණං ගණ්හා’’ති. තත්ථ ‘‘සබ්බෙපී’’ති ඉදං පුථුජ්ජනාදීනං තිණ්ණං විසෙසනං. තෙ හි අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං ලාභිනොපි අලාභිනො විය සමාධිස්මිං අපරිපූරකාරිතාය නිරොධං සමාපජ්ජිතුං න සක්කොන්ති. කාමච්ඡන්දාදිසමුච්ඡින්දනෙන හි සමාධිස්මිං පරිපූරකාරිතා, න ඣානාධිගමමත්තෙන. අනාගාමිනො, අරහන්තොති එත්ථ සුක්ඛවිපස්සකා ච අනාගාමිනො, සුක්ඛවිපස්සකා ච අරහන්තොති සුක්ඛවිපස්සකසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. උභයෙපි චෙතෙ සතිපි විපස්සනාබලෙ සමාධිබලස්ස අභාවතො නිරොධං න සමාපජ්ජන්ති. අනුපුබ්බවිහාරසම්භවතඤ්ඤෙවෙත්ථ සමාධිබලං ඉච්ඡිතබ්බං. පුරිමකා පන තයො සතිපි සමාධිබලෙ විපස්සනාබලස්ස අභාවතො, අපරිපුණ්ණත්තා ච සමාපජ්ජිතුං න සක්කොන්ති. අපරිපුණ්ණතා චස්ස සඞ්ඛාරානං න සම්මා පරිමද්දිතත්තා. අට්ඨ සමාපත්ති…පෙ… සමාපජ්ජන්තී’’ති වත්වා තත්ථ කාරණං පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘ද්වීහි බලෙහී’’තිආදි වුත්තං. තයො ච සඞ්ඛාරානන්ති එත්ථ තයොති සාමිඅත්ථෙ පච්චත්තවචනං, තිණ්ණන්ති අත්ථො. ඤාණචරියාහීති ඤාණප්පවත්තීහි. නිරොධසමාපත්තියාති නිරොධසමාපජ්ජනාය ඤාණං. අයඤ්ච සම්පදාති අයං බලද්වයසමන්නාගමාදිකා යථාවුත්තනිරොධසමාපත්තිආවහා සම්පත්ති. අනාගාමිඛීණාසවෙති අනාගාමිනො චෙව ඛීණාසවෙ ච.

869. සමථබලන්ති කාමච්ඡන්දාදිකෙ පච්චනීකධම්මෙ සමෙතීති සමථො, සො එව පටිපක්ඛෙහි අකම්පියට්ඨෙන බලං. අනිච්චාදිවසෙන විවිධෙහි ආකාරෙහි පස්සතීති විපස්සනා, සා එව වුත්තනයෙන බලන්ති විපස්සනාබලං. නෙක්ඛම්මවසෙනාතිආදීසු කාමච්ඡන්දවික්ඛම්භනස්ස නෙක්ඛම්මසඞ්කප්පස්ස, අලොභපධානස්ස වා තථාපවත්තකුසලචිත්තුප්පාදස්ස වසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතාසඞ්ඛාතො යො අවික්ඛෙපො, තං සමථබලං. බ්යාපාදවික්ඛම්භනස්ස අබ්යාපාදවිතක්කස්ස, අදොසපධානස්ස වා තථාපවත්තකුසලචිත්තුප්පාදස්ස වසෙනෙව. ථිනමිද්ධවික්ඛම්භිකාය විභූතං කත්වා මනසිකරණෙන උපට්ඨිතආලොකසඤ්ඤාය වසෙන. උද්ධච්චවික්ඛම්භනස්ස අවික්ඛෙපස්ස සමාධානස්ස වසෙන. සකලමිච්ඡාවිතක්කවික්ඛම්භනස්ස සිඛාපත්තආනාපානස්සතිසිද්ධපටිනිස්සග්ගානුපස්සිඅස්සාසපස්සාසානං වසෙන චිත්තස්ස එකග්ගතාසඞ්ඛාතො යො අවික්ඛෙපො, තං සමථබලන්ති අත්ථයොජනා.

එවං උපචාරස්ස ඣානස්ස වසෙන සමථබලං දස්සෙත්වා ඉදානි තං අට්ඨන්නං සමාපත්තීනං වසෙන පටිපක්ඛෙහි අනභිභවනීයතාය ච බලප්පත්තිවසෙන දස්සෙතුං ‘‘පඨමජ්ඣානෙනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නීවරණෙති නීවරණනිමිත්තං නීවරණපච්චයා. න කම්පති ඣානසමඞ්ගිපුග්ගලො, ඣානසම්පයුත්තසමාධි වා. සො හි විසෙසතො ඉධ ‘‘සමථබල’’න්ති අධිප්පෙතො. තථා හි කෙනට්ඨෙන සමථබලන්ති බලට්ඨො පුච්ඡිතො. උද්ධච්චෙති උද්ධච්චනිමිත්තං. උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙති උද්ධච්චෙන සම්පයුත්තමොහඅහිරිකාදිකිලෙසහෙතු. ඛන්ධෙති උද්ධච්චසම්පයුත්තචතුක්ඛන්ධනිමිත්තං. න කම්පතීතිආදීනි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. කම්පනං වා ඨානාපගමො. චලනං පරිබ්භමනං. වෙධනං සන්ධාවනං. උද්ධච්චෙ න කම්පති, උද්ධච්චසහගතකිලෙසෙ න චලති, උද්ධච්චසහගතක්ඛන්ධෙ න වෙධතීති වා යොජෙතබ්බං. උද්ධච්චග්ගහණඤ්චෙත්ථ සමථස්ස උජුපටිපක්ඛතාය තදභිභවෙන බලප්පත්තිදස්සනත්ථං. තෙනෙතං අට්ඨන්නම්පි සමාපත්තීනං සාධාරණතො කිච්චාතිසයදස්සනං දට්ඨබ්බං. ඉදං සමථබලන්ති යායං නෙක්ඛම්මාදිවසෙන ලද්ධාය චිත්තෙකග්ගතාය නීවරණාදීහි අකම්පනීයතා, තානි ච අභිභවිත්වා අවට්ඨානං, ඉදං සමථබලං.

ඉදානි විපස්සනාබලං නිද්දිසන්තො යස්මා විපස්සනා සඞ්ඛෙපතො සත්තහි අනුපස්සනාහි සඞ්ගහිතා, තස්මා තතො තතො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය තාසං වසෙන අනුපස්සනා කාතබ්බා, තත්තකෙනෙව චෙත්ථ අනුපස්සනාකිච්චං පරිපුණ්ණං හොතීති ‘‘අනිච්චානුපස්සනා විපස්සනාබලං…පෙ… පටිනිස්සග්ගානුපස්සනා විපස්සනාබල’’න්ති සරූපතො දස්සෙත්වා පුන තා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විසයවිභාගෙන දස්සෙතුං ‘‘රූපෙ අනිච්චානුපස්සනා’’තිආදි වුත්තං. ඉධාපි පටිපක්ඛෙහි අනභිභවනීයතාව බලට්ඨොති දස්සෙතුං ‘‘කෙනට්ඨෙන විපස්සනාබල’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අවිජ්ජායාති ද්වාදසසු අකුසලචිත්තුප්පාදෙසු අවිජ්ජානිමිත්තං. අවිජ්ජාසහගතකිලෙසෙති අවිජ්ජාය සම්පයුත්තලොභදොසාදිකිලෙසවත්ථුනිමිත්තං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව. අවිජ්ජග්ගහණඤ්චෙත්ථ විපස්සනාය උජුපටිපක්ඛතාය තදභිභවෙන බලප්පත්තිදස්සනත්ථං. තෙනෙතං සත්තන්නම්පි අනුපස්සනානං සාධාරණතො කිච්චාතිසයදස්සනං දට්ඨබ්බං. ඉදං විපස්සනාබලන්ති යායං අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන ලද්ධස්ස විපස්සනාඤාණස්ස නිච්චසඤ්ඤාදිනිමිත්තං අකම්පනීයතා, තා ච අභිභවිත්වා අවට්ඨානං, ඉදං විපස්සනාබලං.

විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරා වාචං සඞ්ඛරොන්ති පවත්තෙන්තීති කත්වා. තෙනාහ ‘‘පුබ්බෙ ඛො, ආවුසො විසාඛ, විතක්කෙත්වා විචාරෙත්වා පච්ඡා වාචං භින්දති, තස්මා විතක්කවිචාරා වචීසඞ්ඛාරො’’ති (ම. නි. 1.463; සං. නි. 4.348). තෙ පන දුතියජ්ඣානෙ වූපසන්තා හොන්තීති ආහ ‘‘දුතියජ්ඣානං…පෙ… පටිප්පස්සද්ධා හොන්තී’’ති. කායෙන සඞ්ඛරීයන්තීති කායසඞ්ඛාරා, අස්සාසපස්සාසා. තථා හි වුත්තං ‘‘අස්සාසපස්සාසා ඛො, ආවුසො විසාඛ, කායිකා එතෙ ධම්මා කායප්පටිබද්ධා, තස්මා අස්සාසපස්සාසා කායසඞ්ඛාරො’’ති (ම. නි. 1.463; සං. නි. 4.348). තෙ පන යස්මා චතුත්ථජ්ඣානෙ වූපසන්තා හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘චතුත්ථජ්ඣානං…පෙ… පටිප්පස්සද්ධා හොන්තී’’ති. චිත්තෙන සඞ්ඛරීයන්තීති චිත්තසඞ්ඛාරා, සඤ්ඤා වෙදනා. තථා හි වුත්තං ‘‘සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චෙතසිකා එතෙ ධම්මා චිත්තප්පටිබද්ධා, තස්මා සඤ්ඤා ච වෙදනා ච චිත්තසඞ්ඛාරො’’ති (සං. නි. 1.463; සං. නි. 4.348). තෙ පන යස්මා නිරොධං සමාපන්නස්ස වූපසමන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘සඤ්ඤාවෙදයිත…පෙ… පටිප්පස්සද්ධා හොන්තී’’ති.

ඤාණචරියාසු විවට්ටානුපස්සනාග්ගහණෙනෙව තස්ස ආදිභූතා සෙසානුපස්සනාපි ගහිතාව හොන්ති තදවිනාභාවතො. මග්ගො ඤාණචරියා, ඵලසමාපත්ති ඤාණචරියාති මග්ගඵලසමාපත්තීනං ඤාණචරියාභාවවචනං මග්ගඵලධම්මානං ඤාණපධානත්තා, ඤාණෙන වා ඉන්ද්රියාධිපතිහෙතුමග්ගපච්චයාදිවසෙන සාතිසයපච්චයභූතෙන සෙසා මග්ගඵලධම්මා චරිතා පවත්තිතාති කත්වා තථා වුත්තං. සමාධිචරියාසුපි එසෙව නයො . ඉමාහි සොළසහීති අට්ඨන්නං අනුපස්සනානං, අට්ඨන්නඤ්ච මග්ගඵලඤාණානං වසෙන ඉමාහි සොළසහි ඤාණපවත්තීහි.

නවහි සමාධිචරියාහීති අට්ඨ සමාපත්තියො අට්ඨ සමාධිචරියා, තාසං උපචාරසමාධි උපචාරසමාධිභාවනාසාමඤ්ඤෙන එකා සමාධිචරියාති එවං නවහි සමාධිචරියාහි. තෙනාහ ‘‘පඨමජ්ඣානං සමාධිචරියා’’තිආදි. පඨමජ්ඣානපටිලාභත්ථාය විතක්කො චාතිආදි නානාවජ්ජනුපචාරවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං, උපරිසමාපත්තීනම්පි උපචාරස්ස තථෙව වුත්තත්තා. න හි එකාවජ්ජනෙ චතුත්ථජ්ඣානාදිඋපචාරෙ පීතිආදයො සම්භවන්ති. එත්ථ ච ‘‘පඨමජ්ඣානපටිලාභත්ථායා’’තිආදිවචනෙන උපචාරසමාධිස්සාපි පාරිපූරී ඉච්ඡිතබ්බාති දස්සෙති. කිං පනෙත්ථ සමථබලසමාධිචරියානං නානත්තං, කිං වා විපස්සනාබලලොකියඤාණචරියානං? යථා සමථබලෙපි ‘‘නෙක්ඛම්මවසෙනා’’තිආදිනා උපචාරසමාධිනා සද්ධිං අට්ඨසු සමාපත්තීසු අප්පනාසමාධියෙව වුත්තො, තථා සමාධිචරියාසු, විපස්සනාබලලොකියඤාණචරියාසු ච විපස්සනාව වුත්තාති? කිඤ්චාපි වුත්තා, විවට්ටානුපස්සනා පන පුරෙචරඤාණාදිවිපස්සනාබලෙ අවුත්තා එව ඤාණචරියාසු වුත්තා. අපිච පටිපක්ඛෙහි අකම්පියට්ඨො බලට්ඨො, පඤ්චන්නං වසීභාවානං වසෙන සුචිණ්ණතා චරියට්ඨො, එතෙනෙව සමථබලසමාධිචරියානම්පි නානත්තං සංවණ්ණිතන්ති දට්ඨබ්බං.

වසීභාවතා පඤ්ඤාති එත්ථ වසො එතස්ස අත්ථීති වසී, තස්ස භාවො වසීභාවො, සා එව වසීභාවතා. ‘‘වසියො’’ති පන පාළියං ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තත්තා තායො දස්සෙතුං ‘‘වසීති පඤ්ච වසියො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඣානං ආවජ්ජන්තස්ස නිරන්තරං ඣානඞ්ගෙසු චිත්තප්පවත්තනසමත්ථතා ආවජ්ජනවසී. සමාපජ්ජිතුකාමස්ස සීඝං ඣානං සමාපජ්ජනසමත්ථතා සමාපජ්ජනවසී. අච්ඡරාමත්තං වා කතිපයච්ඡරාමත්තං වා ඛණං ඣානං ඨපෙතුං සමත්ථතා අධිට්ඨානවසී. තථෙව ලහුං වුට්ඨාතුං සමත්ථතා වුට්ඨානවසී. පච්චවෙක්ඛණවසී පන ආවජ්ජනවසියා එව සිජ්ඣති. පච්චවෙක්ඛණජවනානෙව හි තත්ථ ආවජ්ජනානන්තරානීති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන හෙට්ඨා ආගතො එව. අයඤ්ච වසීභාවො සමාධිචරියානං වසෙන වුත්තො. ඤාණචරියාසු පන ලොකුත්තරානං ඤාණචරියානං වසීභාවාපාදනකිච්චං නාම නත්ථි. පටිපක්ඛස්ස සුවිහතත්තා සභාවසිද්ධො තත්ථ වසීභාවො, ලොකියානං පන පගුණබලවභාවාපාදනෙන වසීභාවො ලබ්භතෙව.

870. උක්කට්ඨනිද්දෙසොති අනවසෙසනිද්දෙසො. චුද්දසහි ඤාණචරියාහි හොති අග්ගමග්ගඵලානං අනධිගතත්තාති. යදි එවන්ති යදි උක්කට්ඨනිද්දෙසවසෙන ‘‘සොළසහි ඤාණචරියාහී’’ති වුත්තං, තතො අවකංසවසෙනපි ඉච්ඡිතබ්බං, එවං සන්තෙ කිං න හොති නිරොධසමාපජ්ජනන්ති අධිප්පායො. පඤ්ච කාමගුණා වත්ථුභූතා එතස්ස සන්තීති පඤ්චකාමගුණිකො, කාමරාගො. අප්පහීනත්තා අසමුච්ඡින්නත්තා. න හි කාමරාගස්ස වික්ඛම්භනප්පහානමත්තං නිරොධස්ස අධිට්ඨානං භවිතුං සක්කොති. තස්මාති සමාධිපාරිපන්ථිකස්ස කාමරාගස්ස සුපහීනත්තා. එතෙන කාමං මග්ගඵලඤාණචරියා ලොකියඤාණසමාධිචරියා විය නිරොධසමාපජ්ජනෙ සරූපෙන න විනියුජ්ජන්ති තදා අප්පවත්තනතො, තස්ස තස්ස පන පටිපක්ඛස්ස සමුච්ඡින්දනෙන බලචරියානං විසෙසපච්චයතාය නිරොධසමාපත්තියා අධිට්ඨානං හොතීති දස්සෙති. එසාති අනාගාමී. ඉදඤ්හි ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්සා’’තිආදිවචනං අනාගාමිනොව නිරොධා වුට්ඨානං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසල’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.417) වචනතො, අඤ්ඤථා ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකිරියා’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) වුච්චෙය්ය.

871. ‘‘පඤ්චවොකාරභවෙ’’ති කස්මා වුත්තං, නනු චතුවොකාරභවෙපි අරූපජ්ඣානවසෙන යථාරහං අනුපුබ්බසමාපත්ති ලබ්භතීති? කාමං ලබ්භති, සා පන ‘‘අනුපුබ්බසමාපත්තී’’ති න වුච්චති එකදෙසභාවතො. අට්ඨසමාපත්තිවසෙනෙව ච ‘‘අනුපුබ්බසමාපත්තී’’ති වුච්චතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පඨමජ්ඣානාදීනං උප්පත්ති නත්ථී’’ති. වත්ථුස්ස අභාවාති හදයවත්ථුනො අභාවාති වදන්ති, කරජකායසඞ්ඛාතස්ස පන වත්ථුනො අභාවාති අත්ථො. යදි හි ආරුප්පෙ නිරොධං සමාපජ්ජෙය්ය, චිත්තචෙතසිකානං, අඤ්ඤස්ස ච කස්සචි අභාවතො අපඤ්ඤත්තිකොව භවෙය්ය අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බුතසදිසො. කිඤ්චායං උපාදාය නිරොධං සමාපන්නොති වුච්චෙය්ය, කිං වා එතාය වත්ථුචින්තාය. අඞ්ගවෙකල්ලතොව නත්ථි ආරුප්පෙ නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනං.

872. සඞ්ඛාරානංපවත්තිභෙදෙති සඞ්ඛතධම්මානං ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජනෙ, භිජ්ජනෙ ච, තෙසං වා කුසලාදිභෙදභින්නෙ යථාරහං තීහි දුක්ඛතාහි උපද්දුතෙ පවත්තිවිභාගෙ. චිත්තචෙතසිකවිගමෙහි රූපධම්මෙසු ලබ්භමානාපි සඞ්ඛාරදුක්ඛතා අබ්බොහාරිකතං ආපජ්ජති. උක්කණ්ඨිත්වාති නිබ්බින්දිත්වා. නිබ්බානං පත්වාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානං පත්වා විය. සුඛන්ති නිද්දුක්ඛං.

873. සමථවිපස්සනාවසෙනාති යුගනද්ධානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරිතාය සහිතානං වසෙන. උස්සක්කිත්වාති උක්කංසං පත්වා යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා, යාව ච අනුලොමඤාණා ආරුහිත්වා. නිරොධයතොති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා තං නිරොධෙන්තස්ස. අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි චිත්තස්ස අනුප්පජ්ජනෙන එවමස්සා නිරොධසමාපත්තියා සමාපජ්ජනං හොති. ‘‘යො හී’’තිආදිනා ‘‘සමථවිපස්සනාවසෙනා’’ති වුත්තමෙවත්ථං බ්යතිරෙකමුඛෙන විවරති. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිං පත්වා තිට්ඨති තදුද්ධං සුද්ධසමථවිපස්සනාය අභාවතො. යො විපස්සනාවසෙනෙව උස්සක්කති සචෙ අරියො ඵලසමාපත්තත්ථිකො, සො අත්තනො ඵලසමාපත්තිං පත්වා තිට්ඨති. අථ පුථුජ්ජනො, සෙඛො වා මග්ගත්ථිකො තාය චෙ විපස්සනාය මග්ගං පත්වා ඵලෙ ඨිතො, සොපි ඵලසමාපත්තිං පත්වා තිට්ඨතිච්චෙව වුච්චති. සොති උභයවසෙන පටිපන්නො. තන්ති නිරොධසමාපත්තිං.

874. යෙන ඵලද්වයසමන්නාගමාදිනා නිරොධං සමාපජ්ජිතුං සමත්ථො හොති, සො විධි පගෙව විභාවිතොති සමාපජ්ජනාකාරමෙව දස්සෙන්තො ‘‘කතභත්තකිච්චො’’තිආදිමාහ. තඤ්හි සබ්බාසම්පි භාවනානං සාධාරණං පුබ්බකිච්චං. තත්ථ සඞ්ඛාරෙති තස්මිං පඨමජ්ඣානෙ, පඨමජ්ඣානචිත්තුප්පාදෙ වා සඞ්ඛාරෙ.

‘‘විපස්සතී’’ති වුත්තං, කීදිසී පනෙත්ථ විපස්සනා ඉච්ඡිතබ්බාති තං නිද්ධාරණත්ථං ‘‘විපස්සනා පනෙසා’’තිආදිනා තමෙව විපස්සනං තිධා භින්දිත්වා දස්සෙති. මන්දා චෙ විපස්සනා, දන්ධාභිඤ්ඤං මග්ගං සාධෙති. තික්ඛා චෙ, ඛිප්පාභිඤ්ඤන්ති අයං මන්දතික්ඛතාය විසෙසො. ලක්ඛණප්පත්තා පන විපස්සනා මග්ගස්ස පච්චයො හොතියෙවාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඛාර…පෙ… හොතියෙවා’’ති. තික්ඛාව වට්ටති සඞ්ඛාරාරම්මණෙපි සති සබ්බසඞ්ඛාරෙහි විවට්ටනාකාරෙනෙව පවත්තනතො, මග්ගො විය විසඞ්ඛාරගතස්ස ඵලස්ස පච්චයභාවතො ච. තෙනාහ ‘‘මග්ගභාවනාසදිසා’’ති. යස්මා අතිමන්දා සමථාදිකා සඞ්ඛාරානං නිරොධනෙ අසමත්ථා සමථනිට්ඨා හොති, අතිතික්ඛා ඤාණාදිකා සාතිසයං සඞ්ඛාරෙසු දොසදස්සනෙ ඵලසමාපත්තිනිට්ඨා හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘නාතිමන්දනාතිතික්ඛා වට්ටතී’’ති. එස නිරොධසමාපජ්ජනකො. තෙ සඞ්ඛාරෙති තෙ පඨමජ්ඣානසඞ්ඛාරෙ.

‘‘තථෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘නාතිමන්දාය නාතිතික්ඛායා’’ති ඉමමත්ථං ආකඩ්ඪති. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය තත්ථ සඞ්ඛාරෙ තථෙව විපස්සතී’’ති වත්තබ්බං, හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා පන තං අවත්වා ‘‘චතුබ්බිධං පුබ්බකිච්චං කරොති’’ච්චෙව වුත්තන්ති කෙචි, තං තෙසං මතිමත්තං. විපස්සනාචාරතො හි සමාධිචාරො, තස්මා සමාපත්තිතො වුට්ඨාය පුබ්බකිච්චං කාතබ්බං. තථා හි පරතොපි ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය ඉමං පුබ්බකිච්චං කත්වා’’තිආදිං (විසුද්ධි. 2.879) වක්ඛති, න පන ‘‘තත්ථ සඞ්ඛාරෙ තථෙව විපස්සිත්වා’’ති. නානාබද්ධඅවිකොපනන්ති අත්තනා අසම්බද්ධස්ස පරික්ඛාරස්ස අවිනාසනං. යථා තං න විනස්සති, තථා අධිට්ඨානං. සඞ්ඝපටිමානනන්ති සඞ්ඝස්ස පටිමානනාවජ්ජනං. සත්ථුපක්කොසනන්ති සත්ථු පක්කොසනාවජ්ජනං. අද්ධානපරිච්ඡෙදන්ති ජීවිතද්ධානපරිච්ඡෙදං පුබ්බකිච්චං කරොතීති සම්බන්ධො.

875. අධිට්ඨාතබ්බන්ති චිත්තං උප්පාදෙතබ්බං. තථා චිත්තුප්පාදනමෙව හෙත්ථ අධිට්ඨානං.

චිත්තජරූපාදීනං අනුප්පජ්ජනතො, පච්ඡාජාතපච්චයාදිඋපත්ථම්භාභාවතො ච සත්තාහමෙව තථා සරීරං පවත්තති, තතො පරං කිලමතීති සත්තාහමෙව පරිච්ඡින්දිත්වා නිරොධං සමාපජ්ජන්තීති වදන්ති.

සමාපත්තිවසෙනෙවාති නිරොධසමාපත්තිවසෙනෙව. නං අග්ගිආදිඅන්තරායං රක්ඛති සමාපන්නකො අධිට්ඨානවසෙනාති අධිප්පායො. ආයස්මතො සඤ්ජීවස්සාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා ඉද්ධිකථායං (විසුද්ධි. 2.374) වුත්තමෙව.

876. එතස්සාති නිරොධං සමාපජ්ජන්තස්ස, නිරොධසමාපජ්ජනස්ස වා. තස්මිං සමයෙති තස්මිං තස්ස භික්ඛුනො උපසඞ්කමනසමයෙ වුට්ඨාතියෙව. කාලපරිච්ඡෙදසදිසඤ්හෙතං.

එවං ගරුකාති අග්ගිආදීහිපි අනභිභවනීයං නිරොධං සමාපන්නං සමාපත්තිතො වුට්ඨාපනතො එවං ගරුකා හි සඞ්ඝස්ස ආණා නාම, තස්මා අත්තනො හිතසුඛං ආකඞ්ඛන්තෙන ජීවිතහෙතුපි සඞ්ඝස්ස ආණා න අතික්කමිතබ්බාති අධිප්පායො.

877. න පක්කොසති ‘‘සත්ථා තං, ආවුසො, ආමන්තෙතී’’ති. ‘‘වුට්ඨහිස්සාමී’’ති ආවජ්ජිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.

878. ජීවිතද්ධානස්සාති අත්තනො ජීවිතකාලස්ස ජීවිතප්පවත්තියා. ආයු එව ආයුසඞ්ඛාරා. ‘‘ආයුඋස්මාවිඤ්ඤාණානී’’ති ච වදන්ති, තෙ චස්ස පකතිචිත්තස්සෙව ආරම්මණං හොන්ති. අන්තොනිරොධෙ මරණං නත්ථි චරිමභවඞ්ගෙන මීයනතො. ආවජ්ජිත්වාව සමාපජ්ජිතබ්බං ‘‘සහසා මරණං මා අහොසී’’ති. සහසා හි මරණෙ අඤ්ඤබ්යාකරණභික්ඛුඔවාදදානසාසනානුභාවදීපනානං අනිස්සරො සියා, අනාගාමිනො වා අග්ගමග්ගානධිගමො සියා. අවසෙසන්ති නානාබද්ධඅවිකොපනාදිතිවිධම්පි පුබ්බකිච්චං. වුත්තං අට්ඨකථායං.

879. කිඤ්චාපි ‘‘එකං වා ද්වෙ වා’’ති අනියමෙත්වා විය වුත්තං, ද්වෙ වාරෙ එව පන නියමතො වදන්ති. චිත්තවාරෙති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචිත්තවාරෙ. නිරොධං ඵුසතීති අචිත්තකභාවමෙවාහ. නිරොධස්ස පයොගත්තාති චිත්තනිරොධාය පයොගභාවතො, බලද්වයසම්භරණාදිපයොගස්ස චිත්තනිරොධත්තාති අත්ථො. සමථවිපස්සනාබලසමන්නාගමො, ඤාණසමාධිචරියාවසීභාවො චෙත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනවසෙනෙව ඉච්ඡිතබ්බොති ආහ ‘‘ද්වෙ සමථවිපස්සනාධම්මෙ යුගනද්ධෙ කත්වා’’ති. අනුපුබ්බනිරොධස්ස පයොගොති පඨමජ්ඣානාදීනං, තදනුපස්සනානඤ්ච අනුපුබ්බතො නිරොධනස්සායං පයොගො. ඉදං වුත්තනයෙන අට්ඨසමාපත්තිආරොහනං න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තියා සමාපජ්ජනස්ස. තස්මා ද්වින්නං චිත්තානං උපරි චිත්තානි න පවත්තන්තීති යොජනා.

පරතොඅචිත්තකො භවිතුං න සක්කොතීති සකලං යථාපරිච්ඡින්නකාලං අචිත්තකො භවිතුං න සක්කොති. තඤ්ච ඛො සඞ්ඝපටිමානනසත්ථුපක්කොසනඅද්ධානපරිච්ඡෙදාවජ්ජනානං අකරණෙන, න නානාබද්ධඅවිකොපනස්ස. තස්ස හි අකරණෙන කදාචි කෙවලං තාදිසස්ස පරික්ඛාරස්ස අවිනාසො න සියා, න නිරොධසමාපත්තිවිබන්ධො. අයඤ්ච අත්ථො මහානාගත්ථෙරවත්ථුනා විභාවිතො එව. එවං සන්තෙ තීහි ආකාරෙහි නිරොධසමාපත්තියා වුට්ඨානං හොතීති ආපජ්ජති, තස්මා තං න සාරතො පච්චෙතබ්බං. පටිනිවත්තිත්වා පුන ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙයෙව පතිට්ඨාතීති ඉමිනා සමාපත්තියා විබන්ධෙ ජාතෙ එවං හොතීති දස්සෙති, අවිබන්ධෙනෙව පන යථාපරිච්ඡින්නකාලවීතික්කමනෙ ඵලචිත්තුප්පත්තියා වුට්ඨානං හොති. එවඤ්ච කත්වා ගම්භීරකන්දරොරුළ්හතත්තපාසාණක්කන්තපුරිසනිදස්සනම්පි සමත්ථිතං හොතීති කෙචි වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘පුබ්බකිච්චස්ස අකතත්තා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපන්නමත්තොව ‘පටිනිවත්තිත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ පතිට්ඨාතී’ති වුත්තත්තා සඞ්ඝපටිමානනාදිඑකච්චපුබ්බකිච්චාකරණෙ අඞ්ගවෙකල්ලතො නිරොධසමාපත්තිසමාපජ්ජනං න ඉජ්ඣතෙවා’’ති වදන්ති. වත්තසදිසඤ්හෙතං නිරොධසමාපත්තියා, යදිදං පුබ්බකිච්චකරණං. තස්මා තත්ථ යං ගරුතරං, තස්ස අකරණං සමාපජ්ජනං විබන්ධතීති අපරෙ. වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං. ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ පතිට්ඨාතී’’ති ච ඉදං පුන ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස සමාපජ්ජිතබ්බත්තා වුත්තං. සමාපජ්ජිත්වා හි වුට්ඨාය පුබ්බකිච්චස්ස කාතබ්බත්තා.

යථා පනාතිආදි කතපුබ්බකිච්චතාසාමඤ්ඤෙන උපමාසංසන්දනං.

880. අස්සාති නිරොධසමාපත්තියා. ‘‘කාලපරිච්ඡෙදවසෙනා’’තිආදිනා චතූහි ආකාරෙහි නිරොධසමාපත්තියා ඨානං දස්සෙති.

882. විවෙකනින්නන්ති නිස්සරණවිවෙකනින්නං, පගෙව සඞ්ඛාරවිමුඛතාය, ඵලචිත්තුප්පත්තියා චාති වෙදිතබ්බං.

883. ඌසඞ්ඛාරත්තයපටිප්පස්සද්ධියා, අවසෙසචෙතසිකවිඤ්ඤාණාභාවෙන රූපධම්මමත්තාවසෙසතාය ච මතනිරොධසමාපන්නානං අවිසෙසං ගහෙත්වා පුච්ඡා ‘‘මතස්ස ච සමාපන්නස්ස ච කො විසෙසො’’ති. කාමං නෙසං සඞ්ඛාරත්තයපටිප්පස්සද්ධිආදීහි අවිසෙසො, රූපධම්මමත්තාවසෙසතාය පන ආයුඋස්මාඉන්ද්රියානං අපගමානපගමනං විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘ය්වාය’’න්තිආදි වුත්තං.

884. සභාවතොති සභාවධම්මතො, පරමත්ථතොති අත්ථො. පරමත්ථතො හි විජ්ජමානානං සඞ්ඛතාදිභාවෙන වත්තබ්බතං ලභති, න අවිජ්ජමානං. සමාපජ්ජන්තස්ස වසෙනාති යස්මා සමාපජ්ජන්තස්ස අරියපුග්ගලස්ස සමථවිපස්සනාධම්මෙ යුගනද්ධෙ කත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො ආරොහන්තස්ස අනුක්කමෙන සඞ්ඛාරානං පටිප්පස්සම්භනපයොගනිබ්බත්තියා නිරොධසමාපත්ති නිප්ඵන්නා නාම හොති, තස්මා තං පයොගනිබ්බත්තිං උපාදාය ‘‘නිප්ඵන්නා’’ති වත්තුං වට්ටති.

සඞ්ඛාරවූපසමතො, සන්තධම්මසමන්වයතො ච සන්තං. අරියෙහි එව නිසෙවිතබ්බත්තා අරියනිසෙවිතං. තිස්සන්නම්පි දුක්ඛතානං නිබ්බුතභාවතො නිබ්බානමිති සඞ්ඛං උපාගතං. අරියං පඤ්ඤන්ති සුවිසුද්ධං මග්ගඵලපඤ්ඤං. ඉමිස්සාපීති නිරොධසමාපත්තියා. සමාපත්තිසමත්ථතාති සමාපජ්ජනසමත්ථතා.

ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධිකථාවණ්ණනා

885. ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධීති ආහුනෙය්යපාහුනෙය්යදක්ඛිණෙය්යඅඤ්ජලිකරණීයඅනුත්තරපුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවසිද්ධි. අවිසෙසෙනාති දස්සනමග්ගපඤ්ඤාදිවිසෙසෙන විනා, එතිස්සා ලොකුත්තරපඤ්ඤාය. ආනෙත්වා හුනිතබ්බන්ති ආහුනං, දූරතොපි ආනෙත්වා දාතබ්බදානං, තං පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති ආහුනෙය්යො. පාහුනං වුච්චති ආගන්තුකදානං, තං පටිග්ගහෙතුං යුත්තොති පාහුනෙය්යො. දක්ඛිණං අරහතීති දක්ඛිණෙය්යො, අඤ්ජලිකරණං අඤ්ජලිකම්මං, තං අරහතීති අඤ්ජලිකරණීයො. අනුත්තරං උත්තමං සත්තානං පුඤ්ඤවිරුහනට්ඨානන්ති අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං ලොකස්සාති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන හෙට්ඨා වුත්තොයෙව.

886. මන්දායවිපස්සනාය ආගතොති අතික්ඛාය විපස්සනාය වසෙන පඨමමග්ගපඤ්ඤං භාවෙත්වා සොතාපන්නභාවං ආගතො. සද්ධාදීනං මුදූනං ඉන්ද්රියානං වසෙන මුදින්ද්රියොපි සමානො. සත්තක්ඛත්තුපරමොති සත්තක්ඛත්තුං පරමා භවූපපත්ති අත්තභාවග්ගහණං, තතො පරං අට්ඨමං භවං නාදියතීති සත්තක්ඛත්තුපරමො. සංසරිත්වාති පටිසන්ධිග්ගහණවසෙන අපරාපරං ගන්ත්වා. දුක්ඛස්සන්තං කරොතීති වට්ටදුක්ඛස්ස පරියන්තං පරියොසානං කරොති. අයං කාලෙන දෙවලොකස්ස, කාලෙන මනුස්සලොකස්සාති මිස්සකස්ස භවස්ස වසෙන ‘‘සත්තසුගතිභවෙ සංසරිත්වා’’ති වුත්තො. කුලතො කුලං ගච්ඡතීති කොලංකොලො. සොතාපත්තිඵලසච්ඡිකිරියතො පට්ඨාය හි නීචකුලෙ උපපත්ති නාම නත්ථි, මහාභොගකුලෙසුයෙව නිබ්බත්තතීති අත්ථො. ද්වෙ වා තීණි වා කුලානීති දෙවමනුස්සවසෙන ද්වෙ වා තයො වා භවෙ. ඉති අයම්පි මිස්සකභවෙනෙව කථිතො. දෙසනාමත්තමෙව චෙතං ‘‘ද්වෙ වා තීණි වා’’ති. යාව ඡට්ඨභවා සංසරන්තොපි කොලංකොලොව හොති. අත්තභාවග්ගහණසඞ්ඛාතං එකංයෙව ඛන්ධබීජං එතස්ස අත්ථීති එකබීජී. ‘‘මානුසකං භව’’න්ති ඉදම්පි දෙසනාමත්තං. ‘‘දෙවභවං නිබ්බත්තෙතී’’තිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. කො පනෙතෙසං ඉමං පභෙදං නියමෙතීති? තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා. සචෙ හි උපරි තිණ්ණං මග්ගානං විපස්සනා බලවතී හොති, එකබීජී නාම හොති. තතො මන්දාය කොලංකොලො, තතො මන්දතරාය සත්තක්ඛත්තුපරමො.

887. පටිසන්ධිවසෙන සකිං ආගච්ඡතීති සකදාගාමී. සකිදෙවාති එකවාරංයෙව. ‘‘ඉමං ලොකං ආගන්ත්වා’’ති ඉමිනා පඤ්චසු සකදාගාමීසු චත්තාරො වජ්ජෙත්වා එකොව ගහිතො. එකච්චො හි ඉධ සකදාගාමිඵලං පත්වා ඉධෙව පරිනිබ්බාති, එකච්චො ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ පරිනිබ්බාති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා තත්ථෙව පරිනිබ්බාති, එකච්චො දෙවලොකෙ පත්වා ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති. ඉමෙ චත්තාරොපි ඉධ න ගහිතා. යො පන ඉධ පත්වා දෙවලොකෙ යාවතායුකං වසිත්වා පුන ඉධූපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බාති, අයං ඉධ ගහිතො.

888. පටිසන්ධිවසෙන ඉධ අනාගමනතො අනාගාමී. ඉන්ද්රියවෙමත්තතාවසෙනාති සද්ධාදීනං විමුත්තිපරිපාචකඉන්ද්රියානං පරොපරියත්තෙන. පඤ්චධා ඉධ විහාය නිට්ඨො හොතීති සො අනාගාමී අන්තරාපරිනිබ්බායිආදිභාවෙන පඤ්චපකාරෙන ඉමං ලොකං පජහිත්වා පරිනිබ්බායනකො හොති. ආයුවෙමජ්ඣස්ස අන්තරායෙව කිලෙසපරිනිබ්බානෙන පරිනිබ්බායනතො අන්තරාපරිනිබ්බායී. උපහච්චාති වා උපගන්ත්වා කාලකිරියං. අප්පයොගෙනාති අධිමත්තපයොගෙන විනා අප්පකසිරෙනෙව තික්ඛින්ද්රියතාය සුඛෙනෙව. සප්පයොගෙනාති එත්ථ වුත්තවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. උද්ධං වා හි භාවෙන උද්ධමස්ස තණ්හාසොතං, වට්ටසොතං වාති උද්ධංසොතො. උද්ධං වා ගන්ත්වා පටිලභිතබ්බතො උද්ධමස්ස මග්ගසොතන්ති උද්ධංසොතො. පටිසන්ධිවසෙන අකනිට්ඨභවං ගච්ඡතීති අකනිට්ඨගාමී.

යත්ථුපපන්නොති අවිහාදීසු යත්ථ යත්ථ උපපන්නො. ඉමෙසං පන අනාගාමීනං පභෙදජානනත්ථං උද්ධංසොතඅකනිට්ඨගාමිචතුක්කං වෙදිතබ්බං – යො හි අවිහතො පට්ඨාය චත්තාරො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා අකනිට්ඨං ගන්ත්වා පරිනිබ්බාති, අයං උද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා තයො දෙවලොකෙ සොධෙත්වා සුදස්සීදෙවලොකෙ ඨත්වා පරිනිබ්බාති, අයං උද්ධංසොතො නඅකනිට්ඨගාමී නාම. යො ඉතො අකනිට්ඨමෙව ගන්ත්වා පරිනිබ්බාති, අයං නඋද්ධංසොතො අකනිට්ඨගාමී නාම. යො පන හෙට්ඨා චතූසු දෙවලොකෙසු තත්ථ තත්ථෙව පරිනිබ්බාති, අයං නඋද්ධංසොතො නඅකනිට්ඨගාමී නාම. එතෙ පන අවිහෙසු උපපන්නසමනන්තරා ආයුවෙමජ්ඣං අප්පත්වා, පත්වා ච පරිනිබ්බායනවසෙන තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායී, එකො උද්ධංසොතොති පඤ්ච. තෙ අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිවිභාගෙන දස හොන්ති. තථා අතප්පසුදස්සසුදස්සීසූති චත්තාරො දසකා චත්තාලීසං. අකනිට්ඨෙ පන උද්ධංසොතො නත්ථි. තයො අන්තරාපරිනිබ්බායිනො, එකො උපහච්චපරිනිබ්බායීති චත්තාරො. තෙ අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරපරිනිබ්බායිවිභාගෙන අට්ඨාති අට්ඨචත්තාලීසං අනාගාමිනො.

සොතාපන්නා පන පටිපදාභෙදෙන චත්තාරො සත්තක්ඛත්තුපරමා, චත්තාරො කොලංකොලා, චත්තාරො එකබීජිනොති සද්ධාධුරෙන පටිපන්නා ද්වාදස, තථා පඤ්ඤාධුරෙනාති චතුවීසති.

සකදාගාමිනො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන විමුත්තා පටිපදාවසෙන චත්තාරො, තථා අනිමිත්තඅප්පණිහිතවිමොක්ඛෙහීති ද්වාදස.

889. තථා අරහන්තො. තෙ පන ද්වාදස පඤ්ඤාවිමුත්තා, ද්වාදස උභතොභාගවිමුත්තා, ද්වාදස තෙවිජ්ජා, ද්වාදස ඡළභිඤ්ඤා, ද්වාදස පටිසම්භිදාප්පත්තාති සමසට්ඨි හොන්ති. එවමෙතෙ සද්ධිං පච්චෙකසම්බුද්ධසම්මාසම්බුද්ධෙහි ඡචත්තාලීසාධිකසතං අරියා. යස්මා තෙසං අරියභාවසිද්ධි අරියාය පඤ්ඤාභාවනාය, තෙන වුත්තං ‘‘ආහුනෙය්යභාවාදිසිද්ධිපි ඉමිස්සා ලොකුත්තරපඤ්ඤාභාවනාය ආනිසංසො’’ති. ලොකියවිජ්ජාභිඤ්ඤාහි විනාපි උභතොභාගවිමුත්තතා හොතීති උභතොභාගවිමුත්තො විසුං ගහිතො. යං සන්ධාය වුත්තන්ති යං චතුත්ථමග්ගපඤ්ඤාභාවනං සන්ධාය හෙට්ඨා සඞ්ඛෙපතො ගාථාවණ්ණනායං වුත්තං, තං පන වුත්තාකාරං නිගමනවසෙන දස්සෙතුං ‘‘මග්ගක්ඛණෙ’’තිආදි වුත්තං. කාමං චතූසුපි මග්ගක්ඛණෙසු තං ජටං විජටෙති නාම, ඵලක්ඛණෙසුපි යථාරහං විජටිතජටො, අග්ගඵලක්ඛණෙයෙව පන සබ්බසො විජටිතජටො, තතො පරං විජටෙතබ්බාය ජටාය අභාවතො. තෙනෙත්ථ හෙට්ඨා හෙට්ඨිමමග්ගපඤ්ඤාභාවනානිසංසස්ස වුත්තත්තාව චතුත්ථමග්ගපඤ්ඤාභාවනාවසෙන අත්ථො වුත්තො.

රතින්ති අභිරතිං, අභිරුචින්ති අත්ථො. තත්ථාති අරියාය පඤ්ඤාභාවනාය.

890. ඉමිස්සා ගාථායාති ඉමිස්සං ගාථායං. ගාථා හි අත්තනො අත්ථභූතස්ස විසුද්ධිමග්ගස්ස ආධාරභාවෙන වුත්තා, සාමිවචනං වා එතං අත්ථස්ස තංසම්බන්ධිභාවතො.

පඤ්ඤාභාවනානිසංසනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති තෙවීසතිමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.

නිගමනකථාවණ්ණනා

891. ඉමිස්සාදානි ගාථායාතිආදීනං ගාථානං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තො එව. ස්වායං ‘‘විසුද්ධිමග්ගං භාසිස්ස’’න්ති එවං පටිඤ්ඤාතො විසුද්ධිමග්ගො එත්තාවතා භාසිතො හොතීති සම්බන්ධො.

892. තත්ථාතිආදීසු අයං පදසම්බන්ධෙන සද්ධිං සඞ්ඛෙපත්ථො – තෙසං ‘‘සීලෙ පතිට්ඨායා’’තිගාථායං වුත්තානං සීලාදිප්පභෙදානං අත්ථානං පඤ්චන්නම්පි මහානිකායානං අට්ඨකථානයෙ අට්ඨකථාතන්තියං තත්ථ තත්ථ වුත්තො යො විනිච්ඡයො, යෙභුය්යෙන තං සබ්බං සමාහරිත්වා සමානෙත්වා නිකායන්තරස්ස නිකායගතවාදදොසසඞ්කරෙහි මුත්තො සො නිච්ඡයො යස්මා පකාසිතො, තස්මා විසුද්ධිකාමෙහි යොගීහි එතස්මිං විසුද්ධිමග්ගෙ ආදරො කරණීයොයෙවාති.

නිගමනගාථායො

එත්තාවතා ච –

සුවිසුද්ධසමාචාරො, විසුද්ධනයමණ්ඩිතං;

විසුද්ධිමග්ගං ලොකස්ස, යදච්චන්තවිසුද්ධියා.

අභාසි කරුණාවෙග-සමුස්සාහිතමානසො;

මහෙසි විපුලොදාත-විසුද්ධිමතිපාටවො.

තස්ස අත්ථං පකාසෙතුං, කථාමග්ගං පුරාතනං;

නිස්සාය යා සමාරද්ධා, අත්ථසංවණ්ණනා මයා.

ආයාචිතො සිද්ධගාම-පරිවෙණනිවාසිනා;

ථෙරෙන දාඨනාගෙන, සුද්ධාචාරෙන ධීමතා.

සා එසා පරමත්ථානං, තත්ථ තත්ථ යථාරහං;

නිධානතො පරමත්ථ-මඤ්ජූසා නාම නාමතො.

සම්පත්තා පරිනිට්ඨානං, අනාකුලවිනිච්ඡයා;

අට්ඨාසීතිප්පමාණාය, පාළියා භාණවාරතො.

ඉති තං සඞ්ඛරොන්තෙන, යං තං අධිගතං මයා;

පුඤ්ඤං තස්සානුභාවෙන, ලොකනාථස්ස සාසනෙ.

ඔගාහෙත්වා විසුද්ධාය, සීලාදිපටිපත්තියා;

සබ්බෙපි දෙහිනො හොන්තු, විමුත්තිරසභාගිනො.

චිරං තිට්ඨතු ලොකස්මිං, සම්මාසම්බුද්ධසාසනං;

තස්මිං සගාරවා නිච්චං, හොන්තු සබ්බෙපි පාණිනො.

සම්මා වස්සතු කාලෙන, දෙවො රාජා මහීපති;

සද්ධම්මනිරතො ලොකං, ධම්මෙනෙව පසාසතූති.

බදරතිත්ථවිහාරවාසිනා ආචරියධම්මපාලෙන කතා

පරමත්ථමඤ්ජූසා නාම විසුද්ධිමග්ගමහාටීකා සමත්තා.

විසුද්ධිමග්ග-මහාටීකා සමත්තා.