📜

14. ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

පඤ්ඤාකථාවණ්ණනා

421. සබ්බාකාරෙනාති ¶ ¶ උපචාරාකාරො, අප්පනාකාරො, වසීභාවාකාරො, විතක්කාදිසමතික්කමාකාරො, රූපාදීහි විරජ්ජනාකාරො, චුද්දසධා චිත්තස්ස පරිදමනාකාරො, පඤ්චවිධආනිසංසාධිගමාකාරොති එවමාදිනා සබ්බෙන භාවනාකාරෙන.

තදනන්තරාති ‘‘චිත්තං පඤ්ඤ’’න්ති එවං දෙසනාක්කමෙන, පටිපත්තික්කමෙන ච තස්ස සමාධිස්ස අනන්තරා. පඤ්ඤා භාවෙතබ්බා සමාධිභාවනාය සමන්නාගතෙන භික්ඛුනාති සම්බන්ධො. ‘‘පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති එවං අතිසඞ්ඛෙපදෙසිතත්තා, ගාථාවණ්ණනායං වා ‘‘සමාධිසිලායං සුනිසිතං විපස්සනාපඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති එවං අතිවිය සඞ්ඛෙපෙන භාසිතත්තා අයං සා පඤ්ඤාති සභාවතො විඤ්ඤාතුම්පි තාව න සුකරා. භාවනාවිධානස්ස පන අදස්සිතත්තා පගෙව භාවෙතුං න සුකරාති සම්බන්ධො. පුච්ඡනට්ඨෙන පඤ්හා, කම්මං කිරියා කරණං, පඤ්හාව කම්මං පඤ්හාකම්මං, පුච්ඡනපයොගොති අත්ථො.

කා පඤ්ඤාති සරූපපුච්ඡා. කෙනට්ඨෙන පඤ්ඤාති කෙන අත්ථෙන පඤ්ඤාති වුච්චති, ‘‘පඤ්ඤා’’ති පදං කං අභිධෙය්යත්ථං නිස්සාය පවත්තන්ති අත්ථො. සා පනායං පඤ්ඤා සභාවතො, කිච්චතො, උපට්ඨානාකාරතො, ආසන්නකාරණතො ච කථං ජානිතබ්බාති ආහ ‘‘කානස්සා ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානානී’’ති. කතිවිධාති පභෙදපුච්ඡා. කස්මා පනෙත්ථ සංකිලෙසවොදානපුච්ඡා න ගහිතාති? වුච්චතෙ – ලොකුත්තරාය තාව පඤ්ඤාය නත්ථෙව සංකිලෙසො. අසති ච තස්මිං කුතො වොදානපුච්ඡාති තදුභයං න ගහිතං. ලොකියාය පන තානි භාවනාවිධානෙ එව අන්තොගධානීති කත්වා විසුං න ගහිතානි මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිඅන්තොගධත්තා ¶ , සමාධිභාවනායං වා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බානීති න ගහිතානි. පටිපත්ති නාම දිට්ඨානිසංසෙ එව හොතීති ආහ ‘‘පඤ්ඤාභාවනාය කො ආනිසංසො’’ති.

422. තත්රාති තස්මිං, තස්ස වා පඤ්හාකම්මස්ස. විස්සජ්ජනන්ති විවරණං. පුච්ඡිතො හි අත්ථො අවිභාවිතත්තා නිගූළ්හො මුට්ඨියං කතො විය තිට්ඨති, තස්ස ¶ විවරණං විස්සජ්ජනං විභූතභාවකරණතො. කා පඤ්ඤාති කාමඤ්චායං සරූපපුච්ඡා, විභාගවන්තානං පන සභාවවිභාවනං විභාගදස්සනමුඛෙනෙව හොතීති විභාගො තාව අනවසෙසතො දස්සෙතබ්බො. තංදස්සනෙන ච අයමාදීනවොති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්ඤා බහුවිධා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බහුවිධාති කුසලාදිවසෙන අනෙකවිධා. නානප්පකාරාති අත්ථජාපිකාදිභෙදෙන, සුතමයඤාණාදිභෙදෙන ච නානාවිධා. තං සබ්බන්ති තං අනවසෙසං පඤ්ඤාවිභාගං. න සාධෙය්යාති විපස්සනාභාවනාය සද්ධිං මග්ගභාවනා ඉධ අධිප්පෙතත්ථො. තාය හි තණ්හාජටාවිජටනං, තඤ්ච න සාධෙය්ය. අනවසෙසතො හි පඤ්ඤාපභෙදෙ විස්සජ්ජියමානෙ ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදිකො (විභ. 751) සබ්බො ඤාණවත්ථු විභඞ්ගෙ, සුත්තන්තෙසු ච තත්ථ තත්ථ ආගතො පඤ්ඤාපභෙදො. සකලොපි වා අභිධම්මනයො ආහරිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො භවෙය්ය, තථා ච සති ය්වායං ඉධ පඤ්ඤාභාවනාවිධි අධිප්පෙතො, තස්ස විස්සජ්ජනාය ඔකාසොව න භවෙය්ය. කිඤ්ච ය්වායං ඨානාඨානකම්මන්තරවිපාකන්තරාදිවිසයෙ පඤ්ඤාය පවත්තිභෙදො, සොපි යථාරහං සද්ධිං ඵලාඵලභෙදෙන විභජිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො සියා. සො ච පන විස්සජ්ජියමානො අඤ්ඤදත්ථු වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්ය, යථා තං අවිසයෙ. තෙනාහ ‘‘උත්තරි ච වික්ඛෙපාය සංවත්තෙය්යා’’ති. කුසලචිත්තසම්පයුත්තං විපස්සනාඤාණන්ති එත්ථ කුසල-ග්ගහණෙන දුවිධම්පි අබ්යාකතං නිවත්තෙති, තථා ‘‘අත්ථි සංකිලිට්ඨපඤ්ඤා’’ති එවං පවත්තං මිච්ඡාවාදං පටිසෙධෙති. විපස්සනාඤාණ-ග්ගහණෙන සෙසකුසලපඤ්ඤා.

423. සඤ්ජානනවිජානනාකාරවිසිට්ඨන්ති සඤ්ජානනාකාරවිජානනාකාරෙහි සාතිසයං. යතො නානප්පකාරතො ජානනං ජානනභාවො විසයග්ගහණාකාරො. සො හි නෙසං සමානො, න සඤ්ජානනාදිආකාරො. පීතකන්තීති එත්ථ ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන ‘‘ලොහිතකං ඔදාතං දීඝං රස්ස’’න්තිආදිකෙ සඤ්ඤාය ගහෙතබ්බාකාරෙ සඞ්ගණ්හාති. සඤ්ජානනමත්තමෙවාති එත්ථ සඤ්ජානනං නාම ‘‘නීලං පීත’’න්තිආදිකං ආරම්මණෙ විජ්ජමානං වා අවිජ්ජමානං වා සඤ්ඤානිමිත්තං කත්වා ජානනං. තථා හෙසා පුන සඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා. මත්ත-සද්දෙන විසෙසනිවත්තිඅත්ථෙන විජානනපජානනාකාරෙ නිවත්තෙති, එව-සද්දෙන කදාචිපි ඉමිස්සා තෙ විසෙසා ¶ නත්ථෙවාති අවධාරෙති. තෙනාහ ‘‘අනිච්චං දුක්ඛ’’න්තිආදි ¶ . තත්ථ විඤ්ඤාණකිච්චම්පි කාතුං අසක්කොන්තී සඤ්ඤා කුතො පඤ්ඤාකිච්චං කරෙය්යාති ‘‘ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතුං න සක්කොති’’ච්චෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘මග්ගපාතුභාව’’න්ති. ආරම්මණෙ පවත්තමානං විඤ්ඤාණං න තත්ථ සඤ්ඤා විය නීලපීතාදිකස්ස සඤ්ජානනවසෙනෙව පවත්තති, අථ ඛො තත්ථ අඤ්ඤඤ්ච විසෙසං ජානන්තමෙව පවත්තතීති ආහ ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්තිආදි. කථං පන විඤ්ඤාණං ලක්ඛණපටිවෙධං පාපෙතීති? පඤ්ඤාය දස්සිතමග්ගෙන. ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය හි අනෙකවාරං ලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣිත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා පවත්තමානාය පගුණභාවතො පරිචයවසෙන ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි විපස්සනා සම්භවති, යථා තං පගුණස්ස ගන්ථස්ස සජ්ඣායනෙ ඤායාගතාපි වාරා න විඤ්ඤායන්ති. ලක්ඛණපටිවෙධන්ති ච ලක්ඛණානං ආරම්මණකරණමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න පටිවිජ්ඣනං. උස්සක්කිත්වාති උදයබ්බයඤාණපටිපාටියා ආයූහිත්වා. මග්ගපාතුභාවං පාපෙතුං න සක්කොති අසම්බොධසභාවත්තා. වුත්තනයවසෙනාති විඤ්ඤාණෙ වුත්තනයවසෙන ආරම්මණඤ්ච ජානාති, ලක්ඛණපටිවෙධඤ්ච පාපෙති. අත්තනො පන අනඤ්ඤසාධාරණෙන ආනුභාවෙන උස්සක්කිත්වා මග්ගපාතුභාවඤ්ච පාපෙති.

ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං උපමාය පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අජාතබුද්ධීති අසඤ්ජාතබ්යවහාරබුද්ධි. උපභොගපරිභොගන්ති උපභොගපරිභොගාරහං, උපභොගපරිභොගවත්ථූනං පටිලාභයොග්යන්ති අත්ථො. ඡෙකොති මහාසාරො. කූටොති කහාපණපතිරූපකො තම්බකංසාදිමයො. අද්ධසාරොති උපඩ්ඪග්ඝනකො. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන පාදසාර සමසාරපරොපාදසාරාදීනං සඞ්ගහො. තෙ පකාරෙති ඉන්දජාලාජාතිපුප්ඵාදිප්පකාරෙ චෙව ඡෙකාදිප්පකාරෙ ච.

සඤ්ඤා හීතිආදි උපමාසංසන්දනං. සඤ්ඤා විභාගං අකත්වා පිණ්ඩවසෙනෙව ආරම්මණස්ස ගහණතො දාරකස්ස කහාපණදස්සනසදිසී වුත්තා. තථා හි සා ‘‘යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා’’ වුච්චති. විඤ්ඤාණං ආරම්මණෙ එකච්චවිසෙසගහණසමත්ථතාය ගාමිකපුරිසස්ස කහාපණදස්සනසදිසං වුත්තං. පඤ්ඤා ආරම්මණෙ අනවසෙසවිසෙසාවබොධතො හෙරඤ්ඤිකස්ස කහාපණදස්සනසදිසී වුත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘නානප්පකාරතො ¶ ජානන’’න්ති ඉමිනා ඤෙය්යධම්මා පච්චෙකං නානප්පකාරාති තෙසං යාථාවතො අවබොධො පඤ්ඤාති දස්සෙති. තථා හි වුත්තං ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85).

යත්ථාති ¶ යස්මිං චිත්තුප්පාදෙ. න තත්ථ එකංසෙන හොතීති තස්මිං චිත්තුප්පාදෙ පඤ්ඤා එකන්තෙන න හොති. න හි දුහෙතුකඅහෙතුකචිත්තුප්පාදෙසු පඤ්ඤා උප්පජ්ජති. අවිනිබ්භුත්තාති අවියුත්තා. තෙහීති සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙහි. යථා හි සුඛං පීතියා න නියමතො අවියුත්තං, එවං සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණානි පඤ්ඤාය න නියමතො අවියුත්තාති. යථා පන පීති සුඛෙන නියමතො අවියුත්තා, එවං පඤ්ඤා සඤ්ඤාවිඤ්ඤාණෙහි නියමතො අවියුත්තා. තස්මා එවං අවිනිබ්භුත්තෙසු ඉමෙසු තීසු ධම්මෙසු තෙසං විනිබ්භොගො දුක්කරොති තිණ්ණං ජනානං කහාපණදස්සනං නිදස්සිතන්ති. තෙසං දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තතංයෙව වචනන්තරෙනපි දස්සෙතුං ‘‘තෙනාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රූපධම්මෙසුපි තාව නානානදීනං උදකස්ස, නානාතෙලස්ස වා එකස්මිං භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා මථිතස්ස ‘‘ඉදං අසුකාය නදියා උදකං, ඉදං අසුකතෙල’’න්ති නිද්ධාරෙත්වා සරූපතො දස්සනං දුක්කරං, කිමඞ්ගං පන අරූපධම්මෙසූති දස්සෙන්තො ‘‘යං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකාන’’න්තිආදිමාහ.

424. ධම්මානං සකො භාවො, සමානො ච භාවො ධම්මසභාවො. තත්ථ පඨමෙන කක්ඛළඵුසනාදිසලක්ඛණං ගහිතං, දුතියෙන අනිච්චදුක්ඛතාදිසාමඤ්ඤලක්ඛණං. තදුභයස්ස ච යාථාවතො පටිවිජ්ඣනලක්ඛණා පඤ්ඤාති ආහ ‘‘ධම්මසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති. ඝටපටාදිපටිච්ඡාදකස්ස බාහිරන්ධකාරස්ස දීපාලොකාදි විය යථාවුත්තධම්මසභාවපටිච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විද්ධංසනරසා. උප්පජ්ජමානො එව හි පඤ්ඤාලොකො හදයන්ධකාරං විධමෙන්තො එවං උප්පජ්ජති, තතො එව ධම්මසභාවෙසු අසම්මුය්හනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා. කාරණභූතා වා සයං ඵලභූතං අසම්මොහං පච්චුපට්ඨාපෙතීති එවම්පි අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා. විපස්සනාපඤ්ඤාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා ‘‘සමාධි තස්සා පදට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. තථා හි ‘‘සමාහිතො යථාභූතං පජානාතී’’ති සුත්තපදං නිබන්ධනභාවෙන ආගතං (සං. නි. 3.5, 99; සං. නි. 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.14).

පඤ්ඤාපභෙදකථාවණ්ණනා

425. ධම්මසභාවපටිවෙධො ¶ නාම පඤ්ඤාය ආවෙණිකො සභාවො, න තෙනස්සා කොචි විභාගො ලබ්භතීති ආහ ‘‘ධම්මසභාවපටිවෙධලක්ඛණෙන තාව එකවිධා’’ති. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකො වුච්චති වට්ටං, තප්පරියාපන්නතාය ලොකෙ නියුත්තා, තත්ථ වා විදිතාති ලොකියා. තත්ථ අපරියාපන්නතාය ලොකතො උත්තරා උත්තිණ්ණාති ලොකුත්තරා. ලොකුත්තරාපි ¶ හි මග්ගසම්පයුත්තා භාවෙතබ්බා. විපස්සනාපරියායොපි තස්සා ලබ්භතෙවාති ලොකුත්තර-ග්ගහණං න විරුජ්ඣති. අත්තානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තෙහි සහ ආසවෙහීති සාසවා, ආරම්මණකරණවසෙනපි නත්ථි එතිස්සා ආසවාති අනාසවා. ආදි-සද්දෙන ආසවවිප්පයුත්තසාසවදුකාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. නාමරූපවවත්ථානවසෙනාති නාමවවත්ථානවසෙන, රූපවවත්ථානවසෙන ච. පඨමං නිබ්බානදස්සනතො දස්සනඤ්ච, නිස්සයභාවතො සම්පයුත්තා ධම්මා භවන්ති එත්ථ, සයම්පි වා භවති උප්පජ්ජති න නිබ්බානං විය අපාතුභාවන්ති භූමි චාති දස්සනභූමි, පඨමමග්ගො. සෙසමග්ගත්තයං පන යස්මා පඨමමග්ගෙන දිට්ඨස්මිංයෙව ධම්මෙ භාවනාවසෙන උප්පජ්ජති, න අදිට්ඨපුබ්බං කිඤ්චි පස්සති, තස්මා භාවනා ච යථාවුත්තෙනත්ථෙන භූමි චාති භාවනාභූමි. තත්ථ පඤ්ඤා දස්සනභූමිභාවනාභූමිවසෙන දුවිධාති වුත්තා. සුතාදිනිරපෙක්ඛාය චින්තාය නිබ්බත්තා චින්තාමයා. එවං සුතමයා, භාවනාමයා ච. මයසද්දො පච්චෙකං සම්බන්ධිතබ්බො. ආයෙ වඩ්ඪියං කොසල්ලං ආයකොසල්ලං, අපායෙ අවඩ්ඪියං කොසල්ලං අපායකොසල්ලං, උපායෙ තස්ස තස්ස අත්ථස්ස නිබ්බත්තිකාරණෙ කොසල්ලං උපායකොසල්ලන්ති විසුං විසුං කොසල්ලපදං සම්බන්ධිතබ්බං. අජ්ඣත්තං අභිනිවෙසො පටිපජ්ජනං එතිස්සාති අජ්ඣත්තාභිනිවෙසා. එවං බහිද්ධාභිනිවෙසා, උභයාභිනිවෙසා ච වෙදිතබ්බා.

426. ලොකියමග්ගසම්පයුත්තාති ලොකියකුසලචිත්තුප්පාදෙසු මග්ගසම්පයුත්තා, විසෙසතො දිට්ඨිවිසුද්ධිආදිවිසුද්ධිචතුක්කසඞ්ගහිතමග්ගසම්පයුත්තා. සමුදායෙසු පවත්තා සමඤ්ඤා තදෙකදෙසෙසුපි වත්තතීති ආහ ‘‘මග්ගසම්පයුත්තා’’ති, පච්චෙකම්පි වා සම්මාදිට්ඨිආදීනං මග්ගසමඤ්ඤාති කත්වා එවං වුත්තං.

ධම්මනානත්තාභාවෙපි ¶ පදත්ථනානත්තමත්තෙන දුක්කරවචනං හොතීති වුත්තං ‘‘අත්ථතො පනෙසා ලොකියලොකුත්තරාවා’’ති. ආසවවිප්පයුත්තසාසවදුකාදීසුපි විප්පයුත්තතාදිග්ගහණමෙව විසෙසො, අත්ථතො ලොකියලොකුත්තරාව පඤ්ඤාති ආහ ‘‘එසෙව නයො’’ති. ආදි-සද්දෙන ඔඝනීයඔඝවිප්පයුත්තඔඝනීයාදිදුකානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පඨමජ්ඣානිකානි චත්තාරි මග්ගචිත්තානි, තථා දුතියාදිජ්ඣානිකානි චාති එවං සොළසසු මග්ගචිත්තෙසු. විපස්සනාපඤ්ඤාය ඉධ අධිප්පෙතත්තා මහග්ගතපඤ්ඤා න ගහිතා.

427. අත්තනො චින්තාවසෙනාති තස්ස තස්ස අනවජ්ජස්ස අත්ථස්ස සාධනෙ පරොපදෙසෙන විනා ¶ අත්තනො උපායචින්තාවසෙනෙව. සුතවසෙනාති යථාසුතස්ස පරොපදෙසස්ස වසෙන. යථා තථා වාති පරතො උපදෙසං සුත්වා වා අසුත්වා වා සයමෙව භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස. ‘‘අප්පනාප්පත්තා’’ති ඉදං සිඛාප්පත්තභාවනාමයං දස්සෙතුං වුත්තං, න පන ‘‘අප්පනාප්පත්තාව භාවනාමයා’’ති.

යොගවිහිතෙසූති පඤ්ඤාවිහිතෙසු පඤ්ඤාපරිණාමිතෙසු උපායසම්පාදිතෙසු. කම්මායතනෙසූති එත්ථ කම්මමෙව කම්මායතනං, කම්මඤ්ච තං ආයතනඤ්ච ආජීවානන්ති වා කම්මායතනං. එස නයො සිප්පායතනෙසුපි. තත්ථ දුවිධං කම්මං හීනඤ්ච වඩ්ඪකීකම්මාදි, උක්කට්ඨඤ්ච කසිවාණිජාදි. සිප්පම්පි දුවිධං හීනඤ්ච නළකාරසිප්පාදි, උක්කට්ඨඤ්ච මුද්දාගණනාදි. විජ්ජාව විජ්ජාට්ඨානං. තං ධම්මිකමෙව නාගමණ්ඩලපරිත්තඵුධමනකමන්තසදිසං වෙදිතබ්බං. තානි පනෙතානි එකච්චෙ පණ්ඩිතා බොධිසත්තසදිසා මනුස්සානං ඵාසුවිහාරං ආකඞ්ඛන්තා නෙව අඤ්ඤෙහි කරියමානානි පස්සන්ති, න වා කතානි උග්ගණ්හන්ති, න කථෙන්තානං සුණන්ති. අථ ඛො අත්තනො ධම්මතාය චින්තාය කරොන්ති, පඤ්ඤවන්තෙහි අත්තනො ධම්මතාය චින්තාය කතානිපි අඤ්ඤෙහි උග්ගණ්හිත්වා කරොන්තෙහි කතසදිසානෙව හොන්ති.

කම්මස්සකතන්ති ‘‘ඉදං කම්මං සත්තානං සකං, ඉදං නො සක’’න්ති එවං ජානනඤාණං. සච්චානුලොමිකන්ති විපස්සනාඤාණං. තං හි සච්චපටිවෙධස්ස අනුලොමනතො ‘‘සච්චානුලොමික’’න්ති වුච්චති. ඉදානිස්ස පවත්තනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘රූපං අනිච්චන්ති වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ වා-සද්දෙන අනියමත්ථෙන දුක්ඛානත්තලක්ඛණානිපි ¶ ගහිතානෙවාති දට්ඨබ්බං නානන්තරියකභාවතො. යං හි අනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තාති. යං එවරූපින්ති යං එවං හෙට්ඨා නිද්දිට්ඨසභාවං. අනුලොමිකං ඛන්තින්තිආදීනි පඤ්ඤාවෙවචනානි. සා හි හෙට්ඨා වුත්තානං කම්මායතනාදීනං අපච්චනීකදස්සනෙන අනුලොමනතො, තථා සත්තානං හිතචරියාය මග්ගසච්චස්ස, පරමත්ථසච්චස්ස, නිබ්බානස්ස ච අවිලොමනතො අනුලොමෙතීති අනුලොමිකා. සබ්බානිපි එතානි කාරණානි ඛමති දට්ඨුං සක්කොතීති ඛන්ති. පස්සතීති දිට්ඨි. රොචෙතීති රුචි. මුනාතීති මුති. පෙක්ඛතීති පෙක්ඛා. තෙ ච කම්මායතනාදයො ධම්මා එතාය නිජ්ඣායමානා නිජ්ඣානං ඛමන්තීති ධම්මනිජ්ඣානඛන්ති. පරතො අසුත්වා පටිලභතීති අඤ්ඤස්ස උපදෙසවචනං අසුත්වා සයමෙව චින්තෙන්තො පටිලභති. අයං වුච්චතීති අයං චින්තාමයා පඤ්ඤා නාම වුච්චති. සා පනෙසා අභිඤ්ඤාතානං බොධිසත්තානමෙව උප්පජ්ජති. තත්ථාපි ¶ සච්චානුලොමිකඤාණං ද්වින්නංයෙව බොධිසත්තානං අන්තිමභවිකානං, සෙසපඤ්ඤා සබ්බෙසම්පි පූරිතපාරමීනං මහාපඤ්ඤානං උප්පජ්ජති. පරතො සුත්වා පටිලභතීති කම්මායතනාදීනි පරෙන කරියමානානි වා කතානි වා දිස්වාපි පරස්ස කථයමානස්ස වචනං සුත්වාපි ආචරියසන්තිකෙ උග්ගහෙත්වාපි පටිලද්ධා සබ්බා පරතො සුත්වාව පටිලද්ධා නාමාති වෙදිතබ්බා. සමාපන්නස්සාති සමාපත්තිසමඞ්ගිස්ස, නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං. විපස්සනාමග්ගපඤ්ඤා ඉධ ‘‘භාවනාමයා පඤ්ඤා’’ති අධිප්පෙතා.

සාති ‘‘පරිත්තාරම්මණා මහග්ගතාරම්මණා’’ති (විභ. 753) වුත්තපඤ්ඤා. ලොකියවිපස්සනාති ලොකියවිපස්සනාපඤ්ඤා. සා ලොකුත්තරවිපස්සනාති යා නිබ්බානං ආරබ්භ පවත්තා අප්පමාණාරම්මණා පඤ්ඤා වුත්තා, සා ලොකුත්තරවිපස්සනාති මග්ගපඤ්ඤං සන්ධායාහ. සා හි සඞ්ඛාරානං අනිච්චතාදිං අගණ්හන්තීපි විපස්සනාකිච්චපාරිපූරියා, නිබ්බානස්ස වා තථලක්ඛණං විසෙසතො පස්සතීති විපස්සනාති වුච්චති. ගොත්රභුඤාණං පන කිඤ්චාපි අප්පමාණාරම්මණං, මග්ගස්ස පන ආවජ්ජනට්ඨානියත්තා න විපස්සනාවොහාරං ලභති.

අයන්ති එතාය සම්පත්තියොති ආයො, වුද්ධි. තත්ථ කොසල්ලන්ති තස්මිං අනත්ථහානිඅත්ථුප්පත්තිලක්ඛණෙ ආයෙ කොසල්ලං කුසලතා නිපුණතා.

තං ¶ පන එකන්තිකං ආයකොසල්ලං පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙ ධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං අකුසලධම්මානං අනුප්පත්තිපහානෙසු, කුසලධම්මානඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීසු පඤ්ඤා, ඉදං ආයකොසල්ලං නාමාති වුච්චති.

වුද්ධිලක්ඛණා ආයතො අපෙතත්තා අපායො, අවුද්ධි. තත්ථ කොසල්ලන්ති තස්මිං අත්ථහානිඅනත්ථුප්පත්තිලක්ඛණෙ අපායෙ කොසල්ලං කුසලතා අපායකොසල්ලං. තම්පි පාළිවසෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘ඉමෙ ධම්මෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉදං වුච්චතීති යා ඉමෙසං කුසලධම්මානං අනුප්පජ්ජනනිරුජ්ඣනෙසු, අකුසලධම්මානං වා උප්පත්තිට්ඨිතීසු පඤ්ඤා, ඉදං අපායකොසල්ලං නාමාති වුච්චති. ආයකොසල්ලං තාව පඤ්ඤා හොතු, අපායකොසල්ලං කථං පඤ්ඤා නාම ජාතාති? එවං මඤ්ඤති ‘‘අපායුප්පාදනසමත්ථතා අපායකොසල්ලං නාම සියා’’ති, තං පන තස්ස මතිමත්තං. කස්මා? පඤ්ඤවා එව හි ‘‘මය්හං එවං මනසි කරොතො අනුප්පන්නා කුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ¶ නිරුජ්ඣන්ති. අනුප්පන්නා අකුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා පවඩ්ඪන්තී’’ති පජානාති, සො එවං ඤත්වා අනුප්පන්නෙ අකුසලෙ න උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ පජහති. අනුප්පන්නෙ කුසලෙ උප්පාදෙති, උප්පන්නෙ භාවනාපාරිපූරිං පාපෙති. එවං අපායකොසල්ලම්පි පඤ්ඤා එවාති.

සබ්බත්ථාති සබ්බෙසු. තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති සත්තානං තංතංහිතසුඛධම්මානං. තඞ්ඛණප්පවත්තන්ති අච්චායිකෙ කිච්චෙ වා භයෙ වා උප්පන්නෙ තස්ස තිකිච්ඡනත්ථං තස්මිංයෙව ඛණෙ පවත්තං. ඨානෙන උප්පත්ති එතස්ස අත්ථීති ඨානුප්පත්තිකං, ඨානසො එව උප්පජ්ජනකං. තත්රුපායාති තත්ර තත්ර කරණීයෙ උපායභූතා.

ගහෙත්වාති ‘‘ඉදං රූපං, එත්තකං රූප’’න්තිආදිනා පරිග්ගණ්හනවසෙන ගහෙත්වා. උභයං ගහෙත්වාති ‘‘අජ්ඣත්තං බහිද්ධා’’ති උභයං අනුපුබ්බතො පරිග්ගහෙත්වා. අථ වා ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති එකප්පහාරෙනෙව සබ්බෙපි පඤ්චක්ඛන්ධෙ අවිභාගෙන පරිග්ගහෙත්වා. අයං පන තික්ඛවිපස්සකස්ස මහාපුඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො විපස්සනාභිනිවෙසො.

428. දුක්ඛසච්චං ආරබ්භාති දුක්ඛසච්චං ආරම්මණං කත්වා, තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහවිධංසනවසෙන ච පවත්තං ඤාණං දුක්ඛෙ ඤාණං. දුක්ඛසමුදයංආරබ්භාති ¶ එත්ථාපි එසෙව නයො. තථා සෙසපදද්වයෙපි. පච්චවෙක්ඛණඤාණං හි චතුසච්චං ආරබ්භ පවත්තඤාණං නාම, තතියං පන මග්ගඤාණං, ඉතරසච්චානි විපස්සනාඤාණන්ති පාකටමෙව.

‘‘අත්ථාදීසු පභෙදගතානි ඤාණානී’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං පාළිවසෙනෙව විවරිතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ අත්ථෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදාති යං අත්ථප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං අත්ථෙ පභෙදගතං ඤාණං, අයං අත්ථපටිසම්භිදා නාම. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. ධම්මප්පභෙදස්ස හි සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං ධම්මෙ පභෙදගතං ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා. නිරුත්තිප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං නිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා. පටිභානප්පභෙදස්ස සල්ලක්ඛණවිභාවනවවත්ථානකරණසමත්ථං පටිභානෙ පභෙදගතං ඤාණං පටිභානපටිසම්භිදා. නිරුත්තිපටිභානප්පභෙදා තබ්බිසයානං අත්ථාදීනං පච්චයුප්පන්නතාදිභෙදෙහි භින්දිත්වා වෙදිතබ්බා.

නිබ්බානම්පි ¶ සම්පාපකහෙතුඅනුසාරෙන අරීයති, අධිගම්මතීති අත්ථො. ‘‘යං කිඤ්චි පච්චයසම්භූත’’න්ති එතෙන සච්චහෙතුධම්මපච්චයාකාරවාරෙසු ආගතානි දුක්ඛාදීනි ගහිතානි. සච්චපච්චයාකාරවාරෙසු නිබ්බානං, පරියත්තිවාරෙ භාසිතත්ථො, අභිධම්මභාජනීයෙ විපාකො, කිරියා චාති එවං පාළියං වුත්තානං එව වසෙන පඤ්ච අත්ථා වෙදිතබ්බා. දහතීති විදහති, නිබ්බත්තකහෙතුආදීනං සාධාරණමෙතං නිබ්බචනං. තදත්ථං පන විභාවෙතුං ‘‘පවත්තෙති වා සම්පාපුණිතුං වා දෙතී’’ති වුත්තං. තෙසු පුරිමො අත්ථො මග්ගවජ්ජෙසු දට්ඨබ්බො. භාසිතම්පි හි අවබොධනවසෙන අත්ථං පවත්තෙති, මග්ගො පන නිබ්බානං පාපෙතීති තස්මිං පච්ඡිමො අත්ථො. නිබ්බානං හි පත්තබ්බො අත්ථො, භාසිතත්ථො ඤාපෙතබ්බො අත්ථො, ඉතරො නිබ්බත්තෙතබ්බො අත්ථොති එවං තිවිධො හොති.

‘‘යො කොචි ඵලනිබ්බත්තකො හෙතූ’’ති එතෙන සච්චහෙතුධම්මපච්චයාකාරවාරෙසු ආගතානි සමුදයාදීනි ගහිතානි, සච්චපච්චයාකාරවාරෙසු මග්ගො, පරියත්තිවාරෙ භාසිතං, අභිධම්මභාජනීයෙ කුසලාකුසලන්ති එවං පාළියං වුත්තානං එව වසෙන පඤ්ච ධම්මා වෙදිතබ්බා. තත්ථ ¶ මග්ගො සම්පාපකො, භාසිතං ඤාපකො, ඉතරං නිබ්බත්තකොති එවං තිවිධො හෙතු වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච කිරියානං අවිපාකතාය ධම්මභාවො න වුත්තො. යදි එවං විපාකා න හොන්තීති අත්ථභාවොපි න වත්තබ්බො? න, පච්චයුප්පන්නභාවතො. එවං සති කුසලාකුසලානම්පි අත්ථභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා. විපාකස්ස පන පධානහෙතුතාය පාකටභාවතො ධම්මභාවො එව තෙසං වුත්තො. කිරියානං පච්චයභාවතො ධම්මභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? නායං දොසො අප්පටිසිද්ධත්තා. කම්මඵලසම්බන්ධස්ස පන හෙතුභාවස්සාභාවතො ධම්මභාවො න වුත්තො. අපිච ‘‘අයං ඉමස්ස පච්චයො, අයං පච්චයුප්පන්නො’’ති එතං භෙදමකත්වා කෙවලං කුසලාකුසලෙ, විපාකකිරියාධම්මෙ ච පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ධම්මත්ථපටිසම්භිදා හොන්තීති තෙසං අත්ථධම්මතා න වුත්තාති දට්ඨබ්බං.

අයමෙව හි අත්ථොති ය්වායං අත්ථධම්මානං පඤ්චධා විභජනවසෙන අත්ථො වුත්තො, අයමෙව අභිධම්මෙ විභජිත්වා දස්සිතොති සම්බන්ධො.

‘‘ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ’’ති එත්ථ ධම්ම-සද්දො සභාවවාචකොති කත්වා ආහ ‘‘සභාවනිරුත්තී’’ති, අවිපරීතනිරුත්තීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘අබ්යභිචාරී වොහාරො’’ති, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස බොධනෙ පටිනියතසම්බන්ධො සද්දවොහාරොති අත්ථො. තදභිලාපෙති තස්ස සභාවනිරුත්තිසඤ්ඤිතස්ස ¶ අබ්යභිචාරිවොහාරස්ස අභිලාපනෙ. සා පනායං සභාවනිරුත්ති මාගධභාසා. අත්ථතො නාමපඤ්ඤත්තීති ආචරියා. අපරෙ පන යදි සභාවනිරුත්ති පඤ්ඤත්තිසභාවා, එවං සති පඤ්ඤත්ති අභිලපිතබ්බා, න වචනන්ති ආපජ්ජති. න ච වචනතො අඤ්ඤං අභිලපිතබ්බං උච්චාරෙතබ්බං අත්ථි. අථ ඵස්සාදිවචනෙහි බොධෙතබ්බං අභිලපිතබ්බං, එවඤ්ච සති අත්ථධම්මානම්පි බොධෙතබ්බත්තා තෙසම්පි නිරුත්තිභාවො ආපජ්ජති. ඵස්සොති ච සභාවනිරුත්ති, ඵස්සං ඵස්සාති න සභාවනිරුත්තීති දස්සිතොවායමත්ථො. න ච අවචනං එවංපකාරං අත්ථි. තස්මා වචනභූතාය එව තස්සා සභාවනිරුත්තියා අභිලාපෙ උච්චාරණෙති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

තං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස තස්මිං සභාවනිරුත්තාභිලාපෙ පභෙදගතං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා, ‘‘එවමයං නිරුත්තිපටිසම්භිදා සද්දාරම්මණා ¶ නාම ජාතා, න පඤ්ඤත්තිආරම්මණා’’ති (විභ. අට්ඨ. 718) ච අට්ඨකථායං වුත්තත්තා නිරුත්තිසද්දාරම්මණාය සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො මනොද්වාරෙ නිරුත්තිපටිසම්භිදා පවත්තතීති වදන්ති. ‘‘නිරුත්තිපටිසම්භිදා පච්චුප්පන්නාරම්මණා’’ති (විභ. 749) ච වචනසද්දං ගහෙත්වා පච්ඡා ජානනං සන්ධාය වුත්තන්ති. එවං පන අඤ්ඤස්මිං පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ අඤ්ඤං පච්චුප්පන්නාරම්මණං වුත්තන්ති ආපජ්ජති. යථා පන දිබ්බසොතඤාණං මනුස්සාදිසද්දභෙදනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං තංතංසද්දවිභාවකං, එවං සභාවාසභාවනිරුත්තිනිච්ඡයස්ස පච්චයභූතං පච්චුප්පන්නසභාවනිරුත්තිසද්දාරම්මණං තංවිභාවකං ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදාති වුච්චමානෙ න කොචි පාළිවිරොධො. ‘‘තං සභාවනිරුත්තිසද්දං ආරම්මණං කත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්සා’’ති ච ‘‘පච්චුප්පන්නසද්දාරම්මණං පච්චවෙක්ඛණං පවත්තෙන්තස්සා’’ති න නසක්කා වත්තුං. තඤ්හි ඤාණං සභාවනිරුත්තිං විභාවෙන්තමෙව තංතංසද්දපච්චවෙක්ඛණානන්තරං තංතංපභෙදනිච්ඡයහෙතුභාවතො නිරුත්තිං භින්දන්තං පටිවිජ්ඣන්තමෙව උප්පජ්ජතීති පභෙදගතම්පි හොතීති.

සබ්බත්ථ ඤාණන්ති සබ්බස්මිං විසයෙ ඤාණං, සබ්බම්පි ඤාණන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘ඤාණාරම්මණං ඤාණ’’න්ති. සබ්බත්ථාති වා සබ්බෙසු අත්ථාදීසු, තීසු, චතූසුපි වා පවත්තත්තා, කුසලකිරියාභූතාය පටිභානපටිසම්භිදාය ධම්මත්ථභාවතො තීසු එව වා පවත්තත්තා ‘‘සබ්බත්ථ ඤාණ’’න්ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘යථාවුත්තෙසු වා’’තිආදි. තත්ථ සගොචරකිච්චාදිවසෙනාති සගොචරස්ස, කිච්චාදිකස්ස ච වසෙන ‘‘ඉදං ඤාණං ඉදං නාම ආරම්මණං කත්වා පවත්තං ඉමිනා නාම ¶ කිච්චෙනා’’ති ජානනං. ආදි-සද්දෙන ලක්ඛණපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානභූමිආදීනං සඞ්ගහො. තෙනෙවාහ ‘‘ඉමානි ඤාණානි ඉදමත්ථජොතකානී’’තිආදි.

429. පභෙදං ගච්ඡන්තීති අනෙකභෙදභින්නෙසු ආරම්මණෙසු තෙසං යාථාවතො තංතංපභෙදාවබොධනසමත්ථතං උපගච්ඡන්ති.

මහාසාවකානඤ්ච අසෙක්ඛභූමියං පභෙදං ගතාති සාමඤ්ඤවිධිනා දස්සිතමත්ථං අපවාදෙන නිවත්තෙතුං ආනන්දත්ථෙර-ග්ගහණං කතං.

එතා පටිසම්භිදා. සෙක්ඛභූමියං පභෙදගමනං අප්පවිසයං, අසෙක්ඛභූමියං බහුවිසයන්ති ආහ ‘‘අධිගමො නාම අරහත්තප්පත්තී’’ති, සාතිසයං වා අධිගමං සන්ධාය එවං වුත්තං. සෙක්ඛෙන පත්තානම්පි හි ඉමාසං අරහත්තප්පත්තියා විසදභාවාධිගමොති ¶ . පුබ්බයොගො විය පන අරහත්තප්පත්ති අරහතොපි පටිසම්භිදාවිසදතාය පච්චයො න න හොතීති පඤ්චන්නම්පි යථායොගං සෙක්ඛාසෙක්ඛපටිසම්භිදාවිසදතාය කාරණතා යොජෙතබ්බා. අත්ථධම්මාදීනං අනවසෙසසඞ්ගණ්හනතො බුද්ධවචනවිසයා එව පරියත්තිආදයො දස්සිතා. පාළියා සජ්ඣායො පරියාපුණනං, තදත්ථසවනං සවනං, පරිතො සබ්බසො ඤාතුං ඉච්ඡා පරිපුච්ඡාති ආහ ‘‘පාළිඅට්ඨකථාදීසු ගණ්ඨිපදඅත්ථපදවිනිච්ඡයකථා’’ති, පදත්ථතො, අධිප්පායතො ච දුවිඤ්ඤෙය්යට්ඨානං විත්ථාරතො සන්නිට්ඨානකථාති අත්ථො. යස්ස හි පදස්ස අත්ථො දුවිඤ්ඤෙය්යො, තං ගණ්ඨිපදං, යස්ස අධිප්පායො දුවිඤ්ඤෙය්යො, තං අත්ථපදං. ආදි-සද්දෙන ඛන්ධාදිපටිසංයුත්තෙ කථාමග්ගෙ සඞ්ගණ්හාති. භාවනානුයොගසහිතං ගතං, පච්චාගතඤ්ච එතස්ස අත්ථීති ගතපච්චාගතිකො, තස්ස භාවො, තෙන ගතපච්චාගතිකභාවෙන. වසනට්ඨානතො යාව ගොචරගාමො, තතො ච යාව වසනට්ඨානං කම්මට්ඨානානුයුත්තොති අත්ථො. යාව අනුලොමගොත්රභුසමීපන්ති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණමාහ. තඤ්හි තෙසං සමීපප්පවත්තං.

සත්ථෙසූති අනවජ්ජෙසු සත්තානං හිතසුඛාවහෙසු ගන්ථෙසු. තථා සිප්පායතනෙසූති එත්ථාපි. පුබ්බකාලෙ එකසතරාජූනං දෙසභාසා එකසතවොහාරා. ධම්මපදෙ (ධ. ප. 1 ආදයො) යමකවග්ගො ඔපම්මවග්ගොති වදන්ති, මූලපණ්ණාසෙ (ම. නි. 1.325 ආදයො; 439 ආදයො) යමකවග්ගො ඔපම්මවග්ගො එවාති අපරෙ. සුතපටිභානබහුලානන්ති බහුස්සුතානං පටිභානවන්තානං.

සබ්බානීති ¶ පුබ්බෙ වුත්තානි පඤ්ච, පච්ඡා වුත්තානි අට්ඨපි වා. සෙක්ඛඵලවිමොක්ඛපරියොසානෙ භවා සෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා. ඨානාඨානඤාණබලාදීනි සබ්බබුද්ධගුණෙසු සකිච්චතො පාකටතරානීති වුත්තං ‘‘දස බලානි වියා’’ති, අඤ්ඤෙ වා සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණාදයොපි සබ්බෙ භගවතො ගුණවිසෙසා අසෙක්ඛඵලවිමොක්ඛන්තිකා එව.

පඤ්ඤාභූමි-මූල-සරීරවවත්ථානවණ්ණනා

430. ඉමාය පඤ්ඤායාති විපස්සනාපඤ්ඤාය. භූමි සල්ලක්ඛණාදිග්ගහණවසෙන පවත්තිට්ඨානභාවතො. ආදි-සද්දෙන ආහාරාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කස්මා පනෙතෙ එවං බහුධම්මා භූමිභාවෙන ගය්හන්ති, නනු ඛන්ධාදීසු එකෙනාපි ¶ අත්ථසිද්ධි හොතීති? න, තිවිධසත්තානුග්ගහත්ථං ඛන්ධාදිත්තයග්ගහණං කත්තබ්බං, අඤ්ඤථා සබ්බසාධාරණො අනුග්ගහො න කතො සියා. තිවිධා හි සත්තා රූපසම්මූළ්හා අරූපසම්මූළ්හා උභයසම්මූළ්හාති. තෙසු යෙ අරූපසම්මූළ්හා, තදත්ථං ඛන්ධානං ගහණං අරූපධම්මානං චතුධා විභත්තත්තා. යෙ රූපසම්මූළ්හා, තදත්ථං ආයතනානං රූපධම්මානං අද්ධෙකාදසධා විභත්තත්තා. යෙ පන උභයසම්මූළ්හා, තදත්ථං ධාතූනං උභයෙසම්පි විභත්තත්තා. තථා ඉන්ද්රියභෙදෙන තික්ඛින්ද්රියා මජ්ඣිමින්ද්රියා මුදින්ද්රියා, සංඛිත්තරුචී මජ්ඣිමරුචී විත්ථාරරුචීති ච තිවිධා සත්තා, තෙසම්පි අත්ථාය යථාක්කමං ඛන්ධාදිග්ගහණං කතන්ති යොජෙතබ්බං. ඉන්ද්රියග්ගහණං පන කාමං එතෙ ධම්මා ඉස්සරා විය සහජාතධම්මෙසු ඉස්සරියං ආධිපච්චං පවත්තෙන්ති, තං පන නෙසං ධම්මසභාවසිද්ධං, න එත්ථ කස්සචි වසීභාවො ‘‘සුඤ්ඤා එතෙ අවසවත්තිනො’’ති අනත්තලක්ඛණස්ස සුඛග්ගහණත්ථං. තං පනෙතං චතුබ්බිධම්පි පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුවසෙන දිට්ඨමෙව උපකාරාවහං, න අඤ්ඤථාති සච්චාදිද්වයං ගහිතං. ආදි-සද්දෙන ගහිතධම්මෙසුපි අයං නයො නෙතබ්බො. මූලං පතිට්ඨාභාවතො. සති හි සීලවිසුද්ධියං, චිත්තවිසුද්ධියඤ්ච අයං පඤ්ඤා මූලජාතා හොති, නාසතීති. සරීරං පරිබ්රූහෙතබ්බතො. ඉමිස්සා හි පඤ්ඤාය සන්තානවසෙන පවත්තමානාය පාදපාණිසීසට්ඨානියා දිට්ඨිවිසුද්ධිආදිකා ඉමා පඤ්ච විසුද්ධියො අවයවෙන සමුදායූපලක්ඛණනයෙන ‘‘සරීර’’න්ති වෙදිතබ්බා.

431. පඤ්ච ඛන්ධාති එත්ථ පඤ්චාති ගණනපරිච්ඡෙදො, තෙන න තතො හෙට්ඨා, න උද්ධන්ති දස්සෙති. ඛන්ධාති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. යස්මා චෙත්ථ ඛන්ධ-සද්දො රාසට්ඨො ‘‘මහාඋදකක්ඛන්ධො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.51; 6.37) විය, තස්මා අතීතාදිවිභාගභින්නං ¶ සබ්බං රූපං රාසිවසෙන බුද්ධියා එකජ්ඣං ගහෙත්වා ‘‘රූපමෙව ඛන්ධො රූපක්ඛන්ධො’’ති සමානාධිකරණසමාසො දට්ඨබ්බො. ‘‘තීහි ඛන්ධෙහි ඉණං දස්සාමා’’තිආදීසු විය කොට්ඨාසට්ඨෙ පන ඛන්ධ-සද්දෙ නිබ්බානස්සාපි ඛන්ධන්තරභාවො ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති අතීතාදිවිභාගාභාවතො. න හි එකස්ස නිච්චස්ස සතො නිබ්බානස්ස අතීතාදිවිභාගො අත්ථීති. පඨමෙනත්ථෙන රූපරාසීති අත්ථො, දුතියෙන රූපකොට්ඨාසොති. වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදීසුපි එසෙව නයො. කස්මා පනෙතෙ ඛන්ධා පඤ්චෙව වුත්තා ඉමිනා එව ච කමෙනාති? භාජනභොජනබ්යඤ්ජනභත්තකාරකභුඤ්ජකවිකප්පදස්සනතො ¶ , යථොළාරිකයථාසංකිලෙසූපදෙසතො චාති වෙදිතබ්බං. විවාදමූලහෙතුභාවං සංසාරහෙතුතං, කම්මහෙතුතඤ්ච චින්තෙත්වා වෙදනාසඤ්ඤා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධතො නීහරිත්වා විසුං ඛන්ධභාවෙන දෙසිතා.

රූපක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

432. තත්ථාති තෙසු පඤ්චසු ඛන්ධෙසු. යං කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානං. රුප්පනලක්ඛණන්ති අතිප්පසඞ්ගනියමනං. යං-සද්දෙන හි සනිපාතෙන කිං-සද්දෙන ච ගහිතෙන අනියමත්ථතාය අතිප්පසඞ්ගෙ ආපන්නෙ තං රුප්පනසද්දො නිවත්තෙති, තෙන රූපස්ස අනවසෙසපරිග්ගහො කතො හොති. සීතාදීහීති සීතුණ්හජිඝච්ඡාපිපාසාදීහි. හෙතුඅත්ථෙ චෙතං කරණවචනං. රුප්පනං ලක්ඛණං එතස්සාති රුප්පනලක්ඛණං. ධම්මො එව ධම්මජාතං. රුප්පනඤ්චෙත්ථ සීතාදිවිරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්ති. නනු ච අරූපධම්මානම්පි විරොධිපච්චයසමාගමෙ විසදිසුප්පත්ති ලබ්භතීති? සච්චං ලබ්භති, න පන විභූතතරං. විභූතතරං හෙත්ථ රුප්පනං අධිප්පෙතං සීතාදිග්ගහණතො. යදි එවං, කථං බ්රහ්මලොකෙ රූපසමඤ්ඤා? තත්ථාපි තංසභාවානතිවත්තනතො හොතියෙව රූපසමඤ්ඤා, අනුග්ගාහකපච්චයවසෙන වා. විරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ යො අත්තනො සන්තානෙ භින්නෙ භිජ්ජමානස්සෙව විසදිසුප්පත්තිහෙතුභාවො, තං රුප්පනන්ති අඤ්ඤෙ. ඉමස්මිං පක්ඛෙ රූපයති විකාරං ආපාදෙතීති රූපං, පුරිමපක්ඛෙ පන රුප්පතීති. සඞ්ඝට්ටනෙන විකාරාපත්තියං රුප්පනසද්දො නිරුළ්හොති කෙචි. ඉමස්මිං පක්ඛෙ අරූපධම්මෙසු රූපසමඤ්ඤාය පසඞ්ගො එව නත්ථි සඞ්ඝට්ටනාභාවතො. පටිඝාතො රුප්පනන්ති අපරෙ. සබ්බං තං එකතො කත්වාති රාසට්ඨං හදයෙ ඨපෙත්වා වදති.

භූතොපාදායභෙදතොති ¶ එත්ථ තදධීනවුත්තිතාය භවති එත්ථ උපාදායරූපන්ති භූතං. භූතානි උපාදියතෙව, න පන සයං තෙහි, අඤ්ඤෙහි වා උපාදීයතීති උපාදායං.

කාමං චතුධාතුවවත්ථානෙ වචනත්ථාදිතොපි භූතානි විභාවිතානෙව, සභාවධම්මානං පන ලක්ඛණාදිවිභාවනාති කත්වා වුත්තං ‘‘ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානානි චතුධාතුවවත්ථානෙ වුත්තානී’’ති. තත්ථ පදට්ඨානස්ස අවුත්තත්තා ආහ ‘‘පදට්ඨානතො පනා’’තිආදි. අවචනඤ්ච තස්ස තස්සත්ථස්ස පච්චයතොති එත්ථ පකාරන්තරෙන විභාවිතත්තාති දට්ඨබ්බං. සබ්බාපීති චතස්සොපි ධාතුයො. ආපොසඞ්ගහිතාය තෙජොනුපාලිතාය වායොවිත්ථම්භිතාය ¶ එව පථවීධාතුයා පවත්ති, න අඤ්ඤථාති සා සෙසභූතත්තයපදට්ඨානා, එවමිතරාපීති ආහ ‘‘අවසෙසධාතුත්තයපදට්ඨානා’’ති.

චතුවීසතිවිධන්ති ගණනපරිච්ඡෙදො බලරූපාදීනං පටිසෙධනත්ථො. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. චක්ඛතීති චක්ඛු, විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං රූපං අස්සාදෙන්තං විය හොතීති අත්ථො. චක්ඛතීති හි අයං චක්ඛති-සද්දො ‘‘මධුං චක්ඛති, බ්යඤ්ජනං චක්ඛතී’’තිආදීසු විය අස්සාදනත්ථො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘චක්ඛුං ඛො, මාගණ්ඩිය, රූපාරාමං රූපරතං රූපසමුදිත’’න්ති (ම. නි. 2.209). අට්ඨකථායම්පි වුච්චති ‘‘රූපෙසු ආවිඤ්ඡනරස’’න්ති (විසුද්ධි. 2.433; ධ. ස. අට්ඨ. 600). සතිපි සොතාදීනං සද්දාරම්මණාදිභාවෙ නිරුළ්හත්තා දස්සනෙ එව චක්ඛු-සද්දො පවත්තති පදුමාදීසු පඞ්කජාදිසද්දා වියාති දට්ඨබ්බං. අථ වා චක්ඛතීති විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සමවිසමං ආචික්ඛන්තං විය අභිබ්යත්තං වදන්තං විය හොතීති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන ‘‘විභාවෙති චා’’ති (මහානි. අට්ඨ. 13; විභ. අට්ඨ. 154) වුත්තං. තං අනෙකත්ථත්තා ධාතූනං විභාවනත්ථතාපි චක්ඛති-සද්දස්ස සම්භවතීති කත්වා වුත්තං. සුණාති එතෙන, විඤ්ඤාණාධිට්ඨිතං සයං වා සුණාතීති සොතං. ඝායති එතෙන, සයං වා ඝායතීති ඝානං. රසග්ගහණමූලකත්තා අජ්ඣොහරණස්ස ජීවිතනිමිත්තං ආහාරරසො ජීවිතං, තස්මිං නින්නතාය තං අව්හායතීති ජිව්හා නිරුත්තිනයෙන. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයො උප්පත්තිට්ඨානන්ති කායො අනුත්තරියහෙතුභාවං අනාගච්ඡන්තෙසු කාමරාගනිදානකම්මජනිතෙසු, කාමරාගස්ස ච විසෙසපච්චයෙසු ඝානජිව්හාකායෙසු කායස්ස විසෙසතො සාසවපච්චයත්තා. තෙන හි ඵොට්ඨබ්බසුඛං අස්සාදෙන්තා සත්තා මෙථුනම්පි සෙවන්ති. කායින්ද්රියවත්ථුකා වා චත්තාරො ඛන්ධා බලවකාමාසවාදිහෙතුභාවතො විසෙසෙන සාසවාති කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො වුත්තො. වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං රූපයතීති රූපං, රූපමිව පකාසං කරොති සවිග්ගහමිව ¶ දස්සෙතීති අත්ථො. අනෙකත්ථත්තා වා ධාතූනං පකාසනත්ථො එව රූපසද්දො දට්ඨබ්බො. සප්පතීති සද්දො, උදාහරීයති, සකෙහි වා පච්චයෙහි සප්පීයති සොතවිඤ්ඤෙය්යභාවං උපනීයතීති අත්ථො. ගන්ධයතීති ගන්ධො, අත්තනො වත්ථුං සූචයති අපාකටං ‘‘ඉදං සුගන්ධං, දුග්ගන්ධ’’න්ති පකාසෙති ¶ , පටිච්ඡන්නං වා පුප්ඵඵලාදිං ‘‘ඉදමෙත්ථ අත්ථී’’ති පෙසුඤ්ඤං කරොන්තං විය හොතීති අත්ථො. රසන්ති තං සත්තාති රසො, අසාදෙන්තීති අත්ථො.

ඉත්ථියාව ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං, තථා පුරිසින්ද්රියං. ජීවන්ති තෙන සහජාතධම්මාති ජීවිතං, තදෙව ඉන්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං. හදයඤ්ච තං වත්ථු ච, හදයස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු හදයවත්ථු. චොපනකායභාවතො කායො ච සො අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො විඤ්ඤත්ති චාති කායවිඤ්ඤත්ති. චොපනවාචාභාවතො, අධිප්පායවිඤ්ඤාපනතො ච වචී ච සා විඤ්ඤත්ති චාති වචීවිඤ්ඤත්ති. විග්ගහාභාවතො න කස්සති, කසිතුං ඡින්දිතුං න සක්කා, න වා කාසති දිබ්බතීති අකාසං, අකාසමෙව ආකාසං, තදෙව නිස්සත්තනිජ්ජීවට්ඨෙන ආකාසධාතු. රූපස්සාති නිප්ඵන්නරූපස්ස. ලහුභාවො ලහුතා. සයං අනිප්ඵන්නතාය ‘‘රූපස්සා’’ති විසෙසිතං. එස නයො සෙසෙසුපි. අයං පන විසෙසො – කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං, තස්ස භාවො කම්මඤ්ඤතා. පඨමං, උපරි ච චයො පවත්ති උපචයො. පුබ්බාපරවසෙන සම්බන්ධා තති පවත්ති සන්තති. අනිච්චස්ස විනාසිනො භාවො අනිච්චතා. කබලං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරතීති ආහාරො. එවං තාව උපාදායරූපං සද්දත්ථතො වෙදිතබ්බං.

කමතො පන සබ්බෙසං රූපධම්මානං නිස්සයභාවෙන මූලභූතත්තා පඨමං භූතරූපානි උද්දිට්ඨානි. ඉතරෙසු අජ්ඣත්තිකභාවෙන අත්තභාවසමඤ්ඤාය මූලභාවතො චක්ඛාදීනි පඤ්ච ආදිතො උද්දිට්ඨානි. තෙසං විසයීනං ඉමෙ විසයාති දස්සෙතුං රූපාදීනි චත්තාරි උද්දිට්ඨානි. ඵොට්ඨබ්බං පන අනුපාදාරූපත්තා, භූතග්ගහණෙන ගහිතත්තා ච ඉධ න ගහිතං. ස්වායං අත්තභාවො ඉමෙහි ‘‘ඉත්ථී’’ති වා ‘‘පුරිසො’’ති වා සඞ්ඛං ගච්ඡතීති දස්සනත්ථං තදනන්තරං ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයං උද්දිට්ඨං. ‘‘ඉමිනා ජීවතී’’ති වොහාරං ලබ්භතීති දස්සනත්ථං තතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්ස ඉමං නිස්සාය විඤ්ඤාණප්පවත්තියං අත්තහිතාදිසිද්ධීති දස්සනත්ථං හදයවත්ථු. තස්ස ඉමාසං වසෙන සබ්බෙ කායවචීපයොගාති දස්සනත්ථං විඤ්ඤත්තිද්වයං. ඉමාය රූපකායස්ස පරිච්ඡෙදො, අඤ්ජසො චාති දස්සනත්ථං ආකාසධාතු. ඉමෙහිස්ස සුඛප්පවත්ති, උප්පත්තිආදයො ¶ චාති දස්සනත්ථං ලහුතාදයො. සබ්බො චායං චතුසන්තතිරූපසන්තානො ඉමිනා උපත්ථම්භීයතීති දස්සනත්ථං අන්තෙ කබළීකාරො ආහාරො උද්දිට්ඨොති වෙදිතබ්බො.

433. ඉදානි ¶ යථාඋද්දිට්ඨානි උපාදාරූපානි ලක්ඛණාදිතො නිද්දිසිතුං ‘‘තත්ථ රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණ’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තත්ථාති තෙසු උපාදාරූපෙසු. රූපෙ, රූපස්ස වා අභිඝාතො රූපාභිඝාතො, තං අරහතීති රූපාභිඝාතාරහො, රූපාභිඝාතො හොතු වා මා වා එවංසභාවො චතුන්නං භූතානං පසාදො රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදො, එවංලක්ඛණං චක්ඛූති අත්ථො. යස්මා පච්චයන්තරසහිතො එව චක්ඛුපසාදො රූපාභිහනනවසෙන පවත්තති, න කෙවලො. තස්මා තංසභාවතාව පමාණං, න රූපාභිඝාතොති දස්සනත්ථං රූපාභිඝාතාරහතා වුත්තා යථා විපාකාරහං කුසලාකුසලන්ති. අභිඝාතො ච විසයවිසයීනං අඤ්ඤමඤ්ඤං අභිමුඛීභාවො යොග්යදෙසාවට්ඨානං අභිඝාතො වියාති කත්වා. සො රූපෙ චක්ඛුස්ස, රූපස්ස වා චක්ඛුම්හි හොති. තෙනාහ ‘‘යං චක්ඛු අනිදස්සනං සප්පටිඝං රූපම්හි සනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි පටිහඤ්ඤි වා’’ති, ‘‘යම්හි චක්ඛුම්හි අනිදස්සනම්හි සප්පටිඝම්හි රූපං සනිදස්සනං සප්පටිඝං පටිහඤ්ඤි වා පටිහඤ්ඤති වා’’ති (ධ. ස. 597) ච ආදි. පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණායතනත්තභාවනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස නිදානභූතා කාමතණ්හා, රූපතණ්හා ච තදායතනිකභවපත්ථනාභාවතො දට්ඨුකාමතාදිවොහාරං අරහතීති දුතියනයො සබ්බත්ථ වුත්තො. තත්ථ දට්ඨුකාමතානිදානකම්මං සමුට්ඨානං එතෙසන්ති දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානානි. එවංවිධානං භූතානං පසාදො දට්ඨුකාමතා…පෙ… පසාදො, එවංලක්ඛණං චක්ඛු. තස්ස තස්ස හි භවස්ස මූලකාරණභූතා තණ්හා තස්මිං තස්මිං භවෙ උප්පජ්ජනාරහායතනවිසයාපි නාම හොතීති කාමතණ්හාදීනං දට්ඨුකාමතාදිවොහාරාරහතා වුත්තා.

දට්ඨුකාමතාති හි දට්ඨුමිච්ඡා, රූපතණ්හාති අත්ථො. එත්ථ ච දට්ඨුකාමතාය, සෙසානඤ්ච තංතංඅත්තභාවනිබ්බත්තකකම්මායූහනක්ඛණතො සති පුරිමනිබ්බත්තියං වත්තබ්බං නත්ථි, අසති පන මග්ගෙන අසමුග්ඝාතිතභාවොයෙව කාරණන්ති දට්ඨබ්බං. යතො මග්ගෙන අසමුච්ඡින්නං කාරණලාභෙ සති උප්පජ්ජිත්වා අත්තනො ඵලස්ස පච්චයභාවූපගමනතො විජ්ජමානමෙවාති උප්පන්නතා අත්ථිතා පරියායෙහි වුච්චති ‘‘අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං බහුලීකරොන්තො උප්පන්නුප්පන්නෙ ¶ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’ති (සං. නි. 5.156), ‘‘සන්තං ¶ වා අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දං ‘අත්ථි මෙ අජ්ඣත්තං කාමච්ඡන්දො’ති පජානාතී’’ති (දී. නි. 2.382; ම. නි. 1.115) ච එවමාදීසු.

රූපෙසු පුග්ගලස්ස, විඤ්ඤාණස්ස වා ආවිඤ්ඡනරසං. ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං නිස්සයපච්චයභාවතො. දට්ඨුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං යෙසං භූතානං පසාදො, තෙවස්ස ආසන්නකාරණන්ති කත්වා. එත්ථ ච තංතංඅත්තභාවනිප්ඵාදකසාධාරණකම්මවසෙන පුරිමං චක්ඛුලක්ඛණං වුත්තං කාරණවිසෙසස්ස අනාමට්ඨත්තා. ‘‘එවරූපං නාම මෙ චක්ඛු හොතූ’’ති එවං නිබ්බත්තිතආවෙණිකකම්මවසෙන දුතියන්ති වදන්ති. සතිපි පන පඤ්චන්නං පසාදභාවසාමඤ්ඤෙ සවිසයාවභාසනසඞ්ඛාතස්ස පසාදබ්යාපාරස්ස වසෙන පුරිමං වුත්තං. පසාදකාරණස්ස සතිපි කම්මභාවසාමඤ්ඤෙ, එකත්තෙ වා අත්තනො කාරණභෙදෙන භෙදදස්සනවසෙන දුතියන්ති දට්ඨබ්බං. සොතාදීනං ලක්ඛණාදීසු වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

එත්ථාහ – චක්ඛාදීනං ඉන්ද්රියානං කිං එකකම්මුනා උප්පත්ති, උදාහු නානාකම්මුනාති? උභයථාපීති පොරාණා. තත්ථ නානාකම්මුනා තාව උප්පත්තියං චක්ඛාදීනං විසෙසෙ වත්තබ්බං නත්ථි කාරණස්ස භින්නත්තා. එකකම්මුනා පන උප්පත්තියං කථං නෙසං විසෙසොති? කාරණස්ස භින්නත්තා එව. තංතංභවපත්ථනාභූතා හි තණ්හා තංතංභවපරියාපන්නායතනාභිලාසතාය සයං විචිත්තරූපා උපනිස්සයභාවෙන තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මස්ස විචිත්තභෙදතං විදහති. යතො තදාහිතවිසෙසං තං තථාරූපසමත්ථතායොගෙනානෙකරූපාපන්නං විය අනෙකං විසිට්ඨසභාවං ඵලං නිබ්බත්තෙති. න චෙත්ථ සමත්ථතා සමත්ථභාවතො අඤ්ඤා වෙදිතබ්බා කාරණවිසෙසෙන ආහිතවිසෙසස්ස විසිට්ඨඵලනිප්ඵාදනයොග්යතාමත්තතො. අයඤ්ච එකස්සපි කම්මස්ස අනෙකින්ද්රියහෙතුතාවිසෙසයොගො යුත්තිතො, ආගමනතො ච පරතො ආගමිස්සති. අපිච එකස්සෙව කුසලචිත්තස්ස සොළසාදිවිපාකචිත්තනිබ්බත්තිහෙතුතා වුච්චති. ලොකෙපි එකස්සෙව සාලිබීජස්ස පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණතණ්ඩුලආතණ්ඩුලඵලනිබ්බත්තිහෙතුතා දිස්සතෙව, කිං වා එතාය යුත්තිචින්තාය. යතො කම්මඵලං චක්ඛාදීනි, කම්මවිපාකො ච සබ්බසො බුද්ධානංයෙව ඤාණස්ස විසයොති.

434. කෙචීති ¶ මහාසඞ්ඝිකෙසු එකච්චෙ. තෙසු හි වසුධම්මො එවං වදති ‘‘චක්ඛුම්හි තෙජො අධිකං, සොතෙ වායු, ඝානෙ පථවී, ජිව්හාය ආපො, කායෙ සබ්බෙපි සමා’’ති. චක්ඛාදීසු තෙජාදිඅධිකතා නාම තන්නිස්සයභූතානං තදධිකතායාති දස්සෙන්තො ‘‘තෙජාධිකානං භූතානං ¶ පසාදො චක්ඛූ’’තිආදිමාහ. කායො සබ්බෙසන්ති කො එත්ථ විසෙසො, නනු තෙජාදිඅධිකානඤ්ච භූතානං පසාදා සබ්බෙසංයෙවාති? සච්චමෙතං, ඉදං පන ‘‘සබ්බෙස’’න්ති වචනං සමානානන්ති ඉමමත්ථං දීපෙති අනුවත්තමානස්ස එකදෙසාධිකභාවස්ස නිවාරණවසෙන වුත්තත්තා. තෙජාදීනං හි පච්චෙකං අධිකභාවෙ විය ද්වින්නං, තිණ්ණං වා අධිකභාවෙපි යථාවුත්තාධිකභාවෙනෙව එකකාදිවසෙන ලබ්භමානාය ඔමත්තතායපි කායප්පසාදො න හොතීති පාකටොයමත්ථො. තස්මා චතුන්නම්පි භූතානං සමභාවෙන කායප්පසාදො හොතීති සබ්බසද්දො ඉධ සමභාවදීපකො දට්ඨබ්බො. තෙජාදීනන්ති පදීපසඞ්ඛාතස්ස තෙජස්ස ඔභාසරූපෙන, වායුස්ස සද්දෙන, පථවියා ගන්ධෙන, ඛෙළසඞ්ඛාතස්ස උදකස්ස රසෙනාති පුරිමවාදෙ, පච්ඡිමවාදෙ ච යථායොගං තංතංභූතගුණෙහි අනුග්ගය්හභාවතො, රූපාදීනං ගහණෙ උපකාරිතබ්බතොති අත්ථො. ආලොකාදිසහකාරීකාරණසහිතානංයෙව චක්ඛාදීනං රූපාදිඅවභාසනසමත්ථතා, විවරස්ස ච සොතවිඤ්ඤාණූපනිස්සයභාවො ගුණොති තෙසං ලද්ධි. තෙජාදීනං විය පන විවරස්ස භූතභාවාභාවතො යථායොග-ග්ගහණං. අථ වා රූපාදයො විය විවරම්පි භූතගුණොති පරාධිප්පායෙ තෙජස්ස ආලොකරූපෙන, ආකාසසඞ්ඛාතස්ස විවරස්ස සද්දෙන, වායුස්ස ගන්ධෙන, උදකස්ස රසෙන, පථවියා ඵොට්ඨබ්බෙනාති එවං යථායොගං තංතංභූතගුණෙහීති යොජනා.

රූපාදීනං අධිකභාවදස්සනතොති අග්ගිම්හි රූපස්ස පභස්සරස්ස, වායුම්හි සද්දස්ස සභාවෙන සුය්යමානස්ස, පථවියා සුරභිආදිනො ගන්ධස්ස, ආපෙ ච රසස්ස මධුරස්සාති ඉමෙසං විසෙසයුත්තානං දස්සනතො ‘‘රූපාදයො තෙසං ගුණා’’ති පඨමවාදී ආහාති. තස්සෙව ‘‘ඉච්ඡෙය්යාමා’’තිආදිනා උත්තරමාහ. ඉමිනාව උපායෙන දුතියවාදිනොපි නිග්ගහො හොතීති. අථ වා රූපාදිවිසෙසගුණෙහි තෙජආකාසපථවීආපවායූහි චක්ඛාදීනි කතානීති වදන්තස්ස කණාදස්ස වාදං උද්ධරිත්වා ¶ තං නිග්ගහෙතුං ‘‘අථාපි වදෙය්යු’’න්තිආදි වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ආසවෙ උපලබ්භමානොපි ගන්ධො පථවියා ආපොසංයුත්තාය කප්පාසතො විසදිසායාති න කප්පාසගන්ධස්ස අධිකභාවාපත්තීති චෙ? න, අනභිභූතත්තා. ආසවෙ හි උදකසංයුත්තා පථවී උදකෙන අභිභූතා, න කප්පාසපථවීති තස්ස එව ගන්ධෙන අධිකෙන භවිතබ්බං. උණ්හොදකසංයුත්තො ච අග්ගි උපලබ්භනීයො මහන්තොති කත්වා තස්ස ඵස්සො විය වණ්ණොපි පභස්සරො උපලබ්භෙය්යාති උණ්හොදකෙ වණ්ණතො අග්ගිනා අනභිසම්බන්ධස්ස සීතොදකස්ස වණ්ණො පරිහායෙථ. තස්මාති එතස්ස උභයස්ස අභාවා. තදභාවෙන හි රූපාදීනං තෙජාදිවිසෙසගුණතා නිවත්තිතා. තන්නිවත්තනෙන ‘‘තෙජාදීනං ගුණෙහි රූපාදීහි අනුග්ගය්හභාවතො’’ති ඉදං කාරණං නිවත්තිතන්ති එවං ¶ පරම්පරාය උභයාභාවො විසෙසපරිකප්පනපහානස්ස කාරණං හොතීති ආහ ‘‘තස්මා පහායෙත’’න්තිආදි. එකකලාපෙපි රූපරසාදයො විසදිසා, කො පන වාදො නානාකලාපෙ චක්ඛාදයො භූතවිසෙසාභාවෙපීති දස්සෙතුං රූපරසාදිනිදස්සනං වුත්තං.

යදි භූතවිසෙසො නත්ථි, කිං පන චක්ඛාදිවිසෙසස්ස කාරණන්ති තං දස්සෙතුං ‘‘යං අඤ්ඤමඤ්ඤස්සා’’තිආදි වුත්තං. එකම්පි කම්මං පඤ්චායතනිකත්තභාවභවප්පත්ථනානිප්ඵන්නං චක්ඛාදිවිසෙසහෙතුතාය අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අසාධාරණන්ති ච කම්මවිසෙසොති ච වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. න හි තං යෙන විසෙසෙන චක්ඛුස්ස පච්චයො, තෙනෙව සොතස්ස පච්චයො හොති ඉන්ද්රියන්තරාභාවප්පත්තිතො. ‘‘පටිසන්ධික්ඛණෙ මහග්ගතා චෙතනා කටත්තාරූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.12.78) වචනෙන පටිසන්ධික්ඛණෙ විජ්ජමානානං සබ්බෙසං කටත්තාරූපානං එකා චෙතනා කම්මපච්චයො හොතීති විඤ්ඤායති. නානාචෙතනාය හි තදා ඉන්ද්රියුප්පත්තියං සති පරිත්තෙන ච මහග්ගතෙන ච කම්මුනා නිබ්බත්තිතං කටත්තාරූපං ආපජ්ජෙය්යාති. න චෙකා පටිසන්ධි අනෙකකම්මනිබ්බත්තා හොතීති සිද්ධමෙකෙන කම්මෙන අනෙකින්ද්රියුප්පත්ති හොතීති.

435. අනල්ලීනො නිස්සයො එතස්සාති අනල්ලීනනිස්සයො, රූපසද්දසඞ්ඛාතො විසයො. ගන්ධරසානං නිස්සයා ඝානජිව්හානං නිස්සයෙ අල්ලීයන්තීති ¶ තෙ නිස්සයවසෙන අල්ලීනා. ඵොට්ඨබ්බං සයං කායනිස්සයඅල්ලීනං භූතත්තා. අපරො නයො – චක්ඛුසොතානි අප්පත්තවිසයග්ගාහකානි සාන්තරෙ, අධිකෙ ච විසයෙ විඤ්ඤාණුප්පත්තිහෙතුභාවතො. සොතම්පි සම්පත්තවිසයග්ගාහීති කෙචි. යදි සොතං සම්පත්තග්ගාහි, චිත්තජො සද්දො සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං න සියා. න හි බහිද්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං උප්පත්ති අත්ථි. පාළියඤ්ච අවිසෙසෙන සද්දාරම්මණස්ස සොතවිඤ්ඤාණාරම්මණභාවො වුත්තො. කිඤ්ච දිසාදෙසවවත්ථානඤ්ච සද්දස්ස න සියා, අත්තනො විසයිපදෙසස්ස එව ගහෙතබ්බතො ගන්ධො විය. තස්මා යත්ථ උප්පන්නො සද්දො, තත්ථෙව ඨිතො. සචෙ සොතපථෙ ආපාථමාගච්ඡති, නනු දූරෙ ඨිතෙහි රජකාදිසද්දා චිරෙන සුය්යන්තීති? න දූරාසන්නානං යථාපාකටෙ සද්දෙ ගහණවිසෙසතො. යථා හි දූරාසන්නානං වචනසද්දෙ යථාපාකටෙ ගහණවිසෙසතො ආකාරවිසෙසානං අග්ගහණං, ගහණඤ්ච හොති, එවං රජකාදිසද්දෙපි ආසන්නස්ස ආදිතො පභුති යාව අවසානා කමෙන පාකටීභූතෙ, දූරස්ස ච අවසානෙ, මජ්ඣෙ වා පිණ්ඩවසෙන පවත්තිපාකටීභූතෙ නිච්ඡයග්ගහණානං සොතවිඤ්ඤාණවීථියා පරතො පවත්තානං විසෙසතො ලහුකං සුතො ‘‘චිරෙන සුතො’’ති අධිමානො හොති. සො පන සද්දො යත්ථ උප්පන්නො, තන්නිස්සිතොව අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙ සොතස්ස ආපාථමාගච්ඡති ¶ . යදි සද්දස්ස භූතපරම්පරාය සමන්තතො පවත්ති නත්ථි, කථං පටිඝොසුප්පත්තීති? දූරෙ ඨිතොපි සද්දො අඤ්ඤත්ථ පටිඝොසුප්පත්තියා, භාජනාදිචලනස්ස ච අයොකන්තො විය අයොචලනස්ස පච්චයො හොතීති දට්ඨබ්බං.

436. පුබ්බෙ ලක්ඛණාදිනා විභාවිතම්පි චක්ඛුං ඨිතට්ඨානාදිතො විභාවෙතුං ‘‘චක්ඛු චෙත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ චක්ඛු සාධයමානං තිට්ඨතීති සම්බන්ධො. ච-කාරො බ්යතිරෙකත්ථො, තෙනස්ස වුච්චමානමෙව විසෙසං ජොතෙති. එත්ථාති එතෙසු යථානිද්දිට්ඨෙසු පඤ්චසු උපාදාරූපෙසු. ‘‘සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිදෙසෙ’’ති එතෙන අවසෙසං කණ්හමණ්ඩලං පටික්ඛිපති. ස්නෙහමිව සත්ත අක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා ඨිතාහෙව අත්තනො නිස්සයභූතාහි චතූහි ධාතූහි කතූපකාරං තන්නිස්සිතෙහෙව ආයුවණ්ණාදීහි අනුපාලිතං පරිවාරිතං තිසන්තතිරූපසමුට්ඨාපකෙහි උතුචිත්තාහාරෙහි ¶ උපත්ථම්භියමානං තිට්ඨති. සත්තඅක්ඛිපටලබ්යාපනවචනෙනෙව චක්ඛුස්ස අනෙකකලාපගතභාවං දස්සෙති. පමාණතො ඌකාසිරමත්තන්ති ඌකාසිරමත්තෙ පදෙසෙ පවත්තනතො වුත්තං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථුභාවං නිස්සයභාවතො ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනාදීනං තදාරම්මණාවසානානං ද්වාරභාවං සමවසරට්ඨානතො. තං පනෙතං චක්ඛු අධිට්ඨානභෙදතො, තත්ථාපි පච්චෙකං අනෙකකලාපගතභාවතො අනෙකම්පි සමානං සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන ආවජ්ජනාය එකත්තා, එකස්මිං ඛණෙ එකස්සෙව ච කිච්චකරත්තා එකං කත්වා වුත්තං. එවම්පි බහූසු කථමෙකස්සෙව කිච්චකරත්තං. යං තත්ථ විසදං හුත්වා රූපාභිඝාතාරහං, තං විඤ්ඤාණස්ස නිස්සයො හොතීති ගහෙතබ්බං. ඵොට්ඨබ්බවිසෙසො විය කායවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවෙ.

මනුපස්සතීති ම-කාරො පදසන්ධිකරො, අථ වා මනූති මච්චො.

අඞ්ගුලිවෙධකං අඞ්ගුලීයකං.

විසමජ්ඣාසයතාය චක්ඛු වම්මිකඡිද්දාභිරතසප්පො විය, බිලජ්ඣාසයතාය සොතං උදකබිලාභිරතකුම්භීලො විය, ආකාසජ්ඣාසයතාය ඝානං අජටාකාසාභිරතපක්ඛී විය, ගාමජ්ඣාසයතාය ජිව්හා ගාමාභිරතකුක්කුරො විය, උපාදින්නකජ්ඣාසයතාය කායො ආමකසුසානාභිරතසිඞ්ගාලො විය පස්සිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘වම්මි…පෙ… දට්ඨබ්බා’’ති ආහ. විසමජ්ඣාසයතා ච චක්ඛුස්ස විසමජ්ඣාසයං විය හොතීති කත්වා වුත්තා, චක්ඛුමතො වා පුග්ගලස්ස ¶ අජ්ඣාසයවසෙන චක්ඛු විසමජ්ඣාසයං දට්ඨබ්බං. එස නයො සෙසෙසුපි. සබ්බොපි ච යථාවුත්තො පපඤ්චො සොතාදීසුපි යථාරහං වෙදිතබ්බො.

437. චක්ඛුම්හි, චක්ඛුස්ස වා පටිහනනං චක්ඛුපටිහනනං, තං ලක්ඛණං එතස්සාති චක්ඛුපටිහනනලක්ඛණං. පටිහනනඤ්චෙත්ථ යථාවුත්තො අභිඝාතොව. විසයභාවො ආරම්මණපච්චයතා. කාමං සා එව ගොචරතා, තථාපි විසයගොචරානං අයං විසෙසො – අනඤ්ඤත්ථභාවො, තබ්බහුලචාරිතා ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස. විසයභාවෙ චස්ස යං වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. යත්ථ පන කායවිඤ්ඤත්තිආදිකෙ.

438. ඉත්ථියා ¶ භාවො, ‘‘ඉත්ථී’’ති වා භවති එතෙන චිත්තං, අභිධානඤ්චාති ඉත්ථිභාවො, තං ලක්ඛණං එතස්සාති ඉත්ථිභාවලක්ඛණං. තතො එව ‘‘ඉත්ථී’’ති තංසහිතං සන්තානං පකාසෙන්තං විය හොතීති වුත්තං ‘‘ඉත්ථීති පකාසනරස’’න්ති. වට්ටංසතා අවිසදහත්ථපාදාදිතා ච ඉත්ථිලිඞ්ගං. ථනමංසාවිසදතා, නිම්මස්සුදාඨිතා, කෙසබන්ධනං, වත්ථග්ගහණඤ්ච ‘‘ඉත්ථී’’ති සඤ්ජානනස්ස පච්චයභාවතො ඉත්ථිනිමිත්තං. දහරකාලෙපි සුප්පකමුසලකාදීහි කීළා, මත්තිකතක්කෙන සුත්තකන්තනාදි ච ඉත්ථිකුත්තං, ඉත්ථිකිරියාති අත්ථො. අවිසදට්ඨානගමනාදිකො ආකාරො ඉත්ථාකප්පො. අපරො නයො – ඉත්ථීනං මුත්තකරණං ඉත්ථිලිඞ්ගං. සරාධිප්පායා ඉත්ථිනිමිත්තං. අවිසදට්ඨානගමනනිසජ්ජාඛාදනභොජනාදිකා ඉත්ථිකුත්තං. ඉත්ථිසණ්ඨානං ඉත්ථාකප්පො. ඉමානි ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි යථාසකං කම්මාදිනා පච්චයෙන උප්පජ්ජමානානිපි යෙභුය්යෙන ඉත්ථින්ද්රියසහිතෙ එව සන්තානෙ තංතදාකාරානි හුත්වා උප්පජ්ජන්තීති ඉත්ථින්ද්රියං තෙසං කාරණන්ති කත්වා වුත්තං ‘‘ඉත්ථිලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පානං කාරණභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීසු එව ච කාරණභාවසඞ්ඛාතෙන අධිපතිභාවෙන තස්ස ඉන්ද්රියතා වුත්තා, ඉන්ද්රියසහිතෙ සන්තානෙ ඉත්ථිලිඞ්ගාදිආකාරරූපපච්චයානං අඤ්ඤථා අනුප්පාදනතො, ඉත්ථිග්ගහණස්ස ච තෙසං රූපානං පච්චයභාවතො.

යස්මා පන භාවදසකෙපි රූපානං ඉත්ථින්ද්රියං න ජනකං, නාපි අනුපාලකං, උපත්ථම්භකං වා, න ච අඤ්ඤෙසං කලාපරූපානං, තස්මා තං ජීවිතින්ද්රියං විය සකලාපරූපානං, ආහාරො විය වා කලාපන්තරරූපානඤ්ච ‘‘ඉන්ද්රියඅත්ථිඅවිගතපච්චයො’’ති පාළියං න වුත්තං. යස්මා ච පච්චයන්තරාධීනානි ලිඞ්ගාදීනි, තස්මා යත්ථස්ස ආධිපච්චං, තංසදිසෙසු මතචිත්තකතරූපෙසුපි තංසණ්ඨානතා දිස්සති. එස නයො පුරිසින්ද්රියෙපි. යං පනෙත්ථ විසදිසං, තං වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං ¶ . තයිදං ද්වයං යස්මා එකස්මිං සන්තානෙ සහ න පවත්තති ‘‘යස්ස ඉත්ථින්ද්රියං උප්පජ්ජති, තස්ස පුරිසින්ද්රියං උප්පජ්ජතීති? නො’’තිආදි (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.188) වචනතො, තස්මා උභතොබ්යඤ්ජනකස්සාපි එකස්මිං ඛණෙ එකමෙව හොතීති වෙදිතබ්බං. යෙ පන ‘‘සරීරෙකදෙසවුත්ති භාවරූප’’න්ති වදන්ති, තෙසම්පි තං මිච්ඡාති දස්සෙතුං ‘‘තදුභයම්පි…පෙ… බ්යාපකමෙවා’’ති වත්වා යදි එවං කායප්පසාදෙන සඞ්කරො සියාති ආසඞ්කං නිවත්තෙන්තො ‘‘න ච කායප්පසාදෙනා’’තිආදිමාහ. තස්සත්ථො – යදිපි ¶ සකලසරීරබ්යාපිතාය කායප්පසාදෙන අට්ඨිතොකාසෙ ඨිතන්ති වත්තබ්බතං නාපජ්ජති, තෙන පන භින්නනිස්සයත්තා ඨිතොකාසෙ ඨිතන්තිපි වත්තබ්බතං නාපජ්ජතීති අයමෙව චෙත්ථ නිප්පරියායකථා. ‘‘රූපරසාදයො වියා’’ති එතෙන සමානනිස්සයෙසුපි නාම සඞ්කරො නත්ථි ලක්ඛණභෙදතො, කිමඞ්ගං පන භින්නනිස්සයසභාවෙසූති දස්සෙති.

439. සහජරූපානුපාලනලක්ඛණන්ති අත්තනා සහජාතරූපානං අනුපාලනලක්ඛණං. ජීවිතින්ද්රියස්ස එකන්තකම්මජත්තා සහජ-ග්ගහණෙනෙව අනුපාලෙතබ්බානම්පි කම්මජභාවො සිද්ධොති කම්මජ-ග්ගහණං න කතං. යථාසකං ඛණමත්තට්ඨායිනොපි කම්මජරූපස්ස පවත්තිහෙතුභාවෙන තං අනුපාලකං, තස්මා සහජරූපානුපාලනලක්ඛණං. න හි කම්මජානං කම්මංයෙව ඨිතිහෙතු භවිතුං අරහති ආහාරජාදීනං ආහාරාදි විය. කිං කාරණා? තඞ්ඛණාභාවතො. තෙසන්ති සහජරූපානං. පවත්තනං යාපනං. ඨපනං ඨිතිහෙතුතා. අත්තනා අනුපාලනවසෙන යාපෙතබ්බානි පවත්තෙතබ්බානි භූතානි එතස්ස පදට්ඨානන්ති යාපයිතබ්බභූතපදට්ඨානං. අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හීති ආදි-සද්දෙන පවත්තනරසාදිමෙව සඞ්ගණ්හාති. අත්ථික්ඛණෙයෙවාති අනුපාලෙතබ්බානං අත්ථික්ඛණෙයෙව. අසති අනුපාලෙතබ්බෙ උප්පලාදිම්හි කිං උදකං අනුපාලෙය්ය. යදි කම්මජානං ඨිතිහෙතුමන්තරෙන ඨිති න හොති, ජීවිතින්ද්රියස්ස කො ඨිතිහෙතූති ආහ ‘‘සය’’න්තිආදි. යදි කම්මජානං ඨානං ජීවිතින්ද්රියපටිබද්ධං, අථ කස්මා සබ්බකාලං න ඨපෙතීති ආහ ‘‘න භඞ්ගතො’’තිආදි. තස්ස තස්ස අනුපාලනාදිකස්ස සාධනතො. තං සාධනඤ්ච ජීවමානතාවිසෙසස්ස පච්චයභාවතො. ඉන්ද්රියබද්ධරූපස්ස හි මතරූපතො කම්මජස්ස, තදනුබන්ධභූතස්ස ච උතුසමුට්ඨානාදිතො ජීවිතින්ද්රියකතො විසෙසො, න කෙවලං ඛණට්ඨිතියා එව, පබන්ධානුපච්ඡෙදස්සාපි ජීවිතින්ද්රියං කාරණන්ති දට්ඨබ්බං, ඉතරථා ආයුක්ඛයතො මරණං න යුජ්ජෙය්යාති.

440. මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයලක්ඛණං හදයවත්ථූති කථමෙතං විඤ්ඤාතබ්බන්ති? ආගමතො, යුත්තිතො ච. ‘‘යං රූපං නිස්සාය මනොධාතු ච මනොවිඤ්ඤාණධාතු ච ¶ පවත්තන්ති, තං රූපං මනොධාතුයා ච මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ච තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං නිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති ¶ (පට්ඨා. 1.1.8) එවමාදි ආගමො. යදි එවං, කස්මා රූපකණ්ඩෙ තං න වුත්තන්ති? තත්ථ අවචනං අඤ්ඤකාරණං. කිං පන තන්ති? දෙසනාභෙදො. යථා හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි එකන්තතො චක්ඛාදිනිස්සයානි, න එවං මනොවිඤ්ඤාණං එකන්තෙන හදයවත්ථුනිස්සයං. නිස්සිතවසෙන ච වත්ථුදුකාදිදෙසනා පවත්තා ‘‘අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථු, අත්ථි රූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස න වත්ථූ’’තිආදිනා (ධ. ස. 584). යම්පි එකන්තතො හදයවත්ථුනිස්සයං, තස්ස වසෙන ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස වත්ථූ’’තිආදිනා දුකාදීසු වුච්චමානෙසුපි න තදනුගුණා ආරම්මණදුකාදයො සම්භවන්ති. න හි ‘‘අත්ථි රූපං මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, අත්ථි රූපං න මනොවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණ’’න්ති සක්කා වත්තුන්ති වත්ථාරම්මණදුකා භින්නගතිකා සියුන්ති එකරසා දෙසනා න භවෙය්ය. එකරසඤ්ච දෙසනං දෙසෙතුං ඉධ සත්ථු අජ්ඣාසයො. තස්මා තත්ථ හදයවත්ථු න වුත්තං, න අලබ්භමානත්තාති දට්ඨබ්බං.

යුත්ති පන එවං වෙදිතබ්බා – නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං ධාතුද්වයං පඤ්චවොකාරභවෙ. තත්ථ රූපායතනාදීනං, ඔජාය ච ඉන්ද්රියබද්ධතො බහිපි පවත්තිදස්සනතො න තංනිස්සයතා යුජ්ජති, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානම්පි තදුභයරහිතෙපි සන්තානෙ ධාතුද්වයදස්සනතො න තංනිස්සයතා යුජ්ජති, ජීවිතින්ද්රියස්සාපි අඤ්ඤකිච්චං විජ්ජතීති න තංනිස්සයතා යුජ්ජති එවාති පාරිසෙසතො හදයවත්ථු, තෙසං නිස්සයොති විඤ්ඤායති. සක්කා හි වත්තුං නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං ධාතුද්වයං පඤ්චවොකාරභවෙ රූපපටිබද්ධවුත්තිභාවතො. යං යඤ්හි රූපපටිබද්ධවුත්ති, තං තං නිප්ඵන්නඋපාදායරූපනිස්සයං දිට්ඨං යථා ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති. ‘‘පඤ්චවොකාරභවෙ’’ති ච විසෙසනං මනොවිඤ්ඤාණධාතුවසෙන කතං. මනොධාතු පන චතුවොකාරභවෙ නත්ථෙව. නනු ච ඉන්ද්රියනිස්සයතායපි සාධනතො විරුද්ධො හෙතු ආපජ්ජතීති? න දිට්ඨබාධනතො. දිට්ඨං හෙතං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විය ධාතුද්වයස්ස වත්ථුනො මන්දතික්ඛාදිඅනනුවිධානං. තථා හිස්ස පාළියං ඉන්ද්රියපච්චයතා න වුත්තා. තෙන තදනුවිධානසඞ්ඛාතා ඉන්ද්රියනිස්සයතා බාධීයති. හොතු ධාතුද්වයනිස්සයො හදයවත්ථු, උපාදායරූපඤ්ච, එතං පන කම්මසමුට්ඨානං, පටිනියතකිච්චං, හදයපදෙසෙ ඨිතමෙවාති කථං විඤ්ඤායතීති? වුච්චතෙ – වත්ථුරූපභාවතො කම්මසමුට්ඨානං චක්ඛු විය, තතො එව ¶ පටිනියතකිච්චං, වත්ථුරූපභාවතොති ච විඤ්ඤාණනිස්සයභාවතොති අත්ථො. අට්ඨිං කත්වා මනසි කත්වා සබ්බචෙතසා සමන්නාහරිත්වා කිඤ්චි චින්තෙන්තස්ස හදයස්ස ඛිජ්ජනතො තත්ථෙතමවට්ඨිතන්ති විඤ්ඤායති. තාසඤ්ඤෙව ධාතූනන්ති මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනංයෙව ¶ . නිස්සයභාවතො උපරි ආරොපෙත්වා වහන්තං විය පච්චුපතිට්ඨතීති උබ්බහනපච්චුපට්ඨානං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

441. අභික්කමො ආදි යෙසං තෙ අභික්කමාදී. ආදි-සද්දෙන පටික්කමසමිඤ්ජනපසාරණඋක්ඛෙපනඅවෙක්ඛෙපනාදිකා සබ්බා කිරියා පරිග්ගය්හති. තෙසං අභික්කමාදීනං පවත්තකං චිත්තං සමුට්ඨානං යස්සා සා අභික්කමාදිප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානා, වායොධාතු. තස්සා යං සහජරූපකායස්ස ථම්භනසන්ධාරණචලනසඞ්ඛාතං කිච්චං, තස්ස සහකාරීකාරණභූතො ආකාරවිසෙසො කායවිඤ්ඤත්ති නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අභික්කමාදි…පෙ… කායවිඤ්ඤත්තී’’ති.

කස්ස පන ආකාරවිකාරොති? සාමත්ථියතො වායොධාතුඅධිකානං චිත්තජමහාභූතානං. කිං තං සාමත්ථියං? චිත්තජතා, උපාදායරූපතා ච. අථ වා වායොධාතුයා ආකාරවිකාරො සහජ…පෙ… පච්චයොති සම්බන්ධිතබ්බං. යදි එවං විඤ්ඤත්තියා උපාදායරූපභාවො න යුජ්ජති. න හි උපාදායරූපං එකභූතසන්නිස්සයං අත්ථි. ‘‘චතුන්නං මහාභූතානං උපාදායරූප’’න්ති හි වුත්තං, නායං දොසො චතුන්නං විකාරො චතූසු එකස්සාපි හොති චතුසාධාරණධනං විය. වායොධාතුඅධිකතාය ච කලාපස්ස ‘‘වායොධාතුයා’’ති වචනං න විරුජ්ඣති. එවං අධිකතා ච සාමත්ථියතො, න පමාණතො. අඤ්ඤථා හි අවිනිබ්භොගවුත්තිතා න යුජ්ජෙය්ය. වායොධාතුයා එවාති කෙචි. තෙසං මතෙන විඤ්ඤත්තියා උපාදායරූපතා දුරුපපාදා. න හි එකස්ස විකාරො චතුන්නං හොති. සා පනායං හත්ථචලනාදීසු ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරමවිඤ්ඤායමානන්තරෙන මනොද්වාරජවනෙන ගය්හති. ඵන්දමානවණ්ණවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි. තස්ස ච තග්ගහණානන්තරං ගහණං හොතීති කථමෙතං විඤ්ඤායතීති අධිප්පායග්ගහණතො. න හි විඤ්ඤත්තිවිකාරරහිතෙසු රුක්ඛචලනාදීසු ‘‘ඉදමෙස කාරෙති මඤ්ඤෙ’’ති අධිප්පායග්ගහණං ¶ දිට්ඨං, හත්ථචලනාදීසු පන දිට්ඨං. තස්මා ඵන්දමානවණ්ණවිනිමුත්තො කොචි විකාරො අත්ථි අධිප්පායස්ස ඤාපකොති විඤ්ඤායති. ඤාපකො ච හෙතු ඤාපෙතබ්බමත්ථං සයං ගහිතො එව ඤාපෙති, න විජ්ජමානතාමත්තෙනාති වණ්ණග්ගහණානන්තරං විකාරග්ගහණම්පි අනුමානතො විඤ්ඤායති. තථා හි වදන්ති –

‘‘විසයත්තමනාපන්නා, සද්දා නෙවත්ථබොධකා;

න සත්තාමත්තතො අත්ථෙ, තෙ අඤ්ඤාතා පකාසකා’’ති.

යදි ¶ විකාරග්ගහණමෙව කාරණං අධිප්පායග්ගහණස්ස, කස්මා අග්ගහිතසඞ්කෙතානං අධිප්පායග්ගහණං න හොතීති? න කෙවලං විකාරග්ගහණමෙව අධිප්පායග්ගහණස්ස කාරණං, අථ ඛො පුරිමසිද්ධසම්බන්ධග්ගහණඤ්ච ඉමස්ස උපනිස්සයොති දට්ඨබ්බං. ථම්භනසන්ධාරණචලනානි විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාය වායොධාතුයා හොන්තීති වුත්තං. කිං සබ්බාව වායොධාතූ සබ්බානි තානි කරොන්තීති? නයිදමෙවං. සත්තමජවනසම්භූතා හි වායොධාතු පුරිමජවනසම්භූතා වායොධාතුයො උපථම්භකපච්චයෙ ලභිත්වා දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන චලයති චිත්තජරූපං, න ඉතරා. ඉතරා පන සන්ථම්භනසන්ධාරණමත්තං කරොන්තියො තස්සා උපකාරාය හොන්ති. දෙසන්තරුප්පත්ති එව චලනන්ති නිමිත්තෙ ච කත්තුභාවො සමාරොපිතොති දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤථා ධම්මානං අබ්යාපාරතා, ඛණිකතා ච න සියා. සත්තහි යුගෙහි ආකඩ්ඪිතබ්බසකටමෙත්ථ අට්ඨකථායං නිදස්සිතං. චිත්තජරූපෙ පන චලන්තෙ තංසම්බන්ධතාය උතුකම්මාහාරජරූපම්පි චලති නදීසොතෙ පක්ඛිත්තසුක්ඛගොමයපිණ්ඩං විය ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තරං විඤ්ඤත්තිග්ගහණස්ස වුත්තත්තා. කිං චලනකරා එව වායොධාතු විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාති? නයිදමෙවං, තථා චලයිතුමසක්කුණන්තියොපි ථම්භනසන්ධාරණමත්තකරා පඨමජවනාදිසම්භූතාපි වායොධාතුයො විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතා එවාති ගහෙතබ්බං. යෙන දිසාභාගෙනායං අභික්කමාදිං පවත්තෙතුකාමො, තදභිමුඛවිකාරසබ්භාවතො. අධිප්පායසහභාවී හි විකාරො විඤ්ඤත්ති. එවඤ්ච කත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනස්සාපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකවචනං සුට්ඨු යුජ්ජති. යථාවුත්තවිකාරග්ගහණමුඛෙන තංසමඞ්ගිනො අධිප්පායො විඤ්ඤායතීති වුත්තං ‘‘අධිප්පායප්පකාසනරසා’’ති.

කායවිප්ඵන්දනස්ස ¶ හෙතුභූතාය වායොධාතුයා විකාරභාවතො පරියායෙන විඤ්ඤත්ති කායවිප්ඵන්දනහෙතුභාවපච්චුපට්ඨානා වුත්තා. චිත්තසමුට්ඨානවායොධාතුපදට්ඨානාති ච වායොධාතුයා කිච්චාධිකතාය වුත්තං. කායවිප්ඵන්දනෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුත්තාති කායවිප්ඵන්දනෙන කරණභූතෙන අධිප්පායස්ස විඤ්ඤාපනහෙතුභාවතො කායවිඤ්ඤත්තීති වුච්චතීති සම්බන්ධො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – විඤ්ඤාපෙතීති විඤ්ඤත්ති. කිං විඤ්ඤාපෙති? අධිප්පායං. කෙන? කායෙන. කීදිසෙන? විප්ඵන්දමානෙනාති. දුතියනයෙ පන යථාවුත්තෙන කායෙන විඤ්ඤායතීති කායවිඤ්ඤත්ති. සෙසං වුත්තනයමෙව.

අත්ථාවබොධනසමත්ථො වචීවිසෙසො වචීභෙදො. තෙන වායුවනප්පතිනදීඝොසාදිං නිවත්තෙති. තස්ස පවත්තකං චිත්තං සමුට්ඨානං යස්සා සා වචීභෙදප්පවත්තකචිත්තසමුට්ඨානා, පථවීධාතු. තස්සා යං උපාදින්නසඞ්ඛාතස්ස ¶ අක්ඛරුප්පත්තිට්ඨානස්ස ඝට්ටනසඤ්ඤිතං කිච්චං, තස්ස සහකාරීකාරණභූතො ආකාරවිසෙසො වචීවිඤ්ඤත්ති නාමාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වචීභෙ…පෙ… වචීවිඤ්ඤත්තී’’ති.

ඉදානි ‘‘කස්ස පන ආකාරවිකාරො’’තිආදි කායවිඤ්ඤත්තියං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – යථා තත්ථ ‘‘ඵන්දමානවණ්ණග්ගහණානන්තර’’න්ති වුත්තං, එවමිධ ‘‘සුය්යමානසද්දසවනානන්තර’’න්ති යොජෙතබ්බං. ඉධ ච ථම්භනාදීනං අභාවතො ‘‘සත්තමජවනසම්භූතා’’තිආදිනයො න ලබ්භති. ඝට්ටනෙන හි සද්ධිං සද්දො උප්පජ්ජති. ඝට්ටනඤ්ච පඨමජවනාදීසුපි ලබ්භතෙව. ඝට්ටනං පච්චයවසෙන භූතකලාපානං අඤ්ඤමඤ්ඤං ආසන්නතරුප්පාදො. චලනං එකස්සාපි දෙසන්තරුප්පාදපරම්පරතාති අයමෙතෙසං විසෙසො. යථා ච වායොධාතුයා චලනං කිච්චං, එවං පථවීධාතුයා ඝට්ටනං. තෙනෙවාහ ‘‘පථවීධාතුයා උපාදින්නඝට්ටනස්ස පච්චයො’’ති. සෙසං වුත්තනයමෙව. යථා හීතිආදි කායවචීවිඤ්ඤත්තීනං අනුමානවසෙන ගහෙතබ්බභාවවිභාවනං. යථා හි උස්සාපෙත්වා බද්ධගොසීසාදිරූපානි දිස්වා තදනන්තරප්පවත්තාය අවිඤ්ඤායමානන්තරාය මනොද්වාරවීථියා ගොසීසාදීනං උදකසහචාරිප්පකාරසඤ්ඤාණාකාරං ගහෙත්වා උදකග්ගහණං හොති, එවං විප්ඵන්දමානසමුච්චාරියමානවණ්ණසද්දෙ ගහෙත්වා තදනන්තරපවත්තාය අවිඤ්ඤායමානන්තරාය මනොද්වාරවීථියා පුරිමසිද්ධසම්බන්ධගහණූපනිස්සයසහිතාය සාධිප්පායවිකාරග්ගහණං හොති.

442. රූපානි ¶ පරිච්ඡින්දති, සයං වා තෙහි පරිච්ඡිජ්ජති, රූපානං වා පරිච්ඡෙදමත්තං රූපපරිච්ඡෙදො, තං ලක්ඛණං එතිස්සාති රූපපරිච්ඡෙදලක්ඛණා. අයං හි ආකාසධාතු තං තං රූපකලාපං පරිච්ඡින්දන්තී විය හොති. තෙනාහ ‘‘රූපපරියන්තප්පකාසනරසා’’ති. අත්ථතො පන යස්මා රූපානං පරිච්ඡෙදමත්තං හුත්වා ගය්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘රූපමරියාදපච්චුපට්ඨානා’’ති. යස්මිං කලාපෙ භූතානං පරිච්ඡෙදො, තෙහෙව අසම්ඵුට්ඨභාවපච්චුපට්ඨානා. විජ්ජමානෙපි හි කලාපන්තරභූතානං කලාපන්තරභූතෙහි සම්ඵුට්ඨභාවෙ තංතංභූතවිවිත්තතා රූපපරියන්තො ආකාසොති යෙසං සො පරිච්ඡෙදො, තෙහි සො අසම්ඵුට්ඨොව. අඤ්ඤථා පරිච්ඡින්නතා න සියා තෙසං භූතානං බ්යාපිභාවාපත්තිතො. අබ්යාපිතා හි අසම්ඵුට්ඨතා. තෙනාහ භගවා ‘‘අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහී’’ති (ධ. ස. 637, 724). කණ්ණච්ඡිද්දමුඛවිවරාදිවසෙන ච ඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානා වා. යෙසං රූපානං පරිච්ඡෙදො, තත්ථෙව තෙසං පරිච්ඡෙදභාවෙන ලබ්භතීති වුත්තං ‘‘පරිච්ඡින්නරූපපදට්ඨානා’’ති. ‘‘යාය පරිච්ඡින්නෙසූ’’තිආදිනා ආකාසධාතුයා තංතංකලාපානං කලාපන්තරෙහි අසඞ්කරකාරණතං දස්සෙති.

443. අදන්ධතාති ¶ අගරුතා. විනොදනං වික්ඛිපනං, අපනයනන්ති අත්ථො. අථද්ධතාති අකථිනතා. අත්තනො මුදුභාවෙනෙව සබ්බකිරියාසු අවිරොධිතා. මුදු හි කත්ථචි න විරුජ්ඣති. තීසුපි ඨානෙසු පටිපක්ඛෙ අ-කාරො දන්ධතාදිහෙතූනං පටිපක්ඛසමුට්ඨානත්තා ලහුතාදීනන්ති කෙචි. අපරෙ පන ‘‘සත්තාපටිසෙධෙ’’ති වදන්ති. සරීරෙන කත්තබ්බකිරියානං අනුකූලතාසඞ්ඛාතකම්මඤ්ඤභාවො ලක්ඛණං එතිස්සාති සරීරකිරියානුකූලකම්මඤ්ඤභාවලක්ඛණා. අකම්මඤ්ඤං දුබ්බලං නාම හොතීති කම්මඤ්ඤතා අදුබ්බලභාවපච්චුපට්ඨානා වුත්තා.

ලහුතාදීනං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිජහනෙන දුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තතා වුත්තාති තංතංවිකාරාධිකරූපෙහි තංනානත්තප්පකාසනත්ථං ‘‘එවං සන්තෙපී’’ති වුත්තං. ධාතුක්ඛොභො වාතපිත්තසෙම්හපකොපො, රසාදිධාතූනං වා විකාරාවත්ථා. ද්විධා වුත්තොපි අත්ථතො පථවීධාතුආදීනං ධාතූනංයෙව විකාරොති දට්ඨබ්බො. පටිපක්ඛපච්චයා සප්පායඋතුආහාරාවික්ඛිත්තචිත්තතා. තෙ ච තංතංවිකාරස්ස විසෙසපච්චයභාවතො වුත්තා, අවිසෙසෙන පන ¶ සබ්බෙ සබ්බෙසං පච්චයා. යතො නෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤාවිජහනං, ඉද්ධිවළඤ්ජනාදීසු විය වසවත්තනං මද්දවප්පකාරො. සුපරිමද්දිතචම්මසුධන්තසුවණ්ණගහණඤ්චෙත්ථ මුදුකම්මඤ්ඤසදිසරූපනිදස්සනමත්තං, න තං ඉධ අධිප්පෙතං මුදුතාකම්මඤ්ඤතාසබ්භාවතො. න හි අනින්ද්රියබද්ධරූපසන්තානෙ ලහුතාදීනි සම්භවන්ති, ඉන්ද්රියබද්ධෙපි රූපභවෙ න සන්ති දන්ධත්තකරාදිධාතුක්ඛොභාභාවතො. සති හි තාදිසෙ ධාතුක්ඛොභෙ තප්පටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානාහි ලහුතාදීහි භවිතබ්බන්ති කෙචි, තං අකාරණං. න හි වූපසමෙතබ්බපච්චනීකාපෙක්ඛො තබ්බිරොධිධම්මසමුප්පාදො, තථා සති සහෙතුකකිරියචිත්තුප්පාදෙසු කායලහුතාදීනං අභාවොව සියා. කස්මා පන කම්මජරූපෙසු ලහුතාදයො න හොන්තීති? පච්චුප්පන්නපච්චයාපෙක්ඛත්තා. අඤ්ඤථා සබ්බදාභාවීහි ලහුතාදීහි භවිතබ්බං සියාති.

444. ආදි චයො, ඊසං වා චයොති ආචයො, යථාපච්චයං තතො තතො ආගතස්ස විය චයොති වා ආචයො, තදුභයං එකජ්ඣං ගහෙත්වා ආචයො ලක්ඛණං එතස්සාති ආචයලක්ඛණො. රූපස්ස උපචයො පඨමුප්පාදො, වඩ්ඪි ච ‘‘උපඤ්ඤත්තං උපසිත්ත’’න්තිආදීසු විය උප-සද්දස්ස පඨමූපරිඅත්ථස්ස නිදස්සනතො. පුබ්බන්තතොති පුබ්බකොට්ඨාසතො, අනාගතභාවතොති අත්ථො. උප්පජ්ජමානෙ රූපධම්මෙ උප්පාදො අනාගතක්ඛණතො උම්මුජ්ජාපෙන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘උම්මුජ්ජාපනරසො’’ති. තථා සො ‘‘ඉමෙ රූපධම්මා’’ති නිය්යාතෙන්තො විය ගය්හතීති ආහ ‘‘නිය්යාතනපච්චුපට්ඨානො’’ති. පරිපුණ්ණභාවපච්චුපට්ඨානතා ‘‘උපරිචයො උපචයො’’ති ඉමස්ස අත්ථස්ස වසෙන ¶ වෙදිතබ්බා. පවත්තිලක්ඛණාති රූපානං පවත්තනන්ති ලක්ඛිතබ්බා. අනුප්පබන්ධනරසාති පුබ්බාපරවසෙන අනු අනු පබන්ධනකිච්චා. තතො එව අනුපච්ඡෙදවසෙන ගහෙතබ්බතො අනුපච්ඡෙදපච්චුපට්ඨානා.

උභයම්පීති උපචයො සන්තතීති උභයම්පි. ජාතිරූපස්සෙවාති රූපුප්පාදස්සෙව අධිවචනං. යදි එවං කස්මා විභජ්ජ වුත්තාති ආහ ‘‘ආකාරනානත්තතො’’ති, ජාතිරූපස්ස පවත්තිආකාරභෙදතොති අත්ථො. වෙනෙය්යවසෙන විභජ්ජකථනෙ කාරණං පරතො ආවි භවිස්සති. කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බං, පවත්තිආකාරනානත්තතො ජාතිරූපස්ස භෙදො, න සභාවතොති ¶ ? නිද්දෙසතොති දස්සෙන්තො ‘‘යස්මා පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ යො ආයතනානන්ති යො අඩ්ඪෙකාදසන්නං රූපායතනානං ආදිචයත්තා ‘‘ආචයො’’ති වුත්තො. සො එව උපචයො පඨමුප්පාදභාවතො උප-සද්දො පඨමත්ථොති කත්වා. යො පන තත්ථෙව උප්පජ්ජමානානං උපරි චයත්තා උපචයො, සා එව සන්තති අනුපබන්ධවසෙන උප්පත්තිභාවතො. අථ වා යො ආයතනානං ආචයො පඨමභාවෙන උපලක්ඛිතො උප්පාදො, සො පන තත්ථෙව උප්පජ්ජමානානං උපරි චයත්තා උපචයො, වඩ්ඪීති අත්ථො. උපචයො වඩ්ඪිභාවෙන උපලක්ඛිතො උප්පාදො, සා එව සන්තති පබන්ධාකාරෙන උප්පත්තිභාවතො. තෙනාහ ‘‘අට්ඨකථායම්පී’’තිආදි.

තත්ථ එවං කිං කථිතන්ති ‘‘යො ආයතනානං ආචයො’’තිආදිනා (ධ. ස. 641) නිද්දෙසෙන කිං අත්ථජාතං කථිතං හොති? ආයතනෙන ආචයො කථිතො. ආචයුපචයසන්තතියො හි නිබ්බත්තිභාවෙන ආචයො එවාති ආයතනෙහි ආචයාදීනං පකාසිතත්තා තෙහි ආචයො කථිතො. ආයතනානං ආචයාදිවචනෙනෙව ආචයසභාවානි උප්පාදධම්මානි ආයතනානීති ආචයෙන තංපකතිකං ආයතනං කථිතං. ලක්ඛණඤ්හි උප්පාදො, න රූපරූපන්ති.

රූපපරිපාකො රූපධම්මානං ජිණ්ණතා. උපනයනරසාති භඞ්ගුපනයනකිච්චා. සභාවානපගමෙපීති කක්ඛළතාදිසභාවස්ස අවිගමෙපි. ඨිතික්ඛණෙ හි ජරා, න ච තදා ධම්මො සභාවං විජහති නාම. නවභාවො උප්පාදාවත්ථා, තස්ස අපගමභාවෙන ගය්හතීති ආහ ‘‘නවභාවාපගමපච්චුපට්ඨානා’’ති. ‘‘අරූපධම්මාන’’න්ති ඉදං තෙසං ජරාය සුට්ඨු පටිච්ඡන්නතාය වුත්තං. රූපධම්මානම්පි හි ඛණිකජරා පටිච්ඡන්නා එව, යා අවීචිජරාතිපි වුච්චති. එස විකාරොති ඛණ්ඩිච්චාදිවිකාරමාහ. සො හි අරූපධම්මෙසු න ලබ්භති. යා අවීචිජරා නාම, තස්සාපි ¶ එස විකාරො නත්ථීති සම්බන්ධිතබ්බං. නත්ථි එතිස්සා ජරාය වීචීති අවීචිජරා, නවභාවතො දුවිඤ්ඤෙය්යන්තරජරාති අත්ථො.

පරිතො සබ්බසො ‘‘භිජ්ජන’’න්ති ලක්ඛිතබ්බාති පරිභෙදලක්ඛණා. නිච්චං නාම ධුවං, රූපං පන ඛණභඞ්ගිතාය යෙන භඞ්ගෙන න නිච්චන්ති අනිච්චං, සො අනිච්චස්ස භාවොති අනිච්චතා. සා පන යස්මා ඨිතිප්පත්තං රූපං විනාසභාවෙන ¶ සංසීදන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘සංසීදනරසා’’ති. යස්මා ච සා රූපධම්මානං භඞ්ගභාවතො ඛයවයාකාරෙනෙව ගය්හති, තස්මා වුත්තං ‘‘ඛයවයපච්චුපට්ඨානා’’ති.

445. ඔජාලක්ඛණොති එත්ථ අඞ්ගමඞ්ගානුසාරිනො රසස්ස සාරො උපථම්භබලකරො භූතනිස්සිතො එකො විසෙසො ඔජා. කබළං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරීයතීති ආහාරො, කබළං කත්වා අජ්ඣොහරීයතීති අත්ථො. ඉදං පන සවත්ථුකං ඔජං දස්සෙතුං වුත්තං. බාහිරං ආහාරං පච්චයං ලභිත්වා එව අජ්ඣත්තිකාහාරො රූපං උප්පාදෙති, සො පන රූපං ආහරතීති ආහාරො. තෙනාහ ‘‘රූපාහරණරසො’’ති. තතො එව ඔජට්ඨමකරූපුප්පාදනෙන ඉමස්ස කායස්ස උපථම්භනපච්චුපට්ඨානො. ඔජාය රූපාහරණකිච්චං බාහිරාධීනන්ති ආහ ‘‘ආහරිතබ්බවත්ථුපදට්ඨානො’’ති.

446. බලරූපන්තිආදීසු ඉමස්මිං කායෙ බලං නාම අත්ථි, සම්භවො නාම අත්ථි, රොගො නාම අත්ථි, ‘‘ජාති සඤ්ජාතී’’ති (විභ. 191) වචනතො ජාති නාම අත්ථි, තෙහිපි චතූහි මහාභූතෙහි විනා අභාවතො උපාදායරූපෙහි භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. එකච්චානන්ති අභයගිරිවාසීනං. පටික්ඛිත්තන්ති එත්ථ එවං පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො – මිද්ධං රූපමෙව න හොති නීවරණෙසු දෙසිතත්තා. යස්ස හි නීවරණෙසු දෙසනා, තං න රූපං යථා කාමච්ඡන්දො. සියා පනෙතං දුවිධං මිද්ධං රූපං, අරූපඤ්චාති. තත්ථ යං අරූපං, තං නීවරණෙසු දෙසිතං ‘‘න රූප’’න්ති? තං න, විසෙසවචනාභාවතො. න හි විසෙසෙත්වා මිද්ධං නීවරණෙසු දෙසිතං, තස්මා මිද්ධස්ස දුවිධතං පරිකප්පෙත්වාපි න සක්කා නීවරණභාවං නිවත්තෙතුං. සක්කා හි වත්තුං ‘‘යං තං අරූපතො අඤ්ඤං මිද්ධං පරිකප්පිතං, තම්පි නීවරණං මිද්ධසභාවත්තා ඉතරං මිද්ධං වියා’’ති.

භවතු ¶ නීවරණං, කො විරොධොති චෙ? නීවරණඤ්ච පහාතබ්බං. පඤ්ච නීවරණෙ පහාය ‘‘අද්ධා මුනීසි සම්බුද්ධො, නත්ථි නීවරණා තවා’’ති (සු. නි. 546) වචනතො. අප්පහාතබ්බඤ්ච රූපං ‘‘කතමෙ ධම්මා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා? චතූසු භූමීසු කුසලං, චතූසු භූමීසු විපාකො, තීසු භූමීසු කිරියාබ්යාකතං, රූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච. ඉමෙ ධම්මා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බා’’ති ¶ (ධ. ස. 1407) වචනතො. න චෙත්ථ තදාරම්මණකිලෙසප්පහානං අධිප්පෙතං ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.34) විය කාමච්ඡන්දාදීනං තථා පහානස්ස අනධිප්පෙතත්තා. තස්මා න මිද්ධං රූපං. යදි මිද්ධස්ස රූපභාවං න සම්පටිච්ඡථ, කථං භගවතො නිද්දා. මිද්ධඤ්හි ‘‘නිද්දාපචලායිකා’’තිආදිනා විභඞ්ගෙ විභත්තත්තා නිද්දාති? න මිද්ධං නිද්දා, නිද්දාහෙතුභාවතො පන තං ‘‘නිද්දා’’ති විභත්තං යථා ඉත්ථිලිඞ්ගාදි. එවම්පි නිද්දාහෙතුනො මිද්ධස්ස අභාවතො කථං භගවතො නිද්දාති? නිද්දා භගවතො සරීරගිලානියා, න මිද්ධෙන. සා ච නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘පිට්ඨි මෙ ආගිලායති, තමහං ආයමිස්සාමී’’ති (ම. නි. 2.22) වචනතො. න චෙත්ථ එවමවධාරණං මිද්ධමෙව නිද්දාහෙතූති, නිද්දාහෙතු එව මිද්ධන්ති එවමවධාරණා. තස්මා අඤ්ඤොපි අත්ථි නිද්දාහෙතු, කො පන සොති? සරීරගිලානියා. තෙන වුත්තං ‘‘නිද්දා භගවතො සරීරගිලානියා, න මිද්ධෙනා’’ති.

නිද්දා ච භගවතො නත්ථීති න සක්කා වත්තුං ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං අග්ගිවෙස්සන…පෙ… දිවා සුපිතා’’ති (ම. නි. 1.387) වචනතො. ඉතොපි න මිද්ධං රූපං සම්පයොගවචනතො. වුත්තඤ්හි ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණං අවිජ්ජානීවරණෙන නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චා’’තිආදි (ධ. ස. 1176). න චෙත්ථ යථාලාභභවනං? සක්කා පච්චෙතුං ‘‘සක්ඛරකථලිකම්පි මච්ඡගුම්බම්පි චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පී’’තිආදි (දී. නි. 1.249) විය අප්පසිද්ධතාය රූපභාවස්ස. සිද්ධෙ හි තස්ස රූපභාවෙ සම්භවතො යථාලාභපච්චයො යුජ්ජෙය්යාති. ඉතොපි න රූපං මිද්ධං ආරුප්පෙසු උප්පජ්ජනතො. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති නපුරෙජාතපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 3.8.8) ඉමස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණං උප්පජ්ජතී’’ති විත්ථාරො. තස්මා ‘‘න මිද්ධං රූප’’න්ති යං අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තං, තං සුපටික්ඛිත්තමෙව.

ඉතරෙසූති ¶ බලරූපාදීසු. කම්මසමුට්ඨානස්සාපි රොගස්ස විසභාගපච්චයසමුප්පන්නො ධාතුක්ඛොභො ආසන්නකාරණං, පගෙව ඉතරස්ස. සො ච අත්ථතො රූපධම්මානං විකාරාවත්ථාඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු එව සියාති වුත්තං ‘‘රොගරූපං ජරතාඅනිච්චතාගහණෙන ගහිතමෙවා’’ති. උපචයසන්තතිගහණෙන ගහිතමෙවාති තබ්බිනිමුත්තස්ස රූපුප්පාදස්ස අභාවතො. උපාදාවත්ථාය ¶ ච අඤ්ඤා ජාති නාම නත්ථෙව. සම්භවො කාමධාතුයං එකච්චියසත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකපච්චයො ආපොධාතුයා පවත්තිආකාරවිසෙසොති ආහ ‘‘සම්භවරූපං ආපොධාතුග්ගහණෙන ගහිතමෙවා’’ති. කායබලං නාම අත්ථතො වායොධාතුයා පවත්තිආකාරවිසෙසො තස්සා විප්ඵාරභාවතො. යතො නං ‘‘පාණබල’’න්ති වදන්ති, තෙනාහ ‘‘බලරූපං වායොධාතුග්ගහණෙන ගහිතමෙවා’’ති. කස්මා පන නෙසං අයථාක්කමතො පටික්ඛෙපො කතොති? විසුං නත්ථීති කත්වා අනුපලබ්භමානත්තා අනාදරදස්සනත්ථං, මිද්ධපටික්ඛෙපො වා මහාපඤ්හොති පඨමං කතො. තදනුසාරෙන පටිලොමනයෙන ඉතරෙසම්පි අභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බං.

‘‘ඉතී’’ති ඉදං ‘‘අට්ඨවීසතිවිධ’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං, ඉමිනා වුත්තක්කමෙන අට්ඨවීසතිවිධං හොතීති. සො ච ඛො පාළියං ආගතනයෙනෙවාති අනූනතා වෙදිතබ්බා. අනධිකභාවො පන දස්සිතො එව.

447. සම්පයුත්තධම්මරාසි හිනොති එතෙන පතිට්ඨහතීහි හෙතු, මූලට්ඨෙන ලොභාදිකො, අලොභාදිකො ච, තාදිසො හෙතු න හොතීති නහෙතු. නාස්ස හෙතු අත්ථීති අහෙතුකං, සහෙතුකපටියොගිභාවතො හෙතුනා සහ න උප්පජ්ජතීති අත්ථො. අහෙතුකමෙව හෙතුනා විප්පයුත්තතාය හෙතුවිප්පයුත්තං. ධම්මනානත්තාභාවෙපි හි සද්දත්ථනානත්තෙන වෙනෙය්යවසෙන දුකන්තරදෙසනා හොතීති දුකපදවසෙන චෙතං වුත්තං. පච්චයාධීනවුත්තිතාය සහ පච්චයෙනාති සප්පච්චයං. අත්තනො පච්චයෙහි ලොකෙ නියුත්තං, විදිතන්ති වා ලොකියං. ආ භවග්ගං, ආ ගොත්රභුං වා සවන්තීති ආසවා, සහ ආසවෙහීති සාසවං, ආසවෙහි ආලම්බිතබ්බන්ති අත්ථො. ආදිසද්දෙන සංයොජනීයං ඔඝනීයං යොගනීයං නීවරණීයං සංකිලෙසිකං පරාමට්ඨං අචෙතසිකං චිත්තවිප්පයුත්තං නරූපාවචරං නඅරූපාවචරං නඅපරියාපන්නං අනියතං අනිය්යානිකං අනිච්චන්ති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

ආහිතො අහං මානො එත්ථාති අත්තා, අත්තභාවො. තං අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තා අජ්ඣත්තා ¶ , ඉන්ද්රියබද්ධධම්මා, තෙසු භවං අජ්ඣත්තිකං, චක්ඛාදි. අට්ඨකථායං පන වුත්තනයෙන අජ්ඣත්තමෙව අජ්ඣත්තිකං යථා වෙනයිකොති ¶ (අ. නි. 8.11; පාරා. 8) ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘අත්තභාවං අධිකිච්ච පවත්තත්තා අජ්ඣත්තික’’න්ති. සෙසං තෙවීසතිවිධං. ‘‘තතො බාහිරත්තා’’ති ඉදං අජ්ඣත්තිකලක්ඛණාභාවතො වුත්තං. ඝට්ටනවසෙනාති විසයී, විසයො ච හුත්වා සඞ්ඝට්ටනවසෙන. සෙසං සොළසවිධං. විපරීතත්තාති ඝට්ටනවසෙන අගහෙතබ්බතො. දුප්පටිවිජ්ඣසභාවත්තාති සුඛුමභාවෙන දුවිඤ්ඤෙය්යසභාවත්තා. ඤාණස්ස ආසන්නෙ න හොතීති දූරෙ. තෙරස හදයවත්ථුපරියොසානානි. සභාවෙනෙවාති ‘‘රූපස්ස පරිච්ඡෙදො, රූපස්ස විකාරො, රූපස්ස උපචයො’’තිආදිනා අග්ගහෙත්වා අත්තනො සභාවෙනෙව කක්ඛළත්තාදිනා ඤාණෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙතබ්බතො. සෙසං දසවිධං. තබ්බිපරීතතායාති සභාවෙන අපරිග්ගහිතබ්බතො. සොතාදීනම්පි චක්ඛුනො විය පසන්නසභාවත්තා එව යථාසකං විසයග්ගහණපච්චයතාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘චක්ඛාදි…පෙ… පසාදරූප’’න්ති. විපරීතත්තාති තබ්බිධුරසභාවත්තා. අධිපතියට්ඨෙනාති එත්ථ චක්ඛාදීනං තාව පඤ්චන්නං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ආධිපතෙය්යං තෙසං පටුමන්දභාවානුවත්තනතො, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයස්ස සකිච්චෙ ජීවිතින්ද්රියස්ස සහජරූපානුපාලනෙ. තදුභයං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. උපාදින්නත්තාති ගහිතත්තා. කම්මනිබ්බත්තඤ්හි ‘‘මමෙතං ඵලං’’න්ති කම්මුනා ගහිතං විය හොති අපටික්ඛෙපතො.

448. සනිදස්සනකම්මජාදීනං තිකානන්ති සනිදස්සනත්තිකස්ස, කම්මජාදිත්තිකානඤ්ච. ඔළාරිකෙති ද්වාදසවිධෙ ඔළාරිකරූපෙ. රූපන්ති රූපායතනං. දට්ඨබ්බභාවසඞ්ඛාතෙන සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනං, පටිහනනභාවසඞ්ඛාතෙන සහ පටිඝෙනාති සප්පටිඝං, සනිදස්සනඤ්ච තං සප්පටිඝඤ්චාති සනිදස්සනසප්පටිඝං. තත්ථ යස්ස දට්ඨබ්බභාවො අත්ථි, තං සනිදස්සනං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණගොචරභාවොව දට්ඨබ්බභාවො. තස්ස රූපායතනතො අනඤ්ඤත්තෙපි අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි රූපායතනං විසෙසෙතුං අඤ්ඤං විය කත්වා වුත්තං ‘‘සහ නිදස්සනෙන සනිදස්සන’’න්ති. ධම්මභාවසාමඤ්ඤෙන හි එකීභූතෙසු ධම්මෙසු යො නානත්තකරො විසෙසො, සො අඤ්ඤො විය කත්වා උපචරිතුං යුත්තො. එවං හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. යො සයං, නිස්සයවසෙන ච සම්පත්තානං, අසම්පත්තානඤ්ච පටිමුඛභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤං පතනං, සො පටිහනනභාවො, යෙන බ්යාපාරාදිවිකාරපච්චයන්තරසහිතෙසු චක්ඛාදීනං ¶ විසයෙසු විකාරුප්පත්ති. සෙසං එකාදසවිධං ඔළාරිකරූපං. තඤ්හි සනිදස්සනත්තාභාවතො අනිදස්සනං, වුත්තනයෙනෙව සප්පටිඝං. උභයපටික්ඛෙපෙන අනිදස්සනඅප්පටිඝං. කම්මතො ජාතන්ති එත්ථ යං එකන්තකම්මසමුට්ඨානං අට්ඨින්ද්රියානි, හදයඤ්චාති නවවිධං රූපං, යඤ්ච නවවිධෙ චතුසමුට්ඨානෙ කම්මසමුට්ඨානං නවවිධමෙව රූපන්ති ¶ එවං අට්ඨාරසවිධම්පි කම්මතො උප්පජ්ජනතො කම්මජං. යඤ්හි ජාතඤ්ච යඤ්ච ජායති යඤ්ච ජායිස්සති, තං සබ්බම්පි ‘‘කම්මජ’’න්ති වුච්චති යථා දුද්ධන්ති. තදඤ්ඤපච්චයජාතන්ති කම්මතො අඤ්ඤපච්චයතො ජාතං උතුචිත්තාහාරජං. නකුතොචිජාතන්ති ලක්ඛණරූපමාහ. විඤ්ඤත්තිද්වයං, සද්දො, ආකාසධාතු, ලහුතාදිත්තයං චිත්තසමුට්ඨානානි අවිනිබ්භොගරූපානීති එතං පඤ්චදසවිධං රූපං චිත්තජං. ආකාසධාතු, ලහුතාදිත්තයං, ආහාරසමුට්ඨානානි අවිනිබ්භොගරූපානීති එතං ද්වාදසවිධං රූපං ආහාරජං. එත්ථ සද්දං පක්ඛිපිත්වා තෙරසවිධං රූපං උතුතො සමුට්ඨිතං උතුජං. සෙසං කම්මජතිකෙ වුත්තනයානුසාරෙනෙව වෙදිතබ්බං.

449. දිට්ඨාදිචතුක්කවසෙන, රූපරූපාදිචතුක්කවසෙන, වත්ථාදිචතුක්කවසෙනාති පාටෙක්කං චතුක්කසද්දො යොජෙතබ්බො. යං රූපායතනං අදක්ඛි යං පස්සති යං දක්ඛිස්සති යං පස්සෙය්ය, තං සබ්බං දිට්ඨං නාම දිට්ඨසභාවානාතිවත්තනතො යථා දුද්ධන්ති. එස නයො සෙසෙසුපි. දස්සනවිසයත්තාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා. සවනවිසයත්තාති සොතවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තා. ගන්ධරසඵොට්ඨබ්බත්තයන්ති ගන්ධො රසො ඵොට්ඨබ්බන්ති එතං තයං. මුතං නාම මුත්වා පත්වා ගහෙතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘සම්පත්තග්ගාහකඉන්ද්රියවිසයත්තා’’ති.

කිමිදං ඵොට්ඨබ්බං නාමාති? පථවීතෙජොවායොධාතුත්තයං. කස්මා පනෙත්ථ ආපොධාතු අග්ගහිතා, නනු සීතතා ඵුසිත්වා ගය්හති, සා ච ආපොධාතූති? සච්චං ගය්හති, න පන සා ආපොධාතු. කිඤ්චරහීති? තෙජොධාතු එව. මන්දෙ හි උණ්හභාවෙ සීතබුද්ධි. න හි සීතං නාම කොචි ගුණො අත්ථි, කෙවලං පන උණ්හභාවස්ස මන්දතාය සීතතාභිමානො. කථමෙතං විඤ්ඤාතබ්බන්ති චෙ? අනවට්ඨිතත්තා සීතබුද්ධියා යථා පාරාපාරෙ. තථා හි ඝම්මකාලෙ ආතපෙ ඨිතානං ඡායං පවිට්ඨානං සීතබුද්ධි හොති, තත්ථෙව පන පථවීගබ්භතො උට්ඨිතානං උණ්හබුද්ධි. යදි හි සීතතා ආපොධාතු සියා, එකස්මිං කලාපෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං උපලබ්භෙය්ය, න ච උපලබ්භති. තස්මා විඤ්ඤායති න ආපොධාතු සීතතාති ¶ . ඉදඤ්ච භූතානං අවිනිබ්භොගවුත්තිතං ඉච්ඡන්තානං උත්තරං, අනිච්ඡන්තානම්පි පන චතුන්නං භූතානං එකස්මිං කලාපෙ කිච්චදස්සනෙන සභාගවුත්තිතාය සාධිතාය උත්තරමෙව. යෙ පන ‘‘වායොධාතුයා ලක්ඛණං සීතතා’’ති වදන්ති, තෙසම්පි ඉදමෙව උත්තරං. යදි හි වායොධාතු සීතතා සියා, එකස්මිං කලාපෙ උණ්හභාවෙන සද්ධිං සීතතා උපලබ්භෙය්ය, න ච උපලබ්භති. තස්මා විඤ්ඤායති න වායොධාතු සීතතාති. යෙසං පන ද්රවතා ආපොධාතු, සා ච ඵුසිත්වා ¶ ගය්හතීති දස්සනං. තෙ වත්තබ්බා ‘‘ද්රවභාවොපි ඵුසීයතීති ආයස්මන්තානං අධිමානමත්තං සණ්ඨානං වියා’’ති. වුත්තඤ්හෙතං පුරාතනෙහි –

‘‘ද්රවතා සහවුත්තීනි, තීණි භූතානි සම්ඵුසං;

‘ද්රවතං සම්ඵුසාමී’ති, ලොකොයමභිමඤ්ඤති.

‘‘ඵුසං භූතානි සණ්ඨානං, මනසා ගණ්හතෙ යථා;

‘පච්චක්ඛතො ඵුසාමී’ති, ඤාතබ්බා ද්රවතා තථා’’ති.

සෙසන්ති යථාවුත්තං රූපාදිසත්තවිධං රූපං ඨපෙත්වා අවසිට්ඨං එකවීසතිවිධං රූපං. විඤ්ඤාණස්සෙවාති මනොවිඤ්ඤාණස්සෙව. අවධාරණෙන රූපායතනාදීනම්පි මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යත්තෙ නියමාභාවතො න විඤ්ඤාතරූපතාති සඞ්කරාභාවං දස්සෙති.

නිප්ඵන්නරූපං පනෙත්ථ රූපරූපං නාමාති යදෙත්ථ අට්ඨවීසතිවිධෙ රූපෙ ‘‘නිප්ඵන්න’’න්ති වුත්තං රූපං, තදෙව රූපලක්ඛණයොගතො රූපං. රුප්පනං රූපං, තං එතස්ස අත්ථීති යථා අරිසසොති, රූපගුණයොගතො වා යථා නීලගුණයොගතො නීලං වත්ථන්ති. ස්වායං රූපසද්දො රුළ්හියා අතංසභාවෙපි පවත්තතීති අපරෙන රූපසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘රූපරූප’’න්ති යථා තිලතෙලං, දුක්ඛදුක්ඛන්ති (විසුද්ධි. 2.539) ච, රුප්පනසභාවං රූපන්ති අත්ථො. යදි එවං, ආකාසධාතුආදීනං කථං රූපභාවොති? නිප්ඵන්නරූපස්ස පරිච්ඡෙදවිකාරලක්ඛණභාවතො තග්ගතිකමෙවාති ‘‘රූප’’න්ත්වෙව වුච්චති.

වසන්ති එත්ථ චිත්තචෙතසිකා පවත්තන්තීති වත්ථු, චිත්තතංසම්පයුත්තානං ආධාරභූතං රූපං. තං පන ඡබ්බිධං. තත්ථ හදයරූපං වත්ථු එව මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං නිස්සයභාවතො. න ද්වාරං අඤ්ඤනිස්සයානං චක්ඛාදි විය. යථා හි චක්ඛාදීනි සම්පටිච්ඡනාදීනං පවත්තියා ද්වාරං හොන්ති, න ¶ එවං හදයවත්ථු. තෙන වුත්තං ‘‘යං පනෙත්ථ හදයරූපං නාම, තං වත්ථු, න ද්වාර’’න්ති. විඤ්ඤත්තිද්වයං ද්වාරං කම්මද්වාරභාවතො. තන්නිස්සිතස්ස චිත්තුප්පාදස්ස අභාවතො න වත්ථු. පසාදරූපං වත්ථු චෙව අත්තසන්නිස්සිතස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිකස්ස, ද්වාරඤ්ච අඤ්ඤනිස්සිතස්ස සම්පටිච්ඡනාදිකස්ස. සෙසං එකවීසතිවිධං රූපං වුත්තවිපරියායතො නෙව වත්ථු න ච ද්වාරං.

450. එකතො ¶ එව ජාතං එකජං. නනු ච එකතො එව පච්චයතො පච්චයුප්පන්නස්ස උප්පත්ති නත්ථීති? සච්චං නත්ථි, රූපජනකපච්චයෙසු එකතොති අයමෙත්ථ අධිප්පායො. න හි රූපුප්පත්ති රූපජනකතො අඤ්ඤං පච්චයං අපෙක්ඛති. ද්විජන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ඉමෙසන්ති ඉමෙසං පභෙදානං වසෙන. කම්මජමෙවාති කම්මතො එව ජාතං. චිත්තජමෙවාති එත්ථාපි එසෙව නයො. චිත්තතො ච උතුතො ච ජාතන්ති කාලෙන චිත්තතො, කාලෙන උතුතොති එවං චිත්තතො ච උතුතො ච ජාතං දට්ඨබ්බං. තං ද්විජං ද්වීහි ජාතන්ති. පරතො ද්වීසුපි එසෙව නයො. සද්දායතනමෙවාති එත්ථ යං චිත්තජං සද්දායතනං, තං සවිඤ්ඤත්තිකමෙවාති එකෙ. අවිඤ්ඤත්තිකොපි අත්ථි විතක්කවිප්ඵාරසද්දොති පොරාණා.

විතක්කවිප්ඵාරසද්දො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති හි එවං පවත්තමහාඅට්ඨකථාවාදං නිස්සාය චිත්තසමුට්ඨානස්ස සද්දස්ස විඤ්ඤත්තියා විනාපි උප්පත්ති ඉච්ඡිතබ්බා. න හි විඤ්ඤත්ති ‘‘කායවාචාය විඤ්ඤත්තී’’ති වචනතො අසොතවිඤ්ඤෙය්යෙන සද්දෙන සහ උප්පජ්ජති, එවං සන්තෙ චිත්තජෙනාපි සද්දනවකෙන භවිතබ්බං. සො ච වාදො ‘‘සද්දො ච හොති, න සොතවිඤ්ඤෙය්යො චා’’ති විරුද්ධමෙවෙතන්ති මඤ්ඤමානෙහි සඞ්ගහකාරෙහි පටික්ඛිත්තො. අපරෙ පන මහාඅට්ඨකථාවාදං අප්පටික්ඛිපිත්වා තස්ස අධිප්පායං වණ්ණෙන්ති. කථං? ‘‘ජිව්හාතාලුචලනාදිකං විතක්කසමුට්ඨිතං විඤ්ඤත්තිසහජමෙව සුඛුමසද්දං දිබ්බසොතෙන සුත්වා ආදිසතී’’ති සුත්තෙ, පට්ඨානෙ ච ඔළාරිකං සද්දං සන්ධාය සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයභාවො වුත්තොති ඉමිනා අධිප්පායෙන විතක්කවිප්ඵාරසද්දස්ස අසොතවිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තාති. තං චතුජං. අවසෙසන්ති අවිනිබ්භොගරූපෙන සද්ධිං ආකාසධාතුමාහ.

ලක්ඛණරූපං ¶ පන නකුතොචිජාතන්ති කුතොචිපි පච්චයතො න ජාතං, නාපි සයමෙව ජාතං පච්චයෙහි විනා සයමෙව ජාතස්ස සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො. කථං පනෙතං විඤ්ඤාතබ්බං ලක්ඛණරූපං න ජායතීති? ලක්ඛණාභාවතො. උප්පත්තිමන්තානං හි රූපායතනාදීනං ජාතිආදීනි ලක්ඛණානි විජ්ජන්ති, න එවං ජාතිආදීනං. තස්මා විඤ්ඤාතබ්බමෙතං ජාතිආදීනි න ජායන්තීති. සියා පනෙතං ‘‘ජාතිආදීනං ජාතිආදීනි ලක්ඛණානි විජ්ජන්තී’’ති? තං න, කස්මා? තථා සති අනවට්ඨානාපත්තිතො. යදි හි ජාතිආදීනි ජාතිආදිමන්තානි සියුං, තානිපි ජාතිආදිමන්තානි, තානිපි ජාතිආදිමන්තානීති අනවට්ඨානමෙව ආපජ්ජති. තස්මා සුට්ඨු වුත්තං ‘‘ජාතිආදීනි ¶ න ජායන්තී’’ති. තෙනාහ ‘‘න හි උප්පාදස්ස උප්පාදො අත්ථි, උප්පන්නස්ස ච පරිපාකභෙදමත්තං ඉතරද්වය’’න්ති, ජරාමරණන්ති අත්ථො.

තත්ථ ‘‘උප්පාදො නත්ථී’’ති එතෙන උප්පාදස්ස ජරාමරණාභාවමාහ. අසති උප්පාදෙ කුතො ජරාමරණන්ති මත්තග්ගහණෙන ජරාමරණස්ස උප්පාදාභාවම්පි. යදි එවං ජාතියා කුතොචි ජාතතාවචනං කථන්ති ආහ ‘‘යම්පී’’තිආදි. තත්ථ කිච්චානුභාවක්ඛණෙ දිට්ඨත්තාති යෙ තෙ චිත්තාදයො රූපායතනාදීනං රූපානං ජනකපච්චයා, තෙසං තදුප්පාදනං පති අනුපරතබ්යාපාරානං යො සො පච්චයභාවූපලක්ඛණීයො කිච්චානුභාවක්ඛණො, තදා ජායමානානං රූපායතනාදීනං ධම්මානං විකාරභාවෙන උපලබ්භමානතං සන්ධාය වෙනෙය්යපුග්ගලවසෙන ජාතියා කුතොචි පච්චයතො ජාතත්තං පාළියං අනුඤ්ඤාතං යථා තං චිත්තසමුට්ඨානතාදි විඤ්ඤත්තිආදීනං. අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙහි පච්චයධම්මෙහි රූපාදයො උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසං පච්චයභාවූපගමනක්ඛණෙ උපලබ්භමානා රූපාදයො තතො පුරෙ, පච්ඡා ච අනුපලබ්භමානා තතො උප්පජ්ජන්තීති විඤ්ඤායන්ති, එවං ජාතිපි වෙදිතබ්බා. යදි එවං නිප්පරියායතො ජාතියා කුතොචි ජාතතා සිද්ධා, අථ කස්මා වෙනෙය්යපුග්ගලවසෙනාති වුත්තන්ති? නයිදමෙවං ජායමානධම්මවිකාරභාවෙන උපලබ්භමානත්තා. යදි හි ධම්මො විය උපලබ්භෙය්ය ජාති, නිප්පරියායොව තස්සා කුතොචි ජාතභාවො, න එවමුපලබ්භති, අථ ඛො විකාරභාවෙන. තස්මා වුත්තං ‘‘වෙනෙය්යපුග්ගලවසෙනා’’ති.

තදා කිර සොතූනං එවං චිත්තං උප්පන්නං ‘‘අයං ජාති සබ්බෙසං ධම්මානං පභවො, සයඤ්ච න කුතොචි ජායති යථා තං පකතිවාදීනං පකතී’’ති, තං ¶ නෙසං මිච්ඡාගාහං විධමෙන්තො සත්ථා ‘‘උපචයො සන්තතී’’ති ද්විධා භින්දිත්වා කුතොචි පච්චයතො ජාතඤ්ච කත්වා දෙසෙසි, න පන ජරාමරණං පච්චයධම්මානං කිච්චානුභාවක්ඛණෙ අදස්සනතො. යදි එවං කථං ‘‘ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) වුත්තං? යස්මා පටිච්චසමුප්පන්නානං ධම්මානං පරිපාකභඞ්ගතාය තෙසු සන්තෙසු හොන්ති, න අසන්තෙසු. න හි අජාතං පරිපච්චති, භිජ්ජති වා, තස්මා තං ජාතිපච්චයතං සන්ධාය ‘‘ජරාමරණං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) පරියායෙන සුත්තෙසු වුත්තං. යො පනෙත්ථ කාමභවාදීසු කම්මාදිනා පච්චයෙන යොනිවිභාගතො පටිසන්ධියං, පවත්තියඤ්ච රූපධම්මානං පවත්තිභෙදො වත්තබ්බො, සො පරතො පටිච්චසමුප්පාදකථායං ආවි භවිස්සතීති න වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

ඉති රූපක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

විඤ්ඤාණක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

451. යං ¶ කිඤ්චීති අනවසෙසපරියාදානදීපකෙන පදද්වයෙන වෙදයිතස්ස බහුභෙදතං දස්සෙන්තො වුච්චමානං රාසට්ඨං උල්ලිඞ්ගෙති. වෙදයිතං ආරම්මණරසානුභවනං ලක්ඛණං එතස්සාති වෙදයිතලක්ඛණං. සබ්බං තං ධම්මජාතන්ති අධිප්පායො, පුබ්බෙ වා රූපක්ඛන්ධකථායං වුත්තං අධිකාරතො ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. එකතො කත්වාති අතීතාදිභෙදභින්නං සබ්බං තං බුද්ධියා එකතො කත්වා. එවඤ්හි රාසට්ඨස්ස සම්භවො. නීලාදිභෙදස්ස ආරම්මණස්ස සඤ්ජානනං, ‘‘නීලං පීතං දීඝං රස්ස’’න්ති (ධ. ස. 615) ච ආදිනා සඤ්ඤුප්පාදවසෙන ජානනං ගහණං ලක්ඛණං එතස්සාති සඤ්ජානනලක්ඛණං. අභිසඞ්ඛරණං ආයූහනං බ්යාපාරාපත්ති, අභිසන්දහනං වා, උභයථාපි චෙතනාපධානතාය සඞ්ඛාරක්ඛන්ධස්ස එවං වුත්තං ‘‘අභිසඞ්ඛරණලක්ඛණ’’න්ති. තථා හි සුත්තන්තභාජනීයෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං විභජන්තෙන භගවතා ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සජා චෙතනා’’තිආදිනා (විභ. 21) චෙතනාව විභත්තා. මිනිතබ්බවත්ථුං නාළියා මිනමානො පුරිසො විය යෙන සඤ්ජානනාකාරවිසිට්ඨෙන ආකාරෙන විසයං ගණ්හාති, තං ආරම්මණූපලද්ධිසඞ්ඛාතං විජානනං ලක්ඛණං එතස්සාති විජානනලක්ඛණං. ඉතරෙ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො සුවිඤ්ඤෙය්යා හොන්තීති විඤ්ඤාණෙන එකුප්පාදාදිභාවතො, සමානජාතිආදිවිභාගතො ච.

අත්තනා ¶ ‘‘විජානනලක්ඛණ’’න්ති වුත්තමත්ථං සුත්තෙන සමත්ථෙතුං ‘‘යං කිඤ්චී’’තිආදි වුත්තං. යථාපච්චයං පවත්තිමත්තමෙතං, යදිදං සභාවධම්මොති දස්සෙතුං ‘‘විජානනලක්ඛණ’’න්ති භාවසාධනවසෙන වුත්තං. ධම්මසභාවා විනිමුත්තො කොචි කත්තා නාම නත්ථීති තස්සෙව කත්තුභාවං දස්සෙතුං ‘‘විජානාතී’’ති වුත්තං. යං විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, තදෙව චින්තනාදිඅත්ථෙන චිත්තං, මනනට්ඨෙන මනොති පරියායතොපි නං බොධෙති. එත්තාවතා ච ඛන්ධතො, භෙදතො, පරියායතො ච විඤ්ඤාණං විභාවිතං හොති.

ජායන්ති එත්ථ විසදිසාපි සදිසාකාරාති ජාති, සමානාකාරො. සා පනායං ජාති කාමං අනෙකවිධා නානප්පකාරා, තං ඉධාධිප්පෙතමෙව පන දස්සෙන්තො ‘‘කුසලං, අකුසලං, අබ්යාකතඤ්චා’’ති ආහ. තත්ථ කුසලට්ඨෙන කුසලං. කොයං කුසලට්ඨො නාම? ආරොග්යට්ඨො අනවජ්ජට්ඨො සුඛවිපාකට්ඨො. ආරොග්යට්ඨෙනාපි හි කුසලං වුච්චති ‘‘කච්චි නු භොතො කුසල’’න්තිආදීසු (ජා. 1.15.146; 2.20.129). අනවජ්ජට්ඨෙනාපි ‘‘කතමො පන, භන්තෙ, කුසලො කායසමාචාරො? යො ඛො, මහාරාජ ¶ , අනවජ්ජො කායසමාචාරො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.361). සුඛවිපාකට්ඨෙනාපි ‘‘කුසලානං, භික්ඛවෙ, ධම්මානං සමාදානහෙතූ’’තිආදීසු (දී. නි. 3.80). කුසලචිත්තඤ්හි රාගාදීනං චෙතසිකරොගානං අවජ්ජසභාවානං පටිපක්ඛභාවතො, සුඛවිපාකවිපච්චනතො ච අරොගං, අනවජ්ජං, සුඛවිපාකඤ්චාති.

සද්දත්ථතො පන කුච්ඡිතෙ පාපධම්මෙ සලයති චලයති කම්මෙති විද්ධංසෙතීති කුසලං. කුච්ඡිතෙන වා ආකාරෙන සයන්තීති කුසා, පාපධම්මා, තෙ කුසෙ ලුනාති ඡින්දතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා සානතො තනුකරණතො ඤාණං කුසං නාම, තෙන ලාතබ්බං ගහෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති කුසලං. යථා වා කුසො උභයභාගගතං හත්ථපදෙසං ලුනාති, එවමිදං උප්පන්නානුප්පන්නවසෙන උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්ඛං ලුනාති ඡින්දති, තස්මා කුසො විය ලුනාතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා සාවජ්ජධම්මානං සලනතො සංවරණතො කුසලං. කුසලධම්මවසෙන හි අකුසලා පවත්තිනිවාරණෙන, අප්පවත්තිභාවාපාදනෙන ච මනච්ඡට්ඨෙසු ද්වාරෙසු අප්පවත්තියා සංවුතා පිහිතා හොන්ති. කුච්ඡිතෙ වා පාපධම්මෙ සලයති කම්පෙති අපනෙතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා පාණාතිපාතාදීනං පාපධම්මානං ¶ සානතො නිසානතො තෙජනතො කුසා, දොසලොභාදයො. දොසාදීනඤ්හි වසෙන චෙතනාය තික්ඛභාවප්පත්තියා පාණාතිපාතාදීනං මහාසාවජ්ජතා, තෙ කුසෙ ලුනාති ඡින්දතීති කුසලං. කුච්ඡිතානං වා සානතො අන්තකරණතො විනාසනතො කුසානි, පුඤ්ඤකිරියවසෙන පවත්තානි සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි, තෙහි ලාතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති කුසලං. ‘‘කු’’ ඉති වා භූමි වුච්චති, අධිට්ඨානභාවෙන තංසදිසස්ස අත්තනො නිස්සයභූතස්ස රූපාරූපප්පබන්ධස්ස සම්පති, ආයතිඤ්ච අනුදහනෙන විනාසනතො කුං සියන්තීති කුසා, රාගාදයො, තෙ විය අත්තනො නිස්සයස්ස ලවනතො ඡින්දනතො කුසලං. පයොගසම්පාදිතා හි කුසලධම්මා අච්චන්තමෙව රූපාරූපධම්මෙ අප්පවත්තිකරණෙන සමුච්ඡින්දන්තීති.

න කුසලන්ති අකුසලං, කුසලපටිපක්ඛන්ති අත්ථො. න කුසලන්ති හි කුසලපටික්ඛෙපෙන අකුසලපදස්ස අවයවභෙදෙන අත්ථෙ වුච්චමානෙ යථා යං ධම්මජාතං න අරොගං, න අනවජ්ජං, න සුඛවිපාකං, න ච කොසල්ලසම්භූතං, තං අකුසලන්ති අයමත්ථො දස්සිතො හොති, එවං යං න කුච්ඡිතානං සලනසභාවං, න කුසානං ලවනසභාවං, න කුසෙන කුසෙහි වා පවත්තෙතබ්බං, න ච කුසො විය ලවනකං, තං අකුසලං නාමාති අයම්පි අත්ථො දස්සිතො හොති. එත්ථ ච යස්මා කුසලං අකුසලස්ස උජුවිපච්චනීකභූතං, යතො චෙතසිකරොගපටිපක්ඛාදිභාවතො අරොගාදිපරියායෙනපි ¶ බොධිතං, තස්මා අකුසලං පන කුසලස්ස උජුවිපච්චනීකභූතන්ති වුත්තං ‘‘කුසලපටිපක්ඛන්ති අත්ථො’’ති. තං පන යථාක්කමං පහායකපහාතබ්බභාවෙනෙවාති දට්ඨබ්බං.

න බ්යාකතන්ති අබ්යාකතං, කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතන්ති අත්ථො. තත්ථ කුසලභාවො අනවජ්ජසුඛවිපාකට්ඨො. අකුසලභාවො සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකට්ඨො, තදුභයභාවෙන අවුත්තන්ති වුත්තං හොති. එතෙනෙව අරොගසරොගාදිභාවෙන ච අවුත්තතා වණ්ණිතාති දට්ඨබ්බා. එත්ථ ච ‘‘කුසලං අකුසල’’න්ති ච වත්වා ‘‘අබ්යාකත’’න්ති වුත්තත්තා කුසලාකුසලභාවෙනෙව අවුත්තතා විඤ්ඤායති, න පකාරන්තරෙන. අවුත්තතා චෙත්ථ න තථා අවත්තබ්බතාමත්තෙන, අථ ඛො තදුභයවිනිමුත්තසභාවතාය තෙසං ධම්මානන්ති දට්ඨබ්බං. තථා හෙතං ‘‘අවිපාකලක්ඛණ’’න්ති වුච්චති.

452. භූමිභෙදතොති භවන්ති එත්ථ ධම්මාති භූමි, ඨානං, අවත්ථා ච. අවත්ථාපි හි අවත්ථාවන්තානං පවත්තිට්ඨානං විය ගය්හති, එවං නෙසං සුඛග්ගහණං හොතීති ¶ . තත්ථ ලොකියා භූමි ඨානවසෙනෙව වෙදිතබ්බා, ලොකුත්තරා අවත්ථාවසෙන. ලොකියා වා ඨානාවත්ථාවසෙන, ලොකුත්තරා අවත්ථාවසෙනෙව. කාමාවචරන්ති එත්ථ වත්ථුකාමො කිලෙසකාමොති ද්වෙ කාමා. තෙසු වත්ථුකාමො විසෙසතො පඤ්ච කාමගුණා කාමීයන්තීති, කිලෙසකාමො තණ්හා කාමෙතීති. තෙ ද්වෙපි සහිතා හුත්වා යත්ථ අවචරන්ති, තං කාමාවචරං. කිං පන තන්ති? එකාදසවිධො කාමභවො. ඉදං යෙභුය්යෙන තත්ථ අවචරති පවත්තතීති කාමාවචරං එකස්ස අවචරසද්දස්ස ලොපං කත්වා. එවං රූපාරූපාවචරානිපි වෙදිතබ්බානි රූපතණ්හා රූපං, අරූපතණ්හා අරූපන්ති කත්වා. අථ වා කාමතණ්හා කාමො උත්තරපදලොපෙන, අවචරති එත්ථාති අවචරං, කාමස්ස අවචරං කාමාවචරං. එවං රූපාවචරාරූපාවචරානිපි වෙදිතබ්බානි. ලොකතො උත්තරතීති ලොකුත්තරං කුසලස්ස අධිප්පෙතත්තා. ඉතරං පන ලොකතො උත්තිණ්ණන්ති ලොකුත්තරං.

සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණසඞ්ඛාරභෙදතොති එත්ථ සොමනස්සුපෙක්ඛාභෙදො තාව යුත්තො තෙසං භින්නසභාවත්තා, ඤාණසඞ්ඛාරභෙදො පන කථන්ති? නායං දොසො ඤාණසඞ්ඛාරකතො භෙදොඤාණසඞ්ඛාරභෙදො, සො ච තෙසං භාවාභාවකතොති කත්වා. සොභනං මනො, සුන්දරං වා මනො එතස්සාති සුමනො, සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං, මානසිකසුඛා වෙදනා රුළ්හියා, සොමනස්සෙන උප්පාදතො පට්ඨාය යාව භඞ්ගා සහගතං පවත්තං සංසට්ඨං, සම්පයුත්තන්ති අත්ථො. සොමනස්සසහගතතා චස්ස ආරම්මණවසෙන වෙදිතබ්බා. ඉට්ඨාරම්මණෙ හි චිත්තං සොමනස්සසහගතං හොති. නනු ච ඉට්ඨාරම්මණං ලොභස්ස වත්ථු, කථං ¶ තත්ථ කුසලං හොතීති? නයිදමෙකන්තිකං ඉට්ඨෙපි ආභොගාදිවසෙන කුසලස්ස උප්පජ්ජනතො. යස්ස හි චතුසම්පත්තිචක්කසමායොගාදිවසෙන යොනිසොව ආභොගො හොති, කුසලමෙව ච මයා කත්තබ්බන්ති කුසලකරණෙ චිත්තං නියමිතං, අකුසලප්පවත්තිතො ච නිවත්තෙත්වා කුසලකරණෙ එව පරිණාමිතං, අභිණ්හකරණවසෙන ච සමුදාචරිතං, තස්ස ඉට්ඨෙපි ආරම්මණෙ අලොභාදිසම්පයුත්තමෙව චිත්තං හොති, න ලොභාදිසම්පයුත්තං.

ඤාණෙන ¶ සමං පකාරෙහි යුත්තන්ති ඤාණසම්පයුත්තං. එකුප්පාදාදයො එව චෙත්ථ පකාරාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ කම්මූපපත්තිඉන්ද්රියපරිපාකකිලෙසදූරීභාවා ඤාණසම්පයුත්තතාය කාරණං. යො හි පරෙසං ධම්මං දෙසෙති, අනවජ්ජානි සිප්පායතනකම්මායතනවිජ්ජට්ඨානානි සික්ඛාපෙතීති එවමාදිකං පඤ්ඤාසංවත්තනියං කරොති, තස්ස කම්මූපනිස්සයවසෙන කුසලචිත්තං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. තථා අබ්යාපජ්ජෙ ලොකෙ උප්පන්නස්ස උපපත්තිං නිස්සාය ඤාණසම්පයුත්තං හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තස්ස තත්ථ සුඛිනො ධම්මපදා ප්ලවන්ති, දන්ධො, භික්ඛවෙ, සතුප්පාදො, අථ ඛො සො සත්තො ඛිප්පංයෙව විසෙසභාගී (අ. නි. 4.191) හොතී’’ති. තථා පඤ්ඤාදසකපත්තස්ස ඉන්ද්රියපරිපාකං නිස්සාය කුසලං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං හොති. යෙන පන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, තස්ස කිලෙසදූරීභාවං නිස්සාය ඤාණසම්පයුත්තං හොති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘යොගා වෙ ජායතෙ භූරි, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො’’ති (ධ. ප. 282). අත්තනො වා පරස්ස වා සමුස්සාහජනිතං චිත්තපයොගසඞ්ඛාතං සඞ්ඛරණං සඞ්ඛාරො, සො එතස්ස නත්ථීති අසඞ්ඛාරං. තෙන පන සහ සඞ්ඛාරෙන පවත්තතීති සසඞ්ඛාරං. ඤාණෙන විප්පයුත්තං විරහිතන්ති ඤාණවිප්පයුත්තං. විප්පයොගොති චෙත්ථ ඤාණස්ස අභාවො අප්පවත්තියෙවාති දට්ඨබ්බං. උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා, වෙදයමානාපි ආරම්මණං අජ්ඣුපෙක්ඛති මජ්ඣත්තතාකාරසණ්ඨිතත්තාති අත්ථො. අථ වා උපෙතා සුඛදුක්ඛානං අවිරුද්ධා ඉක්ඛා අනුභවනන්ති උපෙක්ඛා. අථ වා ඉට්ඨෙ ච අනිට්ඨෙ ච ආරම්මණෙ පක්ඛපාතාභාවෙන උපපත්තිතො යුත්තිතො ඉක්ඛති අනුභවතීති උපෙක්ඛා, තාය සහගතන්ති උපෙක්ඛාසහගතං. සෙසං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව.

එවං අට්ඨ කාමාවචරකුසලචිත්තානි උද්දිසිත්වා ඉදානි තෙසං පවත්තිආකාරං දස්සෙතුං ‘‘යදා හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පටිග්ගාහකාදිසම්පත්තින්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන දෙසකාලකල්යාණමිත්තාදිසම්පත්තිං සඞ්ගණ්හාති. අඤ්ඤං වා සොමනස්සහෙතුන්ති එත්ථ අඤ්ඤග්ගහණෙන සද්ධාබහුලතා, විසුද්ධදිට්ඨිතා, කුසලකිරියාය ආනිසංසදස්සාවිතා, සොමනස්සපටිසන්ධිකතා, එකාදස ¶ පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියා ධම්මාති එවමාදීනං සඞ්ගහො. ආදිනයප්පවත්තන්ති එත්ථ ආදි-සද්දෙන න කෙවලං ‘‘අත්ථි යිට්ඨ’’න්තිආදීනං (ම. නි. 1.441; 2.95) නවන්නංයෙව සම්මාදිට්ඨිවත්ථූනං ගහණං, අථ ඛො ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගට්ඨානියාදීනම්පි ¶ සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. පුරක්ඛත්වාති පුබ්බඞ්ගමං කත්වා. තඤ්ච ඛො සහජාතපුබ්බඞ්ගමවසෙන ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’තිආදීසු (ධ. ප. 1-2) විය සම්පයොගස්ස අධිප්පෙතත්තා. අසංසීදන්තොති සිලොකමච්ඡරියාදිවසෙන පුඤ්ඤකිරියායං සංසීදං සඞ්කොචං අනාපජ්ජන්තො, තෙන මුත්තචාගතාදිං දස්සෙති. අනුස්සාහිතොති කෙනචිපි න උස්සාහිතො. සරසතො හි පුඤ්ඤපටිපත්තිදස්සනමිදං. පරෙහීති පන පාකටුස්සාහනදස්සනං.

දානාදීනීති දානං සීලං යාව දිට්ඨිජුකම්මන්ති ඉමානි දානාදීනි දස පුඤ්ඤානි, දානාදීනීති වා දානසීලභාවනාමයානි ඉතරෙසම්පි සත්තන්නං එත්ථෙවන්තොගධත්තා. යත්ථ සයං උප්පජ්ජන්ති, තං සන්තානං පුනන්ති, පුජ්ජං භවඵලං නිබ්බත්තෙන්තීති වා පුඤ්ඤානි. අස්ස පුඤ්ඤචෙතනාසමඞ්ගිනො. අමුත්තචාගතා දෙය්යධම්මෙ සාපෙක්ඛචිත්තතා. ආදි-සද්දෙන සීලසමාදානාදීසු අනධිමුත්තතාදිං සඞ්ගණ්හාති. තදෙවාති සොමනස්සසහගතාදිනා සදිසතාය වුත්තං. සදිසම්පි හි ‘‘තදෙවා’’ති වොහරීයති යථා ‘‘සා එව තිත්තිරී, තානියෙව ඔසධානී’’ති. ඉමස්මිඤ්හි අත්ථෙති ලීනස්ස චිත්තස්ස උස්සාහනපයොගසඞ්ඛාතෙ අත්ථෙ. එතන්ති ‘‘සඞ්ඛාරො’’ති එතං පදං. පුබ්බපයොගස්සාති පුඤ්ඤකිරියායං සඞ්කොචෙ ජායමානෙ තතො විවෙචෙත්වා සමුස්සාහනවසෙන පවත්තස්ස චිත්තපයොගස්ස, පුබ්බග්ගහණඤ්චෙත්ථ තථාපවත්තපුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන සො සඞ්ඛාරො හොතීති කත්වා වුත්තං, න තස්ස සඞ්ඛාරස්ස පුබ්බකාලිකත්තා. ‘‘අත්ථි දින්න’’න්තිආදි (ම. නි. 1.441; 2.95) නයප්පවත්තාය සම්මාදිට්ඨියා අසම්භවදස්සනත්ථං බාල-ග්ගහණං. සංසීදනුස්සාහනාභාවදස්සනත්ථං සහසා-ගහණං. සොමනස්සරහිතා හොන්ති පුඤ්ඤං කරොන්තාති අධිප්පායො. සොමනස්සහෙතූනං අභාවං ආගම්මාති ඉදං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. මජ්ඣත්තාරම්මණතථාරූපචෙතොසඞ්ඛාරාදයොපි හි උපෙක්ඛාසහගතතාය කාරණං හොන්තියෙවාති.

එවන්තිආදි නිගමනං. තයිදං අට්ඨවිධම්පි කාමාවචරං කුසලචිත්තං රූපාරම්මණං යාව ධම්මාරම්මණන්ති ඡසු ආරම්මණෙසු යං වා තං වා ආලම්බිත්වා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකකිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං කායද්වාරාදීහි තීහි ද්වාරෙහි කායකම්මාදිවසෙන උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. තත්ථ ¶ ඤාණසම්පයුත්තානි චත්තාරි යදා තිහෙතුකපටිසන්ධිං උප්පාදෙන්ති, තදා සොළස විපාකචිත්තානි ¶ ඵලන්ති. යදා පන දුහෙතුකං, තදා ද්වාදස තිහෙතුකවජ්ජානි. අහෙතුකං පන පටිසන්ධිං තිහෙතුකානි න උප්පාදෙන්තෙව, දුහෙතුකානි පන දුහෙතුකපටිසන්ධිදානකාලෙ ද්වාදස, අහෙතුකපටිසන්ධිං දානකාලෙ අට්ඨ ඵලන්ති. තිහෙතුකා පන පටිසන්ධි දුහෙතුකෙහි න හොතියෙව. ‘‘අට්ඨ ඵලන්තී’’ති චෙතං පටිසන්ධිං ජනකකම්මවසෙන වුත්තං. අඤ්ඤෙන පන කම්මුනා ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 3.1.102) වචනතො සහෙතුකම්පි විපාකචිත්තං අහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස හොතියෙව. ඉමස්මිං ච පක්ඛෙ බලවතා පච්චයෙන උප්පන්නං අසඞ්ඛාරං, දුබ්බලෙන සසඞ්ඛාරන්ති වෙදිතබ්බං. යෙ පන ආගමනතො ච විපාකස්ස අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරභාවං ඉච්ඡන්ති, තෙසං මතෙන ද්වාදස, අට්ඨ ච ඵලන්තීති යොජෙතබ්බං. එවං තිධා ඵලං දදන්තඤ්චෙතං කාමාවචරසුගතියං උපපත්තිං, සුගතිදුග්ගතීසු භොගසම්පදඤ්ච කරොති. නාගසුපණ්ණාදීනම්පි හි යං දෙවභොගසම්පත්තිසදිසං භොගජාතං උප්පජ්ජති, තම්පි කාමාවචරකුසලස්සෙව ඵලං. න හි අකුසලස්ස ඉට්ඨං ඵලං අත්ථීති.

රූපාවචරං පනාති පන-සද්දො විසෙසත්ථජොතකො. තෙන යථා කාමාවචරං කිලෙසානං තදඞ්ගප්පහානමත්තකරං, න එවමිදං, ඉදං පන වික්ඛම්භනප්පහානකරං. යථා වා තං වෙදනාඤාණසඞ්ඛාරභෙදතො අට්ඨධා භිජ්ජති, න එවමිදං, ඉදං පන තතො අඤ්ඤථා වාති වක්ඛමානං විසෙසං ජොතෙති. තං පනෙතං සවත්ථුකං, සාසවං, විනීවරණඤ්ච රූපාවචරන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘සවත්ථුකං එවා’’ති හි ඉමිනා අරූපාවචරං නිවත්තෙති, ‘‘සාසව’’න්ති ඉමිනා පඨමමග්ගචිත්තං, ‘‘විනීවරණ’’න්ති ඉමිනා පටිඝසහිතද්වයං. කත්ථචි පඤ්ච ඣානඞ්ගානි, කත්ථචි චත්තාරි, කත්ථචි තීණි, කත්ථචි ද්වෙ, කත්ථචි අපරානි ද්වෙති එවං ඣානඞ්ගයොගභෙදතො පඤ්චවිධන්ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘සෙය්යථිද’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා ඣානකථායං (විසුද්ධි. 1.79 ආදයො) වුත්තමෙව. තයිදං භාවනාමයමෙව හුත්වා වුත්තනයෙන පථවීකසිණාදිකං ආලම්බිත්වා යථාරහං ඤාණසම්පයුත්තකුසලානන්තරං උප්පජ්ජති, හීනාදිභෙදභින්නං පනෙතං යථාක්කමං බ්රහ්මපාරිසජ්ජාදීසු සොළසසුපි බ්රහ්මලොකෙසු උපපත්තිනිප්ඵාදකන්ති දට්ඨබ්බං.

රූපසඤ්ඤාසමතික්කමාදිනා ¶ සමධිගන්තබ්බං අරූපාවචරං. චතුන්නං අරූපානන්ති උපෙක්ඛාසමාධිසඞ්ඛාතෙහි චතූහි අරූපජ්ඣානෙහි. කරණෙ හි එතං සාමිවචනං. අරූපානං වා යො ආරම්මණාදිකතො සම්පයුත්තධම්මෙහි යොගො යොගභෙදො, තස්ස වසෙන. වුත්තප්පකාරෙනාති හෙට්ඨා ආරුප්පකථායං ¶ (විසුද්ධි. 1.275 ආදයො) වුත්තප්පකාරෙන. පඨමන්ති පඨමං අරූපාවචරකුසලචිත්තං. දුතියතතියචතුත්ථානීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තානිමානි භාවනාමයානෙව හුත්වා යථානුපුබ්බං කසිණුග්ඝාටිමාකාසං, පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං, නත්ථිභාවං, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනන්ති ඉමානි ආලම්බිත්වා උපෙක්ඛාසහගතඤාණසම්පයුත්තකුසලානන්තරං උප්පජ්ජිත්වා චතූසු අරූපීබ්රහ්මලොකෙසු පටිසන්ධිපවත්තිවිපාකදායීනි. සෙසං පනෙත්ථ යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ඡවිසුද්ධිපරම්පරාය සමධිගන්තබ්බං ලොකුත්තරං. තත්ථ වත්තබ්බං පරතො ආගමිස්සති. චතුමග්ගසම්පයොගතොති සොතාපත්තිමග්ගො යාව අරහත්තමග්ගොති ඉමෙහි චතූහි අරියමග්ගෙහි සම්පයොගතො. චතුබ්බිධම්පි චෙතං භාවනාමයමෙව හුත්වා නිබ්බානං ආලම්බිත්වා සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛොති නාමෙන උප්පජ්ජති, සත්තභවාදිභවූපපත්තිනිවත්තකන්ති දට්ඨබ්බං. එකවීසතිවිධං හොති නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙනාති අධිප්පායො.

453. කාමාවචරමෙවාති එත්ථ නිකායන්තරියා රූපාරූපාවචරම්පි අකුසලං ඉච්ඡන්තීති තෙසං මතිනිසෙධනත්ථං කාමාවචරග්ගහණං. මහග්ගතභූමියං උප්පජ්ජන්තම්පි තත්ථ රූපධාතුයං පවත්තිවිපාකං දෙන්තම්පි එකන්තෙන කාමාවචරමෙවාති දස්සනත්ථං අවධාරණං. යදි එවං, කස්මා කාමාවචරමෙවාති? තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. කථං වුත්තං? ‘‘කාමතණ්හා කාමො උත්තරපදලොපතො, අවචරති එත්ථාති අවචරං, කාමස්ස අවචරං කාමාවචර’’න්ති. එත්ථ හි කාමතණ්හාවිසයතා ‘‘කාමාවචරභාවස්ස කාරණං’’ වුත්තා යථා රූපාරූපතණ්හාවිසයතා ‘‘රූපාරූපාවචරභාවස්ස’’. එකංසෙන චෙතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං. අඤ්ඤථා බ්යාපිලක්ඛණං න සියා. යදි හි ආලම්බිතබ්බධම්මවසෙන භූමිවවත්ථානං කරෙය්ය, එවං සති අනාරම්මණානං සඞ්ගහො න සියා. අථ විපාකදානවසෙන, එවම්පි අවිපාකානං සඞ්ගහො න සියා. තස්මා ආලම්බණධම්මවසෙන පරියාපන්නානං සා කාතබ්බා, අපරියාපන්නානං පන ලොකතො උත්තිණ්ණතාය ලොකුත්තරතා, උත්තරිතරාභාවතො අනුත්තරතා ච වෙදිතබ්බා.

පරියාපන්නාති ¶ ච පරිච්ඡෙදකාරිකාය තණ්හාය පරිච්ඡිජ්ජ ආපන්නා, ගහිතාති අත්ථො. නනු චෙත්ථ කාමතණ්හා කතමා? කාමාවචරධම්මාරම්මණා තණ්හා, කාමාවචරධම්මා කතමෙ? කාමතණ්හාවිසයාති ඉතරෙතරසන්නිස්සයතාදොසොති? නයිදමෙවං අවීචිආදිඑකආදසොකාසනින්නතාය කඤ්චි තණ්හං කාමතණ්හාභාවෙන ගහෙත්වා තංසභාවාය තණ්හාය විසයභාවෙන ¶ කාමාවචරධම්මානං උපලක්ඛිතබ්බත්තා. නික්ඛෙපකණ්ඩෙපි (ධ. ස. 985 ආදයො) ‘‘එත්ථාවචරා’’ති වචනං අවීචිපරනිම්මිතපරිච්ඡින්නොකාසාය කාමතණ්හාය විසයභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. තදොකාසතා ච තණ්හාය තන්නින්නතාය වෙදිතබ්බා.

මූලතො තිවිධන්ති තීණි අකුසලමූලානි ලොභාදීනි, තෙසං වසෙන තංසහිතම්පි තිවිධන්ති අත්ථො. තානි හි සුප්පතිට්ඨිතභාවකාරණත්තා මූලමිවාති මූලානි, ලොභො මූලං එතස්සාති ලොභමූලං. අසාධාරණෙන නිද්දෙසො යථා භෙරිසද්දො, යවඞ්කුරොති. තථා දොසමූලං. මොහො එව මූලං ඉමස්ස, නාඤ්ඤන්ති මොහමූලං.

සොමනස්සුපෙක්ඛාදිට්ඨිගතසඞ්ඛාරභෙදතොති සොමනස්සුපෙක්ඛාභෙදතො දිට්ඨිගතභෙදතො සඞ්ඛාරභෙදතොති පච්චෙකං භෙදසද්දො යොජෙතබ්බො. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. දිට්ඨිගතසම්පයුත්තන්ති දිට්ඨියෙව දිට්ඨිගතං ‘‘ගූථගතං, මුත්තගත’’න්ති (ම. නි. 2.119; අ. නි. 9.11) යථා. අථ වා විපරියෙසග්ගාහතාය දිට්ඨියා ගතමෙව, න එත්ථ ගන්තබ්බවත්ථු තථා සභාවන්ති දිට්ඨිගතං. තයිදං ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 203, 427; 3.27-29) අභිනිවෙසභාවතො ලොභෙනෙව සද්ධිං පවත්තති, න දොසෙන.

යදාහීතිආදි ලොභමූලචිත්තානං පවත්තිආකාරදස්සනං. මිච්ඡාදිට්ඨින්ති උච්ඡෙදදිට්ඨිආදිමිච්ඡාදිට්ඨිං. තාය හි විපල්ලත්ථචිත්තා සත්තා ‘‘එතාවකො ජීවවිසයො යාව ඉන්ද්රියගොචරො’’ති පරලොකං පටික්ඛිපිත්වා ‘‘නත්ථි කාමෙසු ආදීනවො’’ති යථා තථා කාමෙසු පාතබ්යතං ආපජ්ජන්ති. ආදි-සද්දෙන ‘‘එස පන්ථො පගෙව විහිතො දෙවයානෙ, යෙන යන්ති පුත්තවන්තො විසොකා. තං පස්සන්ති පසවො, පක්ඛිනො ච, තෙන තෙ මාතරිපි මිථුනං චරන්තී’’තිආදිනා නයෙන පුත්තමුඛදස්සනං සග්ගමොක්ඛමග්ගොති එවමාදිකං මිච්ඡාදිට්ඨිං සඞ්ගණ්හාති.

කාමෙ ¶ වාති එත්ථ වා-සද්දො අනියමත්ථො, තෙන බ්රාහ්මණානං සුවණ්ණහරණමෙව අදින්නාදානෙ සාවජ්ජං, ඉතරං අනවජ්ජං. ගරූනං, ගුන්නං, අත්තනො, ජීවිතස්ස, විවාහස්ස ච අත්ථාය මුසාවාදො අනවජ්ජො, ඉතරො සාවජ්ජො. ගරුආදීනං අත්ථාය පෙසුඤ්ඤහරණං අනවජ්ජං, ඉතරං සාවජ්ජං. භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිකථා පාපවූපසමාය හොතීති එවමාදිකෙ මිච්ඡාගාහෙ සඞ්ගණ්හාති. දිට්ඨමඞ්ගලාදීනීති දිට්ඨසුතමුතමඞ්ගලානි. සභාවතික්ඛෙනාති ලොභස්ස, මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස ¶ වා වසෙන සරසෙනෙව තිඛිණෙන කුරූරෙන. මන්දෙනාති දන්ධෙන අතිඛිණෙන. තාදිසං පන අත්තනො, පරස්ස වා සමුස්සාහනෙන පවත්තතීති ආහ ‘‘සමුස්සාහිතෙනා’’ති. පරභණ්ඩං වා හරතීති වා-සද්දෙන තථාපවත්තනකමුසාවාදාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කාමානං වා අනුභුය්යමානානං. වා-සද්දෙන පරසන්තකස්ස වා අයථාධිප්පෙතතාය යං ලද්ධං, තං ගහෙතබ්බන්ති ගහණාදිකං සඞ්ගණ්හාති.

දුවිධමෙව හොති සම්පයුත්තධම්මවසෙන භෙදාභාවතො. යදි එවං, කස්මා ‘‘දොමනස්සසහගතං පටිඝසම්පයුත්ත’’න්ති වුත්තන්ති? අසාධාරණධම්මෙහි තස්ස චිත්තස්ස උපලක්ඛණත්ථං. පාණාතිපාතාදීසූති පාණාතිපාතනාදීසු. ආදි-සද්දෙන අදින්නාදානමුසාවාදපෙසුඤ්ඤඵරුසසම්ඵප්පලාපබ්යාපාදෙ සඞ්ගණ්හාති. සභාවතික්ඛං හුත්වා පවත්තමානං චිත්තං අසඞ්ඛාරමෙව හොති, ඉතරං සසඞ්ඛාරන්ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘තික්ඛමන්දප්පවත්තිකාලෙ’’ති. මන්දං පන හුත්වා පවත්තමානං එකංසෙන සසඞ්ඛාරමෙවාති න සක්කා විඤ්ඤාතුං. යං සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන පවත්තති, තං මන්දමෙව හොතීති කත්වා තථාවුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

මොහෙකහෙතුකං චිත්තං මූලන්තරවිරහතො අතිමූළ්හං, විචිකිච්ඡුද්ධච්චයොගතො චඤ්චලඤ්චාති උපෙක්ඛාසහගතමෙව හොති, න තස්ස කදාචිපි සභාවතික්ඛතා අත්ථි. ආරම්මණෙ හි සංසප්පනවසෙන, වික්ඛිපනවසෙන ච පවත්තමානස්ස චිත්තද්වයස්ස කීදිසෙ කිච්චෙ සභාවතික්ඛතාය, උස්සාහෙතබ්බතාය වා භවිතබ්බං, තස්මා න තත්ථ සඞ්ඛාරභෙදො අත්ථි. අඤ්ඤෙසු අකුසලචිත්තෙසු ලබ්භමානම්පි උද්ධච්චං විසෙසතො එත්ථෙව බලවං, තතො එව සම්පයුත්තධම්මෙසු පධානං හුත්වා පවත්තතීති ඉදමෙව උද්ධච්චෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘උද්ධච්චසම්පයුත්ත’’න්ති. තථා හි පාළියං (ධ. ස. 427) ඉධ සරූපතො ¶ උද්ධච්චං ආගතං, එවං අසාධාරණපධානධම්මවසෙන මොහමූලං ‘‘විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං, උද්ධච්චසම්පයුත්ත’’න්ති දුවිධං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අසන්නිට්ඨානං සංසයො. වික්ඛෙපො අවූපසමො, භන්තතාති අත්ථො.

තයිදං ද්වාදසවිධම්පි අකුසලචිත්තං ඡසු ආරම්මණෙසු යං වා තං වා ආලම්බිත්වා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකකිරියාමනොවිඤ්ඤාණධාතානන්තරං කායද්වාරාදීහි තීහි ද්වාරෙහි කායකම්මාදිවසෙන යථාරහං පාණාතිපාතාදිකම්මපථවසෙන චෙව කම්මවසෙන ච උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ¶ ඨපෙත්වා උද්ධච්චසහගතං සෙසං එකාදසවිධම්පි චතූසුපි අපායෙසු පටිසන්ධිං දෙති, පවත්තිවිපාකං සුගතියම්පි. උද්ධච්චසහගතං පන පවත්තිවිපාකමෙවාති. එත්ථාහ – කිං පන කාරණං සබ්බදුබ්බලං විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං පටිසන්ධිං දෙති, අධිමොක්ඛසබ්භාවතො තතො බලවන්තම්පි උද්ධච්චසහගතං න දෙතීති? දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු අවුත්තත්තා. ඉදං හි පටිසන්ධිං දෙන්තං අපායෙසු දදෙය්ය, අපායගමනීයඤ්ච දස්සනපහාතබ්බන්ති තත්ථ වුච්චෙය්ය, න ච වුත්තං. තස්මා පටිසන්ධිං න දෙති, පවත්තිවිපාකදානං පනස්ස න සක්කා පටික්ඛිපිතුං. පටිසම්භිදාවිභඞ්ගෙ ‘‘උද්ධච්චසහගතෙ ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තස්ස විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 730 අත්ථතො සමානං) වචනතො.

අපරෙ පනාහු – පුථුජ්ජනස්ස උප්පජ්ජමානං උද්ධච්චසහගතං දස්සනප්පහාතබ්බසහායසබ්භාවතො උභයවිපාකම්පි දෙති, න සෙක්ඛස්ස තදභාවතොති. ඉදමෙත්ථ විචාරෙතබ්බං, යස්ස විපාකදානං වුත්තං, කිං තං භාවනාය පහාතබ්බං, උදාහු නොති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව භාවනාය පහාතබ්බං, පට්ඨානෙ භාවනාය පහාතබ්බස්ස නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො වත්තබ්බො සියා. අථ න භාවනාය පහාතබ්බං, දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකෙ ‘‘නෙවදස්සනෙනනභාවනායපහාතබ්බ’’මිච්චස්ස විභඞ්ගෙ වත්තබ්බං සියා. යදි තබ්බිරුද්ධසභාවතාය තත්ථ න වුච්චෙය්ය, එවම්පි තස්මිං තිකෙ තස්ස නවත්තබ්බතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, කිං කාරණං? චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ (ධ. ස. 365 ආදයො) ආගතානං ද්වාදසන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං ද්වීහි පදෙහි සඞ්ගහිතත්තා විභජිත්වා දස්සෙතබ්බස්ස නියොගතො කස්සචි චිත්තුප්පාදස්ස අභාවා, යථා උප්පන්නත්තිකෙ අතීතාදීනං නවත්තබ්බතා න වුත්තා, එවමෙතස්සාපි. අථ වා භාවනාය පහාතුං අසක්කුණෙය්යස්සාපි තස්ස පුථුජ්ජනෙ වත්තමානස්ස ¶ භාවනාය පහාතබ්බසභාවසාමඤ්ඤතො, සාවජ්ජතො ච භාවනාය පහාතබ්බපරියායො විජ්ජතීති නත්ථි නවත්තබ්බතාපසඞ්ගදොසො. නිප්පරියායෙන ච න භාවනාය පහාතබ්බන්ති තස්ස වසෙන නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවොපි න වුත්තො. දස්සනපහාතබ්බපච්චයස්සාපි උද්ධච්චසහගතස්ස සහායවෙකල්ලමත්තමෙව දස්සනෙන කතං, න කොචිපි භාවො අනුප්පාදධම්මතං තස්ස ආපාදිතොති එකන්තෙන භාවනාය පහාතබ්බතා වුත්තා. අථ වා අපායගමනීයභාවාපෙක්ඛං දස්සනප්පහාතබ්බවචනන්ති තදභාවතො තං විභජනං වුත්තන්ති.

454. ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්ති පදං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘අබ්යාකතං විපාක’’න්ති ආදිකො නපුංසකනිද්දෙසො, තතො එව අධිකතාබ්යාකතාපෙක්ඛාය දුවිධන්ති වුත්තං. අඤ්ඤථා රූපනිබ්බානානම්පි අබ්යාකතභාවතො ¶ තං චතුබ්බිධන්ති වත්තබ්බං සියා. විපාකස්ස කාමාවචරාදිභාවො කුසලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අහෙතුකතා සහෙතුකතා විය සම්පයුත්තහෙතුවසෙන, න නිබ්බත්තකහෙතුවසෙන. විපාකස්ස හි සහෙතුකතා සහෙතුකකම්මවසෙන සිජ්ඣමානාපි සම්පයුත්තහෙතුවසෙනෙව වුච්චති, අඤ්ඤථා අහෙතුකානම්පි සහෙතුකතා ආපජ්ජෙය්යාති. කස්මා පන සහෙතුකස්ස අහෙතුකො විපාකො හොතීති? තත්ථ කාරණං වුත්තමෙව. කිඤ්ච ආරම්මණාභිනිපාතමත්තෙසු පඤ්චසු විඤ්ඤාණෙසු යථා අලොභාදිසම්පයොගො න සම්භවති, එවං මන්දතරමන්දකිච්චෙසු සම්පටිච්ඡනසන්තීරණෙසූති හෙතූනං උප්පත්තියා අසම්භවතොපි නෙසං අහෙතුකතා දට්ඨබ්බා.

මනොවිඤ්ඤාණතො උප්පජ්ජනවිසිට්ඨමනනකිච්චානං අභාවතො මනොමත්තා ධාතු මනොධාතු.

චක්ඛුසන්නිස්සිතං හුත්වා රූපස්ස විජානනං ලක්ඛණං එතස්සාති චක්ඛුසන්නිස්සිතරූපවිජානනලක්ඛණං. තත්ථ චක්ඛුසන්නිස්සිතවචනෙන රූපාරම්මණං අඤ්ඤං විඤ්ඤාණං නිවත්තෙති. විජානනග්ගහණෙන චක්ඛුසන්නිස්සිතෙ ඵස්සාදිකෙ නිවත්තෙති. චක්ඛුරූපග්ගහණෙන නිස්සයතො, ආරම්මණතො ච විඤ්ඤාණං විභාවෙති උභයාධීනවුත්තිකත්තා. යදි හි චක්ඛු නාම න සියා, අන්ධාපි රූපං පස්සෙය්යුං, න ච පස්සන්ති. යදි ච නීලාදිරූපං නාම න සියා, දෙසාදිනියමෙන න භවිතබ්බං, අත්ථෙව ච නියමො, එකන්තසාරම්මණතා ච චිත්තස්ස වුත්තාති ‘‘ආරම්මණෙන විනා නීලාදිආභාසං චිත්තං පවත්තතී’’ති එවං ¶ පවත්තො වාදො මිච්ඡාවාදොති වෙදිතබ්බං. තෙනාහ භගවා ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදි (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425; සං. නි. 2.44; 4.60; කථා. 465).

කස්මා පනෙත්ථ වචනභෙදො කතොති? එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපං පන අනෙකමෙව සංහතන්ති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං. කිං පන කාරණං එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොති, රූපං පන අනෙකමෙවාති? පච්චයභාවවිසෙසතො. චක්ඛු හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තපච්චයෙහි පච්චයො හොන්තං අත්ථිභාවෙනෙව හොති, තස්මිං සති තස්ස භාවතො, අසති අභාවතො. යතො තං අත්ථිඅවිගතපච්චයෙහිස්ස පච්චයො හොතීති වුච්චති, තංනිස්සයතා චස්ස න එකදෙසෙන අල්ලීයනවසෙන ඉච්ඡිතබ්බා අරූපභාවතො, අථ ඛො ගරුරාජාදීසු සිස්සරාජපුරිසාදීනං විය තප්පටිබද්ධවුත්තිතාය. ඉතරෙ පන පච්චයා තෙන ¶ තෙන විසෙසෙන වෙදිතබ්බා. ස්වායං පච්චයභාවො න එකස්මිං න සම්භවතීති එකම්පි චක්ඛු විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’ති එකවචනෙන නිද්දෙසො කතො.

රූපං පන යදිපි චක්ඛු විය පුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතපච්චයෙහි පච්චයො හොති පුරෙතරං හුත්වා විජ්ජමානක්ඛණෙයෙව උපකාරකත්තා, තථාපි අනෙකමෙව සංහතං හුත්වා පච්චයො හොති ආරම්මණභාවතො. යඤ්හි පච්චයධම්මං සභාවභූතං, පරිකප්පිතාකාරමත්තං වා විඤ්ඤාණං විභාවෙන්තං පවත්තති, තදඤ්ඤෙසඤ්ච සතිපි පච්චයභාවෙ සො තස්ස සාරම්මණසභාවතාය යං කිඤ්චි අනාලම්බිත්වා පවත්තිතුං අසමත්ථස්ස ඔලුබ්භ පවත්තිකාරණතාය ආලම්බනීයතො ආරම්මණං නාම. තස්ස යස්මා යථා තථා සභාවූපලද්ධිවසෙන ආරම්මණපච්චයලාභො, තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං රූපං ආරබ්භ පවත්තමානං තස්ස සභාවං විභාවෙන්තමෙව පවත්තති. සා චස්ස ඉන්ද්රියාධීනවුත්තිකස්ස ආරම්මණසභාවූපලද්ධි, න එකද්විකලාපගතවණ්ණවසෙන හොති, නාපි කතිපයකලාපගතවණ්ණවසෙන, අථ ඛො ආභොගානුරූපං ආපාථගතවණ්ණවසෙනාති අනෙකමෙව රූපං සංහච්චකාරිතාය විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හොතීති දස්සෙන්තො භගවා ‘‘රූපෙ චා’’ති බහුවචනෙන නිද්දිසි.

යං ¶ පන ‘‘රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා තංසම්පයුත්තකානඤ්ච ධම්මානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.2) වුත්තං, තං කථන්ති? තම්පි යාදිසං රූපායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො හොති, තාදිසමෙව සන්ධාය වුත්තං. කීදිසං පන තන්ති? සමුදිතන්ති පාකටොයමත්ථො. එවඤ්ච කත්වා යදෙකෙ වදන්ති ‘‘ආයතනසල්ලක්ඛණවසෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො සල්ලක්ඛණාරම්මණා, න දබ්බසල්ලක්ඛණවසෙනා’’ති, තම්පි යුත්තමෙව හොති. න චෙත්ථ සමුදායාරම්මණතා ආසඞ්කිතබ්බා සමුදායාභොගස්සෙවාභාවතො. සමුදිතා පන වණ්ණධම්මා ආරම්මණපච්චයා හොන්ති. කථං පන පච්චෙකං අසමත්ථා සමුදිතා ආරම්මණා පච්චයා හොන්ති, න හි පච්චෙකං දට්ඨුං අසක්කොන්තා අන්ධා සමුදිතා පස්සන්තීති? නයිදමෙකන්තිකං විසුං විසුං අසමත්ථානං සිවිකාවහනාදීසු සමත්ථතාය දස්සනතො. කෙසාදීනඤ්ච යස්මිං ඨානෙ ඨිතානං පච්චෙකං වණ්ණං ගහෙතුං න සක්කා, තස්මිංයෙව ඨානෙ සමුදිතානං වණ්ණං ගහෙතුං සක්කාති භිය්යොපි තෙසං සංහච්චකාරිතා පරිබ්යත්තා. එතෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පරමාණුරූපං ආරම්මණං, උදාහු තංසමුදායොතිආදිකා චොදනා පටික්ඛිත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘සොතඤ්ච පටිච්ච සද්දෙ චා’’තිආදීසුපි (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426) එසෙව ¶ නයො. එවං උභයාධීනවුත්තිකතාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස නිස්සයතො, ආරම්මණතො ච විභාවනං කතං, එවං සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි යථාරහං වත්තබ්බං.

රූපමත්තාරම්මණරසන්ති රූපායතනමත්තස්සෙව ආරම්මණකරණරසං. මත්තසද්දෙන යථා ආරම්මණන්තරං නිවත්තෙති, එවං රූපායතනෙපි ලබ්භමානෙ එකච්චෙ විසෙසෙ නිවත්තෙති. න හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං වණ්ණමත්තතො අඤ්ඤං කිඤ්චි විසෙසං තත්ථ ගහෙතුං සක්කොති. තෙනාහ භගවා ‘‘පඤ්චහි විඤ්ඤාණෙහි න කිඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාති අඤ්ඤත්ර අභිනිපාතමත්තා’’ති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජමානං රූපාරම්මණෙ එව උප්පජ්ජනතො තදභිමුඛභාවෙන ගය්හතීති වුත්තං ‘‘රූපාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. අත්තනො අනන්තරං උප්පජ්ජමානානං අරූපධම්මානං සමනන්තරවිගතා අරූපධම්මා පවත්තිඔකාසදානෙන අනන්තරසමනන්තරනත්ථිවිගතපච්චයෙහි උපකාරකා නිස්සයාරම්මණධම්මා විය ආසන්නකාරණන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘රූපාරම්මණාය කිරියමනොධාතුයා අපගමපදට්ඨාන’’න්ති. සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිගහිතං ¶ රූපාදිආරම්මණං තදනන්තරමෙව අපරිපතන්තං කත්වා සම්පටිච්ඡන්තී ගණ්හන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘රූපාදිසම්පටිච්ඡනරසා’’ති. තථාභාවෙන සම්පටිච්ඡනභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති තථාභාවපච්චුපට්ඨානා.

ඡසු ආරම්මණෙසු කදාචි පඤ්චන්නං, තතො වා කතිපයානං විජානනසභාවාපි ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණා වුත්තා තංසභාවානතිවත්තනතො, ඡස්වෙව වා ඉතරෙසං ආරම්මණානං අන්තොගධත්තා. සන්තීරණාදිකිච්චාති සන්තීරණතදාරම්මණකිච්චා වා, සන්තීරණතදාරම්මණපටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිකිච්චා වාති අධිප්පායො. ‘‘හදයවත්ථුපදට්ඨානා’’ති ඉදං ඉමාසං ද්වින්නං මනොවිඤ්ඤාණධාතූනං එකන්තෙනෙව හදයවත්ථුසන්නිස්සයතාය වුත්තං. හෙට්ඨා වුත්තනයෙන පන තංතංඅනන්තරාතීතවිඤ්ඤාණාපගමපදට්ඨානාතිපි වත්තුං වට්ටතියෙව. තස්සා භෙදොති තස්සා විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ‘‘දුවිධා’’ති වුත්තාය දුවිධතාසඞ්ඛාතො භෙදො. එකන්තමිට්ඨාරම්මණෙති එකන්තෙනෙව ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ, අතිවිය ඉට්ඨාරම්මණෙති අත්ථො. පඤ්චද්වාරෙ චෙව ජවනාවසානෙ චාති එත්ථ පඤ්චද්වාරෙ සම්පටිච්ඡනවොට්ඨබ්බනානං අන්තරාළං ඨානං, ඉතරත්ර ජවනභවඞ්ගානන්ති එවං ද්විඨානා හොති. ඉතරායපි සන්තීරණතදාරම්මණකාලෙ යථාවුත්තමෙව ඨානං, පටිසන්ධිආදිකාලෙ පන චුතිභවඞ්ගානං ¶ අන්තරාළං පටිසන්ධියා, පටිසන්ධිආවජ්ජනානං තදාරම්මණාවජ්ජනානං ජවනාවජ්ජනානං වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනානඤ්ච අන්තරාළං භවඞ්ගස්ස, තදාරම්මණපටිසන්ධීනං ජවනපටිසන්ධීනං වා අන්තරාළං චුතියා ඨානන්ති වෙදිතබ්බං.

ඡසූති එත්ථ පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විභාගො වෙදිතබ්බො. කායස්ස නිස්සයභූතානං නාතිඉට්ඨඵොට්ඨබ්බභූතානං පටිඝට්ටනානිඝංසස්ස බලවභාවතො කායවිඤ්ඤාණං සුඛසම්පයුත්තං. උපාදාරූපානංයෙව ඝට්ටනා දුබ්බලාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි උපෙක්ඛාසහගතානි. තෙනාහ ‘‘සෙසං උපෙක්ඛායුත්ත’’න්ති. සෙසං ඡබ්බිධම්පි.

අලොභාදොසාමොහා චෙව අලොභාදොසා ච අලොභාදයො, තෙහි අලොභාදීහි විපාකහෙතූහි සම්පයුත්තං අලොභාදිවිපාකහෙතුසම්පයුත්තං. කාමාවචරකුසලං විය සොමනස්සාදිභෙදතොති යථා කාමාවචරං කුසලං සොමනස්සුපෙක්ඛාඤාණසඞ්ඛාරභෙදතො අට්ඨවිධං, එවමිදම්පීති අට්ඨවිධතාය සදිසතං දස්සෙති. කාමාවචරභාවතො හීනාදිතො, යොනීසු උප්පත්තිතො ච සදිසමෙව, සම්පයුත්තධම්මතො පන ආරම්මණතො, පවත්තිආකාරතො ච විසදිසං. තථා ¶ හි කුසලං කම්මද්වාරවසෙන පවත්තති, න ඉදං, විපාකානං අවිඤ්ඤත්තිජනකත්තා. උප්පත්තිද්වාරවසෙන පන ඉමස්සාපි අත්ථෙව පවත්තිභෙදො පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු මහාවිපාකානං තදාරම්මණවසෙන පවත්තිසම්භවතො. යථා පන කුසලං ගතිවසෙන පඤ්චවිධං, විඤ්ඤාණට්ඨිතිවසෙන සත්තවිධඤ්ච, න එවමිදං තදෙකදෙසෙ එව උප්පජ්ජනතො. තත්ථ ආරම්මණතො, එකච්චපවත්තිආකාරතො ච විසදිසතං දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. ඡසු ආරම්මණෙසූති පරිත්තාදිඅතීතාදිඅජ්ඣත්තාදිප්පභෙදෙසු ඡසු ආරම්මණෙසු.

ආගමනාදිවසෙනාති ආගමනපච්චයවසෙන. තත්ථ එකච්චානං ආචරියානං මතෙන මුඛෙ චලිතෙ ආදාසතලෙ මුඛනිමිත්තං චලනං විය අසඞ්ඛාරස්ස කුසලස්ස විපාකො අසඞ්ඛාරො, සසඞ්ඛාරස්ස කුසලස්ස විපාකො සසඞ්ඛාරොති එවං ආගමනවසෙන. එකච්චානං පන ආචරියානං මතෙන බලවන්තෙහි විභූතෙහි පච්චයෙහි කම්මාදීහි උප්පන්නො අසඞ්ඛාරො, දුබ්බලෙහි සසඞ්ඛාරොති එවං පච්චයවසෙන. සම්පයුත්තධම්මානන්ති පාළියං සරූපතො ආගතසම්පයුත්තධම්මානං. තෙසං හි වසෙන කුසලතො විපාකස්ස විසෙසාභාවො. නිරුස්සාහන්ති එත්ථ උස්සාහො නාම අනුපච්ඡින්නාවිජ්ජාතණ්හාමානසන්තානෙ ¶ විපාකුප්පාදනසමත්ථතාසඞ්ඛාතො බ්යාපාරො, සො විපාකෙසු නත්ථීති තං නිරුස්සාහං. කුසලෙසු පන අභිඤ්ඤාවසපවත්තෙසුපි අත්ථෙවාති තං සඋස්සාහං.

ලොභාදීනං එකන්තසාවජ්ජතාය අයොනිසොමනසිකාරහෙතුකානං නත්ථි විපාකභාවො, අලොභාදීනම්පි එකන්තඅනවජ්ජසභාවානං කාරණස්ස තබ්බිධුරතාය නත්ථෙව අකුසලවිපාකභාවොති ආහ ‘‘අකුසලවිපාකං අහෙතුකමෙවා’’ති. යථා අතිඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ වෙදනාභෙදසබ්භාවතො කුසලවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු දුවිධා හොති සොමනස්සසහගතා, උපෙක්ඛාසහගතාති, න එවං අතිඅනිට්ඨෙ, අනිට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ වෙදනාභෙදො අත්ථීති අකුසලවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු එකමෙවාති ‘‘සත්තවිධ’’න්ති වුත්තං. සති හි තත්ථ වෙදනාභෙදෙ අතිඅනිට්ඨෙ දොමනස්සෙන භවිතබ්බං, න ච පටිඝෙන විනා දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති.

කායවිඤ්ඤාණස්ස දුක්ඛසහගතතා කුසලවිපාකෙ වුත්තවිපරියායෙන වෙදිතබ්බා. උපෙක්ඛා හීනාති එකන්තනිහීනස්ස අකුසලස්ස විපාකභාවතො උපෙක්ඛාපි සමානා හීනා එව දුක්ඛසභාවත්තා. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛං විය ¶ නාතිතිඛිණා’’ති. යථා දුක්ඛං අතිවිය තිඛිණං කටුකං, න එවමයං, තථාපි දුක්ඛසභාවෙනෙව පවත්තති. න හි අකුසලස්ස විපාකො අදුක්ඛො හොති. උපෙක්ඛාභාවො චස්ස බලවතා බාධියමානස්ස පටිප්පහරිතුං අසක්කොන්තස්ස දුබ්බලස්ස පුරිසස්ස තෙන කරියමානබාධාය උපෙක්ඛනා වියාති දට්ඨබ්බො. ඉතරෙසූති කුසලවිපාකෙසු.

රූපාවචරන්ති රූපාවචරවිපාකවිඤ්ඤාණං. විපාකකථා හෙසාති. කුසලං වියාති රූපාවචරකුසලං විය. න හි රූපාවචරවිපාකො තදඤ්ඤකුසලසදිසො. අපිච සම්බන්ධිසද්දා එතෙ, යදිදං ‘‘කුසලං, විපාකො’’ති ච. තස්මා යථා ‘‘මාතරං පයිරුපාසතී’’ති වුත්තෙ අත්තනො මාතරන්ති අවුත්තම්පි සිද්ධමෙවෙතං, එවං ඉධාපීති අත්තනො කුසලං වියාති අත්ථො. කුසලසදිසතා චෙත්ථ ධම්මතො, ආරම්මණතො ච වෙදිතබ්බා. තථා හි යෙ ඵස්සාදයො කුසලෙ ලබ්භන්ති, තෙ විපාකෙපි ලබ්භන්ති. යස්මිං ච ආරම්මණෙ කුසලං පවත්තති, තත්ථෙව අයං විපාකොපි පවත්තති. යං පනෙත්ථ පඤ්චමජ්ඣානචිත්තං අභිඤ්ඤාප්පත්තං, තස්ස විපාකො එව නත්ථි. කස්මා නත්ථි? අසම්භවතො, ආනිසංසභූතත්තා ච. තඤ්හි විපාකං දෙන්තං රූපාවචරමෙව දදෙය්ය. න හි අඤ්ඤභූමිකං කම්මං අඤ්ඤභූමිකං විපාකං දෙති. කම්මනිමිත්තාරම්මණතා ච රූපාවචරවිපාකස්ස වුත්තාති න තං අඤ්ඤං ආරබ්භ ¶ පවත්තති. පරිත්තාරම්මණාදිආරම්මණඤ්ච තං න හොතීති අයමසම්භවො. ඣානස්ස ආනිසංසභූතඤ්ච දානාදීනං තස්මිං අත්තභාවෙ පච්චයලාභො වියාති.

පවත්තිතො පන විපාකස්ස, කුසලස්ස ච අත්ථෙව භෙදොති තං දස්සෙතුං ‘‘කුසලං පනා’’තිආදි වුත්තං. කුසලං විය කසිණුග්ඝාටිමාකාසාදිආරම්මණභෙදතො චතුබ්බිධං. පවත්තිභෙදො වුත්තනයොව ජවනවසෙන, පටිසන්ධිආදිවසෙන ච පවත්තනතො.

චතුමග්ගයුත්තචිත්තඵලත්තාති චතූහි අරියමග්ගෙහි සම්පයුත්තකුසලචිත්තස්ස ඵලත්තා, චතුබ්බිධසාමඤ්ඤඵලසම්පයුත්තභාවතොති අත්ථො. මග්ගවීථියං ද්වික්ඛත්තුං, තික්ඛත්තුං වා ඵලසමාපත්තියං අපරිච්ඡින්නපරිමාණං පවත්තමානම්පි ද්වීසු ඨානෙසු පවත්තියා ‘‘ද්විධා පවත්තතී’’ති වුත්තං. සබ්බම්පීති තෙවීසතිවිධං කාමාවචරවිපාකං, පඤ්චවිධං රූපාවචරවිපාකං, චතුබ්බිධං අරූපාවචරවිපාකං, චතුබ්බිධමෙව ලොකුත්තරවිපාකන්ති සබ්බම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන ඡත්තිංසවිධං හොති.

භූමිභෙදතො ¶ තිවිධං ලොකුත්තරස්ස අභාවතො. ලොකුත්තරඤ්හි කිරියචිත්තං නත්ථි එකන්තෙන අනන්තරවිපාකදායිභාවතො. වුත්තඤ්හි ‘‘සමාධිමානන්තරිකඤ්ඤමාහූ’’ති (ඛු. පා. 6.5; සු. නි. 228). හොතු තාව සෙක්ඛානං උප්පජ්ජමානං අනුත්තරං කුසලං පුග්ගලන්තරභාවූපනයනතො සඵලං, අරහතො පන උප්පජ්ජමානං පුග්ගලන්තරභාවූපනයනතො නිප්ඵලං, තස්ස කිරියභාවො කස්මා න ඉච්ඡිතොති? ඉච්ඡිතබ්බො සියා. යදි තස්ස පුනප්පුනං උප්පත්ති සියා, සකිංයෙව පන ලොකුත්තරකුසලං පවත්තති. යදි හි පුනප්පුනං පවත්තෙය්ය, මග්ගචිත්තං අරහතොපි පවත්තතීති ලොකුත්තරකිරියචිත්තං සියා, න චෙතං අත්ථි පයොජනාභාවතො. තස්මා නත්ථි ලොකුත්තරකිරියවිඤ්ඤාණං. කිරියවිඤ්ඤාණන්ති ච කිරියාමත්තං විඤ්ඤාණං, කුසලාකුසලං විය කිඤ්චි විපාකං අනුප්පාදෙත්වා කිරියාමත්තමෙව හුත්වා පවත්තනකවිඤ්ඤාණන්ති අත්ථො. කස්මා පනෙතං විපාකං න උප්පාදෙතීති? වුච්චතෙ – එත්ථ හි යදෙතං ආවජ්ජනද්වයං, තං අනුපච්ඡින්නභවමූලෙපි සන්තානෙ පවත්තං අනාසෙවනතාය දුබ්බලභාවතො අබීජසාමත්ථියං විය පුප්ඵං අඵලමෙව හොති. යං පන උච්ඡින්නභවමූලායං සන්තතියං පවත්තං අට්ඨාරසවිධං විඤ්ඤාණං, තං සමුච්ඡින්නමූලාය ලතාය පුප්ඵං විය ඵලදායි න හොතීති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤස්ස අසම්භවතො ¶ කිරියහෙතුනා නාම අලොභාදිනාව භවිතබ්බන්ති ආහ ‘‘අලොභාදිකිරියහෙතුවිරහිත’’න්ති.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පුරෙචරා හුත්වා රූපාදිආරම්මණානං විජානනලක්ඛණා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිපුරෙචරරූපාදිවිජානනලක්ඛණා. අයං පන මනොවිඤ්ඤාණතො උප්පන්නාපි විසිට්ඨමනනකිච්චාභාවෙන මනොමත්තා ධාතූති මනොධාතු. තථා හෙසා මනොවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරො පන ධාතුනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 2.517) ආගමිස්සති. ආවජ්ජනරසාති ආභොගරසා, චිත්තසන්තානස්ස වා පුරිමාකාරතො අඤ්ඤථා ඔණොජනරසා. භවඞ්ගවිච්ඡෙදපදට්ඨානාති භවඞ්ගසන්තානවිච්ඡෙදපදට්ඨානා. අපුබ්බාරම්මණා සකිදෙව පවත්තමානා සබ්බථා විසයරසං අනුභවිතුං න සක්කොතීති ඉට්ඨාදීසු සබ්බත්ථ උපෙක්ඛායුත්තාව හොති.

සාධාරණාති සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං සාධාරණා. අසාධාරණාති අසෙක්ඛානංයෙව ආවෙණිකා. වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනරසාති පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණෙන ගහිතාරම්මණං වවත්ථපෙන්තී විය පවත්තනතො වොට්ඨබ්බනරසා, මනොද්වාරෙ ¶ පන වුත්තනයෙන ආවජ්ජනරසා. තථාභාවෙන පඤ්චද්වාරමනොද්වාරෙසු යථාක්කමං වොට්ඨබ්බනාවජ්ජනභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති තථාභාවපච්චුපට්ඨානා. වොට්ඨබ්බනකාලෙ සන්තීරණකිච්චානං තිස්සන්නං අහෙතුකවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතූනං ආවජ්ජනකාලෙ යස්ස කස්සචි භවඞ්ගස්සාති ඉමෙසං අඤ්ඤතරාපගමො එතිස්සා ආසන්නකාරණන්ති ආහ ‘‘අහෙතුක…පෙ… පදට්ඨානා’’ති.

අරහතන්ති අරහතංයෙව අසාධාරණභාවතො. අනුළාරෙසූති අට්ඨිකසඞ්ඛලිකපෙතරූපාදීසු, අඤ්ඤෙසු වා අප්පණීතෙසු වත්ථූසු. හසිතුප්පාදනරසාති හසිතස්සෙව උප්පාදනරසා. තථා හි තං චිත්තං ‘‘හසිතුප්පාදන’’න්ත්වෙව වුච්චති, න අඤ්ඤෙසං හසිතුප්පාදකචිත්තානං අභාවතො. අඤ්ඤානිපි හි ද්වාදස සොමනස්සසහගතානි පරිත්තකුසලාකුසලකිරියචිත්තානි යථාරහං පුථුජ්ජනාදීනං හසිතුප්පාදකානි විජ්ජන්ති, ඉදං පන චිත්තං විචාරණපඤ්ඤාවිරහිතං පරිත්තෙසු අප්පණීතෙසු ආරම්මණෙසු අරහන්තානං සොමනස්සමත්තං උප්පාදෙන්තං උප්පජ්ජති. භගවතොපි උප්පජ්ජතීති අට්ඨකථායං වුත්තං, තං අතීතංසාදීසු අප්පටිහතඤාණං වත්වා ‘‘ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණපුබ්බඞ්ගමං ඤාණානුපරිවත්තී’’ති (මහානි. 69; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85; පටි. ම. 3.5) වචනතො විචාරෙතබ්බන්ති එකෙ ¶ . තත්ථ හසිතුප්පාදචිත්තෙන පවත්තියමානම්පි භගවතො සිතකරණං පුබ්බෙනිවාසානාගතංසසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං අනුවත්තකත්තා ඤාණානුපරිවත්තියෙවාති එවං පන ඤාණානුපරිවත්තිභාවෙ සති න කොචි පාළිඅට්ඨකථානං විරොධො. එවඤ්ච කත්වා අට්ඨකථායං ‘‘තෙසං ඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ ඉදං චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. අවස්සඤ්ච එතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා අඤ්ඤස්සාපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකස්ස අහෙතුකචිත්තස්ස භගවතො උප්පත්ති න යුජ්ජෙය්ය. න හි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකස්ස තංසමුට්ඨිතාය විඤ්ඤත්තියා කායකම්මාදිභාවං ආපජ්ජනභාවො විබන්ධතීති. එකන්තතො හදයවත්ථුපදට්ඨානා පඤ්චවොකාරභවෙ එව උප්පජ්ජනතො.

අයමෙත්ථ විසෙසොති අයං සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං උප්පත්තියා විපාකුප්පාදනසමත්ථතා, අරහතං උප්පත්තියා තදභාවොති උභයෙසං සන්තානෙ උප්පත්තිසමුපලක්ඛිතො එත්ථ කුසලකිරියවිඤ්ඤාණෙසු විසෙසො. එවඤ්ච කත්වා පච්චයවෙකල්ලෙන අවිපාකස්සාපි කුසලාකුසලස්ස කිරියභාවප්පසඞ්ගො ¶ නිවත්තිතො හොති. පරතො කුසලතො විසෙසොති එත්ථාපි එසෙව නයො.

455. සබ්බානිපි කුසලාකුසලබ්යාකතානි එකූනනවුති විඤ්ඤාණානි හොන්ති නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙනාති අධිප්පායො. පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණාදීනං කිච්චං නාම භවන්තරපටිසන්ධාදිනා ආකාරෙන පවත්ති එව. තබ්බිනිමුත්තඤ්ච චිත්තස්ස අඤ්ඤං කිච්චං නත්ථීති ආහ ‘‘චුද්දසහි ආකාරෙහි පවත්තන්තී’’ති.

ආනුභාවෙනාති සාමත්ථියෙන. කතූපචිතං හි කම්මං අවසෙසපච්චයසමවායෙ විපාකං දෙන්තං අත්තනො ආනුභාවං විස්සජ්ජන්තං විය හොති. දෙවමනුස්සෙසූති ඡසු කාමාවචරදෙවෙසු චෙව මනුස්සෙසු ච. කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තානන්ති එත්ථ කම්මං නාම කතූපචිතං කාමාවචරකුසලකම්මං, තඤ්ච ඛො විපාකදානාය ලද්ධොකාසං. තෙනාහ ‘‘පච්චුපට්ඨිත’’න්ති. කම්මනිමිත්තං කම්මායූහනක්ඛණෙ චෙතනාය පච්චයභූතං දෙය්යධම්මාදි. ගතිනිමිත්තං යං ගතිං උපපජ්ජති, තප්පරියාපන්නං රූපායතනං. පණ්ඩකාදිභාවන්ති පණ්ඩකමූගමම්මනාදිභාවං. දුබ්බලස්ස ද්විහෙතුකකුසලස්ස විපාකභූතා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුමනොවිඤ්ඤාණධාතු දුබ්බල…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණධාතු. නෙසන්ති භාවිතරූපාරූපාවචරකුසලානං සත්තානං. කම්මනිමිත්තමෙවාති පථවීකසිණාදිකං අත්තනො කම්මාරම්මණමෙව.

එවං ¶ තාවෙත්ථාති එත්ථ විඤ්ඤාණක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ එවං සඞ්ඛෙපතො සරූපදස්සනමත්තෙනෙව එකූනවීසතියා විපාකවිඤ්ඤාණානං පටිසන්ධිවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. භවාලම්බනාදිවිභාගෙන පන යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පටිච්චසමුප්පාදකථායං ආගමිස්සතීති.

තං තන්ති එකූනවීසතියා පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙසු යං යං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධං, තං තං අනන්තරං උප්පත්තියා අනුබන්ධමානං. තස්ස තස්සෙවාති යස්ස යස්ස කම්මස්ස විපාකභූතං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං, තස්ස තස්සෙව. තස්මිඤ්ඤෙවාති කම්මාදිකෙ එව. කම්මඤ්චෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණං, තස්මිං කම්මෙ, අථ කම්මනිමිත්තං, ගතිනිමිත්තඤ්ච, තස්මිං කම්මනිමිත්තෙ ගතිනිමිත්තෙති අත්ථො. තාදිසමෙවාති යාදිසං පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං හෙතුතො, සෙසසම්පයුත්තධම්මතො ච තාදිසමෙව. සන්තානවිනිවත්තකෙති භවඞ්ගසන්තානස්ස විනිවත්තනකෙ. අඤ්ඤස්මිං ආවජ්ජනසඞ්ඛාතෙ චිත්තුප්පාදෙ. කිරියමයචිත්තෙනෙව සුපිනදස්සනං ¶ හොතීති ආහ ‘‘සුපිනං අපස්සතො’’ති. අපරිමාණසඞ්ඛ්යම්පි පවත්තතියෙව, තථා හිදං උපපත්තිභවස්ස අඞ්ගභාවෙන පවත්තනතො ‘‘භවඞ්ග’’න්ති වුච්චති. තෙසඤ්ඤෙවාති පටිසන්ධිභූතානංයෙව.

ඉන්ද්රියානීති චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි. ආරම්මණගහණක්ඛමානීති රූපාදිආරම්මණං ගහෙතුං සමත්ථානි. මාතුකුච්ඡිගතකාලෙ විය හි බහිනික්ඛන්තකාලෙපි න තාව ඉන්ද්රියානි සකිච්චකානි හොන්ති, අනුක්කමෙන පන විසදභාවං පත්තකාලෙ එව සකිච්චකානි හොන්ති. තෙනෙවාහ ‘‘ඉධ පරිපක්කත්තා ආයතනාන’’න්ති. ආපාථගතෙති යොග්යදෙසාවට්ඨිතෙ. තමෙව යොග්යදෙසාවට්ඨිතං රූපං පටිච්ච ඝට්ටනා පච්චයං ලද්ධා. ඝට්ටනාති පටිඝාතො, යෙන බ්යාපාරාදිවිසෙසපච්චයන්තරසහිතෙ චක්ඛුස්ස විසයෙ විකාරුප්පත්තිවිසදිසුප්පත්තිවිසයස්ස ඉට්ඨානිට්ඨභාවෙන අනුග්ගහො, උපඝාතො චාති අත්ථො. තතොති ඝට්ටනානන්තරං. ඝට්ටනානුභාවෙනාති ඝට්ටනාබලෙන. භවඞ්ගචලනන්ති භවඞ්ගචිත්තස්ස පකම්පනං, තථා ද්වික්ඛත්තුං පවත්තියා විසදිසස්ස කාරණභාවූපගමනන්ති අත්ථො. තඤ්හි චිත්තසන්තානස්ස පුරිමාවත්ථාය භින්නාවත්ථාහෙතුතාය චලනං වියාති ‘‘චලන’’න්ති වුත්තං. විසයවිසයීභාවසිද්ධාය ධම්මතාය ආරම්මණස්ස අභිමුඛීභාවෙන පසාදස්ස තාව ඝට්ටනා හොතු, අඤ්ඤසන්නිස්සිතස්ස පන භවඞ්ගස්ස චලනං කථං හොතීති? තංසම්බන්ධභාවතො. භෙරිතලෙ ඨපිතාසු සක්ඛරාසු එකිස්සා සක්ඛරාය ඝටිතාය තදඤ්ඤසක්ඛරායං ඨිතමක්ඛිකා චලනං චෙත්ථ උදාහරණන්ති. තදෙව රූපන්ති තදෙව භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයභූතං ආපාථගතං රූපායතනං. භවඞ්ගං විච්ඡින්දමානා වියාති භවඞ්ගසන්තානං විච්ඡින්දන්තී ¶ විය. තදාරම්මණුප්පත්තියා පරතො භවඞ්ගස්ස උප්පජ්ජනතො විසයග්ගහණං පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං වත්වා තදනන්තරං දස්සනාදීසු වත්තබ්බෙසු තානි අවත්වා මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස ගහණං උද්දෙසෙ ද්වින්නං ආවජ්ජනානං ආවජ්ජනසාමඤ්ඤෙන ගහිතත්තා.

ආවජ්ජනානන්තරන්ති පඤ්චද්වාරාවජ්ජනානන්තරං. යෙ හදයවත්ථු විය සම්පටිච්ඡනාදිවීථිචිත්තානිපි නානුජානන්ති, තෙසං ‘‘සම්පටිච්ඡනාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ පාළි ආගතා. න හි සක්කා පාළිං පටිසෙධෙතුං.

‘‘සචෙ ¶ මහන්තං හොතී’’ති ඉදං ජවනපරියොසානාය චිත්තප්පවත්තියා වුච්චමානත්තා වුත්තං. චුද්දසචිත්තක්ඛණායුකඤ්හි ආරම්මණමිධ ‘‘මහන්ත’’න්ති අධිප්පෙතං, තඤ්ච උප්පජ්ජිත්වා ද්විතිචිත්තක්ඛණාතීතං හුත්වා ආපාථගමනවසෙන වෙදිතබ්බං.

යථාවවත්ථාපිතෙති වොට්ඨබ්බනෙන වුත්තාකාරෙන කතවවත්ථාපනෙ. ආවජ්ජනාය, වොට්ඨබ්බනස්ස ච වුත්තත්තා ‘‘අවසෙසකාමාවචරකිරියාන’’න්ති අවසෙසග්ගහණං කතං. ඡ සත්ත වාති වා-සද්දෙන ‘‘පඤ්ච වා’’ති ඉදම්පි වුත්තමෙවාති දට්ඨබ්බං. සුත්තමුච්ඡිතාදිකාලෙ හි පඤ්චපි ජවනානි ජවන්තීති.

තානියෙවාති ‘‘අට්ඨන්නං වා’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.455) වුත්තානි එකූනතිංස කාමාවචරජවනානියෙව. ඉතො අඤ්ඤං මනොද්වාරාවජ්ජනානන්තරං උප්පජ්ජනකචිත්තං නාම නත්ථීති දස්සනත්ථං එවකාරග්ගහණං. ‘‘ගොත්රභූතො’’ති ඉදං ගොත්රභුට්ඨානියානං පරිකම්මවොදානානම්පි ගහණං, න ගොත්රභුනො එව. ඵලචිත්තානීති සමාපත්තිවසෙන පවත්තනකඵලචිත්තානි. යං යං ලද්ධපච්චයන්ති යං යං ජවනං රූපාවචරජවනාදිවසෙන ගොත්රභුඅනන්තරං උප්පත්තියා ලද්ධපච්චයං.

අතිමහන්තන්ති සොළසචිත්තක්ඛණායුකං. තත්ථ හි තදාරම්මණචිත්තං උප්පජ්ජති, න අඤ්ඤත්ථ. විභූතන්ති සුපාකටං, තඤ්ච කාමාවචරමෙව. තත්ථ හි තදාරම්මණස්ස උප්පත්ති. කාමාවචරජවනාවසානෙති කාමාවචරජවනස්සෙව අවසානෙ. න හි තං කාමතණ්හාහෙතුකකම්මනිබ්බත්තං මහග්ගතානුත්තරජවනං අනුබන්ධති අජනකත්තා, ජනකාසදිසත්තා ච. යථා ගෙහතො බහි ගන්තුකාමො තරුණදාරකො ජනකං, ජනකසදිසං වා අනුබන්ධති, න අඤ්ඤං, එවමිදම්පි ¶ . තත්ථාපි න සබ්බස්මා ජවනා සබ්බං ජවනෙන තදාරම්මණස්ස නියමෙතබ්බතො, ආරම්මණෙන ච වෙදනාය පරිවත්තෙතබ්බතො. තත්ථායං නියමො – පරිත්තකුසලලොභමොහමූලසොමනස්සසහගතකිරියජවනානං අඤ්ඤතරානන්තරං අතිමහති විසයෙ පඤ්චන්නං සොමනස්සසහගතානං අඤ්ඤතරං තදාරම්මණං උප්පජ්ජති, තථා පරිත්තකුසලාකුසලඋපෙක්ඛාසහගතකිරියජවනානං අඤ්ඤතරානන්තරං උපෙක්ඛාසහගතානං ඡන්නං තදාරම්මණානං අඤ්ඤතරං පවත්තති. ඉට්ඨාරම්මණාදීනන්ති ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨාරම්මණානං වසෙනාති සම්බන්ධො. තයිදං ආරම්මණෙන වෙදනාපරිවත්තිදස්සනත්ථං වුත්තං. ‘‘පුරිමකම්මවසෙනා’’ති ඉදං තදාරම්මණවිසෙසදස්සනත්ථං. න ¶ හි පටිසන්ධිජනකමෙව කම්මං තදාරම්මණං ජනෙති, අථ ඛො අඤ්ඤකම්මම්පි. තං පන පටිසන්ධිදායිනා කම්මෙන නිබ්බත්තෙතබ්බතදාරම්මණතො විසදිසම්පි නිබ්බත්තෙතීති. ‘‘ජවනචිත්තවසෙනා’’ති ඉදං තදාරම්මණනියමදස්සනත්ථං. ‘‘ජවනෙන තදාරම්මණං නියමෙතබ්බ’’න්ති හි වුත්තං. ආදි-සද්දෙන පටිසන්ධිචිත්තං සඞ්ගණ්හාති. තඤ්හි අත්තනො උක්කට්ඨතරස්ස තදාරම්මණස්ස පච්චයො න හොති. යො යො පච්චයො ලද්ධො හොතීති යථාවුත්තෙසු ඉට්ඨාරම්මණාදීසු යො යො තදාරම්මණස්ස උප්පත්තියා පච්චයො සමවෙතො හොති. කිඤ්චි අන්තරන්ති කිඤ්චි ඛණන්තරං. උදකමිවාති පටිසොතං ගච්ඡන්තං උදකමිව.

ද්වික්ඛත්තුං සකිං වාති වචනසිලිට්ඨවසෙන වුත්තං ‘‘අට්ඨ වා දස වා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.11; පාරා. 11) විය. ද්වික්ඛත්තුංයෙව පන වණ්ණෙන්ති. විපාකචිත්තත්තා, ආවජ්ජනස්ස ච විදූරත්තා, මූලභවඞ්ගාදිභවඞ්ගසාමඤ්ඤසබ්භාවතො ච භවඞ්ගස්ස ආරම්මණෙ පවත්තනාරහං සමානං තස්ස ජවනස්ස ආරම්මණං ආරම්මණං එතස්සාති තදාරම්මණන්ති වුච්චති එකස්ස ආරම්මණසද්දස්ස ලොපං කත්වා ‘‘කාමාවචරං, ඔට්ඨමුඛ’’න්ති ච යථා. එත්ථ ච කෙචි ‘‘පට්ඨානෙ ‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’ති (පට්ඨා. 1.1.406) විපාකධම්මධම්මානං එව අනන්තරං තදාරම්මණං වුත්ත’’න්ති කිරියාජවනානන්තරං න ඉච්ඡන්ති. විප්ඵාරවන්තං හි ජවනං නාවං විය නදීසොතො භවඞ්ගං අනුබන්ධති, න පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො සන්තවුත්තිකිරියජවනං පණ්ණපුටං විය නදීසොතොති. තයිදං ලබ්භමානස්සාපි කෙනචි අධිප්පායෙන කත්ථචි අවචනං දිස්සති, යථා තං ධම්මසඞ්ගහෙ අකුසලනිද්දෙසෙ ලබ්භමානොපි අධිපති න වුත්තො. යඤ්ච පණ්ණපුටං නිදස්සිතං, තම්පි නිදස්සිතබ්බෙන න සමානං. නාවාපණ්ණපුටානඤ්හි නදීසොතස්ස ආවට්ටනං, ගති ච විසදිසීති නාවාය නදීසොතස්ස අනුබන්ධනං, පණ්ණපුටස්ස අනනුබන්ධනඤ්ච යුජ්ජති, ඉධ පන කිරියජවනෙතරජවනානං භවඞ්ගසොතස්ස ¶ ආවට්ටනං, ගති ච සදිසීති එතස්ස අනනුබන්ධනං, ඉතරස්ස අනුබන්ධනඤ්ච න යුජ්ජති. තස්මා විචාරෙතබ්බං.

භවඞ්ගමෙවාති අවධාරණං භවපරියොසානස්ස ඉධ න අධිප්පෙතත්තා. අඤ්ඤථා තදාරම්මණාවසානෙ චුතිපි න හොතියෙව. දස්සනාදීනීති දස්සනසවනඝායනසායනඵුසනානි. ඉති-සද්දො ආදිඅත්ථො, තෙන සම්පටිච්ඡනාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පටිසන්ධිතො භවඞ්ගමෙව, භවඞ්ගතො ආවජ්ජනමෙවාති ¶ එවං පවත්තචිත්තනියමවසෙනෙව. තම්පීති චුතිචිත්තම්පි. පටිසන්ධිභවඞ්ගචිත්තානි විය එකූනවීසතිවිධමෙව හොති අත්ථතො භෙදාභාවතො.

භවගතිඨිතිනිවාසෙසූති තීසු භවෙසු, පඤ්චසු ගතීසු, සත්තසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු, නවසු සත්තාවාසෙසු ච. යො පනෙත්ථ අචිත්තකො, සො ඉධ න ගහෙතබ්බො විඤ්ඤාණකථාභාවතො. ‘‘එත්ථා’’ති ඉදං ‘‘සංසරමානානං සත්තාන’’න්ති ඉමිනා සම්බන්ධිතබ්බං. එත්ථ එතෙසු වුත්තනයෙන සංසරමානෙසු සත්තෙසු යො පන අරහත්තං පාපුණාති සම්මාපටිපත්තිමන්වායාති අධිප්පායො. තස්ස අරහතො නිරුද්ධමෙව හොති චිත්තං අප්පටිසන්ධිකභාවතො.

ඉති විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

වෙදනාක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

456. වෙදෙන අනුභවනාකාරෙන අයිතං පවත්තං වෙදයිතං, වෙදයිතන්ති ලක්ඛිතබ්බධම්මජාතං වෙදයිතලක්ඛණං. තං පන අත්ථතො වෙදනා එවාති ආහ ‘‘වෙදයිතලක්ඛණං නාම වෙදනාවා’’ති. අථ වා වෙදයිතං ලක්ඛණං එතිස්සාති කප්පනාසිද්ධං භෙදං නිස්සාය අඤ්ඤපදත්ථසමාසවසෙනාපි වෙදනාව වුච්චතීති ආහ ‘‘වෙදයිතලක්ඛණං නාම වෙදනාවා’’ති. වෙදයති වෙදයතීති බ්යාපනිච්ඡාවසෙන වචනං වෙදනාය සවිසයෙ අභිණ්හප්පවත්තිදස්සනත්ථං. සභාවධම්මතො අඤ්ඤො කත්තා නත්ථීති දස්සනත්ථං කත්තුනිද්දෙසො. ඉතීති අනියමතො හෙතුඅත්ථො. ඛොති වචනාලඞ්කාරමත්තං. තස්මාති තස්ස නියමනං. ඉදං වුත්තං හොති – යස්මා යථාපච්චයං ආරම්මණරසං අනුභවති, තස්මා වෙදනාති වුච්චතීති.

‘‘කුසලවිඤ්ඤාණෙන ¶ සම්පයුත්තා’’ති ඉදං කුසලාය වෙදනාය උපලක්ඛණං දට්ඨබ්බං. යා කාචි කුසලා වෙදනා, සබ්බා සා කුසලෙන විඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්තාති, න පන තස්සා කුසලභාවසංසිද්ධිදස්සනත්ථං. න හි කුසලෙන විඤ්ඤාණෙන සම්පයොගතො කුසලාය වෙදනාය කුසලභාවො, අථ ¶ ඛො යොනිසොමනසිකාරාදිකතො. තෙනාහ ‘‘ජාතිවසෙනා’’ති. අකුසලාදීසුපි එසෙව නයො. යථා පන ජාතිවසෙන කුසලාදිවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තතාය තිවිධා, එවං යාව එකූනනවුතිවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාති එකූනනවුතිවිධා වෙදිතබ්බා. සභාවභෙදතොති සම්පයුත්තභූමිආරම්මණාදිවසෙන ලබ්භමානං භෙදං අග්ගහෙත්වා කෙවලං සභාවකතභෙදතො එවාති අත්ථො.

‘‘පඤ්චවිධා’’ති වත්වා තං පඤ්චවිධතං දස්සෙතුං ‘‘සුඛ’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සුඛයතීති සුඛං, කායං, සම්පයුත්තධම්මෙ ච ලද්ධස්සාදෙ කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛණති වා කායිකං ආබාධන්ති සුඛං. සුකරං ඔකාසදානං එතස්සාති සුඛන්ති අපරෙ. දුක්ඛයතීති දුක්ඛං, කායං, සම්පයුත්තධම්මෙ ච විබාධතීති අත්ථො. දුට්ඨු වා ඛාදති, ඛණති වා කායිකං අස්සාදන්ති දුක්ඛං. දුක්කරං ඔකාසදානං එතස්සාති දුක්ඛන්ති අපරෙ. සොමනස්සුපෙක්ඛානං සද්දත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. දොමනස්සස්ස සොමනස්සෙ වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. කිං පන කාරණං මානසෙතරසාතාසාතවසෙන සුඛං, දුක්ඛඤ්ච විභජිත්වා වුත්තං ‘‘සුඛං සොමනස්සං දුක්ඛං දොමනස්ස’’න්ති, උපෙක්ඛා පන මානසී, ඉතරා ච එකධාව වුත්තාති? භෙදාභාවතො. යථා හි අනුග්ගහූපඝාතකතාය සුඛදුක්ඛානි අඤ්ඤථා කායස්ස අනුග්ගහමුපඝාතඤ්ච කරොන්ති, අඤ්ඤථා මනසො, න එවමුපෙක්ඛා. තස්මා භෙදාභාවතො එකධාව උපෙක්ඛා වුත්තාති.

තත්ථ යෙන සභාවභෙදෙන වෙදනා පඤ්චවිධා, සා පවත්තිට්ඨානෙ දස්සිතෙ සුපාකටා හොතීති පවත්තිට්ඨානං තාව දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි ආරද්ධං. අකුසලවිපාකෙනාති එත්ථාපි ‘‘කායවිඤ්ඤාණෙන සම්පයුත්ත’’න්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. යථා අධිකරණීමත්ථකෙ කප්පාසපිචුපිණ්ඩං ඨපෙත්වා අයොකූටෙන පහරන්තස්ස පිචුපිණ්ඩං අතික්කමිත්වා කූටං අධිකරණිං ගණ්හාති, නිඝංසො බලවා හොති, එවං පටිඝට්ටනානිඝංසස්ස බලවභාවතො ඉට්ඨෙ, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච ආරම්මණෙ කායවිඤ්ඤාණං සුඛසහගතං හොති. අනිට්ඨෙ, අනිට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච දුක්ඛසහගතන්ති ආහ ‘‘කුසල…පෙ… දුක්ඛ’’න්ති. කාමාවචරවිපාකවිඤ්ඤාණානි පඤ්ච කම්මාරම්මණවසෙන සොමනස්සසහගතානි හොන්ති, රූපාවචරවිපාකානි චත්තාරි කම්මවසෙන, සෙසානි තෙරස කාමාවචරානි, අට්ඨ රූපාවචරානි, ද්වත්තිංස ලොකුත්තරානි, යථාරහං ¶ චෙතොභිසඞ්ඛාරාරම්මණපාදකාදිවසෙන ¶ සොමනස්සසහගතානි හොන්තීති ආහ ‘‘සොමනස්සං ද්වාසට්ඨියා විඤ්ඤාණෙහි සම්පයුත්ත’’න්ති. දොමනස්සං ද්වීහි අකුසලවිඤ්ඤාණෙහි සම්පයුත්තං චෙතොභිසඞ්ඛාරාරම්මණාදිවසෙන.

අවසෙසපඤ්චපඤ්ඤාසායාති යථාවුත්තානි ඡසට්ඨි විඤ්ඤාණානි ඨපෙත්වා අවසෙසාය පඤ්චපඤ්ඤාසාය. තත්ථ කුසලාකුසලවිපාකානි ඉට්ඨානිට්ඨෙසු නිබ්බිකප්පකානි සුඛදුක්ඛසම්පයුත්තානි භවිතුං යුත්තානිපි ද්වින්නං පිචුපිණ්ඩානං විය ද්වින්නං ද්වින්නං උපාදාරූපානං ඝට්ටනානිඝංසස්ස මන්දභාවතො චක්ඛාදිසන්නිස්සිතානි අට්ඨපි විඤ්ඤාණානි සබ්බත්ථ උපෙක්ඛාසම්පයුත්තානෙව හොන්ති, තථා බලවපච්චයතාය සුඛදුක්ඛානං තෙසඤ්ච තදභාවතො. අපුබ්බාරම්මණනිස්සයප්පවත්තීනි ආවජ්ජනසම්පටිච්ඡනවිඤ්ඤාණානි, අසදිසානන්තරප්පච්චයං කිරියාරම්භස්ස ආදිභූතං වොට්ඨබ්බනං, කායදුක්ඛපධානතාය අකුසලඵලස්ස තදුපනිස්සයභූතං අකුසලවිපාකපටිසන්ධිආදි, ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණප්පවත්තීනි කාමාවචරකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානි ච උපෙක්ඛාසහගතානියෙව හොන්ති. කම්මවසෙන වා විපාකානුභවනස්ස ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණෙසු අදුක්ඛමසුඛභාවො යුත්තො. සති ච විපාකභූතාය උපෙක්ඛාය සුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවෙ කම්මාරම්මණවසෙන කුසලවිපාකාය ඉට්ඨභාවො, අකුසලවිපාකාය අනිට්ඨභාවො ච වෙදිතබ්බො. අවසිට්ඨානි පන සත්තතිංස විඤ්ඤාණානි චෙතොභිසඞ්ඛාරාරම්මණපාදකාදිවසෙන උපෙක්ඛාසම්පයුත්තානි හොන්තීති එවං පඤ්චපඤ්ඤාසාය විඤ්ඤාණෙහි උපෙක්ඛාය සම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා.

සලක්ඛණං නාම ධම්මානං අනඤ්ඤසාධාරණො සභාවො, අනුභවනඤ්ච සබ්බවෙදනානං සාධාරණලක්ඛණන්ති තං පටිනියතෙන ආරම්මණෙන නියමෙත්වා දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බානුභවනලක්ඛණං සුඛ’’න්ති තස්ස බ්යභිචාරාභාවතො. භුසං බ්රූහනං වඩ්ඪනං උපබ්රූහනං. තයිදං කාමඤ්ච චෙතසිකසුඛෙපි ලබ්භති, තං පන සවිකප්පකං චෙතොභිසඞ්ඛාරවසෙනාපි හොති. ඉදන්තු නිබ්බිකප්පකං සභාවසිද්ධත්තා තතො සාතිසයන්ති ආහ ‘‘සම්පයුත්තානං උපබ්රූහනරස’’න්ති. අස්සාදියතීති අස්සාදො, සුඛාවෙදනා. තෙනාහ භගවා ‘‘යං, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු අස්සාදො’’ති ¶ (සං. නි. 3.26). කායනිස්සිතත්තා කායෙ භවො කායිකො, සො එව අස්සාදො තථා පච්චුපතිට්ඨතීති කායිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානං. කායින්ද්රියපදට්ඨානං අනඤ්ඤවත්ථුකත්තා.

දුක්ඛස්ස ලක්ඛණාදීනි වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බානි.

සභාවතො ¶ , පරිකප්පතො වා ඉට්ඨස්ස ආරම්මණස්ස අනුභවනලක්ඛණං ඉට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං. තෙනාහ ‘‘යථා තථා වා ඉට්ඨාකාරසම්භොගරස’’න්ති, යථාභූතෙන වා අයථාභූතෙන වා ඉට්ඨාකාරෙන ආරම්මණස්ස සංභුඤ්ජනරසං, පච්චනුභවනකිච්චන්ති අත්ථො. ‘‘පස්සද්ධිපදට්ඨාන’’න්ති ඉදං ‘‘පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙතී’’ති (සං. නි. 5.376; අ. නි. 11.12) සුත්තපදං නිස්සාය වුත්තං, තං පන නිරාමිසසොමනස්සවසෙන වෙදිතබ්බං.

සොමනස්සෙ වුත්තවිපරියායෙන දොමනස්සස්ස ලක්ඛණාදීනි වෙදිතබ්බානි. දොමනස්සස්ස කාමධාතුයං උප්පජ්ජනතො එකන්තෙන හදයවත්ථුපදට්ඨානතා තතො විසෙසො.

මජ්ඣත්තස්ස, ආරම්මණස්ස මජ්ඣත්තං වා වෙදයිතං අනුභවනං ලක්ඛණං එතිස්සාති මජ්ඣත්තවෙදයිතලක්ඛණා. මජ්ඣත්තානුභවනතො එව සම්පයුත්තානං නාතිඋපබ්රූහනමිලාපනරසා. ‘‘සන්තභාවපච්චුපට්ඨානා’’ති ඉදං අනවජ්ජාය නිරාමිසාය උපෙක්ඛාය වසෙන වෙදිතබ්බං, න සබ්බාය.

ඉති වෙදනාක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

සඤ්ඤාක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

457. සඤ්ජානනලක්ඛණං නාම සඤ්ඤාවාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං වෙදනාක්ඛන්ධනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

කාමං වෙදනායපි විප්පයුත්තං විඤ්ඤාණං නත්ථි, තස්සා පන සභාවතො භින්නත්තා කායචි වෙදනාය සම්පයුත්තම්පි කායචි විප්පයුත්තං හොති. සඤ්ඤාය පන ඊදිසං නත්ථීති ආහ ‘‘න හි තං විඤ්ඤාණං…පෙ… සඤ්ඤායා’’ති.

සබ්බාවාති චතුභූමිකාපි. අථ වා යථා වෙදනා භින්නසභාවත්තා භෙදනලක්ඛණාදිතො වුත්තා, න එවමයං, අයං පන සබ්බාව සඤ්ජානනලක්ඛණා ¶ . නීලාදිභෙදස්ස ආරම්මණස්ස සඤ්ජානනං සඤ්ඤං කත්වා ජානනං ලක්ඛණං එතිස්සාති සඤ්ජානනලක්ඛණා. තථා හි සා අභිඤ්ඤාණෙන සඤ්ජානනතො ¶ පච්චාභිඤ්ඤාණරසාති වුච්චති. නිමිත්තෙන හි පුන සඤ්ජානනකිච්චා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. තස්සා වඩ්ඪකිස්ස දාරුම්හි අභිඤ්ඤාණං කත්වා තෙන අභිඤ්ඤාණෙන පච්චාභිජානනකාලෙ පවත්ති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘තදෙවෙත’’න්තිආදි. පුන සඤ්ජානනස්ස පච්චයො පුනසඤ්ජානනපච්චයො, තදෙව නිමිත්තං පුන…පෙ… නිමිත්තං, තස්ස කරණං, පුන…පෙ… කරණං, පුනසඤ්ජානනපච්චයභූතං වා නිමිත්තකරණං පුන…පෙ… කරණං, තදස්සා කිච්චන්ති පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා. පුනසඤ්ජානනනිමිත්තකරණං නිමිත්තකාරිකාය, නිමිත්තෙන සඤ්ජානනන්තියා ච සබ්බාය සඤ්ඤාය සමානං යොජෙතබ්බං. අභිනිවෙසකරණං ‘‘ඉදමෙව සච්ච’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 203, 427; ම. නි. 3.27-29) සඤ්ඤාභිනිවෙසමත්තෙනෙව දට්ඨබ්බං. යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා අවිකප්පසභාවත්තා. ඤාණසම්පයුත්තා පන සඤ්ඤා ඤාණමෙව අනුවත්තති, තස්මා අභිනිවෙසකාරිකා, විපරීතග්ගාහිකා ච න හොති. එතෙනෙව සමාධිසම්පයුත්තතාය අචිරට්ඨානතා ච න හොතීති වෙදිතබ්බා. එවං රාගදිට්ඨිමානාදිසම්පයුත්තාය සඤ්ඤාය රාගාදිඅනුවත්තිකභාවොති.

ඉති සඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

සඞ්ඛාරක්ඛන්ධකථාවණ්ණනා

458. රාසිකරණලක්ඛණන්ති සම්පිණ්ඩනලක්ඛණං, තතො සඞ්ඛාරා ආයූහනරසා වුච්චන්ති. චෙතනාපධානතාය හි සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මා එවං වුත්තා. තෙනෙවාහ ‘‘කිං පන තන්ති සඞ්ඛාරායෙවා’’තිආදි. තත්ථ සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති යථා අත්තනො ඵලං සඞ්ඛතං සම්මදෙව නිප්ඵන්නං හොති, එවං අභිසඞ්ඛරොන්තීති අත්ථො. විප්ඵාරපච්චුපට්ඨානාති එත්ථ විප්ඵාරො නාම විප්ඵාරවන්තතා, තස්මා සබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානාති අත්ථො.

තස්මිං තස්මිං චිත්තෙ උප්පන්නෙ නියමෙන උප්පජ්ජනතො නියතා. සරූපෙන ආගතාති එවං පිට්ඨිවත්තකෙ අකත්වා පාළියා සරූපෙනෙව ආගතා. කදාචිදෙව උප්පජ්ජනතො න නියතාති අනියතා. යදිපි අනියතා එකජ්ඣං ¶ න උප්පජ්ජන්ති, තස්මිං පන චිත්තෙ උප්පජ්ජනධම්මතාය ‘‘ඡත්තිංසා’’ති වුත්තං. තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජමානාපි ච න එකතො උප්පජ්ජන්තී’’ති.

459. ඵුසතීති ¶ කත්තුනිද්දෙසො. යං තත්ථ කාරණං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ඵුසන්ති එතෙනාති වා ඵස්සො. සම්පයුත්තධම්මා හි ආරම්මණෙ පවත්තමානා තං ඵුසනලක්ඛණෙන ඵස්සෙන ඵුසන්තා විය හොන්ති. ආරම්මණඵුසනමත්තං වා ඵස්සොති සාධනත්තයම්පි යුජ්ජතෙව. සභාවධම්මෙසු කත්තුකරණසාධනවචනං තදාකාරසමාරොපනතො පරියායකථා, භාවසාධනවචනමෙව නිප්පරියායකථාති වුත්තං ‘‘ඵුසනලක්ඛණො’’ති. අයඤ්හීතිආදි යථාවුත්තලක්ඛණාදිසමත්ථනං. යදි අයං ධම්මො චෙතසිකො, ස්වායං අරූපධම්මො සමානො කථං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසාදිකො ච හොතීති අන්තොලීනං චොදනං හදයෙ ඨපෙත්වා තස්ස සොධනත්ථං ‘‘අරූපධම්මොපි සමානො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතී’’ති ඉමිනා අරූපස්සාපි තස්ස ධම්මස්ස අයං සභාවොති දස්සෙති. සා ච තස්ස ඵුසනාකාරප්පවත්ති අම්බිලඅම්බපක්කාදිං ඛාදන්තං පස්සන්තස්ස පරස්ස ඛෙළුප්පත්ති, පරං විබාධියමානං දිස්වා දයාලුකස්ස සරීරකම්පනං, රුක්ඛසාඛග්ගෙ දුට්ඨිතං පුරිසං දිස්වා භූමියං ඨිතස්ස භීරුකපුරිසස්ස ජඞ්ඝචලනං, පිසාචාදිභායිතබ්බං දිස්වා ඌරුඛම්භොති එවමාදීසු පරිබ්යත්තා හොති.

එකදෙසෙනාති කට්ඨද්වයාදි විය අත්තනො එකපස්සෙන. අනල්ලීයමානොපීති අසංසිලියමානොපි. රූපසද්දෙහි සහ ඵස්සස්ස සාමඤ්ඤං අනල්ලීයමානසඞ්ඝට්ටනමෙව, න විසයභාවො. යථා රූපසද්දා චක්ඛුසොතානි අනල්ලීයමානා එව ‘‘ඵුසිත’’න්තිආදිනා වුත්තා, එවං ඵස්සස්සාපි ආරම්මණඵුසනසඞ්ඝට්ටනානීති. සඞ්ඝට්ටනඤ්ච ඵස්සස්ස චිත්තාරම්මණානං සන්නිපතනභාවො එව. තෙනාහ ‘‘චිත්තමාරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතී’’ති. කිච්චට්ඨෙන රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසතා වුත්තා, වත්ථාරම්මණසන්නිපාතෙන වා සම්පජ්ජතීති සඞ්ඝට්ටනසම්පත්තිකො ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො වුත්තො. යථා ‘‘ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යු’’න්තිආදීසු (මි. ප. 2.3.8) පාණිස්ස පාණිම්හි සඞ්ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතා රූපධම්මා, එවං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සඞ්ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතො එකො චෙතසිකධම්මො දට්ඨබ්බො. ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති (ම. නි. 1.204; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-44; 4.60) වචනතො චක්ඛුරූපවිඤ්ඤාණාදීනං ¶ සඞ්ගතිවසෙන ගහෙතබ්බත්තා ආහ ‘‘තිකසන්නිපාතසඞ්ඛාතස්සා’’තිආදි. තස්ස ඵස්සස්ස කාරණභූතො තදනුරූපො සමන්නාහාරො තජ්ජාසමන්නාහාරො. ඉන්ද්රියස්ස තදභිමුඛභාවො, ආවජ්ජනාය ච ආරම්මණකරණං විසයස්ස පරික්ඛතතා අභිසඞ්ඛතතා, විඤ්ඤාණස්ස විසයභාවකරණන්ති අත්ථො. යථා නිච්චම්මා ගාවී යං යං ඨානං උපගතා, තත්ථ තත්ථ දුක්ඛමෙව පාපුණාති, එවං ඵස්සෙ සති වෙදනා උප්පජ්ජතෙව. වෙදනා ච දුක්ඛසල්ලාදිසභාවාති වුත්තං ‘‘වෙදනාධිට්ඨානභාවතො පන නිච්චම්මගාවී විය දට්ඨබ්බො’’ති.

460. අභිසන්දහති ¶ පබන්ධති පවත්තෙති. චෙතනාභාවො බ්යාපාරභාවො. ආයූහනං චෙතයනං ඊරියනං. සංවිදහනං විචාරණං. ආයූහනරසාය චෙතනාය පවත්තමානාය සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා යථාසකං කිච්චප්පසුතා හොන්තීති සා සකිච්චපරකිච්චසාධිකා වුත්තා. ජෙට්ඨසිස්සො පරෙ සජ්ඣායනෙ උය්යොජෙන්තො සයම්පි සජ්ඣායති. මහාවඩ්ඪකිම්හි වඩ්ඪකිකම්මං කාතුමාරද්ධෙ ඉතරෙපි කරොන්තියෙව. උස්සාහනභාවෙනාති ආදරකරණභාවෙන. සා හි සයං ආදරභූතා සම්පයුත්තධම්මෙ ආදරයතීති. ආයූහනවසෙන උස්සාහනං දට්ඨබ්බං, න වීරියුස්සාහවසෙන.

461. වීරභාවොති යෙන වීරො නාම හොති, සො ධම්මොති අත්ථො. විධිනා ඊරෙතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති වා වීරියං, උස්සාහො, තංතංකිච්චසමාරම්භො, පරක්කමො වා. උපත්ථම්භනං සම්පයුත්තධම්මානං කොසජ්ජපක්ඛෙ පතිතුං අදත්වා ධාරණං අනුබලප්පදානං, සම්පග්ගණ්හනං වා. සංසීදනපටිපක්ඛො ධම්මො අසංසීදනං, න සංසීදනාභාවමත්තන්ති අසංසීදනභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති වුත්තං ‘‘අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨාන’’න්ති. සංවෙගපදට්ඨානන්ති අට්ඨසංවෙගපුබ්බිකාය (අ. නි. අට්ඨ. 1.1.418) කුසලකිරියාය වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං. ‘‘මග්ගො ගන්තබ්බො හොති, මග්ගො ගතො, කම්මං කාතබ්බං, කම්මං කතං, අප්පමත්තකො ආබාධො උප්පන්නො, ගිලානා වුට්ඨිතො හොති, අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා, ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය විචරන්තො න ලභති ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, ලභති…පෙ… පාරිපූරි’’න්ති එවං වුත්තානි එතානි අනුරූපපච්චවෙක්ඛණාසහිතානි අට්ඨ වීරියාරම්භවත්ථූනි, තංමූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි.

462. අත්තනා ¶ අනුපාලෙතබ්බානං සහජාතධම්මානං අනුපාලනං ජීවිතස්ස බ්යාපාරො, තඤ්ච නෙසං ජීවනන්ති තං තස්ස කාරණභාවං පුරක්ඛත්වා වුත්තං ‘‘ජීවන්ති තෙනා’’ති. තම්පි චස්ස අත්ථතො ජීවනමෙවාති ආහ ‘‘ජීවනමත්තමෙව වා ත’’න්ති.

463. ආධියතීති ඨපෙති. අවිසාරො අත්තනො එව අවිසරණසභාවො. අවික්ඛෙපො සම්පයුත්තානං ධම්මානං අවික්ඛිත්තතා. යෙන සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො ධම්මො අවික්ඛෙපොති. අවූපසමලක්ඛණස්ස වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛතාය චිත්තස්ස උපසමනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති උපසමපච්චුපට්ඨානො. විසෙසතොති යෙභුය්යෙන. සුඛවිරහිතොපි හි අත්ථි සමාධීති. දීපච්චිනිදස්සනෙන සන්තානඨිතිභාවං සමාධිස්ස දස්සෙති.

464. සද්දහන්ති ¶ එතායාති සද්දහනකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සද්ධාය පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථාපච්චයභාවෙ සති පුග්ගලො සද්දහතීති වොහාරො හොති. සද්දහනං සද්ධෙය්යවත්ථුනො පත්තියායනං, තං ලක්ඛණං එතිස්සාති සද්දහනලක්ඛණා. ඔකප්පනලක්ඛණාති අනුපවිසිත්වා එවමෙතන්ති කප්පනලක්ඛණා. කාලුස්සියමලං විධමෙත්වා සම්පයුත්තානං, පුග්ගලස්සෙව වා පසාදනං අනාවිලභාවකරණං රසො එතිස්සාති පසාදනරසා. පක්ඛන්දනං අධිමුච්චනවසෙන ආරම්මණස්ස අනුපවිසනං. අකාලුසභාවො අකාලුස්සියං, අනාවිලභාවොති අත්ථො. පසාදනීයට්ඨානෙසු පසාදවිපරීතං අකුසලං අස්සද්ධියං, මිච්ඡාධිමුත්ති ච, තප්පච්චනීකොව පසාදභූතො වත්ථුගතො නිච්ඡයො අධිමුත්ති, න යෙවාපනකාධිමොක්ඛො. රතනත්තයං, කම්මං, කම්මඵලඤ්ච සද්ධෙය්යවත්ථු. සප්පුරිසසංසෙවනසද්ධම්මසවනයොනිසොමනසිකාරධම්මානුධම්මප්පටිපත්තියො සොතාපත්තියඞ්ගානි. කුසලධම්මානං ආදානෙ හත්ථං විය, සබ්බසම්පත්තිසම්පදානෙ විත්තං විය, අමතකසිඵලඵලනෙ බීජං විය දට්ඨබ්බා.

465. සරන්ති තායාති සරණකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සතියා පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථාපච්චයභාවෙ සති තංසමඞ්ගිපුග්ගලො සරතීති වොහාරො හොති. උදකෙ අලාබු විය පිලවිත්වා ගන්තුං අදත්වා පාසාණස්ස විය නිච්චලස්ස ¶ ආරම්මණස්ස ඨපනං සරණං අසම්මුට්ඨතාකරණං අපිලාපනං. සම්මොසපච්චනීකං කිච්චං අසම්මොසො, න සම්මොසාභාවමත්තං. ‘‘සතාරක්ඛෙන චෙතසා’’ති (අ. නි. 10.20) වචනතො ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අඤ්ඤතො ආගන්ත්වා චිත්තවිසයෙ අභිමුඛො භවති එතායාති විසයාභිමුඛභාවො, සති. සතියා වත්ථුභූතා කායාදයොව කායාදිසතිපට්ඨානානි, සති එව වා පුරිමා පච්ඡිමාය පදට්ඨානං.

466. කායදුච්චරිතාදීහීති හෙතුම්හි කරණවචනං. හිරියතීති ලජ්ජාකාරෙන ජිගුච්ඡති. තෙහියෙවාති කායදුච්චරිතාදීහියෙව. ඔත්තප්පතීති උබ්බිජ්ජති. හිරී පාපධම්මෙ ගූථං විය පස්සන්තී ජිගුච්ඡතීති ආහ ‘‘පාපතො ජිගුච්ඡනලක්ඛණා හිරී’’ති. ඔත්තප්පං තෙ උණ්හං විය පස්සන්තං තතො උත්තසතීති වුත්තං ‘‘උත්තාසලක්ඛණං ඔත්තප්ප’’න්ති. වුත්තප්පකාරෙනාති ලජ්ජාකාරෙන, උත්තාසාකාරෙන ච. අත්තගාරවපදට්ඨානා හිරී අජ්ඣත්තසමුට්ඨානතාය, අත්තාධිපතිතාය ච. පරගාරවපදට්ඨානං ඔත්තප්පං බහිද්ධාසමුට්ඨානතාය, ලොකාධිපතිතාය ච. තමෙවත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘අත්තානං ¶ හී’’තිආදි වුත්තං. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා ච හිරිඔත්තප්පානං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙන වුත්තා, න පනෙතෙසං කදාචි අඤ්ඤමඤ්ඤවිප්පයොගා. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං, පාපභයං වා අලජ්ජනං අත්ථීති. ලොකපාලකාති එත්ථ ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්තී’’ති (අ. නි. 2.9; ඉතිවු. 42) සුත්තපදං අත්තාධිපති, ලොකාධිපතිභාවෙ ච ‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං කරිත්වා, සො ලොකංයෙව අධිපතිං කරිත්වා’’ති (අ. නි. 3.40) ච සුත්තපදානි ආහරිත්වා වත්තබ්බානි.

467. යස්මා ලොභපටිපක්ඛො අලොභොති යෙ ධම්මා තෙන සම්පයුත්තා, තංසමඞ්ගිනො වා සත්තා තෙන න ලුබ්භන්ති, සයං කදාචිපි න ලුබ්භතෙව, අත්ථතො වා අලුබ්භනාකාරො එව ච හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘න ලුබ්භන්තී’’තිආදි. එසෙව නයොති ‘‘න දුස්සන්ති තෙනා’’තිආදිනා කාරකත්තයයොජනං අතිදිසති. අගෙධො අගිජ්ඣනං අනභිකඞ්ඛනං. අලග්ගභාවො අනාසත්තතා. අපරිග්ගහො කස්සචි වත්ථුනො මමත්තවසෙන අසඞ්ගහො. අනල්ලීනො භාවො අධිප්පායො එතස්සාති අනල්ලීනභාවො. එවඤ්හි උපමාය සමෙති.

468. චණ්ඩිකස්ස ¶ භාවො චණ්ඩික්කං, කොපො. තප්පටිපක්ඛො අචණ්ඩික්කං, අබ්යාපාදො. අවිරොධො අවිග්ගහො. අනුකූලමිත්තො අනුවත්තකො. විනයරසොති විනයනරසො. සොම්මභාවො මෙජ්ජනවසෙන හිලාදනීයතා.

469. ධම්මානං යො යො සභාවො යථාසභාවො, තස්ස තස්ස පටිවිජ්ඣනං යථාසභාවපටිවෙධො. අක්ඛලිතං අවිරජ්ඣිත්වා පටිවෙධො අක්ඛලිතපටිවෙධො. විසයස්ස ඔභාසනං තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහන්ධකාරවිධමනං විසයොභාසනං. කත්ථචිපි විසයෙ අසම්මුය්හනාකාරෙනෙව පච්චුපතිට්ඨති, සම්මොහපටිපක්ඛතාය වා තදභාවං පච්චුපට්ඨපෙතීති අසම්මොහපච්චුපට්ඨානො. සබ්බකුසලානං මූලභූතාති සබ්බෙසං චතුභූමකකුසලධම්මානං සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන පතිට්ඨාභූතා, න තෙසං කුසලභාවසාධනෙන. යදි හි තෙසං කුසලභාවො කුසලමූලපටිබද්ධො සියා, එවං සති තංසමුට්ඨානරූපෙසු හෙතුපච්චයතා න සියා. න හි තෙ තෙසං කුසලාදිභාවං සාධෙන්ති, න ච පච්චයා න හොන්ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1). යථා ච කුසලභාවො, එවං අබ්යාකතභාවොපි අබ්යාකතමූලප්පටිබද්ධො සියා. තථා සති අහෙතුකචිත්තානං ¶ අබ්යාකතභාවො එව න සියා, අකුසලෙසු ච යත්ථ එකංයෙව මූලං, තස්ස අකුසලභාවො න සියා, උභයම්පි හොතියෙව. තස්මා න මූලප්පටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, අථ ඛො යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො. තෙසං පන සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනානි මූලානීති ගහෙතබ්බං.

470. පස්සම්භනං දරථවූපසමො. කායසද්දො සමූහවාචී, සො ච ඛො වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයවසෙනාති ආහ ‘‘කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තත්ථ කතමා තස්මිං සමයෙ කායපස්සද්ධි හොති? යා තස්මිං සමයෙ වෙදනාක්ඛන්ධස්සා’’තිආදි (ධ. ස. 40). දරථො සාරම්භො, දොමනස්සපච්චයානං උද්ධච්චාධිකානං කිලෙසානං, තථාපවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානං එතං අධිවචනං. දරථනිම්මද්දනෙන පරිළාහපරිප්ඵන්දවිරහිතො සීතිභාවො අපරිප්ඵන්දසීතිභාවො. උද්ධච්චප්පධානා කිලෙසා ¶ උද්ධච්චාදිකිලෙසා, උද්ධච්චං වා ආදිං කත්වා සබ්බකිලෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

ගරුභාවො දන්ධතා, ථිනමිද්ධාධිකානං, තථාපවත්තානං වා චතුන්නං ඛන්ධානං එතං අධිවචනං. දන්ධතාය පටිපක්ඛො අදන්ධතා, න දන්ධතාය අභාවමත්තං.

ථද්ධභාවො ථම්භො, දිට්ඨිමානාධිකානං, තප්පධානානං වා චතුන්නං ඛන්ධානමෙතං නාමං. ථද්ධභාවනිම්මද්දනතො එව කත්ථචි ආරම්මණෙ අප්පටිහතාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, සම්පයුත්තානං වා තත්ථ අප්පටිඝාතං පච්චුපට්ඨාපෙන්තීති අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා.

කම්මනි සාධු කම්මඤ්ඤං, න කම්මඤ්ඤං අකම්මඤ්ඤං, තස්ස භාවො අකම්මඤ්ඤභාවො, දානසීලාදිපුඤ්ඤකිරියායං අයොග්යතා. අත්ථතො කාමච්ඡන්දාදිසංකිලෙසධම්මා, තප්පධානා වා චත්තාරො අකුසලක්ඛන්ධා. කම්මඤ්ඤභාවෙනෙව සම්පන්නාකාරෙන ආරම්මණස්ස ගහණං ආරම්මණකරණසම්පත්ති. වුත්තාවසෙසා කාමච්ඡන්දාදයො, තදෙකට්ඨා ච සංකිලෙසධම්මා අවසෙසනීවරණාදයො. විනිබන්ධනිම්මද්දනෙන සුඛප්පවත්තිහෙතුතාය පසාදනීයවත්ථූසු පසාදාවහා. සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති යථා සුවණ්ණවිසුද්ධි අපගතකාළකා අලඞ්කාරවිකතිවිනියොගක්ඛමා, එවමයම්පි සංකිලෙසවිගමෙන හිතකිරියාවිනියොගක්ඛමා.

කායචිත්තානං ගෙලඤ්ඤං, අස්සද්ධියාදි, තදෙකට්ඨා ච පාපධම්මා. ගෙලඤ්ඤපටිපක්ඛො අගෙලඤ්ඤං ¶ , තබ්භාවො ලක්ඛණං එතාසන්ති අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා. යථාවුත්තගෙලඤ්ඤනිම්මද්දනෙනෙව නත්ථි එතාසං ආදීනවො දොසො, න වා එතා ආදීනං කපණං වන්ති පවත්තන්තීති නිරාදීනවා, තෙනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, තං වා සම්පයුත්තෙසු පච්චුපට්ඨපෙන්තීති නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා.

කායසම්බන්ධී, චිත්තසම්බන්ධී ච උජුභාවොති ලක්ඛිතබ්බතාය කායචිත්තඅජ්ජවලක්ඛණා. කායචිත්තානං නඞ්ගලසීසචන්දකොටිගොමුත්තවඞ්කතාසඞ්ඛාතානං කුටිලභාවානං නිම්මද්දනතො කායචිත්තකුටිලභාවනිම්මද්දනරසා. තතො එව සබ්බථාපි අජිම්හභාවෙන පච්චුපතිට්ඨන්ති, සම්පයුත්තානං වා අජිම්හතං පච්චුපට්ඨපෙන්තීති අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා. ‘‘සන්තදොසපටිච්ඡාදනලක්ඛණා මායා, අසන්තගුණසම්භාවනලක්ඛණං සාඨෙය්ය’’න්ති එවං වුත්තා තදාකාරප්පවත්තා ¶ අකුසලා ඛන්ධා, තදෙකට්ඨා ච සංකිලෙසධම්මා මායාසාඨෙය්යාදිකා. එත්ථ ච චිත්තපස්සද්ධිආදීහි චිත්තමෙව පස්සද්ධං, ලහු, මුදු, කම්මඤ්ඤං, පගුණං, උජු ච හොති. කායපස්සද්ධිආදීහි පන රූපකායොපි. තෙනෙවෙත්ථ භගවතා ධම්මානං දුවිධතා වුත්තා, න සබ්බත්ථ.

471. ඡන්දනං ඡන්දො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතා. ‘‘ඡන්දො කාමො’’තිආදීසු (විභ. 564) පන තණ්හාපි වුච්චති, ‘‘ඡන්දං ජනෙති වායමතී’’තිආදීසු (විභ. 432) වීරියම්පීති තතො නිවත්තනත්ථං ‘‘කත්තුකාමතායෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. කත්තුකාමතා වුච්චති කරණිච්ඡා. චෙතසිකස්ස ච ධම්මස්ස සාරම්මණත්තා කරණිච්ඡා නාම ආලම්බනස්ස ආලම්බිතුකාමතාමුඛෙනෙව හොතීති ආරම්මණකරණිච්ඡාලක්ඛණො ඡන්දො කත්තුකාමතාලක්ඛණො වුත්තො. තෙනෙවාහ ‘‘ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො’’ති ච. යදග්ගෙන පනායං අත්තනො ආරම්මණපරියෙසනරසො, තදග්ගෙන සම්පයුත්තානම්පි හොතියෙව එකාරම්මණතාය තෙන තෙසං. තෙනෙවාහ ‘‘ආරම්මණග්ගහණෙ චායං චෙතසො හත්ථප්පසාරණං විය දට්ඨබ්බො’’ති. ස්වායං කුසලෙසු උප්පන්නො කුසලච්ඡන්දොති වුච්චති යොනිසොමනසිකාරසමුට්ඨානත්තා.

472. අධිමුච්චනං ආරම්මණෙ සන්නිට්ඨානවසෙන වෙදිතබ්බං, න පසාදනවසෙන. යථා තථා වා හි ආරම්මණෙ නිච්ඡයනං අධිමුච්චනං අනධිමුච්චන්තස්ස පාණාතිපාතාදීසු, දානාදීසු වා පවත්තියා අභාවා, සද්ධා පන පසාදනීයෙසු පසාදාධිමොක්ඛාති අයමෙතෙසං විසෙසො. වොට්ඨබ්බනං පන යථා සන්තීරිතෙ අත්ථෙ නිච්ඡයනාකාරෙන පවත්තිත්වා පරතො ත්තමානානං තථා පවත්තියා පච්චයො හොති. යදි එවං, විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙසු කථන්ති? තෙසම්පි එකංසෙනෙව සංසප්පනාකාරස්ස ¶ පච්චයතාය දට්ඨබ්බං. දාරකස්ස විය ඉතො චිතො ච සංසප්පනස්ස ‘‘කරිස්සාමි න කරිස්සාමී’’ති අනිච්ඡයස්ස පටිපක්ඛකිරියා අසංසප්පනං, යෙසු චිත්තුප්පාදෙසු අයං සන්නිට්ඨානලක්ඛණො අධිමොක්ඛො, තෙසං ආරම්මණධම්මො එව සන්නිට්ඨෙය්යධම්මො.

473. කිරියා ¶ කාරොති කාරසද්දස්ස භාවසාධනතමාහ. මනම්හි කාරොති මනසි ආරම්මණස්ස කරණං. යෙන හි මනො ආරම්මණෙ කරීයති ආරම්මණෙනස්ස සංයොජනතො, තතො එව තෙන ආරම්මණම්පි මනසි කරීයතීති. පුරිමමනතොති භවඞ්ගමනතො. විසදිසමනන්ති වීථිජවනං මනං කරොතීති මනසිකාරසාමඤ්ඤෙන වීථිජවනපටිපාදකෙ දස්සෙති.

සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණාභිමුඛං සාරෙන්තො විය හොතීති මනසිකාරො සාරණලක්ඛණො වුත්තො. සතියා අසම්මුස්සනවසෙන විසයාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානතා, මනසිකාරස්ස පන සංයොජනවසෙන ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානතාති අයමෙතෙසං විසෙසො. ආරම්මණපටිපාදකස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නතාවචනං ඉතරමනසිකාරානං තදඤ්ඤක්ඛන්ධපරියාපන්නතාමත්තං ජොතෙතීති තථාජොතිතං තං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධෙ ඔතාරෙත්වා දස්සෙතුං ‘‘වීථිපටිපාදකො’’තිආදි වුත්තං.

474. තෙසු ධම්මෙසූති යෙසු ධම්මෙසු සයං උප්පන්නා, තෙසු අත්තනා සම්පයුත්තෙසු චිත්තචෙතසිකධම්මෙසු. අනාරම්මණත්තෙපි හි තෙසු සමප්පවත්තෙසු උදාසිනභාවතො ‘‘තත්රමජ්ඣත්තතා’’ති වුච්චති. සමවාහිතලක්ඛණාති සමං අවිසමං යථාසකකිච්චෙසු පවත්තනලක්ඛණා. උදාසිනභාවෙන පවත්තමානාපි හෙසා සම්පයුත්තධම්මෙ යථාසකකිච්චෙසු පවත්තෙති, යථා රාජා තුණ්හී නිසින්නොපි අත්ථකරණෙ ධම්මට්ඨෙ යථාසකකිච්චෙසු අප්පමත්තෙ පවත්තෙති. අලීනානුද්ධතපවත්තිපච්චයතා ඌනාධිකතානිවාරණරසා, කිච්චවසෙන චෙතං වුත්තං. යදි එවං, සහජාතාධිපතිනො කථන්ති? තම්පි තස්සා කිච්චමෙව. යං සහජාතධම්මානං අධිපතිභාවොති, තස්සාපි තථාපවත්තනමෙවාති නායං දොසො. ‘‘ඉදං නිහීනකිච්චං හොතු, ඉදං අතිරෙකතරකිච්ච’’න්ති එවං පක්ඛපාතවසෙන විය පවත්ති පක්ඛපාතො, තං උපච්ඡින්දන්තී විය හොතීති අධිප්පායො.

‘‘අනියතෙසු ඉච්ඡන්තී’’ති ඉමිනා චෙතසිකන්තරභාවෙන ඉච්ඡන්තීති දස්සෙති. අදොසොයෙව මෙත්තා. තථා ¶ හි සොයෙව ‘‘මෙත්තා මෙත්තායනා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1062) නිද්දිට්ඨො. උපෙක්ඛාති යං උපෙක්ඛං මෙත්තාය සද්ධිං පරිකප්පෙන්ති, සා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛායෙව.

475. කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනන්ති ¶ පරපාණපරධනපරඉත්ථිආදීනං. අමද්දනං මද්දනපටිපක්ඛභාවො. කායදුච්චරිතාදිවත්ථුතො සඞ්කොචනකිරියාපදෙසෙන කායදුච්චරිතාදිතො එව සඞ්කොචනකිරියා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. න හි විරතියො දුච්චරිතවත්ථුනො අකිරියපච්චුපට්ඨානා යුජ්ජන්ති, අථ ඛො දුච්චරිතස්ස, විරතීනඤ්ච සොරච්චවසෙන සඞ්කොචනං, අකිරියානඤ්ච හිරොත්තප්පානං ජිගුච්ඡනාදිවසෙනාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

476. සඞ්ඛාරාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධධම්මෙ සන්ධායාහ. තෙ හි ඉධාධිප්පෙතා, අඤ්ඤථා අට්ඨතිංසාති වත්තබ්බං සියා. යථා චිත්තං, එවං තංසම්පයුත්තධම්මාපි දුතියෙ සසඞ්ඛාරා එවාති ආහ ‘‘සසඞ්ඛාරභාවමත්තමෙව හෙත්ථ විසෙසො’’ති. අවසෙසා පඨමෙ වුත්තධම්මා.

අවසෙසා පඤ්චමෙන සම්පයොගං ගච්ඡන්තීති එත්ථ කථං කරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාසහගතෙ සම්භවන්තීති? පුබ්බභාගභාවතො. අප්පනාප්පත්තා එව හි කරුණාමුදිතා උපෙක්ඛාසහගතා න හොන්ති, තතො අඤ්ඤත්ථ පන උපෙක්ඛාසහගතාපි හොන්තීති ආචරියා.

සුවිසුද්ධස්ස කායකම්මාදිකස්ස චිත්තසමාධානවසෙන රූපාරූපාවචරකුසලප්පවත්ති, න කායකම්මාදීනං සොධනවසෙන, නාපි දුච්චරිතදුරාජීවානං සමුච්ඡින්දනපටිප්පස්සම්භනවසෙනාති මහග්ගතචිත්තුප්පාදෙසු විරතීනං අසම්භවොයෙවාති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා විරතිත්තය’’න්ති. තතොති රූපාවචරපඨමෙ වුත්තචෙතසිකතො. තෙයෙවාති රූපාවචරපඤ්චමෙ වුත්තචෙතසිකා එව. යදි එව රූපාවචරතො කො විසෙසොති ආහ ‘‘අරූපාවචරභාවොයෙව හි එත්ථ විසෙසො’’ති.

පඨමජ්ඣානිකෙති පඨමජ්ඣානවති. මග්ගවිඤ්ඤාණෙති චතුබ්බිධෙපි මග්ගවිඤ්ඤාණෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති සම්බන්ධො. දුතියජ්ඣානිකාදිභෙදෙ මග්ගවිඤ්ඤාණෙති එත්ථ ආදි-සද්දෙන තතියචතුත්ථපඤ්චමජ්ඣානිකානි සඞ්ගණ්හාති. ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති වුත්තං කිං අවිසෙසෙනාති චොදනායනෙ තං දස්සෙන්තො ‘‘කරුණාමුදිතාන’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ මග්ගවිඤ්ඤාණානං නිබ්බානාරම්මණත්තා, කරුණාමුදිතානඤ්ච සත්තාරම්මණත්තා න තාසං තත්ථ සම්භවො. මග්ගධම්මෙසු ච පාදකාදිනියමෙන ¶ කදාචි සම්මාසඞ්කප්පවිරහො සියා ¶ , න පන විරතිවිරහො කායදුච්චරිතාදීනං සමුච්ඡින්දනවසෙනෙව අරියමග්ගස්ස පවත්තනතොති නියතවිරතිතා.

478. න හිරියති න ලජ්ජතීති අහිරිකො, පුග්ගලො, චිත්තං, තංසම්පයුත්තධම්මසමුදායො වා. ‘‘අහිරික්ක’’න්ති වත්තබ්බෙ එකස්ස කකාරස්ස ලොපං කත්වා ‘‘අහිරික’’න්ති වුත්තං. ‘‘න ඔත්තප්ප’’න්ති ඔත්තප්පස්ස පටිපක්ඛභූතං ධම්මමාහ. අජිගුච්ඡනං අහීළනං. අලජ්ජා අවිරිළා. තෙහෙවාති කායදුච්චරිතාදීහි එව. අසාරජ්ජං නිබ්භයතා. අනුත්තාසො අසම්භමො. වුත්තපටිපක්ඛවසෙනාති අලජ්ජනාකාරෙන පාපානං කරණරසං අහිරිකං, අනුත්තාසාකාරෙන අනොත්තප්පං, වුත්තප්පකාරෙනෙව පාපතො අසඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානානි අත්තනි, පරෙසු ච අගාරවපදට්ඨානානි. ගාමසූකරස්ස විය අසුචිතො කිලෙසාසුචිතො අජිගුච්ඡනං අහිරිකෙන හොති, සලභස්ස විය අග්ගිතො පාපතො අනුත්තාසො අනොත්තප්පෙන හොතීති එවං වුත්තප්පටිපක්ඛවසෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

479. ලුබ්භන්ති තෙනාතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. ලුබ්භන්තීති අභිගිජ්ඣන්ති. මුය්හන්තීති න බුජ්ඣන්ති. ආරම්මණග්ගහණං ‘‘මම ඉද’’න්ති තණ්හාභිනිවෙසවසෙන අභිනිවිස්ස ආරම්මණස්ස අවිස්සජ්ජනං, න ආරම්මණකරණමත්තං. අභිසඞ්ගො අභිමුඛභාවෙන ආසත්ති. අපරිච්චාගො අවිජහනං, දුම්මොචනීයතා වා. අස්සාදදස්සනං අස්සාදදිට්ඨි. ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො ච තණ්හා පවඩ්ඪතී’’ති (සං. නි. 2.52, 54, 57) හි වුත්තං.

480. ධම්මසභාවස්ස යාථාවතො අදස්සනං චිත්තස්ස අන්ධභාවො. අඤ්ඤාණං ඤාණපටිපක්ඛො. සම්පටිවිජ්ඣිතුං අසමත්ථතා අසම්පටිවෙධො. යථා ඤාණං ආරම්මණසභාවං පටිවිජ්ඣිතුං න ලබ්භති, මොහස්ස තථා පවත්ති ආරම්මණසභාවච්ඡාදනං. අසම්මාපටිපත්තිං පච්චුපට්ඨපෙති, සම්මාපටිපත්තියා පටිපක්ඛභාවෙන ගය්හතීති වා අසම්මාපටිපත්තිපච්චුපට්ඨානො. යස්ස උප්පජ්ජති, තස්ස අන්ධකරණං අන්ධකාරො, තථා පච්චුපතිට්ඨතීති අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො.

481. මිච්ඡාති ධම්මසභාවස්ස විපරීතං, නිච්චාදිතොති අත්ථො. අයොනිසො අභිනිවෙසො අනුපායාභිනිවෙසො උප්පථාභිනිවෙසො. ධම්මසභාවං ¶ අතික්කමිත්වා පරතො ආමසනං ¶ පරාමාසො. විපරීතග්ගාහවසෙන ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202, 203; 3.27-29) අභිනිවිසනං මිච්ඡාභිනිවෙසො.

482. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන උද්ධතං හොති චිත්තං, තංසම්පයුත්තධම්මා වා, සො ධම්මො උද්ධච්චං. අවූපසමොති අසන්නිසින්නඅප්පසන්නභාවමාහ. අනවට්ඨානරසන්ති චලනකිච්චං. භන්තත්තන්ති පරිබ්භමනාකාරං. චෙතසො අවූපසමෙති නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ භුම්මං, අවූපසමපච්චයභූතං ආරම්මණං වා ‘‘අවූපසමො’’ති වුත්තං. අකුසලධම්මානං එකන්තනිහීනතාය ‘‘අකුසලභාවෙන ච ලාමකත්ත’’න්ති වුත්තං.

483. ථිනමිද්ධමෙත්ථ අනියතං, න මානාදීති ථිනමිද්ධස්ස අනියතතා ච එත්ථ දුතියචිත්තෙ පඨමාකුසලතො විසෙසො.

අනුස්සාහනාවසීදනභාවෙන සංහතභාවො ථිනං, තෙන යොගතො චිත්තං ථිනං, තස්ස භාවොති ථිනතා. අසමත්ථතාවිඝාතවසෙන අකම්මඤ්ඤතා මිද්ධං. යස්මා තතො එව තෙන සම්පයුත්තධම්මා මෙධිතා විහතසාමත්ථියා හොන්ති, තස්මා ‘‘මිද්ධනතා මිද්ධ’’න්ති වුත්තං. අනුස්සාහලක්ඛණන්ති උස්සාහපටිපක්ඛලක්ඛණං. වීරියස්ස අවනොදනං ඛිපනං වීරියාවනොදනං. සම්පයුත්තධම්මානං සංසීදනාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨති, තෙසං වා සංසීදනං පච්චුපට්ඨපෙතීති සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණන්ති එත්ථ කාමං ථිනම්පි අකම්මඤ්ඤසභාවමෙව, තං පන චිත්තස්ස, මිද්ධං වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සාති අයමෙත්ථ විසෙසො. තථා හි පාළියං ‘‘තත්ථ කතමං ථිනං? යා චිත්තස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා. තත්ථ කතමං මිද්ධං? යා කායස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා’’ති (ධ. ස. 1162-1163) ච ආදිනා ඉමෙසං නිද්දෙසො පවත්තො. ඔනහනං විඤ්ඤාණද්වාරානං පිදහනං. ලීනතා ලීනාකාරො ආරම්මණග්ගහණෙ සඞ්කොචො. යස්මා ථිනෙන චිත්තස්සෙව සංහනනං හොති, මිද්ධෙන පන වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්ස විය රූපකායස්සාපි, තස්මා තං පචලායිකානිද්දං පච්චුපට්ඨපෙතීති පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානං වුත්තං. අරති පන්තසෙනාසනෙසු, අධිකුසලධම්මෙසු ච අරොචනා. විජම්භිකා විජම්භනසඞ්ඛාතස්ස කායදුට්ඨුල්ලස්ස කාරණභූතා සංකිලෙසප්පවත්ති. අරතිවිජම්භිකාදීසූති ¶ ච ආදි-සද්දෙන තන්දිආදීනං ගහණං. නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ චෙතං භුම්මවචනං.

අවසෙසා ¶ සොළස. මානො පනෙත්ථ අනියතො හොති, තෙන සද්ධිං සත්තරසෙව හොන්ති. පට්ඨානෙ හි ‘‘සංයොජනං ධම්මං පටිච්ච සංයොජනො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’ති එත්ථ චතුක්ඛත්තුං කාමරාගෙන, තික්ඛත්තුං පටිඝෙන ච මානො විචිකිච්ඡා භවරාගොති තයොපෙතෙ සකදාගාමිනො සංයොජනානං සංයොජනෙහි දසවිධා යොජනාති දස්සිතාය දසවිධාය යොජනාය ‘‘කාමරාගසංයොජනං පටිච්ච මානසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා. 3.4.1) වත්වා ‘‘කාමරාගසංයොජනං පටිච්ච අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා. 3.4.1) තථා ‘‘මානසංයොජනං පටිච්ච භවරාගසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා 3.4.1) වත්වා ‘‘භවරාගසංයොජනං පටිච්ච අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති (පට්ඨා. 3.4.1) ච එවමාගතාහි යොජනාහි මානස්ස අනියතභාවො පකාසිතො. යදි හි මානො නියතො සියා, කාමරාගස්ස මානරහිතා පවත්ති න සියා, තථා භවරාගස්ස. එවං සති පට්ඨානෙ චතුක්ඛත්තුං කාමරාගෙන යොජනා න සියා, තික්ඛත්තුංයෙව සියා. භවරාගමූලිකා ච න සියා. එවඤ්ච සංයොජනානං සංයොජනෙහි අට්ඨවිධෙන යොජනා සියා, න දසවිධෙන. දසවිධාව ච දස්සිතාති. සෙය්යාදිවසෙන උච්චතො නමනං උන්නති. උන්නමනවසෙනෙව සංපග්ගහරසො. න වීරියං විය තංතංකිච්චසාධනෙ අබ්භුස්සහනවසෙන. ඔමානස්සාපි අත්තානං අවං කත්වා ගහණම්පි සම්පග්ගහණවසෙනෙවාති දට්ඨබ්බං. කෙතු වුච්චති අච්චුග්ගතධජො, ඉධ පන කෙතු වියාති කෙතු, උළාරතමාදිභාවො. තං කෙතුභාවසඞ්ඛාතං කෙතුං කාමෙතීති කෙතුකම්යං, චිත්තං. යස්ස ධම්මස්ස වසෙන කෙතුකම්යං, සා කෙතුකම්යතා. ‘‘අහ’’න්ති පවත්තනතො මානස්ස දිට්ඨිසදිසී පවත්තීති සො දිට්ඨියා සද්ධිං එකචිත්තුප්පාදෙ න පවත්තති, අත්තසිනෙහසන්නිස්සයො චාති ආහ ‘‘දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො’’ති.

එත්ථාපි චාති ච-සද්දෙන ථිනමිද්ධං ආකඩ්ඪති.

485. දුස්සන්තීති බ්යාපජ්ජන්ති. චණ්ඩික්කං කුජ්ඣනං. අත්තනො පවත්තිආකාරවසෙන, විරූපසංසප්පනකඅනිට්ඨරූපසමුට්ඨාපනවසෙන ච විසප්පනරසො. කායස්ස ¶ විජ්ඣත්තභාවාපාදනතො අත්තනො නිස්සයදහනරසො. දුස්සනං අත්තනො, පරස්ස ච උපභොගඵලකාලෙසු අනිට්ඨත්තා විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බොති සබ්බෙන සබ්බං අග්ගහෙතබ්බතං දස්සෙති.

486. යං පරසම්පත්තීසු ඉස්සාකරණං, සා ඉස්සාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඉස්සායනා ඉස්සා’’ති ¶ . උසූයනං අසහනං. තත්ථෙවාති පරසම්පත්තීසු එව. අභිරතිපටිපක්ඛභූතං ඉස්සාය කිච්චං, න අභිරතියා අභාවමත්තන්ති ආහ ‘‘අනභිරතිරසා’’ති.

487. මච්ඡරයොගෙන ‘‘මච්ඡරී’’ති පවත්තමානං මච්ඡරිසද්දං ගහෙත්වා ආහ ‘‘මච්ඡරභාවො මච්ඡරිය’’න්ති. නිරුත්තිනයෙන පන මා ඉදං අච්ඡරියං අඤ්ඤෙසං හොතු, මය්හමෙව හොතූති මච්ඡරියන්ති පොරාණා. තං මච්ඡරියං වුච්චමානානි ලක්ඛණාදීනි පරියාදාය තිට්ඨති. සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානන්ති අත්තසම්පත්තීනං පරෙහි අසාධාරණභාවකරණෙන සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං. කටුකාකාරගති කටුකඤ්චුකතා. අත්තසම්පත්ති ආවාසාදි.

488. කුකතන්ති එත්ථ අකතම්පි කුකතමෙව. එවඤ්හි වත්තාරො හොන්ති ‘‘යං මයා න කතං, තං කුකත’’න්ති. තථා හි වක්ඛති ‘‘කතාකතානුසොචනරස’’න්ති. එවං කතාකතං දුච්චරිතං, සුචරිතඤ්ච කුකතං, තං ආරබ්භ විප්පටිසාරවසෙන පවත්තං පන චිත්තං තංසහචරිතතාය ඉධ ‘‘කුකත’’න්ති ගහෙත්වා ‘‘තස්ස භාවො කුක්කුච්ච’’න්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. පච්ඡා අනුතාපනං විබාධනං පච්ඡානුතාපො. යථාපවත්තස්ස කතාකතාකාරවිසිට්ඨස්ස දුච්චරිතසුචරිතස්ස අනුසොචනවසෙන විරූපං පටිසරණං විප්පටිසාරො. පරායත්තතාහෙතුතාය දාසබ්යමිව දට්ඨබ්බං. යථා හි දාසබ්යෙ සති දාසො පරායත්තො හොති, එවං කුක්කුච්චෙ සති තංසමඞ්ගී. න හි සො අත්තනො ධම්මතාය කුසලෙ පවත්තිතුං සක්කොති. අථ වා කතාකතාකුසලකුසලානුසොචනෙ ආයත්තතාය තදුභයවසෙන කුක්කුච්චෙන තංසමඞ්ගී හොතීති තං දාසබ්යං විය හොතීති.

අනියතෙසු ඉස්සාදීසු ථිනමිද්ධසම්භවොව චාති ච-සද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

490. පවත්තිට්ඨිතිමත්තොති ¶ ඛණට්ඨිතිමත්තො. ‘‘නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිති වියා’’ති හි එවං වුත්තචිත්තට්ඨිති විය සන්තානට්ඨිතියා පච්චයො භවිතුං අසමත්ථො නිච්ඡයාභාවෙන අසණ්ඨහනතො චෙතසො පවත්තිපච්චයමත්තතාය පවත්තිට්ඨිතිමත්තො. තෙනාහ ‘‘දුබ්බලො සමාධී’’ති. විගතා චිකිච්ඡාති චිකිච්ඡිතුං දුක්කරතාය වුත්තං, න සබ්බථා විචිකිච්ඡාය චිකිච්ඡාභාවතොති තදත්ථමත්තං දස්සෙති. ‘‘එවං නු ඛො, නනු ඛො’’තිආදිනා සංසප්පනවසෙන සෙතීති සංසයො. කම්පනරසාති නානාරම්මණෙ චිත්තස්ස කම්පනකිච්චා. උද්ධච්චඤ්හි අත්තනා ගහිතාකාරෙ ¶ එව ඨත්වා භමතීති එකාරම්මණස්මිංයෙව විප්ඵන්දනවසෙන පවත්තති. විචිකිච්ඡා පන යදිපි රූපාදීසු එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ උප්පජ්ජති, තථාපි ‘‘එවං නු ඛො, නනු ඛො, ඉදං නු ඛො, අඤ්ඤං නු ඛො’’ති අඤ්ඤං ගහෙතබ්බාකාරං අපෙක්ඛතීති නානාරම්මණෙ කම්පනං හොතීති. අනිච්ඡයං ද්වෙළ්හකං පච්චුපට්ඨපෙතීති අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා. අනෙකංසස්ස ආරම්මණෙ නානාසභාවස්ස ගහණාකාරෙන පච්චුපතිට්ඨතීති අනෙකංසගාහපච්චුපට්ඨානා.

491. සත්තාරම්මණත්තාති සත්තපඤ්ඤත්තිආරම්මණත්තා. නනු ච පඤ්ඤත්තිආරම්මණාපි විපාකා හොන්තීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘එකන්තපරිත්තාරම්මණා හි කාමාවචරවිපාකා’’ති. විරතියොපි විපාකෙසු න සන්තීති එත්ථාපි නනු කෙසුචි විපාකෙසු විරතියොපි සන්තීති චොදනං මනසි කත්වා ආහ ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා කුසලායෙවාති හි වුත්ත’’න්ති, තෙන ලොකියවිපාකෙසු විරතියො න සන්තීති දස්සෙති.

තෙසන්ති රූපාවචරාදිවිපාකවිඤ්ඤාණානං. ජනෙතබ්බජනකසම්බන්ධෙ හි ඉදං සාමිවචනං.

492. තෙති තෙ අහෙතුකකිරියසඞ්ඛාරා. තත්ථ කුසලවිපාකමනොධාතුසම්පයුත්තෙහි සමානා අහෙතුකකිරියමනොධාතුසම්පයුත්තා, සොමනස්සසහගතසන්තීරණසම්පයුත්තෙහි සමානා හසිතුප්පාදසම්පයුත්තා, උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණසම්පයුත්තෙහි සමානා වොට්ඨබ්බනසම්පයුත්තාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘කුසල…පෙ… සමානා’’ති වත්වා තතො ලබ්භමානං විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘මනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. වීරියසබ්භාවතො බලප්පත්තො සමාධි හොති ‘‘වීරියන්තං බල’’න්ති කත්වා.

සමුච්ඡෙදවිරතීහි ¶ එව අරහන්තානං විරමනකිච්චස්ස නිට්ඨිතත්තා කිරියචිත්තෙසු විරතියො න සන්තීති ආහ ‘‘ඨපෙත්වා විරතියො’’ති. කාමාවචරසහෙතුකකිරියසඞ්ඛාරානං කාමාවචරකුසලෙහි විරතිකතො විසෙසො අත්ථි, මහග්ගතෙසු පන තාදිසොපි නත්ථීති ආහ ‘‘සබ්බාකාරෙනපී’’ති, ධම්මතො, ආරම්මණතො, පවත්තිආකාරතොති සබ්බපකාරෙනපීති අත්ථො.

ඉති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

අතීතාදිවිභාගකථාවණ්ණනා

අභිධම්මන්තොගධම්පි ¶ සුත්තන්තභාජනීයං සුත්තන්තනයො එව, එකන්තඅභිධම්මනයො පන අභිධම්මභාජනීයන්ති ආහ ‘‘අභිධම්මෙ පදභාජනීයනයෙනා’’ති.

493. භගවතා පන එවං ඛන්ධා විත්ථාරිතාති සම්බන්ධො. තස්මා ඉමායපි පාළියා වසෙන ඛන්ධානං සංවණ්ණනං කරිස්සාමාති අධිප්පායො. යං කිඤ්චීති එත්ථ යන්ති සාමඤ්ඤෙන අනියමදස්සනං. කිඤ්චීති පකාරභෙදං ආමසිත්වා අනියමදස්සනං. උභයෙනාපි අතීතං වා…පෙ… සන්තිකෙ වා අප්පං වා බහුං වා යාදිසං වා තාදිසං වා නපුංසකනිද්දෙසාරහං සබ්බං බ්යාපෙත්වා ගණ්හාතීති ආහ ‘‘අනවසෙසපරියාදාන’’න්ති. එවං පන අඤ්ඤෙසුපි නපුංසකනිද්දෙසාරහෙසු පසඞ්ගං දිස්වා තත්ථ අධිප්පෙතත්ථං අතිච්ච පවත්තනතො අතිප්පසඞ්ගස්ස නියමනත්ථං රූපන්ති වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘රූපන්ති අතිප්පසඞ්ගනියමන’’න්ති ආහ. යං කිඤ්චීති ච යං-සද්දං එකං පදං, සනිපාතං කිං-සද්දඤ්ච එකං පදන්ති ගහෙත්වා අනියමෙකත්ථදීපනතො ‘‘පදද්වයෙනාපී’’ති වුත්තං. අස්සාති රූපස්ස. අතීතාදිනා විභාගං ආරභති අතීතානාගතපච්චුප්පන්නන්තිආදිනා.

494. අද්ධාසන්තතිසමයඛණවසෙනාති එත්ථ චුතිපටිසන්ධිපරිච්ඡින්නෙ කාලෙ අද්ධා-සද්දො වත්තතීති ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්තිආදිසුත්තවසෙන (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) විඤ්ඤායති. තථා හි භද්දෙකරත්තසුත්තෙපි ‘‘අතීතං නාන්වාගමෙය්යා’’තිආදිනා (ම. නි. 3.272, 275, 276, 277) අද්ධාවසෙනෙව අතීතාදිභාවො වුත්තො. ‘‘තයොමෙ, ¶ භික්ඛවෙ, අද්ධා, කතමෙ තයො? අතීතො අද්ධා අනාගතො අද්ධා පච්චුප්පන්නො අද්ධා’’ති (දී. නි. 3.305; ඉතිවු. 63) පන පරමත්ථතො පරිච්ඡිජ්ජමානො අද්ධා නිරුත්තිපථසුත්තවසෙන ඛණපරිච්ඡින්නො වුත්තො. තත්ථ හි ‘‘යං, භික්ඛවෙ, රූපං ජාතං…පෙ… පාතුභූතං. අත්ථීති තස්ස සඞ්ඛා’’ති (සං. නි. 3.62) විජ්ජමානස්ස පච්චුප්පන්නතා, තතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච අතීතානාගතතා වුත්තා. තදඤ්ඤසුත්තෙසු පන යෙභුය්යෙන චුතිපටිසන්ධිපරිච්ඡින්නො අතීතාදිකො අද්ධා වුත්තොති සො එව ඉධාපි ‘‘අද්ධාවසෙනා’’ති වුත්තො.

සීතං සීතස්ස සභාගො, තථා උණ්හං උණ්හස්ස. යං පන සීතං, උණ්හං වා සරීරෙ සන්නිපතිතං ¶ සන්තානවසෙන පවත්තමානං අනූනං අනධිකං එකාකාරං, තං එකො උතූති වුච්චතීති සභාගඋතුනො අනෙකත්තා එක-ග්ගහණං කතං, එවං ආහාරෙපි. එකවීථිඑකජවනසමුට්ඨානන්ති පඤ්චඡට්ඨද්වාරවසෙන වුත්තං. සන්තතිසමයකථා විපස්සකානං උපකාරත්ථාය අට්ඨකථාසු කථිතා. ජනකො හෙතු, උපථම්භකො පච්චයො, තෙසං උප්පාදනං, උපත්ථම්භනඤ්ච කිච්චං. යථා බීජස්ස අඞ්කුරුප්පාදනං, පථවීආදීනඤ්ච තදුපත්ථම්භනං, කම්මස්ස කටත්තාරූපවිපාකුප්පාදනං, ආහාරාදීනං තදුපත්ථම්භනං, එවං එකෙකස්ස කලාපස්ස, චිත්තුප්පාදස්ස ච ජනකානං කම්මානන්තරාදිපච්චයභූතානං, උපත්ථම්භකානඤ්ච සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතානං කිච්චං යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. එවං උතුආදීනං සභාගවිසභාගතාසම්භවතො තංසමුට්ඨානානං රූපානං සන්තතිවසෙන අතීතාදිවිභාගො වුත්තො, කම්මස්ස පන එකභවනිබ්බත්තකස්ස සභාගවිසභාගතා නත්ථීති තංසමුට්ඨානානං රූපානං සන්තතිවසෙන අතීතාදිවිභාගං අවත්වා උපත්ථම්භකවසෙනෙව වුත්තො. යදා පන ලිඞ්ගපරිවත්තනං හොති, තදා බලවතා අකුසලෙන පුරිසලිඞ්ගං අන්තරධායති, දුබ්බලෙන කුසලෙන ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභවති. දුබ්බලෙන ච අකුසලෙන ඉත්ථිලිඞ්ගං අන්තරධායති, බලවතා කුසලෙන පුරිසලිඞ්ගං පාතුභවතීති කම්මසමුට්ඨානරූපානම්පි අත්ථෙව විසභාගතාති තෙසම්පි සන්තතිවසෙන අතීතාදිවිභාගො සම්භවති, සො පන න සබ්බකාලිකොති න ගහිතො.

තංතංසමයන්ති එකමුහුත්තාදිකො සො සො සමයො එතස්සාති තංතංසමයං, රූපං, තංතංසමයවන්තන්ති අත්ථො.

තතො ¶ පුබ්බෙති තතො ඛණත්තයස්ස පරියාපත්තිතො පුබ්බෙ. අනුප්පන්නත්තා අනාගතං. පච්ඡාති තතො පච්ඡා. ඛණත්තයං අතික්කන්තත්තා අතීතං. යස්ස හෙතුකිච්චං, පච්චයකිච්චඤ්ච නිට්ඨිතත්තා අතික්කන්තං, තං අතීතං උප්පාදක්ඛණෙ හෙතුකිච්චං, උප්පන්නඵලත්තා නිට්ඨිතඤ්චාති දට්ඨබ්බං. තීසුපි ඛණෙසු පච්චයකිච්චං. පථවීආදීනං සන්ධාරණාදිකං, ඵස්සාදීනං ඵුසනාදිකඤ්ච අත්තනො කිච්චං සකිච්චං, සකිච්චස්ස කරණක්ඛණො සකිච්චක්ඛණො, සහ වා කිච්චෙන සකිච්චං, යස්මිං ඛණෙ සකිච්චං රූපං වා අරූපං වා හොති, සො සකිච්චක්ඛණො, තස්මිං ඛණෙ පච්චුප්පන්නං. එත්ථ ච ඛණාදිකථායං ‘‘තතො පුබ්බෙ අනාගතං, පච්ඡා අතීත’’න්ති වචනං අද්ධාදීසු විය භෙදාභාවතො නිප්පරියායං. අද්ධාදිවසෙන හි අඤ්ඤෙව ධම්මා අතීතා අඤ්ඤෙ අනාගතා අඤ්ඤෙ පච්චුප්පන්නා ලබ්භන්ති, ඛණාදිවසෙන පන නත්ථි ධම්මතො භෙදො, කාලතො එව භෙදො. උප්පාදතො පුබ්බෙ අනාගතො ¶ , ඛණත්තයෙ වත්තමානො, තතො පරං අතීතොති නිප්පරියායා, අද්ධාපච්චුප්පන්නාදි විය කෙනචි පරියායෙන අතීතමනාගතන්ති ච වත්තබ්බතාභාවතො.

495. හෙට්ඨා වුත්තං අජ්ඣත්තිකබාහිරභෙදං සන්ධාය ‘‘වුත්තනයො එවා’’ති වත්වා තෙන අපරිතුස්සමානෙන යදිපි තත්ථ අජ්ඣත්තමෙව අජ්ඣත්තිකන්ති සද්දත්ථො ලබ්භති, තථාපි අත්ථෙව අජ්ඣත්තඅජ්ඣත්තිකසද්දානං, බහිද්ධාබාහිරසද්දානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං අත්ථභෙදො. තථා හි අජ්ඣත්තිකසද්දො සපරසන්තානිකෙසු චක්ඛාදීසු රූපාදීසු බාහිරසද්දො විය පවත්තති, අජ්ඣත්තසද්දො පන තස්ස තස්ස සත්තස්ස සසන්තානිකෙස්වෙව චක්ඛුරූපාදීසු තතො අඤ්ඤෙසු බහිද්ධාසද්දො විය පවත්තති. තස්මා තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ඉධාති ඉමස්මිං සුත්තන්තනයෙ. නියකජ්ඣත්තම්පි න පුබ්බෙ වුත්තඅජ්ඣත්තිකමෙව, පරපුග්ගලිකම්පි න පුබ්බෙ වුත්තබාහිරමෙවාති අධිප්පායො.

496. හීනපණීතභෙදො පරියායතො, නිප්පරියායතො ච වෙදිතබ්බොති සම්බන්ධො. තදෙව සුදස්සීනං රූපං. යත්ථාති යස්මිං ආරම්මණභූතෙ. යං ආරම්මණං කත්වා අකුසලවිපාකවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, තං හීනං අනිට්ඨභාවතො. යං කුසලවිපාකං, තං පණීතං ඉට්ඨභාවතො. යථා හි අකුසලවිපාකො සයං අනිට්ඨො අනිට්ඨෙ එව උප්පජ්ජති, න ඉට්ඨෙ, එවං කුසලවිපාකොපි සයං ඉට්ඨො ඉට්ඨෙ එව උප්පජ්ජති, න අනිට්ඨෙ. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං –

‘‘අකුසලකම්මජවසෙන ¶ අනිට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා විභත්තා, කුසලකම්මජං පන අනිට්ඨං නාම නත්ථි, සබ්බං ඉට්ඨමෙව. කුසලකම්මජවසෙන ඉට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා විභත්තා. කුසලකම්මජඤ්හි අනිට්ඨං නාම නත්ථි, සබ්බං ඉට්ඨමෙවා’’ති (විභ. අට්ඨ. 6) ච.

තත්ථ මනාපානිපි කානිචි හත්ථිරූපාදීනි අකුසලකම්මනිබ්බත්තානි සන්ති, න පන තානි තෙසංයෙව හත්ථිආදීනං සුඛස්ස හෙතුභාවං ගච්ඡන්ති. තස්ස තස්සෙව හි සත්තස්ස අත්තනා කතෙන කුසලෙන නිබ්බත්තං සුඛස්ස පච්චයො හොති, අකුසලෙන නිබ්බත්තං දුක්ඛස්ස. තස්මා කම්මජානං ඉට්ඨානිට්ඨතා කම්මකාරකසත්තස්ස වසෙන යොජනාරහා සියා. තත්ථ යං වුත්තං ‘‘කුසලකම්මජං අනිට්ඨං නාම නත්ථී’’ති, න ච වුත්තං ‘‘අකුසලකම්මජං ඉට්ඨං නාම නත්ථී’’ති, තෙන ¶ අකුසලකම්මජම්පි සොභනං පරසත්තානං ඉට්ඨං අත්ථීති අනුඤ්ඤාතං භවිස්සති, කුසලකම්මජං පන සබ්බෙසං ඉට්ඨමෙවාති.

තිරච්ඡානගතානං පන කෙසඤ්චි මනුස්සරූපං අමනාපං, යතො තෙ දිස්වාව පලායන්ති, මනුස්සා ච දෙවතාරූපං පස්සිත්වා භායන්ති, තෙසම්පි විපාකවිඤ්ඤාණං තං රූපං ආරබ්භ කුසලවිපාකමෙව උප්පජ්ජති, තාදිසස්ස පන පුඤ්ඤස්ස අභාවා න තෙසං තත්ථ අභිරති හොති. කුසලකම්මජස්ස පන අනිට්ඨස්ස අභාවො විය අකුසලකම්මජස්ස ච ඉට්ඨස්ස අභාවො වත්තබ්බො. හත්ථිආදීනම්පි හි අකුසලකම්මජං මනුස්සානං අකුසලවිපාකස්සෙව ආරම්මණං, කුසලකම්මජං පන පවත්තෙ සමුට්ඨිතං කුසලවිපාකස්ස. ඉට්ඨාරම්මණෙන පන වොමිස්සකත්තා අප්පකං අකුසලකම්මජං බහුලං අකුසලවිපාකුප්පත්තියා කාරණං න භවිස්සතීති සක්කා විඤ්ඤාතුං, විපාකං පන න සක්කා වඤ්චෙතුන්ති විපාකවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණවවත්ථානං සුට්ඨු යුජ්ජති. යං පන වුත්තං ‘‘අනිට්ඨා පඤ්ච කාමගුණා’’ති, තං රූපාදිභාවසාමඤ්ඤතො කාමගුණසදිසතාය තංසදිසෙසු තබ්බොහාරෙන වුත්තං. ඉට්ඨානෙව හි රූපාදීනි ‘‘කාමගුණා’’ති පාළියං (ම. නි. 1.164-165, 177-178, 287; 2.155, 280; 3.57, 190; සං. නි. 5.30) වුත්තානි. කාමගුණවිසභාගා වා රූපාදයො ‘‘කාමගුණා’’ති වුත්තා අසිවෙ සිවොති වොහාරො විය, සබ්බානි වා ඉට්ඨානිට්ඨානි රූපාදීනි තණ්හාවත්ථුභාවතො කාමගුණා එව. වුත්තඤ්හි ‘‘රූපා ලොකෙ පියරූපං සාතරූප’’න්තිආදි (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133). අතිසයෙන පන කමනීයත්තා සුත්තෙසු කාමගුණාති ඉට්ඨරූපාදීනි වුත්තානි.

වුත්තනයමෙවාති ¶ අභිදෙසෙන ලක්ඛණතො දූරසන්තිකං දස්සිතන්ති ආහ ‘‘ඔකාසතොපෙත්ථ උපාදායුපාදාය දූරසන්තිකතා වෙදිතබ්බා’’ති. තත්ථ කිත්තකතො පට්ඨාය රූපං ඔකාසවසෙන සන්තිකෙ නාම, කිත්තකතො පන පට්ඨාය දූරෙ නාම? පකතිකථාය කථෙන්තානං ද්වාදස හත්ථා සවනූපචාරො නාම, තස්ස ඔරතො සන්තිකෙ, පරතො දූරෙ. තත්ථ සුඛුමරූපං දූරෙ හොන්තං ලක්ඛණතොපි ඔකාසතොපි දූරෙ හොති, සන්තිකෙ හොන්තං පන ඔකාසතොව සන්තිකෙ හොති, න ලක්ඛණතො. ඔළාරිකරූපං සන්තිකෙ හොන්තං ලක්ඛණතොපි ඔකාසතොපි සන්තිකෙ හොති, දූරෙ හොන්තං ඔකාසතොව හොති, න ලක්ඛණතො. ‘‘උපාදායුපාදායා’’ති පන වුත්තත්තා අත්තනො රූපං සන්තිකෙ නාම, අන්තොකුච්ඡිගතස්සාපි පරස්ස දූරෙ. අන්තොකුච්ඡිගතස්ස සන්තිකෙ, බහි ඨිතස්ස දූරෙති ¶ එවං අන්තොගබ්භපමුඛපරිවෙණසඞ්ඝාරාමසීමාගාමඛෙත්තජනපදරජ්ජසමුද්දචක්කවාළෙසු තදන්තොගතබහිගතානං වසෙන දූරසන්තිකතා වෙදිතබ්බා.

497. තදෙකජ්ඣන්ති තං එකජ්ඣං එකතො. අභිසංයූහිත්වාති සංහරිත්වා, සමූහං වා කත්වා. අභිසඞ්ඛිපිත්වාති සඞ්ඛිපිත්වා සඞ්ඛෙපං කත්වා. ‘‘සබ්බම්පි රූපං…පෙ… දස්සිතං හොතී’’ති ඉමිනා රූපඛන්ධසද්දානං සමානාධිකරණසමාසභාවං දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘න හි රූපතො අඤ්ඤො රූපක්ඛන්ධො නාම අත්ථී’’ති.

498. රාසිභාවූපගමනෙන වෙදනාක්ඛන්ධාදයොති දස්සිතා හොන්තීති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

සන්තතිවසෙන, ඛණාදිවසෙන චාති එත්ථ අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිවිභාගස්ස අවචනං සුඛාදිවසෙන භින්නාය අතීතාදිභාවවචනතො. න හි සුඛා එව අද්ධාවසෙන, සමයවසෙන ච අතීතාදිකා හොති, තථා දුක්ඛා එව, අදුක්ඛමසුඛා එව ච කායිකචෙතසිකාදිභාවෙන භින්නා, තෙන වෙදනාසමුදායො අද්ධාසමයවසෙන අතීතාදිභාවෙන වත්තබ්බතං අරහති සමුදායස්ස තෙහි පරිච්ඡින්දිතබ්බත්තා, වෙදනෙකදෙසා පන ගය්හමානා සන්තතිඛණෙහි පරිච්ඡෙදං අරහන්ති තථා පරිච්ඡින්දිත්වා ගහෙතබ්බතො. එකසන්තතියං පන සුඛාදීසු අනෙකභෙදභින්නෙසු යො භෙදො පරිච්ඡින්දිතබ්බභාවෙන ගහිතො, තස්ස එකප්පකාරස්ස ¶ පාකටස්ස පරිච්ඡෙදිකා තංසහිතද්වාරාලම්බනප්පවත්තා, අවිච්ඡෙදෙන තදුප්පාදකෙකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා ච සන්තති භවිතුං අරහතීති තස්සා භෙදන්තරං අනාමසිත්වා පරිච්ඡෙදකභාවෙන ගහණං කතං, ලහුපරිවත්තිනො වා අරූපධම්මා පරිවත්තනෙනෙව පරිච්ඡෙදෙන පරිච්ඡින්දනං අරහන්තීති සන්තතිඛණවසෙනෙව පරිච්ඡෙදො වුත්තො. එකවිධවිසයසමායොගප්පවත්තා දිවසම්පි බුද්ධරූපං පස්සන්තස්ස, ධම්මං සුණන්තස්ස පවත්තසද්ධාදිසහිතවෙදනා පච්චුප්පන්නා. ‘‘පුබ්බන්තාපරන්තමජ්ඣත්තගතා’’ති එතෙන හෙතුපච්චයකිච්චවසෙන වුත්තනයං දස්සෙති.

499. සබ්යාපාරසඋස්සාහසවිපාකතා කුසලාදීහි තීහිපි සාධාරණාති අසාධාරණමෙව දස්සෙතුං ‘‘සාවජ්ජකිරියහෙතුතො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සාවජ්ජකිරියහෙතුතොති පාණාතිපාතාදිගාරය්හකිරියානිමිත්තතො. කිලෙසසන්තාපභාවතොති කිලෙසපරිළාහෙන සදරථභාවතො ¶ . වූපසන්තසභාවාය කුසලාය වෙදනාය ඔළාරිකා. සබ්යාපාරතොති සඊහතො. තෙන යථා පවත්තමානායස්සා විපාකෙන භවිතබ්බං, තථා පවත්තිං වදන්තො විපාකුප්පාදනයොග්යතමාහ. සඋස්සාහතොති සසත්තිතො, තෙන විපාකුප්පාදනසමත්ථතං. සවිපාකතොති විපාකසබ්භාවතො, තෙන පච්චයන්තරසමවායෙනස්සා විපාකනිබ්බත්තනං. තීහිපි පදෙහි විපාකධම්මතංයෙව දස්සෙති. කායකම්මාදිබ්යාපාරසබ්භාවතො වා සබ්යාපාරතො, ජවනුස්සාහවසෙන සඋස්සාහතො, විපාකුප්පාදනසමත්ථතාවසෙන සවිපාකතොති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. විපාකං අනුප්පාදෙන්තීපි කිරියා කුසලා විය සබ්යාපාරා, සඋස්සාහා එව ච හොතීති තදුභයං අනාමසිත්වා කිරියාබ්යාකතවාරෙ ‘‘සවිපාකතො’’ ඉච්චෙව වුත්තං. සබ්යාබජ්ඣතොති කිලෙසදුක්ඛෙන සදුක්ඛතො. වුත්තවිපරියායතොති අනවජ්ජකිරියහෙතුතො, කිලෙසසන්තාපාභාවතො, අබ්යාබජ්ඣතො ච වූපසන්තවුත්තීති එවං අකුසලාය වුත්තවිපල්ලාසතො. යථායොගන්ති යොගානුරූපං. තීසු කාරණෙසු යං යං යස්සා යස්සා යුජ්ජති, තදනුරූපන්ති අත්ථො. කුසලාකුසලවෙදනාහි විපාකබ්යාකතාය තීහිපි කාරණෙහි ඔළාරිකා. කිරියාබ්යාකතාය සවිපාකතො සවිපාකතාවිසිට්ඨසබ්යාපාරසඋස්සාහතො වාති. වුත්තපරියායෙනාති විපාකබ්යාකතා අබ්යාපාරතො ¶ , අනුස්සාහතො, අවිපාකතො ච තාහි කුසලාකුසලවෙදනාහි සුඛුමා. කිරියාබ්යාකතා අවිපාකතො, අවිපාකතාවිසිට්ඨසබ්යාපාරසඋස්සාහතො වාති එවං කුසලාකුසලාය වුත්තවිපල්ලාසෙන. කම්මවෙගක්ඛිත්තා හි කම්මපටිබිම්බභූතා ච කායකම්මාදිබ්යාපාරවිරහතො නිරුස්සාහා විපාකා. සඋස්සාහා ච කිරියා අවිපාකධම්මා. සවිපාකධම්මා හි සගබ්භා විය ඔළාරිකාති.

500. නිරස්සාදතොති අස්සාදාභාවතො සුඛපටික්ඛෙපතො. සවිප්ඵාරතොති සපරිප්ඵන්දතො, අනුපසන්තතොති අත්ථො. අභිභවනතොති අජ්ඣොත්ථරණතො. සුඛාය මජ්ඣත්තතා නත්ථි, උපෙක්ඛාය සාතතා. සන්තතාදයො පන සබ්බත්ථ සුඛුපෙක්ඛාසු ලබ්භන්තීති ‘‘යථායොග’’න්ති වුත්තං. පාකටතොති සුඛිතො දුක්ඛිතොති දිස්වාපි ජානිතබ්බත්තා විභූතභාවතො. සා අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා.

501. අසමාපන්නසමාපන්න-ග්ගහණෙන චෙත්ථ භූමිවසෙනාපි වෙදනානං ඔළාරිකසුඛුමතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ඉතරා සමාපන්නස්ස වෙදනා.

ඔඝනියතොති ¶ ඔඝෙහි ආරම්මණං කත්වා අතික්කමිතබ්බතො. තථා යොගනියතො, ගන්ථනියතො චාති එත්ථාපි ගන්ථොව ගන්ථනං, තස්ස හිතං ආරම්මණභාවෙන සම්බන්ධනතොති ගන්ථනියං. එවං නීවරණියං, උපාදානියඤ්ච වෙදිතබ්බං. සංකිලෙසෙ නියුත්තා, සංකිලෙසං වා අරහන්තීති සංකිලෙසිකා. සා අනාසවා.

502. තත්ථාති යථාවුත්තාය ඔළාරිකසුඛුමතාය. සම්භෙදොති සඞ්කරො. ‘‘ඔළාරිකා, සුඛුමා’’ති ච වුත්තානම්පි ජාතිආදිවසෙන පුන සුඛුමොළාරිකභාවාපත්තිදොසො යථා න හොති, තථා පරිහරිතබ්බො. ජාතිවසෙන සුඛුමාය වෙදනාය සභාවපුග්ගලලොකියවසෙන ඔළාරිකතං පාළිවසෙන දස්සෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. එවං සුඛාදයොපීති එත්ථ අකුසලා වෙදනා ජාතිවසෙන ඔළාරිකා, සභාවවසෙන සුඛුමා. කුසලජ්ඣානසහගතා සුඛා වෙදනා ජාතිවසෙන ඔළාරිකා, සමාපන්නස්ස වෙදනාති කත්වා පුග්ගලවසෙන සුඛුමාති එවමාදිනා යොජෙතබ්බා. ‘‘න පරාමසිතබ්බො’’ති එතෙන ජාතිආදයො ¶ චත්තාරො කොට්ඨාසා අඤ්ඤමඤ්ඤං අවොමිස්සකා එව ගහෙතබ්බා. එවං සම්භෙදස්ස පරිහාරො, න අඤ්ඤථාති දස්සෙති. යථා අබ්යාකතමුඛෙන, එවං කුසලාකුසලමුඛෙනපි, යථා ච ජාතිමුඛෙන, එවං සභාවාදිමුඛෙනපි දස්සෙතබ්බන්ති ඉමමත්ථං ‘‘එස නයො සබ්බත්ථා’’ති අතිදිසති.

ඉදානි ජාතිආදිකොට්ඨාසෙසුපි මිථො අකුසලාදීනං උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි ආරද්ධං. ‘‘නිස්සයදහනතො’’ති ඉමිනා දොසසහගතාය පාකටං කුරූරප්පවත්තිං දස්සෙති. නියතාති මිච්ඡත්තනියාමෙන නියතා, ආනන්තරියභාවප්පත්තා කප්පතිට්ඨනකවිපාකතාය කප්පට්ඨිතිකා දෙවදත්තාදීනං විය. අසඞ්ඛාරිකා සභාවතිඛිණතාය ඔළාරිකා. දිට්ඨිසම්පයුත්තා මහාසාවජ්ජතාය ඔළාරිකා. සාපි දිට්ඨිසම්පයුත්තා නියතා ඔළාරිකා, තතො කප්පට්ඨිතිකා, තතො අසඞ්ඛාරිකාති තිවිධාපි හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා එකජ්ඣං වුත්තා විසුං විසුංයෙව යොජෙතබ්බා. තෙනාහ ‘‘ඉතරා සුඛුමා’’ති. අවිසෙසෙනාති දොසසහගතා, ලොභසහගතාති අභෙදෙන. අකුසලා බහුවිපාකා දොසුස්සන්නතාය ඔළාරිකා. තථා කුසලා අප්පවිපාකා. මන්දදොසත්තා අකුසලා අප්පවිපාකා සුඛුමා. තථා කුසලා බහුවිපාකා.

ඔළාරිකසුඛුමනිකන්තිවත්ථුභාවතො කාමාවචරාදීනං ඔළාරිකසුඛුමතා, ලොකුත්තරා පන එකන්තසුඛුමාව. තත්ථාපි ච විභාගං පරතො වක්ඛති. භාවනාමයාපීති භාවනාමයාය භෙදනෙන ¶ දානසීලමයානම්පි භෙදනං නයතො දස්සිතන්ති වෙදිතබ්බං. භාවනාය පගුණබලවකාලාදීසු කදාචි ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙනපි මනසිකාරො හොතීති වුත්තං ‘‘භාවනාමයාපි දුහෙතුකා’’ති. තංතංභූමිවිපාකකිරියාවෙදනාසූති එත්ථ ‘‘කාමාවචරවිපාකා ඔළාරිකා, රූපාවචරා සුඛුමා’’තිආදිනා යාව අරහත්තඵලා නෙතබ්බං. ‘‘කාමාවචරකිරියා ඔළාරිකා, රූපාවචරකිරියා සුඛුමා’’තිආදිනා කාමාවචරා ච ‘‘දානාකාරප්පවත්තා ඔළාරිකා, සීලාකාරප්පවත්තා සුඛුමා’’තිආදිනා යාව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනා නෙතබ්බං. යථා ච ජාතිකොට්ඨාසෙ අයං විභාගො, එවං සභාවකොට්ඨාසාදීසුපීති දස්සෙතුං ‘‘දුක්ඛාදී’’තිආදි වුත්තං.

සබ්බො ¶ චායං විභාගො ලක්ඛණසන්නිස්සිතො වුත්තොති කත්වා ආහ ‘‘ඔකාසවසෙන චාපී’’තිආදි. සුඛාපීති පි-සද්දෙන අදුක්ඛමසුඛං සම්පිණ්ඩෙති. සබ්බත්ථාති සබ්බාසු භූමීසු. යථානුරූපන්ති යා යා වෙදනා යත්ථ යත්ථ ලබ්භති, තදනුරූපං. වත්ථුවසෙනාති යං වත්ථුං ආරබ්භ වෙදනා පවත්තති, තස්ස වසෙනාපි. හීනවත්ථුකාති හීනං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා කඞ්ගුභත්තං භුඤ්ජන්තස්ස වෙදනා හීනවත්ථුකතාය ඔළාරිකා. සාලිමංසොදනං භුඤ්ජන්තස්ස පණීතවත්ථුකතාය සුඛුමාති.

503. ආදිනා නයෙනාති සබ්බං පාළිගතිං ආමසති. ජාතිආදිවසෙන අසමානකොට්ඨාසතා විසභාගතා. දුක්ඛවිපාකතාදිවසෙන අසදිසකිච්චතා අසංසට්ඨතා, න අසම්පයොගො. යදි සියා, දූරවිපරියායෙන සන්තිකං හොතීති සංසට්ඨතා සන්තිකතා ආපජ්ජති, න ච වෙදනාය වෙදනාසම්පයොගො අත්ථි. සන්තිකපදවණ්ණනාය ච ‘‘සභාගතො ච සරික්ඛතො චා’’ති වක්ඛතීති වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අසදිසසභාවතා අසරික්ඛතා. සබ්බවාරෙසූති ඔළාරිකසුඛුමභෙදෙ වුත්තනයානුසාරෙන වත්තබ්බෙසු සබ්බෙසු වාරෙසු. ජාතිආදිවසෙන සමානකොට්ඨාසතා සභාගතා, දුක්ඛවිපාකතාදිවසෙන පන සදිසසභාවතා සරික්ඛතා. තෙනාහ ‘‘අකුසලා පන…පෙ… සන්තිකෙ’’ති.

ඉති වෙදනාක්ඛන්ධස්ස අතීතාදිවිභාගෙ විත්ථාරකථාමුඛවණ්ණනා.

කමාදිවිනිච්ඡයකථාවණ්ණනා

504. එතන්ති ¶ එවං අතීතාදිවිභාගෙ විත්ථාරකථාමුඛං. ඤාණභෙදත්ථන්ති නානප්පකාරං ඤාණප්පභෙදත්ථං. කමතොති දෙසනාක්කමතො, යෙන කාරණෙනායං දෙසනාක්කමො කතො, තතොති අත්ථො. විසෙසතොති භෙදතො, ඛන්ධුපාදානක්ඛන්ධවිභාගතොති අත්ථො. අනූනාධිකතොති පඤ්චභාවතො. උපමාතොති උපමාහි උපමෙතබ්බතො. දට්ඨබ්බතො ද්විධාති ද්වීහි ආකාරෙහි ඤාණෙන පස්සිතබ්බතො. පස්සන්තස්සත්ථසිද්ධිතොති ¶ යථා පස්සන්තස්ස යථාධිප්පෙතත්ථනිප්ඵත්තිතො. විභාවිනාති පඤ්ඤවතා.

උප්පත්තික්කමොති යථාපච්චයං උප්පජ්ජන්තානං උප්පජ්ජනපටිපාටි. ‘‘දස්සනෙනපහාතබ්බා’’තිආදිනා (ධ. ස. තිකමාතිකා 8, 9) පඨමං පහාතබ්බා පඨමං වුත්තා, දුතියං පහාතබ්බා දුතියං වුත්තාති අයං පහානක්කමො. සීලවිසුද්ධිං පටිපජ්ජ චිත්තවිසුද්ධි පටිපජ්ජිතබ්බා, තථා තතො පරාපීති ආහ ‘‘සීලවිසුද්ධි…පෙ… පටිපත්තික්කමො’’ති, අනුපුබ්බපණීතා භූමියො අනුපුබ්බෙන වවත්ථිතාති අයං භූමික්කමො. ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා’’තිආදිකො (විභ. 355) එකක්ඛණෙපි සතිපට්ඨානාදිසම්භවතො දෙසනාක්කමො ච. දානකථාදයො අනුපුබ්බුක්කංසතො කථිතා, උප්පත්තිආදිවවත්ථානාභාවතො පන දානාදීනං ඉධ දෙසනාක්කමවචනං. උප්පත්තිආදිවවත්ථානහෙතුකතාය හි ‘‘පඨමං කලලං හොතී’’තිආදිකා (සං. නි. 1.235; කථා. 692) දෙසනාපි සමානා උප්පත්තිආදිකමභාවෙනෙව වුත්තා. යථාවුත්තවවත්ථානාභාවෙන පන අනෙකෙසං වචනානං සහපවත්තියා අසම්භවතො යෙන කෙනචි පුබ්බාපරියෙන දෙසෙතබ්බතාය තෙන තෙන අධිප්පායෙන දෙසනාමත්තස්සෙව කමො දෙසනාක්කමො දට්ඨබ්බො. පුබ්බාපරියවවත්ථානෙනාති පඨමං රූපක්ඛන්ධො, තතො වෙදනාක්ඛන්ධොති එවං පුබ්බාපරියවවත්ථානෙන අනුප්පත්තිතො. අප්පහාතබ්බතොති ඛන්ධෙසු එකච්චානං පහාතබ්බතාව නත්ථි, කුතො පහානක්කමො. සති හි සබ්බෙසං පහාතබ්බතාය පහානක්කමෙන නෙසං දෙසනා සියා. අප්පටිපජ්ජනීයතොති සම්මාපටිපත්තිවසෙන න පටිපජ්ජිතබ්බතො. ‘‘චතුභූමිපරියාපන්නත්තා’’ති ඉමිනා වෙදනාදීනං අනියතභූමිකතං දස්සෙති. නියතභූමිකානඤ්හි භූමික්කමො සම්භවෙය්ය.

අභෙදෙනාති රූපාදීනං භෙදං විභාගං අකත්වා එකජ්ඣං පිණ්ඩග්ගහණෙන. අත්තගාහපතිතන්ති අත්තගාහසඞ්ඛාතෙ දිට්ඨොඝෙ නිපතිතං. සමූහඝනවිනිබ්භොගදස්සනෙනාති රූපතො අරූපං විවෙචෙන්තො රූපාරූපසමූහෙ ¶ ඝනවිනිබ්භුජ්ජනදස්සනෙන. චක්ඛුආදීනම්පි විසයභූතන්ති එකදෙසෙන සමුදායභූතං රූපක්ඛන්ධං වදති. යා එත්ථ ඉට්ඨං, අනිට්ඨඤ්ච රූපං සංවෙදෙති, අයං වෙදනාක්ඛන්ධොති ඉට්ඨානිට්ඨරූපසංවෙදනිකං වෙදනං දෙසෙසීති සම්බන්ධො. එවං සබ්බත්ථ. ඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨමජ්ඣත්තානම්පි ඉට්ඨානිට්ඨසභාවත්තා ඉට්ඨානිට්ඨග්ගහණෙනෙව ගහණං දට්ඨබ්බං. එවන්ති යථාවුත්තනයෙන. සඤ්ඤාය ගහිතාකාරෙ ¶ විසයෙ අභිසඞ්ඛාරප්පවත්තීති ආහ ‘‘සඤ්ඤාවසෙන අභිසඞ්ඛාරකෙ’’ති. යථා විඤ්ඤාණස්ස සම්පයුත්තධම්මානං නිස්සයභාවො පාකටො, න තථා වෙදනාදීනන්ති ආහ ‘‘වෙදනාදීනං නිස්සය’’න්ති. ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා (ධ. ප. 1-2), චිත්තානුපරිවත්තිනො ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 62), ඡද්වාරාධිපති රාජා’’ති (ධ. ප. අට්ඨ. 2.181 එරකපත්ථනාගරාජවත්ථු) වචනතො විඤ්ඤාණං අධිපති.

505. රූපක්ඛන්ධෙ ‘‘සාසවං උපාදානිය’’න්ති වචනං අනාසවානං ධම්මානං සබ්භාවතො රූපක්ඛන්ධස්ස තංසභාවතානිවත්තනත්ථං, න අනාසවරූපනිවත්තනත්ථං.

අනාසවාව ඛන්ධෙසු වුත්තාති එත්ථ අට්ඨානප්පයුත්තො එව-සද්දො, අනාසවා ඛන්ධෙස්වෙව වුත්තාති අත්ථො. ඉධ පන විසුද්ධිමග්ගෙ සබ්බෙපෙතෙ ඛන්ධාපි උපාදානක්ඛන්ධාපි.

506. සබ්බසඞ්ඛතානං සභාගෙන එකජ්ඣං සඞ්ගහො සබ්බසඞ්ඛතසභාගෙකසඞ්ගහො. සභාගසභාවෙන හි සඞ්ගය්හමානා සබ්බසඞ්ඛතා පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. තත්ථ රුප්පනාදිසාමඤ්ඤෙන සමානකොට්ඨාසා සභාගාති වෙදිතබ්බා. තෙසු සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණකිච්චං ආයූහනරසාය චෙතනාය බලවන්ති සා ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො’’ති වුත්තා. අඤ්ඤෙ ච රුප්පනාදිවිසෙසලක්ඛණරහිතා ඵස්සාදයො සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණසාමඤ්ඤෙනාති දට්ඨබ්බා, ඵුසනාදයො පන සභාවා විසුං ඛන්ධසද්දවචනීයා න හොන්තීති ධම්මසභාවඤ්ඤුනා තථාගතෙන ඵස්සක්ඛන්ධාදයො න වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘යෙ හි කෙචි, භික්ඛවෙ, සමණා වා බ්රාහ්මණා වා සස්සතවාදා සස්සතං අත්තානඤ්ච ලොකඤ්ච පඤ්ඤපෙන්ති, සබ්බෙ තෙ ඉමෙ එව පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ නිස්සාය පටිච්ච, එතෙසං වා අඤ්ඤතර’’න්ති එවමාදිසුත්තානඤ්ච වසෙන අත්තත්තනියගාහස්ස එතප්පරමතා දට්ඨබ්බා. එතෙන ච වක්ඛමානසුත්තවසෙන ච ඛන්ධෙ එව නිස්සාය පරිත්තාරම්මණාදිවසෙන න වත්තබ්බා ච දිට්ඨි උප්පජ්ජති ඛන්ධනිබ්බානවජ්ජස්ස සභාවධම්මස්ස අභාවතොති වුත්තං හොති. රූපන්ති රුප්පනසභාවං ධම්මජාතමාහ. වෙදනන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදි (දී. නි. 3.355) වචනතො ¶ අඤ්ඤෙසඤ්ච ඛන්ධසද්දවචනීයානං ¶ සීලක්ඛන්ධාදීනං සබ්භාවතො න පඤ්චෙවාති චොදනං නිවත්තෙතුමාහ ‘‘අඤ්ඤෙසං තදවරොධතො’’ති.

507. පවත්තිට්ඨානභූතං වසනට්ඨානං විය හොතීති වුත්තං ‘‘නිවාසට්ඨානතො’’ති. දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛතාවසෙන වෙදනාය ආබාධකත්තං දට්ඨබ්බං. රාගාදිසම්පයුත්තස්ස විපරිණාමාදිදුක්ඛස්ස ඉත්ථිපුරිසාදිආකාරගාහිකා තංතංසඞ්කප්පමූලභූතා සඤ්ඤා සමුට්ඨානං. පිත්තාදි විය රොගස්ස ආසන්නකාරණං සමුට්ඨානං. උතුභොජනවිසමතාවිසමපරිහාරාදි විය මූලකාරණං නිදානං. චිත්තස්ස අඞ්ගභූතා චෙතසිකාති විඤ්ඤාණං ගිලානූපමං වුත්තං. කුට්ඨරොගවතො සිනිය්හනං තස්ස භිය්යොභාවාය විය බාලස්ස පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිවසෙන පවත්ති වෙදනාදුක්ඛාවහා අසප්පායසෙවනසදිසී. වෙදනත්තායාති වෙදනාසභාවත්ථං, වෙදනත්තලාභායාති අත්ථො. කාරණට්ඨානතාය, භොජනාධාරතාය ච චාරකූපමං, භාජනූපමඤ්ච රූපං. සුභසඤ්ඤාදිවසෙන වෙදනාකාරණස්ස හෙතුභාවතො, වෙදනාභොජනස්ස ඡාදාපනතො ච අපරාධූපමා, බ්යඤ්ජනූපමා ච සඤ්ඤා. වෙදනාහෙතුතො කාරණකාරකූපමො, පරිවෙසකූපමො ච සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. භත්තකාරො එව යෙභුය්යෙන පරිවිසතීති පරිවෙසකග්ගහණං. වෙදනාය විබාධිතබ්බතො, අනුග්ගහෙතබ්බතො ච අපරාධිකූපමං, භුඤ්ජකූපමඤ්ච විඤ්ඤාණං වුත්තං.

508. ‘‘පඤ්ච වධකා පච්චත්ථිකා උක්ඛිත්තාසිකාති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති ආසීවිසූපමෙ (සං. නි. 4.238) වධකාති වුත්තා, ‘‘භාරොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති භාරසුත්තෙ (සං. නි. 3.22) භාරාති, ‘‘අතීතම්පාහං අද්ධානං එවමෙව රූපෙන ඛජ්ජිං, සෙය්යථාපි එතරහි පච්චුප්පන්නෙන රූපෙන ඛජ්ජාමි. අහඤ්චෙව ඛො පන අනාගතං රූපං අභිනන්දෙය්යං, අනාගතම්පාහං අද්ධානං එවමෙව රූපෙන ඛජ්ජෙය්යං, සෙය්යථාපි…පෙ… ඛජ්ජාමී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.79) ඛජ්ජනීයපරියායෙ ඛාදකාති, ‘‘සො අනිච්චං රූපං ‘අනිච්චං රූප’න්ති යථාභූතං නප්පජානාතී’’තිආදිනා (සං. නි. 3.85) යමකසුත්තෙ අනිච්චාදිකාති. යදිපි ‘‘ඉධ පන සබ්බෙපෙතෙ එකජ්ඣං කත්වා ඛන්ධාති අධිප්පෙතා’’ති වුත්තං, බාහුල්ලෙන පන උපාදානක්ඛන්ධානං තදන්තොගධානං දට්ඨබ්බතා වෙදිතබ්බා. විපස්සනාය භූමිවිචාරො හෙසොති.

ඵෙණපිණ්ඩො ¶ වියාතිආදීසු රූපාදීනං එවං ඵෙණපිණ්ඩාදිසදිසතා දට්ඨබ්බා, යථා ඵෙණපිණ්ඩො ¶ නිස්සාරො පරිදුබ්බලො අගය්හුපගො; ගහිතොපි කිඤ්චි අත්ථං න සාධෙති, ඡිද්දාවඡිද්දො අනෙකසන්ධිසඞ්ඝටිතො බහූනං පාණකානං ආවාසො අනුපුබ්බූපචිතො සබ්බාවත්ථනිපාතී අවස්සංභෙදී, එවං රූපම්පි නිච්චසාරාදිවිරහතො නිස්සාරං ඵෙග්ගු විය, සුඛභඤ්ජනීයතො දුබ්බලං, නිච්චන්ති වා ධුවන්ති වා අහන්ති වා මමන්ති වා න ගහෙතබ්බං, ගහිතම්පි තථා න හොති, බහුඡිද්දං අසීතිසතසන්ධිසඞ්ඝටිතං අනෙකකිමිකුලාවාසං කලලාදිවසෙන අනුපුබ්බූපචිතං කලලකාලතො පට්ඨාය සබ්බාසුපි අවත්ථාසු විනස්සති, අවස්සමෙව ච භිජ්ජති. අට්ඨකථායං (සං. නි. අට්ඨ. 2.3.95; විභ. අට්ඨ. 26 කමාදිවිනිච්ඡයකථා) පන පරිමද්දනාසහනමෙව උපමූපමෙය්යසම්බන්ධො වුත්තො.

යථා පුබ්බුළො නිස්සාරො පරිදුබ්බලො අගය්හුපගො, ගහිතොපි න කිඤ්චි අත්ථං සාධෙති, න චිරට්ඨිතිකො, තථා වෙදනාපි. යථා ච පුබ්බුළො, උදකතලං, උදකබින්දුං, උදකජල්ලිකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා ගහණවාතඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච ජායති, එවං වෙදනාපි වත්ථුං, ආරම්මණං, කිලෙසජල්ලං, ඵස්සසඞ්ඝට්ටනඤ්චාති චත්තාරි කාරණානි පටිච්ච උප්පජ්ජති. යථා හි උදකතලෙ බින්දුනිපාතජනිතො වාතො උදකජල්ලිකසඞ්ඛාතං උදකලසිකං සඞ්කඩ්ඪිත්වා පුටං කත්වා පුබ්බුළං නාම කරොති, එවං වත්ථුම්හි ආරම්මණාපාථගමනජනිතො ඵස්සො අනුපච්ඡින්නං කිලෙසජල්ලං සහකාරීපච්චයභාවෙන සඞ්කඩ්ඪිත්වා වෙදනං නාම කරොති. ඉදඤ්ච කිලෙසෙහි මූලකාරණභූතෙහි, ආරම්මණස්සාදනභූතෙහි ච නිබ්බත්තං වට්ටගතං වෙදනං සන්ධාය වුත්තං. උක්කට්ඨපරිච්ඡෙදෙන වා චත්තාරො පච්චයා වුත්තා, ඌනෙහිපි පන උප්පජ්ජතෙව. ඉධ මුහුත්තරමණීයතා උපමොපමෙය්යසම්බන්ධො වුත්තො.

යථා පන මරීචිකා අසාරා අගය්හුපගා. න හි තං ගහෙත්වා පාතුං වා න්හායිතුං වා භාජනං වා පූරෙතුං සක්කා, එවං සඤ්ඤාපි අසාරා අගය්හුපගා. යථා ච මරීචිකා විප්ඵන්දමානා සඤ්ජාතූමිවෙගා විය ඛායන්තී මහාජනං විප්පලම්බෙති, එවං සඤ්ඤාපි ‘‘නීලං පීතං දීඝං රස්ස’’න්තිආදිනා ආරම්මණෙ පවත්තමානා සභාවමත්තෙ අට්ඨත්වා ‘‘සුභං සුඛං නිච්ච’’න්තිආදිමිච්ඡාගාහස්ස කාරණභාවෙන ලොකං විප්පලම්බෙති.

යථා ¶ කදලික්ඛන්ධො අසාරො අගය්හුපගො. න හි තං ගහෙත්වා ගොපානසීආදීනං අත්ථාය උපනෙතුං සක්කා, උපනීතම්පි තථා න හොති, බහුවට්ටිසමොධානො ච හොති, එවං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපි ¶ අසාරො අගය්හුපගො. න හි තං නිච්චාදිවසෙන ගහෙතුං සක්කා, ගහිතම්පි තථා න හොති, බහුධම්මසමොධානො ච. අඤ්ඤදෙව හි ඵස්සස්ස ලක්ඛණං, අඤ්ඤං චෙතනාදීනං, තෙ පන සබ්බෙ සමොධානෙත්වා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොති වුච්චති.

යථා ච මායා අසාරා අගය්හුපගා. න හි තං ගහෙත්වා කිඤ්චි අත්ථං කිච්චං සාධෙතුං සක්කා, ඉත්තරා ලහුපච්චුපට්ඨානා අමණිආදිමෙව මණිආදිරූපෙන දස්සෙන්තී මහාජනං වඤ්චෙති, එවං විඤ්ඤාණම්පි අසාරං ඉත්තරං ලහුපච්චුපට්ඨානං, තෙනෙව චිත්තෙන ආගච්ඡන්තං විය, ගච්ඡන්තං විය, ඨිතං විය, නිසින්නං විය ච කත්වා ගාහාපෙති, අඤ්ඤදෙව චිත්තං ආගමනෙ, අඤ්ඤං ගමනාදීසූති. එවං විඤ්ඤාණං මායාසදිසං.

පඤ්චපි උපාදානක්ඛන්ධා අසුභාදිසභාවා එව සංකිලෙසාසුචිවත්ථුභාවාදිතොති අසුභාදිතො දට්ඨබ්බා එව, තථාපි කත්ථචි කොචි විසෙසො සුඛග්ගහණීයො හොතීති ආහ ‘‘විසෙසතො චා’’තිආදි. තත්ථ චත්තාරො සතිපට්ඨානා චතුවිපල්ලාසප්පහානකරාති තෙසං ගොචරභාවෙන රූපක්ඛන්ධාදීසු අසුභාදිභාවෙන දට්ඨබ්බතා වුත්තා.

509. ඛන්ධෙහි න විහඤ්ඤති පරිවිදිතසභාවත්තා. විපස්සකොපි තෙසං විපත්තියං න දුක්ඛමාපජ්ජති, ඛීණාසවෙසු පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි. තෙ හි ආයතිම්පි ඛන්ධෙහි න බාධීයන්තීති.

කබළීකාරාහාරං පරිජානාතීති ‘‘ආහාරසමුදයා රූපසමුදයො’’ති (සං. නි. 3.56,57) වචනතො අජ්ඣත්තිකරූපෙ ඡන්දරාගං පජහන්තො තස්ස සමුදයභූතෙ කබළීකාරාහාරෙපි ඡන්දරාගං පජහතීති අත්ථො. අයං පහානපරිඤ්ඤා. අජ්ඣත්තිකරූපං පන පරිග්ගණ්හන්තො තස්ස පච්චයභූතං කබළීකාරාහාරං පරිග්ගණ්හාතීති ඤාතපරිඤ්ඤා. තස්ස ච උදයබ්බයානුපස්සී හොතීති තීරණපරිඤ්ඤා ච යොජෙතබ්බා. එවං පරිඤ්ඤත්තයෙ සිජ්ඣන්තෙ ඉමෙ විපල්ලාසාදයො විධමීයන්ති එවාති ආහ ‘‘අසුභෙ සුභන්ති විපල්ලාසං පජහතී’’තිආදි. තත්ථ කාමරාගභූතං අභිජ්ඣං සන්ධායාහ ‘‘අභිජ්ඣාකායගන්ථ’’න්ති. අසුභානුපස්සනාය හි කාමරාගප්පහානං හොති ¶ , කාමරාගමුඛෙන වා සබ්බලොභප්පහානං වදති. න උපාදියති න ගණ්හති න උප්පාදෙති.

‘‘ඵස්සපච්චයා ¶ වෙදනා’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.39; මහාව. 1; උදා. 1; නෙත්ති. 24) වුත්තත්තා ‘‘වෙදනාය ඡන්දරාගං පජහන්තො තස්සා පච්චයභූතෙ ඵස්සාහාරෙපි ඡන්දරාගං පජහතී’’තිආදිනා ආහාරපරිජානනෙ වුත්තනයෙන ඵස්සපරිජානනං යොජෙතබ්බං. වෙදනාය දුක්ඛතො දස්සනෙන තත්ථ සුඛන්ති විපල්ලාසං පජහති. සුඛත්ථමෙව භවපත්ථනා හොතීති වෙදනාය තණ්හං පජහන්තො භවොඝං උත්තරති. තතො එව භවයොගෙන විසංයුජ්ජති. භවාසවෙන ච අනාසවො හොති, සබ්බවෙදනං දුක්ඛතො පස්සන්තො අත්තනො පරෙන අපුබ්බං දුක්ඛං උප්පාදිතං, සුඛං වා විනාසිතං න චින්තෙති, තතො ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදි (ධ. ස. 1237; විභ. 909) ආඝාතවත්ථුප්පහානතො බ්යාපාදකායගන්ථං භින්දති. ‘‘සුඛබහුලෙ සුගතිභවෙ සුද්ධී’’ති අග්ගහෙත්වා ගොසීලගොවතාදීහි සුද්ධිං පරාමසන්තො සුඛපත්ථනාවසෙනෙව පරාමසතීති වෙදනාය තණ්හං පජහන්තොපි සීලබ්බතුපාදානං න උපාදියති.

මනොසඤ්චෙතනා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො, සඤ්ඤා පන තංසම්පයුත්තාති සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙ අනත්තතො පස්සන්තො මනොසඤ්චෙතනාය ඡන්දරාගං පජහති, තඤ්ච පරිග්ගණ්හාති, තීරෙති චාති ‘‘සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ…පෙ… පරිජානාතී’’ති වුත්තං. සඤ්ඤාසඞ්ඛාරෙ අනත්තාති පස්සන්තො අත්තදිට්ඨිමූලකත්තා සබ්බදිට්ඨීනං අත්තදිට්ඨිං විය සබ්බදිට්ඨියොපි විධමතීති දස්සෙන්තො ‘‘දිට්ඨොඝං උත්තරති…පෙ… අත්තවාදුපාදානං න උපාදියතී’’ති ආහ.

විඤ්ඤාණං අනිච්චතො පස්සන්තො අනිච්චානුපස්සනාමුඛෙන තිස්සොපි අනුපස්සනා උස්සුක්කන්තො තීහිපි පරිඤ්ඤාහි විඤ්ඤාණාහාරං පරිජානාති. විසෙසතො පනෙත්ථ අනිච්චෙ නිච්චන්ති විපල්ලාසං පජහති. තත්ථ නිච්චග්ගාහබාහුල්ලතො අවිජ්ජාය විඤ්ඤාණෙ ඝනගහණං හොතීති ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා තං අනිච්චතො පස්සන්තො අවිජ්ජොඝං උත්තරති. තතො එව අවිජ්ජායොගෙන විසංයුත්තො අවිජ්ජාසවෙන අනාසවො ච හොති. මොහබලෙනෙව සීලබ්බතපරාමසනං හොතීති තං පජහන්තො ‘‘සීලබ්බතපරාමාසකායගන්ථං භින්දති.

‘‘යඤ්ච ¶ ඛො ඉදං, භික්ඛවෙ, වුච්චති චිත්තං ඉතිපි, මනො ඉතිපි, විඤ්ඤාණං ඉතිපි, තත්රාස්සුතවා පුථුජ්ජනො නාලං නිබ්බින්දිතුං, නාලං විරජ්ජිතුං, නාලං විමුච්චිතුං. තං කිස්ස හෙතු? දීඝරත්තං හෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං ¶ පරාමට්ඨං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’’තිආදි (සං. නි. 2.62) –

වචනතො යථා විඤ්ඤාණං නිච්චතො පස්සන්තො දිට්ඨුපාදානං උපාදියති, එවං තං අනිච්චතො පස්සන්තො දිට්ඨුපාදානං න උපාදියතීති.

එවං මහානිසංසන්ති වුත්තප්පකාරෙන විපල්ලාසාදිසකලසංකිලෙසවිධමනුපායභාවතො එවං විපුලුදයං. වධකාදිවසෙනාති උක්ඛිත්තාසිකවධකාදිවසෙන. පස්සෙය්යාති ඤාණදස්සනෙන පච්චක්ඛතො පස්සෙය්ය.

ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති චුද්දසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.