අඤ්ඤ > විසුද්ධිමග්ග > විසුද්ධිමග්ග-මහාටීකා-2 > 16. ඉන්ද්රියසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා

525. බාවීසතීති ¶ ¶ ගණනපරිච්ඡෙදො. ඉන්ද්රියානීති පරිච්ඡින්නධම්මනිදස්සනං. චක්ඛුන්ද්රියන්තිආදි තෙසං සරූපදස්සනං. තත්ථ චක්ඛුද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙති චක්ඛුද්වාරභාවෙ තංද්වාරිකෙහි අත්තනො ඉන්දභාවං පරමිස්සරභාවං කාරයතීති චක්ඛුන්ද්රියං. තඤ්හි තෙ රූපග්ගහණෙ අත්තානං අනුවත්තෙති, තෙ ච තං අනුවත්තන්ති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. තස්මා සොතඝානජිව්හාකායද්වාරෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති. කායින්ද්රියං. විජානනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති මනින්ද්රියං. ඉත්ථිභාවලක්ඛණෙ, පරිසභාවලක්ඛණෙ, අනුපාලනලක්ඛණෙ, සුඛලක්ඛණෙ, දුක්ඛලක්ඛණෙ, සොමනස්සලක්ඛණෙ, දොමනස්සලක්ඛණෙ, උපෙක්ඛාලක්ඛණෙ, අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ, පග්ගහලක්ඛණෙ, උපට්ඨානලක්ඛණෙ, අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ, දස්සනලක්ඛණෙ, අනඤ්ඤාතං ඤස්සාමීති පවත්තෙ ජානනලක්ඛණෙ, ඤාතානං එව ධම්මානං පුන ආජානනෙ අඤ්ඤාතාවිභාවෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං.

විජානියාති විජානෙය්ය. භූමිතො චාති ච-සද්දො අවුත්තසම්පිපණ්ඩනත්ථො, තෙන තාවත්වං සඞ්ගණ්හාති, තං පන තාවත්වං පරතො වණ්ණයිස්සාම. අසම්මසනුපගානම්පි අත්ථිභාවතො දට්ඨබ්බතා ඉධ න ගහිතා.

පුබ්බභාගෙති අරියමග්ගතො පුබ්බභාගෙ. අනඤ්ඤාතන්ති න අඤ්ඤාතං න අධිගතං. නිච්චතාය නත්ථි එතස්ස මතං භඞ්ගො, න වා එතස්මිං අධිගතෙ මරණන්ති අමතං, පජ්ජිතබ්බතො පදඤ්චාති අමතපදං නිබ්බානං. ‘‘එවං පටිපන්නස්ස උප්පජ්ජනතො’’ති එතෙන පුබ්බභාගවසෙනෙතං ඉන්ද්රියං එවං වොහරීයතීති දස්සෙති. ආජානනතොති පඨමමග්ගෙන දිට්ඨමරියාදං අනතික්කමිත්වාව ජානනතො. යෙන තංසමඞ්ගිපුග්ගලො, තංසම්පයුත්තධම්මා වා අඤ්ඤාතාවිනො හොන්ති ¶ , සො අඤ්ඤාතාවිභාවො පරිනිට්ඨිතකිච්චජානනඛීණාසවස්ස භාවභූතො හුත්වා උප්පත්තිතො ‘‘ඛීණාසවස්ස උප්පජ්ජනතො’’ති වුත්තං.

ලිඞ්ගෙති ගමෙති ඤාපෙතීති ලිඞ්ගං, ලිඞ්ගීයති වා එතෙනාති ලිඞ්ගං. කිං ලිඞ්ගෙති, කිං වා ලිඞ්ගීයතීති? ඉන්දං, ඉන්දො වා. ඉන්දස්ස ලිඞ්ග ඉන්දලිඞ්ගං, ඉන්දලිඞ්ගස්ස අත්ථො තංසභාවො ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො, ඉන්දලිඞ්ගමෙව වා ඉන්ද්රියසද්දස්ස ¶ අත්ථොති ඉන්දලිඞ්ගට්ඨො. සජ්ජිතං උප්පාදිතන්ති සිට්ඨං, ඉන්දෙන සිට්ඨං ඉන්දසිට්ඨං. ජුට්ඨං සෙවිතං. කම්මසඞ්ඛාතස්ස ඉන්දස්ස ලිඞ්ගානි, තෙන ච සිට්ඨානීති කම්මජානෙව යොජෙතබ්බානි, න අඤ්ඤානි, තෙ ච ද්වෙ අත්ථා කම්මෙ එව යොජෙතබ්බා, ඉතරෙ ච භගවති එවාති ආහ ‘‘යථායොග’’න්ති. තෙනාති භගවතො, කම්මස්ස ච ඉන්දත්තා. එත්ථාති එතෙසු ඉන්ද්රියෙසු. උල්ලිඞ්ගෙන්ති ඤාපෙන්ති පකාසෙන්ති ඵලසම්පත්තිවිපත්තීහි කාරණසම්පත්තිවිපත්තිඅවබොධතො. ‘‘සො තං නිමිත්තං ආසෙවතී’’තිආදීසු (අ. නි. 9.35) ගොචරකරණම්පි ආසෙවනා වුත්තාති ආහ ‘‘කානිචි ගොචරාසෙවනායා’’ති. තත්ථ සබ්බෙසං ගොචරිකාතබ්බත්තෙපි ‘‘කානිචී’’ති වචනං අවිපස්සිතබ්බානං බහුලං මනසිකරණෙන අනාසෙවනීයත්තා. පච්චවෙක්ඛනාමත්තමෙව හි තෙසු හොතීති. ‘‘තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො’’තිආදීසු (අ. නි. 4.170) භාවනා ආසෙවනාති වුත්තාති භාවෙතබ්බානි සද්ධාදීනි සන්ධායාහ ‘‘කානිචි භාවනාසෙවනායා’’ති.

ආධිපච්චං ඉන්ද්රියපච්චයභාවො. අසතිපි ච ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙ ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානං, අත්තනො අත්තනො පච්චයවසෙන පවත්තමානෙ තංසහිතසන්තානෙ අඤ්ඤාකාරෙන අප්පවත්තමානෙහි ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තනීයභාවෙ ආධිපච්චං. ඉමස්මිං ච අත්ථෙ ඉන්දන්ති පරිමිස්සරියං කරොන්තිච්චෙව ඉන්ද්රියානි. චක්ඛාදීසු දස්සිතෙන නයෙන අඤ්ඤෙසඤ්ච ජීවිතාදීනං තදනුවත්තීසු ආධිපච්චං යථාරහං යොජෙතබ්බං.

අමොහොයෙව න විසුං චත්තාරො ධම්මා, තස්මා තස්ස සඞ්ඛාරක්ඛන්ධකථායං විභාවිතානි ලක්ඛණාදීනි තෙසඤ්ච වෙදිතබ්බානීති අධිප්පායො. සෙසානි තත්ථ ඛන්ධනිද්දෙසෙ ලක්ඛණාදීහි අරූපෙනෙව ආගතානි.

526. සත්තානං අරියභූමිපටිලාභො භගවතො දෙසනාය සාධාරණං, පදානඤ්ච පයොජනන්ති ¶ ආහ ‘‘අජ්ඣත්තධම්මෙ පරිඤ්ඤායා’’තිආදි. අඤ්ඤෙසම්පි ඉන්ද්රියානං අත්තභාවපරියාපන්නතාය සතිපි අත්තභාවපඤ්ඤාපනාය මූලභාවතො චක්ඛාදීනං සාතිසයා අත්තභාවපරියාපන්නාති වුත්තං ‘‘අත්තභාවපරියාපන්නානි චක්ඛුන්දියාදීනී’’ති (විභ. අට්ඨ. 219). අභිධම්මට්ඨකථායං ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියදෙසනාක්කමො වුත්තොති ¶ ඉධාපි ‘‘තතො ජීවිතින්ද්රිය’’න්ති වුත්තං. තං ඉන්ද්රියයමකදෙසනාය (යම. 3.ඉන්ද්රියයමක.1 ආදයො) සමෙති. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ (විභ. 219 ආදයො) පන මනින්ද්රියානන්තරං ජීවිතින්ද්රියං වුත්තං, තං පුරිමපච්ඡිමානං අජ්ඣාත්තිකබාහිරානං අනුපාලකභාවදීපනත්ථං තෙස මජ්ඣෙ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යඤ්ච කිඤ්චි වෙදයිතං, සබ්බං තං දුක්ඛං. යාව ච දුවිධත්තභාවානුපාලකස්ස ජීවිතින්ද්රියස්ස පවත්ති, තාව දුක්ඛභූතානං එතෙසං වෙදයිතානං අනිවත්තීති ඤාපනත්ථං, තෙන ච චක්ඛාදීනං දුක්ඛානුබන්ධතාය පරිඤ්ඤෙය්යතං ඤාපෙති. පටිපත්තිදස්සනත්ථන්ති පුබ්බභාගපටිපත්තිදස්සනත්ථං. තස්සෙවාති අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියස්සෙව. තතො අනන්තරං භාවෙතබ්බත්තාති භාවනාමග්ගසම්පයුත්තං අඤ්ඤින්ද්රියං සන්ධාය වුත්තං. දස්සනාන්තරා හි භාවනාති.

භෙදොති ඉධ සභාවතො භෙදො අධිප්පෙතො, න භූමිපුග්ගලාදිවසෙනාති ආහ ‘‘සෙසානං අභෙදො’’ති. නනු ච ජීවිතින්ද්රියස්ස අනුපාලනලක්ඛණං සභාවො, තෙනස්ස දුවිධස්සාපි අභෙදොති? සච්චමෙතං, තස්ස පන රූපාරූපසභාවකතො භෙදො ගහිතො, න එවං සෙසානං කොචි භෙදො අත්ථීති තෙසං අභෙදොති භෙදාභාවො වුත්තො. නනු චෙත්ථ වෙදනා, පඤ්ඤා ච භින්දිත්වා වුත්තාති? න, යථා දෙසිතෙසු බාවීසතියා ඉන්ද්රියෙසු භෙදාභෙදස්ස අධිප්පෙතත්තා.

527. චක්ඛුන්ද්රියාදීනං සතිපි පුරෙජාතාදිපච්චයභාවෙ ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බමෙව කිච්චං කිච්චන්ති වුත්තං තස්ස අනඤ්ඤසාධාරණත්තා, ඉන්ද්රියකථාය ච අධිකතත්තා. අත්තනො තික්ඛමන්දාදිආකාරො අත්තාකාරො, තස්ස අනුවත්තාපනං අත්තාකාරානුවත්තාපනං. තෙනාහ ‘‘තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතඅත්තාකාරානුවත්තාපන’’න්ති. අථ වා තික්ඛමන්දාදිසඞ්ඛාතස්ස ච අත්තාකාරස්ස ච අනුවත්තාපනං තික්ඛ…පෙ… වත්තාපනං. විසුං අත්තාකාරග්ගහණෙන චෙත්ථ රූපාවභාසනාදිකස්ස සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. චක්ඛුන්ද්රියස්ස හි රූපාභිහනනයොග්යතාසඞ්ඛාතෙ රූපාවභාසනසාමත්ථියෙ අසති න කදාචිපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස දස්සනකිච්චං සම්භවති. එස නයො සොතින්ද්රියාදීසුපි. පුබ්බඞ්ගමභාවෙන මනින්ද්රියස්ස වසාවත්තාපනං හොති, න අඤ්ඤෙසං. තංසම්පයුත්තානිපි හි ඉන්ද්රියානි තබ්බසෙනෙව හුත්වා අත්තනො අත්තනො ඉන්ද්රියකිච්චං සාධෙන්ති චෙතසිකභාවතො ¶ , න තෙසං වසෙන මනින්ද්රියං ¶ . අයඤ්හිස්ස පුබ්බඞ්ගමතා. සබ්බත්ථ ච ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සාධෙතබ්බන්ති අධිකාරො අනුවත්තතීති දට්ඨබ්බො. සතිපි අනුප්පාදනෙ, අනුපත්ථම්භනෙ ච තප්පච්චයානං තප්පවත්තනෙ නිමිත්තභාවො අනුවිධානං.

ඡාදෙත්වා ඵරිත්වා උප්පජ්ජමානා සුඛදුක්ඛවෙදනා සහජාතධම්මෙ අභිභවිත්වා අජ්ජොත්ථරිත්වා සයමෙව පාකටා හොති, සහජාතධම්මා ච තස්සා වසෙන සුඛදුක්ඛබාවප්පතා විය හොන්තීති ආහ ‘‘යථාසකං ඔළාරිකාකාරානුපාපන’’න්ති. අසන්තස්ස, අපණීතස්සපි අකුසලතබ්බිපාකාදිසම්පයුත්තස්ස යථාරහං මජ්ඣත්තාකාරානුපාපනං යොජෙතබ්බං. සමානජාතියෙහි වා සුඛදුක්ඛෙහි සන්තපණීතාකාරානුපාපනං දට්ඨබ්බං. පටිපක්ඛාභිභවනන්ති අස්සද්ධියාදිපටිපක්ඛාභිභවනං. පසන්නාකාරාදාති පසන්නපග්ගහිතඋපට්ඨිතසමාහිතදස්සනාකාරානුපාපනං යථාක්කමං සද්ධාදීනං. බ්යාපාදාදීති ආදි-සද්දෙන උද්ධම්භාගියසංයොජනානි ගහිතානි. මග්ගසම්පයුත්තස්සෙව ච අඤ්ඤින්ද්රියස්ස කිච්චං දස්සිතං. තෙනෙව ච ඵලසම්පයුත්තස්ස තංතංසංයොජනප්පටිප්පස්සද්ධිපහානකිච්චතා දස්සිතා හොතීති. කතසබ්බකිච්චස්ස අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං අඤ්ඤස්ස කාතබ්බස්ස අභාවා අමතාභිමුඛමෙව තබ්භාවපච්චයො ච හොති, න ඉතරානි විය කිච්චන්තරපසුතං. තෙනාහ ‘‘අමතාභිමුඛභාවපච්චයතා චා’’ති.

528. භූමිතො විනිච්ඡයො උත්තානත්ථො එව. එත්ථාහ – කස්මා පන එත්තකෙනෙව ඉන්ද්රියානි වුත්තානි, එතානි එව ච වුත්තානීති? ආධිපච්චට්ඨවසෙන, ආධිපච්චං නාම ඉස්සරියන්ති වුත්තමෙවෙතං. තයිදං ආධිපච්චං අත්තනො අත්තනො කිච්චෙ, ඵලෙ චාති අඤ්ඤෙසම්පි සභාවධම්මානං කස්මා න ලබ්භති? පච්චයාධීනවුත්තිකා හි පච්චයුප්පන්නාති සියා ඵලහෙතුධම්මෙසු අනුවත්තනානුවත්තනීයතාති? සච්චමෙතං, තථාපි අත්ථි තෙසං විසෙසො. ස්වායං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිප්පවත්තියඤ්හි චක්ඛාදීනං සිද්ධමාධිපච්ච’’න්තිආදිනා (විභ. අට්ඨ. 219) අට්ඨකථායං දස්සිතොයෙව. අපිච ඛන්ධපඤ්චකෙ යායං සත්තපඤ්ඤත්ති, තස්සා විසෙසනිස්සයො ‘‘ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානී’’ති තානි තාව ආධිපච්චත්තං උපාදාය ‘‘චක්ඛුන්ද්රියං…පෙ…මනින්ද්රිය’’න්තිආදිතො (විභ. 219) වුත්තානි. ස්වායං අත්තභාවො ඉමෙසං වසෙන ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’ති සමඤ්ඤං ලභතීති දස්සනත්ථං ¶ භාවද්වයං. තයිමෙ උපාදින්නධම්මා යෙන ධම්මෙන පවත්තන්ති, අයං සො ධම්මො තෙසං ඨිතිහෙතූති දස්සනත්ථං ජීවිතින්ද්රියං. ස්වායං සත්තසඤ්ඤිතො ධම්මපුඤ්ජො පබන්ධවසෙන පවත්තමානො ඉමාහි වෙදනාහි සංකිලිස්සතීති ¶ දස්සනත්ථං වෙදනාපඤ්චකං. තතො විසුද්ධිකාමානං වොදානසම්භාරදස්සනත්ථං සද්ධාදිපඤ්චකං. සම්භවවොදානසම්භාරා ඉමෙහි විසුජ්ජන්ති, විසුද්ධිප්පත්තා නිට්ඨිතකිච්චාව හොන්තීති දස්සනත්ථං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියාදීනි තීණි වුත්තානි. සබ්බත්ථ ‘‘ආධිපච්චත්තං උපාදායා’’ති පදං යොජෙතබ්බං. එත්තාවතා අධිප්පෙතත්ථසිද්ධීති අඤ්ඤෙසං අග්ගහණං.

අථ වා පවත්තිනිවත්තීනං නිස්සරාදිදස්සනත්තම්පි එතානියෙව වුත්තානි. පවත්තියා හි විසෙසතො මූලනිස්සයභූතානි ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි. යථාහ ‘‘ඡසු ලොකො සමුප්පන්නො’’තිආදි (සු. නි. 171). තස්ස උප්පත්ති ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියෙහි විසභාගවත්ථුසරාගනිමිත්තෙහි යෙභුය්යෙන සත්තකායස්ස අභිනිබ්බත්ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘තිණ්ණං ඛො, මහාරාජ, සන්නිපාතා ගබ්භස්ස අවක්කන්ති හොති මාතා ච උතුනී හොති, ගන්ධබ්බො ච පච්චුපට්ඨිතො හොති, මාතාපිතරො ච සන්නිපතිතා හොන්තී’’තිආදි (ම. නි. 1.408; මි. ප. 4.1.6). අවට්ඨානං ජීවිතින්ද්රියෙන තෙන අනුපාලෙතබ්බතො. තෙනාහ ‘‘ආයු ඨිති යපනා යාපනා’’තිආදි (ධ. ස. 19). උපභොගො වෙදනාහි. වෙදනාවසෙන හි ඉට්ඨාදිසබ්බවිසයූපභොගො. යථාහ ‘‘වෙදයති වෙදයතීති ඛො, භික්ඛවෙ, තස්මා වෙදනාති වුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.450). එවං පවත්තියා නිස්සයසමුප්පාදට්ඨිතිසම්භොගදස්සනත්තං චක්ඛුන්ද්රියං යාව උපෙක්ඛින්ද්රියන්ති චුද්දසින්ද්රියානි දෙසිතානි. යථා චෙතානි පවත්තියා, එවං ඉතරානි නිවත්තියා. විවට්ටසන්නිස්සිතෙන හි නිබ්බත්තිතානි සද්ධාදීනි පඤ්චින්ද්රියානි නිවත්තියා නිස්සයො. උප්පාදො අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියෙන තස්ස නිවත්තිවසෙන පඨමං උප්පජ්ජනතො. අවට්ඨානං අඤ්ඤින්ද්රියෙන, උපභොගො අඤ්ඤාතාවින්ද්රියෙන අග්ගඵලසමුපභොගතො. ඛීණාසවාහි විසවිතාය නිබ්බුතිසුඛං පරිභුජ්ජන්ති. එවම්පි එතානි එව ඉන්ද්රියානි දෙසිතානි. එත්තාවතා යථාධිප්පෙතත්ථසිද්ධිතො අඤ්ඤෙසං අග්ගහණං. ඉමිනාව නෙසං දෙසනාක්කමොපි සංවණ්ණිතොති වෙදිතබ්බොති.

ඉන්ද්රියනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

529. අරියසද්දෙන ¶ ¶ විසෙසනං අකත්වා කෙවලං සච්චසද්දෙන උද්ධිට්ඨානිපි අරියසච්චානි එවාති දස්සෙන්තො ‘‘සච්චානීති චත්තාරි අරියසච්චානී’’ති ආද. සමාඤ්ඤජොතනා හි විසෙසෙ අවතිට්ඨති, විසෙසත්ථිනා ච විසෙසො අනුපයුජ්ජිතබ්බොති. අරියසච්චෙසු වා විචාරිතෙසු ඉතරානිපි අත්ථතො විචාරිතානෙව හොන්තීති විපස්සනාය ච භූමිභූතානි, අරියසච්චානෙවාති ච කත්වා ‘‘සච්චානී’’ති උද්ධරිත්වාපි ‘‘චත්තාරි අරියසච්චානී’’ති වුත්තං.

සාසනක්කමොති අරියසච්චානි වුච්චන්ති, අරියසච්චදෙසනා වා. සකලඤ්හි සාසනං භගවතො වචනං සච්චවිනිමුත්තං නත්ථි පවත්තිනිවත්තිතදුභයහෙතුසන්දස්සනවසෙන පවත්තනතො. තස්මා සච්චෙසු කමති, සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතං වා සාසනං එතෙසු කමති, පරිඤ්ඤාදිකිච්චසාධනවසෙන පවත්තති, තස්මා කමති එත්ථාති කමො, කිං කමති? සාසනං. සාසනස්ස කමො ‘‘සාසනක්කමො’’ති සච්චානි සාසනප්පවත්තිට්ඨානානි වුච්චන්ති, තංදෙසනා ච තබ්බොහාරෙනාති.

තථාති තංසභාවා දුක්ඛාදිසභාවා. අවිතථාති අමුසාසභාවා බාධනාදිභාවෙන භූතසභාවා. අනඤ්ඤථාති අඤ්ඤාකාරරහිතා අබාධනාදිආකාරවිවිත්තා. දුක්ඛදුක්ඛතාතන්නිමිත්තතාහි අධිට්ඨිතත්තා පීළනට්ඨො. සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතභාවො සඞ්ඛතට්ඨො. දුක්ඛදුක්ඛතාතන්නිමිත්තතාහි පරිදහනං, කිලෙසදාහසමායොගො වා සන්තාපට්ඨො. ජරාය, මරණෙන චාති ද්වෙදා විපරිණාමෙතබ්බතා විපරිණාමට්ඨො. එත්ථ ච පීළනට්ඨො දුක්ඛස්ස සරසෙනෙව ආවිභවනාකාරො, ඉතරෙ යථාක්කමං සමුදයමග්ගනිරොධදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරාති අයං චතුන්නම්පි විසෙසො. තත්රත්රාභිනන්දනවසෙන බ්යාපිත්වා ඌහනං රාසිකරණං දුක්ඛස්ස නිබ්බත්තනං ආයූහනං ආකාරස්ස බ්යාපනත්ථත්තා. ආගච්ඡති සමුදයතොති වා ආයං, දුක්ඛං, තස්ස ඌහනං පවත්තනං ආයූහනං, අයං සරසෙනෙව ආවිභවනාකාරො. නිදදාති දුක්ඛන්ති නිදානං, ‘‘ඉදං තං දුක්ඛ’’න්ති සම්පටිච්ඡාපෙන්තං විය සමුට්ඨාපෙතීති අත්ථො. අයං නිදානට්ඨො දුක්ඛදස්සනෙන ආවිභවනාකාරො. සංසාරදුක්ඛෙන සංයොජනං සංයොගට්ඨො ¶ . මග්ගාධිගමනනිවාරණං පලිබොධට්ඨො. ඉමෙ ච සංයොගපලිබොධට්ඨා නිරොධමග්ගදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරා. නිස්සරන්ති සත්තා එත්ථ, සයමෙව වා නිස්සටං විසංයුත්තං සබ්බසඞ්ඛතෙහි සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගභාවතොති නිස්සරනං. අයමස්ස ¶ සභාවෙන ආවිභවනාකාරො, ඉතරෙ විවෙකාසඞ්ඛාතාමතට්ටා, සමුදයක්ඛරඅපච්චයඅවිනාසිතා වා සමුදයමග්ගදුක්ඛදස්සනෙන ආවිභවනාකාරා.

සංසාරතො නිග්ගමනං නිය්යානං. අයමස්ස සරසෙන ආවිභවනාකාරො. පරිබොධූපච්ඡෙදනෙන නිබ්බානාධිගමොව නිබ්බානනිමිත්තත්තා මග්ගස්ස හෙතුට්ඨො. පඤ්ඤාපධානත්තා චස්ස නිබ්බානදස්සනං, චතුසච්චදස්සනං වා දස්සනට්ඨො. චතුසච්චදස්සනෙ, කිලෙසදුක්ඛසන්තාපවූපසමනෙ ච ආධිපච්චං කරොන්ති මග්ගධම්මා සම්පයුත්තධම්මෙසූති සො මග්ගස්ස ආධිපතෙය්යට්ඨො. විසෙසතො වා ආලම්බනාධිපතිභූතා මග්ගධම්මා හොන්ති ‘‘මග්ගාධිපතිනො’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 16) වචනතොති සො තෙසං ආකාරො ආධිපතෙය්යට්ඨො. එතෙ හෙතුදස්සනාධිපතෙය්යට්ඨා සමුදයනිරොධදුක්ඛදස්සනෙහි ආවිභවනාකාරා. එවමාදි ආහාති සම්බන්ධො. අභිසමයට්ඨොති අභිසමෙතබ්බට්ඨො. අභිසමයස්ස වා විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨො. අථ වා අභිසමයස්ස පවත්තිආකාරො අභිසමයට්ඨො. සො චෙත්ථ අභිසමෙතබ්බෙන පීළනාදිනා දස්සිතොති දට්ඨබ්බො.

530. කුච්ඡිතං ඛං දුක්ඛං, ගාරය්හං හුත්වා අසාරන්ති අත්ථො.

‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු කෙවලස්ස ආගමසද්දස්ස, එත-සද්දස්ස ච පයොගෙ සංයොගත්ථස්ස අනුපලබ්භනතො, සං-සද්දස්ස ච සංයොගෙ උපලබ්භනතො ‘‘සංයොගං දීපෙතී’’ති ආහ අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච තදත්ථජොතකතාසිද්ධිතො. උප්පන්නං උදිතන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. අය-සද්දො ගතිඅත්ථෙ සිද්ධො හෙතුසද්දොවිය කාරණං දීපෙති. අත්තනො ඵලනිප්ඵාදනෙන අයති පවත්තති, එති වා එතස්මා ඵලන්ති අයොති, සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණං සමුදයොති. එත්ථ විසුං පයුජ්ජමානාපි උපසග්ගසද්දා සධාතුකං සංයොගත්ථං, උප්පාදත්ථඤ්ච දීපෙන්ති, කිරියාවිසෙසකත්තාති වෙදිතබ්බා.

‘‘අභාවො ¶ එත්ථ රොධස්සාති නිරොධො’’ති එතෙන නිබ්බානස්ස දුක්ඛවිවිත්තභාවං දස්සෙති. සමධිගතෙ තස්මිං තදධිගමතො පුග්ගලස්ස රොධාභාවො පවත්තිසඞ්ඛාතස්ස රොධස්ස පටිපක්ඛභූතාය නිවත්තියා අධිගතත්තාති. එතස්මිඤ්ච අත්ථෙ අභාවො එතස්මිං රොධස්සාති නිරොධො ඉච්චෙව පදසමාසො. දුක්ඛාභාවො පනෙත්ථ පුග්ගලස්ස, න නිබ්බානස්සෙව. අනුප්පාදො එව නිරොධො අනුප්පාදනිරොධො. ආයතිං භවාදීසු අප්පවත්ති, න පන භඞ්ගොති භඞ්ගවාචකං නිරොධසද්දං නිවත්තෙත්වා ¶ අනුප්පාදවාචකං ගණ්හාති. එතස්මිං අත්ථෙ කාරණෙ ඵලූපචාරං කත්වා නිරොධපච්චයො නිරොධොති වුත්තො.

පටිපදා ච හොති පුග්ගලස්ස දුක්ඛනිරොදප්පත්තියා. නනු ච සා එව දුක්ඛනිරොදප්පත්තීති තස්සා එව සා පටිපදාති න යුජ්ජතීති? න පුග්ගලාධිගමස්ස පත්තිභාවෙන, යෙහි සො අධිගච්ඡති, තෙසං කාරණභූතානං පටිපදාභාවෙන ච වුත්තත්තා. සච්ඡි කිරියාසච්ඡිකරණධම්මානඤ්හි අඤ්ඤත්ථාභාවෙපි පුග්ගලසච්ඡිකිරියාධම්මභාවෙහි නානත්තං කත්වා නිද්දෙසො කතොති. අථ වා යං දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා නිට්ඨානං ඵලං, සයඤ්ච දුක්ඛනිරොධප්පත්තිභූතං, තස්ස අභිසමයභූතාය දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා පටිපදතා දට්ඨබ්බා.

531. බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්තීති එත්ථ පටිවිද්ධකාලෙ පවත්තං බුද්ධාදිවොහාරං ‘‘අගමා රාජගහං බුද්ධො’’තිආදීසු (සු. නි. 410) විය භාවිනි භූතෙ විය උපචාරොති පුරිමකාලෙපි ආරොපෙත්වා ‘‘බුද්ධාදයො’’ති වුත්තං. තෙ හි බුද්ධාදයො චතූහි මග්ගෙහි පටිවිජ්ඣන්තීති. තස්මා අරියසච්චානීති වුච්චන්තීති එත්ථ අරියපටිවිජ්ඣිතබ්බානි සච්චානි අරියසච්චානීති පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපො අරියසච්චානීති වුච්චන්තීති අත්ථො. තථාගතෙන හි සයං අධිගතත්තා, පවෙදිතත්තා, තතො එව ච අඤ්ඤෙහි අධිගමනීරත්තා තානි තස්ස හොන්තීති. අරියභාවසිද්ධිතොපීති එත්ථ අරියසාධකානි සච්චානි අරියසච්චානීති පුබ්බෙ විය උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො. අරියානි සච්චානීතිපීති එත්ථ අවිතථභාවෙන අරණීයත්තා අධිගන්තබ්බත්තා අරියානි, අරියසමඤ්ඤා වා අවිසංවාදකෙ අවිතථෙ නිරුළ්හා දට්ඨබ්බා.

532. බාධනලක්ඛණන්ති ¶ එත්ථ දුක්ඛදුක්ඛතන්නිමිත්තභාවො, උදයවයපටිපීළිතභාවො වා බාධනං. භවාදීසු ජාතිආදිවසෙන, චක්ඛුරොගාදිවසෙන ච අනෙකදා දුක්ඛස්ස පවත්තනමෙව පුග්ගලස්ස සන්තාපනං, තදස්ස කිච්චං රසොති සන්තාපනරසං. පවත්තිනිවත්තීසු සංසාරවිමොක්ඛෙසු පවත්ති හුත්වා ගය්හතීති පවත්තිපච්චුපට්ඨානං. පභවති එතස්මා දුක්ඛං නිබ්බත්තති, පුරිමභවෙන පච්ඡිමභවො ඝටිතො සංයුත්තො හුත්වා පවත්තතීති පභාවො. ‘‘එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ, නිබ්බත්තති දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති (ධ. ප. 338; නෙත්ති. 30) එවං පුනප්පුනං උප්පාදනං අනුපච්ඡෙදකරණං. භවනිස්සරණනිවාරණං පලිබොධො. තණ්හක්ඛයාදිභාවෙන සබ්බදුක්ඛසන්තතා සන්ති. අච්චුතිරසන්ති අච්චුතිසම්පත්තිකං අචවනකිච්චං වා. කිච්චන්ති ච චවනාභාවං ¶ කිච්චමිව කත්වා පරියායෙන වුත්තං, අචවනඤ්චස්ස සභාවාපරිච්චජනං අවිකාරිතා දට්ඨබ්බා. පඤ්චක්ඛන්ධනිමිත්තසුඤ්ඤතාය අවිග්ගහං හුත්වා ගය්හතීති අනිමිත්තපච්චුපට්ඨානං. අනුසයසමුච්ඡින්දනෙන සංසාරචාරකතො නිග්ගමනූපායභාවො නිය්යානං. සබ්බකිලෙසානං අනුප්පාදනිරොධනං කිලෙසප්පහානකරණං. නිමිත්තතො, පවත්තතො ච චිත්තස්ස වුට්ඨානං හුත්වා ගය්හතීති වුට්ඨානපච්චුපට්ඨානං.

533. අසුවණ්ණාදි සුවණ්ණාදි විය දිස්සමානං මායාති වත්ථුසබ්භාවා තස්සා විපරීතතා වුත්තා. උදකං විය දිස්සමානා පන මරීචි උපගතානං තුච්ඡා. වත්ථුමත්තම්පි තස්සා න දිස්සතීති විසංවාදිකා වුත්තා. මරීචිමායාඅත්තවිධුරො භාවො තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො. අරියඤාණස්සාති අරියස්ස අවිතථග්ගාහකස්ස ඤාණස්ස, තෙන පටිවෙධඤාණං විය පච්චවෙක්ඛණඤාණම්පි ගහිතං හොති. තෙසං ගොචරභාවො පටිවිජ්ජිතබ්බතා, ආරම්මණභාවො ච දට්ඨබ්බො. අග්ගිලක්ඛණං උණ්හත්තං. තඤ්හි කත්ථචි කට්ඨාදිඋපාදානභෙදෙ විසංවාදකං, විපරීතං, අභූතං වාකදාචිපි න හොති. ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’ති (අ. නි. 3.39; 5.57) එවං වුත්තා ජාතිආදිකා ලොකපකති. එකච්චානං තිරච්ඡානානං තිරියං දීඝතා, මනුස්සාදීනං උද්ධං දීඝතා, වුද්ධිනිට්ඨං පත්තානං පුන අවඩ්ඪනන්ති එවමාදිකා ච ලොකපකතීති වදන්ති. තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙසු පච්ඡිමො තථතා. පඨමො අවිතථතා, මජ්ඣිමො අනඤ්ඤතතාති අයමෙතෙසං විසෙසො,

දුක්ඛා ¶ අඤ්ඤං න බාධක න්ති කස්මා වුත්තං, නනු තණ්හාපි ජාති විය දුක්ඛනිමිත්තතාය බාධිකාති? න, බාධකප්පභවභාවෙන විසුං ගහිතත්තා. එවම්හි පවත්ති, පවත්තිහෙතු ච අසඞ්කරතො බොධිතා හොන්ති. අථ වා ජාතිආදීනං විය දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවො, දුක්ඛදුක්ඛතා ච බාධකතා, න දුක්ඛප්පභවතාති නත්ථි තණ්හාය පභවභාවෙන විසුං ගහිතාය බාධකභාවපසඞ්ගො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධක’’න්ති. බාධකත්තනියාමෙනාති දුක්ඛං බාධකමෙව, දුක්ඛමෙව බාධකන්ති එවං ද්විධාපි බාධකත්තාවධාරනෙනාති අත්ථො. බාධකත්තනියාමෙනාති හි බාධකස්ස, බාධකත්තෙ ච නියාමෙන. යතා බාධකත්තස්ස දුක්ඛෙ නියතතා, එවං දුක්ඛස්ස ච බාධකත්තෙ නියතතාති.

තං විනා නාඤ්ඤතොති සතිපි අවසෙසකිලෙසඅවසෙසාකුසලසාසවකුසලමූලාවසෙසසාසවකුසලධම්මානං ¶ දුක්ඛහෙතුභාවෙ න තණ්හාය විනා තෙසං දුක්ඛහෙතුභාවො අත්ථි, තෙහි පන විනාපි තණ්හාය දුක්ඛහෙතුභාවො අත්ථි කුසලෙහි විනා අකුසලෙහි රූපාවචරාදිකුසලෙහි විනා කාමාවචරාදීහි ච තණ්හාය දුක්ඛනිබ්බත්තකත්තා. සන්තභාවස්ස, සන්තභාවෙ වා නියාමො සන්තභාවනියාමො, තෙන සන්තභාවනියාමෙන. තච්ඡනිය්යානභාවත්තාති ද්විධාපි නියාමෙන තච්ඡො නිය්යානභාවො එතස්ස, න මිච්ඡාමග්ගස්ස විය විපරීතතාය, න ලොකියමග්ගස්ස විය වා අනෙකන්තිකතාය අතච්ඡොති තච්ඡනිය්යානභාවො, මග්ගො, තස්ස භාවො තච්ඡනිය්යානභාවත්තං, තස්මා තච්ඡනිය්යානභාවත්තා. සබ්බත්ථ ද්විධාපි නියාමෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉති තච්ඡාවිපල්ලාසා’’තිආදි.

534. සච්චසද්දස්ස සම්භවන්තානං අත්ථානං උද්ධරණං, සම්භවන්තෙ වා අත්ථෙ වත්වා අධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස උද්ධරණං නිද්ධාරණං අත්ථුද්වාරො. විරතිසච්චෙති මුසාවාදවිරතියං. න හි අඤ්ඤවිරතීසු සච්චසද්දො නිරුළ්හො. යෙ පන ‘‘විරතිසච්චං සමාදානවිරතී’’ති වදන්ති, තෙසම්පි න සමාදානමත්තං විරතිසච්චං, අථ ඛො සමාදානාවිසංවාදනං. තං පන පටිඤ්ඤාසච්චං මුසාවාදවිරතියෙව හොති. ‘‘ඉදමෙව සච්චං, මොඝමඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 2.187, 202-203, 427; 3.27-29) පවත්තා දිට්ඨි ‘‘සච්ච’’න්ති අභිනිවිසනවුත්තියා දිට්ඨිසච්චං. අමොසධම්මත්තා නිබ්බානං පරමත්ථසච්චං. ‘‘අමොසධම්මං නිබ්බානං, තදරියා සච්චතො විදූ’’ති (සු. නි. 763) හි වුත්තං, තස්ස පන තංසම්පාපකස්ස ¶ ච මග්ගස්ස පජානනා පටිවෙධො අවිවාදකාරණන්ති ද්වයම්පි ‘‘එකං හි සච්චං න දුතියමත්ථි, යස්මිං පජා නො විවදෙ පජාන’’න්ති ඉමිස්සා (සු. නි. 890; මහානි. 119) ගාථාය ‘‘සච්ච’’න්ති වුත්තං.

535. ‘‘නෙතං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති එතෙන ජාතිආදීනං දුක්ඛඅරියසච්චභාවෙ අවිපරීතතං දස්සෙති එකන්තෙනෙව බාධකභාවතො. ‘‘අඤ්ඤං දුක්ඛං අරියසච්චන්ති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති ඉමිනා දුක්ඛඅරියසච්චභාවස්ස ජාතිආදීසු නියතතං දස්සෙති අනඤ්ඤත්ථභාවතො. සචෙපි කථඤ්චි කොචි එවංචිත්තො ආගච්ඡෙය්ය, පඤ්ඤාපනෙ පන සහධම්මෙන ඤාපනෙ අත්තනො වාදස්ස පතිට්ඨාපනෙ සමත්ථො නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘අහමෙතං…පෙ… පඤ්ඤපෙස්සාමීති ආගච්ඡෙය්ය, නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති වුත්තං. ජාතිආදීනං අනඤ්ඤථතා අඤ්ඤස්ස ච තතාභූතස්ස අභාවොයෙවෙත්ථ ඨානාභාවො. සචෙපි කොචි ආගච්ඡෙය්ය ආගච්ඡතු, ඨානං පන නත්ථීති අයමෙත්ථ සුත්තත්ථො. එස නයො දුතියසුත්තෙපි. තත්ථ පන ¶ අත්තභාවපටිලාභෙනෙව සත්තානං ජාතිආදීනං පත්ති, සම්මුඛීභාවො ච හොතීති සම්පත්තත්තා, පච්චක්ඛතා ච පඨමතා, යතො තං භගවතා පඨමං දෙසිතං, තන්නිමිත්තතා දුතියතා, තදුපසමතා තතියතා, තංසම්පාපකතා චතුත්ථතාති දට්ඨබ්බා.

‘‘එතපරමතො’’ති එතෙන චතූහි අරියසච්චෙහි පවත්තිආදීනං අනවසෙසපරියාදානමාහ. නිබ්බුතිකාමෙන පරිජානනාදීහි අඤ්ඤං කිඤ්චි කිච්චං කාතබ්බං නත්ති, ධම්මඤාණකිච්චං වා ඉතො අඤ්ඤං නත්ථි, පරිඤ්ඤෙය්යාදීනි ච එතපරමානෙවාති චත්තාරියෙව වුත්තානි. තණ්හාය ආදීනවදස්සාවීනං වසෙන තණ්හාවත්ථුආදීනං එතපරමතායාති වුත්තං. තථා ආලයෙ පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතෙ, සකලවත්ථුකාමසඞ්ඛාතෙ, භවත්තයසඞ්ඛාතෙ වා දුක්ඛෙ දොසදස්සාවීනං වසෙන ආලයාදීනං එතෙපරමතායාති වුත්තං.

536. ‘‘ඔළාරිකත්තා’’ති ඉදං ජාතිආදීනං දුක්ඛභාවස්ස පචුරජනපාකටතාමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න අරියෙන ඤාණෙන පටිවිජ්ඣිතබ්බාකාරං. තන්ති දුක්ඛං. අකතන්ති අනිබ්බත්තිතං, අනිප්ඵාදිතකාරණන්ති අධිප්පායො. කාරණෙ හි සිද්ධෙ ඵලං සිද්ධමෙව හොති. ‘‘නෙව අකතං ආගච්ඡතී’’ති ච ඉමිනා අහෙතුවාදං ¶ පටික්ඛිපති. ‘‘න ඉස්සරනිම්මානාදිතො’’ති එතෙන පජාපතිපුරිසපකතිකාලාදිවාදෙ පටික්ඛිපති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති. ‘‘සහෙතුකෙන දුක්ඛෙනා’’ති එතෙන දුක්ඛදස්සනෙන ජනිතස්ස සංවෙගස්ස සංවඩ්ඪනමාහ. දුක්ඛස්ස හි සහෙතුකභාවසවසෙන බලවසංවෙගො ජායති යාවායං හෙතු, තාව ඉදං දුක්ඛං අවිච්ඡෙදෙන පවත්තතීති. අස්සාසජනනත්ථං නිරොධන්ති සංවෙගජාතස්ස අස්සාසං ජනෙතුං නිරොධසච්චමාහ. නිබ්බින්නසංසාරදුක්ඛස්ස හි නිරොධකථා වුච්චමානා අතිවිය අතිවිය අස්සාසං සඤ්ජනෙති.

537. යෙ තෙ ජාතිආදයො ධම්මා භගවතා වුත්තාති සම්බන්ධො. කස්මා පනෙත්ථ බ්යාධි න ගහිතොති? අනෙකන්තභාවතො. තථා හි සො කදාචි, කෙසඤ්චි ච නත්ථි. යථාහ ‘‘තයො රොගා පුරෙ ආසුං, ඉච්ඡා අනසනං ජරා’’ති (සු. නි. 313). බාකුලත්තෙරාදීනං සො නාහොසියෙව, දුක්ඛග්ගහණෙන වා බ්යාධි එත්ථ හිතොවාති දට්ඨබ්බං. පරමත්ථතො හි ධාතුක්ඛොභපච්චයං කායිකං දුක්ඛං බ්යාධීති. උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං එකං කොට්ඨාසං කත්වා ‘‘ද්වාදස ධම්මා’’ති වුත්තං. කාමතණ්හාභාවසාමඤ්ඤෙන එකජ්ඣං කත්වා ‘‘දුක්ඛසමුදයො අරියසච්ච’’න්ති ¶ අඤ්ඤෙ අන්තොගධභෙදෙ අනාමසිත්වා එකරූපෙන ගහිතාපි තණ්හා සස්සතදිට්ඨිසහගතා, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතා, දිට්ඨිවිරහිතා කෙවලං කාමස්සාදභූතා චාති තිධාව භින්දිත්වා වුත්තා. ‘‘අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති මග්ගසච්චභාවෙන එකජ්ඣං කත්වා වුත්තාපි සභාවතො භින්නා එව තෙ ධම්මාති ආහ ‘‘අට්ඨ ධම්මා’’ති.

භවෙති ආදානනික්ඛෙපපරිච්ඡින්නො ධම්මප්පබන්ධො භවො, තස්මිං භවෙ. සො හි ජායති එත්ථ යොනිගතිආදිවිභාගොති ජාතීති වුච්චති, ජායන්ති එත්ථ සත්තා සමානන්වයාති ජාති, නිකායො. සඞ්ඛතලක්ඛණෙති යත්ථ කත්ථචි උප්පාදෙ. සො හි ජනනට්ඨෙන ජාති. පටිසන්ධියන්ති පටිසන්ධිචිත්තක්ඛණෙ ¶ . සම්පාතිජාතොති එත්ථ ජාතිසද්දෙන ලබ්භමානං මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනසඞ්ඛාතං ජායනත්ථං සන්ධායාහ ‘‘පසූතිය’’න්ති, අභිජාතියන්ති අත්ථො. ජායති එතාය ඛත්තියාදිසමඤ්ඤාති ජාති, කුලං.

538. සයන්ති එත්ථාති සෙය්යා, මාතුකුච්ඡිසඞ්ඛාතො ගබ්භො සෙය්යා එතෙසන්ති ගබ්භසෙය්යකා, අණ්ඩජා, ජලාබුජා ච. ඉතරෙසන්ති සංසෙදජානං, ඔපපාතිකානඤ්ච. අයම්පි චාති ‘‘පටිසන්ධිඛන්ධෙස්වෙවා’’ති අනන්තරං වුත්තකථාපි, පගෙව ‘‘පටිසන්ධිතො පට්ඨායා’’ති වුත්තකථායං. තෙනාහ ‘‘තෙසං තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාතී’’ති.

උම්මුජ්ජනවසෙන ගය්හතීති උම්මුජ්ජනපච්චුපට්ඨානං. වක්ඛමානවිභාගං දුක්ඛවිචිත්තතං පච්චුපට්ඨපෙතීති දුක්ඛවිචිත්තතාපච්චුපට්ඨානා.

539. ‘‘කස්මා පනා’’ති වදතො චොදකස්සායමධිප්පායො – එකන්තදුක්ඛෙ නිරයෙ තාව ජාතිදුක්ඛා හොතු, අඤ්ඤාසුපි වා දුග්ගතීසු පාපකම්මසමුට්ඨානතො සුඛසංවත්තනියකම්මසමුට්ඨානාසු ¶ පන සුගතීසු කථන්ති. ඉතරො ‘‘නායං ජාති සභාවදුක්ඛවසෙන දුක්ඛාති වුත්තා, න හි කාචි පටිසන්ධි දුක්ඛවෙදනාසම්පයුත්තා අත්ථි, අථ ඛො දුක්ඛස්ස අධිට්ඨානභාවතො’’ති දස්සෙන්තො ‘‘අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො’’තිආදිමාහ. අදුක්ඛසභාවම්පි පරියායතො දුක්ඛන්ති වුච්චතීති දුක්ඛසභාවං දුක්ඛසද්දෙන විසෙසෙත්වා වුත්තං ‘‘දුක්ඛදුක්ඛ’’න්ති යථා රූපරූපන්ති.

දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතොති ‘‘අහු වත මෙ, තං වත නාහොසී’’ති චෙතසිකදුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො.

‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 3.15, 45, 76, 77, 85; 2.4.1, 4) වචනතො තෙභූමකා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරදුක්ඛං, තත්ථ කාරණමාහ ‘‘උදයබ්බයප්පටිපාළිතත්තා’’ති. යඤ්හි අභිණ්හං පටිපීළිතං, තං දුක්ඛමනතාය දුක්ඛන්ති, විපස්සනාචාරස්ස අධිප්පෙතත්තා තෙභූමකග්ගහණං.

දුක්ඛදුක්ඛන්ති දුක්ඛදොමස්සුපායාසෙ වදති. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිනා (විභ. 190) දුක්ඛසච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං.

භගවතාපීති ¶ අනාවරණඤාණවතා අච්චරියාපරිමෙය්යදෙසනාකොසල්ලවතා භගවතාපි. උපමාවසෙනති අඞ්ගාරකාසූපමාදිඋපමාවසෙන.

540. පුණ්ඩරීකාදීසූති ආදි-සද්දෙන න මණිකනකරජතපවාළාදිරතනසන්නිච්චයෙ, නාපි අණ්ඩජමෙණ්ඩජවායජාතිකෙ සුභමනුඤ්ඤසයනතලෙ, නාපි රතනමයකුට්ටිමමනොහරෙ පාසාදතලෙ, නාපි සිත්තසම්මට්ඨකුසුමොපහාරවති පාසාදූපචාරෙ, නාපි මුත්තාජාලසදිසවාලිකාවිකිණ්ණෙ විවිටඞ්ගණෙ, නාපි හරිතකම්බලසදිසමුදුසද්දලසමොතලෙ භූමිභාගෙති එවමාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. පරමසම්බාධෙති අතිවිය සම්බාධෙ. තිබ්බන්ධකාරෙති බහලන්ධකාරෙ. පිත්තසෙම්හපුබ්බරුහිරගූථොදරියාදි නානාකුණපසම්බාධෙ. මාතා යදි වීසතිවස්සා, අථ තිංස, චත්තාලීසාදිවස්සා, තත්තකං කාලං අධොතවච්චකූපසදිසතාය අධිමත්තජෙගුච්ඡෙ. පූතිමච්ඡා දි සබ්බං න සදිසූපම්මං තස්ස වාතාදිවසෙන එකච්චදුග්ගන්ධාපගමසබ්භාවතො. දස මාසෙති අච්චන්තසංයොගෙ උපයොගවචනං, යෙභුය්යවසෙන වුත්තං තතො භිය්යොපි එකච්චානං තත්ථාවට්ඨානසම්භවතො ¶ . අත්තනො අධොමුඛං ඨපිතසඞ්කුචිතහත්ථද්වයස්ස උක්කුටිකස්සෙව නිසීදතො සමිජ්ජනප්පසාරණාදිරහිතො.

අභිමුඛං කඩ්ඪනං ආකඩ්ඪනං. පරිතො සමන්තතො කඩ්ඪනං පරිකඩ්ඪනං. හෙට්ඨා ධුනනං ඔධූනනං. නිධාය නිධාය ධූනනං නිද්ධූනනං. ආකඩ්ඪනාදිසදිසඤ්චෙත්ථ ‘‘ආකඩ්ඪනාදී’’ති වුත්තං. තරුණවණසදිසං අතිවිය සුඛුමාලං ගබ්භගතං සරීරං සීතාදිඅප්පකම්පි න සහතීති සීතනරකූපපන්නතාදි නිදස්සිතං. තඤ්හි තස්ස අතිවිය සීතං, අතිවිය උණ්හඤ්ච හුත්වා උපතිට්ඨති. සරීරං වාසියාදීහි තච්ඡෙත්වා ඛාරාවසෙචනකරණං ඛාරාපටිච්ඡකං. දුක්ඛුප්පත්තිට්ඨානෙති ගබ්භාසයසඤ්ඤිතං තතියං ආවට්ටං සන්ධායාහ.

පරිවත්තෙත්වාති උද්ධංපාදඅධොසීසභාවෙන පරිවත්තෙත්වා. ඉදං විජායනමූලකං දුක්ඛං, යෙන මරණදුක්ඛෙන ච අට්ටිතා වෙදනාප්පත්තා සත්තා කතිපයමාසමත්තාතික්කන්තම්පි පවත්තිං විස්සරන්ති, මහන්ධකාරං මහාවිදුග්ගං පක්ඛන්ධා විය හොන්ති.

වධෙන්තස්සාති ¶ සොචනපරිදෙවනසීසපටිහනනාදිනා බාධෙන්තස්ස. ඛුප්පිපාසා හි ආතපාවට්ඨානාදිනා ච ආතාපනං. පඤ්චග්ගිතාපනාදිනා පරිතාපනං.

ඉමස්සාති යථාවුත්තස්ස සත්තවිධස්ස. සබ්බස්සාපීති ගබ්භකාලාදීසු තාපනමද්දනාදිනිරයග්ගිදාහාදිසඤ්ජනිතස්ස සකලස්සාපි. වත්ථුමෙව හොති තදභාවෙ අභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘ජායෙථ නො චෙ’’තිආදි.

541. විචිත්තන්ති විවිධං, අච්ඡරියං වා.

542. සඞ්ඛාතලක්ඛණන්ති ¶ ‘‘ඨිතස්ස අඤ්ඤථත්ත’’න්ති (සං. නි. 3.38; අ. නි. 3.47; කථා. 214) වුත්තං ඛණිකජරං සන්ධායාහ. ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතොති ඛණ්ඩිච්චපාලිච්චවලිත්තචතාදිනා සමඤ්ඤතො. සාති ඛන්ධපුරාණභාවසඤ්ඤිතා පාකටජරා. ඛන්ධපරිපාකො එකභවපරියාපන්නානං ඛන්ධානං පුරාණභාවො.

543. සඞ්ඛතලක්ඛණන්ති සඞ්ඛාරානං වයසඤ්ඤිතං ඛණිකමරණමාහ. යං සන්ධායාති යං ඛණිකමරණං සන්ධාය, ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71) එත්ථ ‘‘මරණ’’න්ති වුත්තන්ති අත්ථො. තන්ති ජීවිතින්ද්රියුපච්චෙදසඤ්ඤිතං පාකටමරණං. ‘‘චවන’’න්ති ලක්ඛිතබ්බතාය චුතිලක්ඛණං. වියොගරසන්ති යථාධිගතෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි වියොජනරසං. යථූපපන්නාය ගතියා විප්පවාසවසෙන ගය්හතීති ගතිවිප්පවාසපච්චුපට්ඨානං.

පාපස්සාති පාපයොගෙන පාපස්ස, උපචිතපාපකම්මස්සාති අත්ථො. පාපකම්මාදිනිමිත්තන්ති පාපකම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තසඞ්ඛාතං මරණකාලෙ උපට්ඨිතං ¶ අකුසලවිපාකාරම්මණං. තම්හි පස්සන්තස්සෙව කස්සචි අනුභවන්තස්ස විය මහාදුක්ඛං හොති. භද්දස්සාති භද්දකම්මස්ස, කතකුසලස්සාති අත්ථො. තස්ස පන කාමං ඉට්ඨමෙව ආරම්මණං උපට්ඨාති, පියවිප්පයොගවත්ථුකං පන මහන්තං දුක්ඛං ආරම්මණං උපට්ඨාති, පියවිප්පයොගවත්ථුකං පන මහන්තං දුක්ඛං උප්පජ්ජතීති ආහ ‘‘අසහන්තස්ස වියොගං පියවත්ථුක’’න්ති. අවිසෙසතොති පාපස්ස, භද්දස්ස ච සාමඤ්ඤතො. ‘‘අවිසෙසතො’’ති වත්වාපි ‘‘සබ්බෙස’’න්ති වචනං තං ඉදං දුක්ඛං පරිමද්දිතසඞ්ඛාරානං එකච්චානං ඛීණාසවානම්පි හොතියෙවාති දස්සනත්ථං. විතුජ්ජමානමම්මානන්ති සන්ධිබන්ධනාවච්ඡෙදකවායුනා විජ්ඣියමානමම්මට්ඨානානං.

544. සොති ¶ සොකො. අත්ථතො දොමනස්සමෙව හොති චෙතසිකන්තරාභාවතො. දොමනස්සවිසෙසො පන හොති විසයවිසෙසෙ පවත්තිආකාරවිසෙසසබ්භාවතොති තං විසෙසං ලක්ඛණාදිතො දස්සෙතුං ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි වුත්තං. අන්තො නිජ්ඣානං චිත්තසන්තාපො. පරිජ්ඣාපනං රාගදොසපරිළාහවිසිට්ඨං දහනං. කතාකතකුසලාකුසලවිසයං විප්පටිසාරාකාරෙන පවත්තං අනුසොචනං කුක්කුච්චං, ඤාතිබ්යසනාදිවිසයං කෙවලං චිත්තසන්ථාපභූතං අනුසොචනං සොකොති අනුසොචනපච්චුපට්ඨානත්තෙපි අයමෙතෙසං විසෙසො.

විසපීතං සල්ලං විසසල්ලං. සොකවසෙන අතිසාරාදි බ්යාධිපි හොති, සොකබහුලස්ස සරීරං න චිරස්සෙව ජීරති, බලවසොකාභිභූතො මරණම්පි පාපුණාතීති ආහ ‘‘සමාවහති ච බ්යාධිජරාමරණභෙදන’’න්ති.

545. වචීපලාපොති වාචාවිප්පලාපො, සො අත්ථතො සද්දො එව. භිය්යොති සොකදුක්ඛතො උපරි. සොකසමුට්ඨානො හි පරිදෙවො.

546. ජාතිආදීනම්පි ¶ යථාරහං දුක්ඛවත්ථුදුක්ඛදුක්ඛතාහි සතිපි දුක්ඛභාවෙ කායස්ස පීළනවසෙන ඉදං සවිසෙසං දුක්ඛමන්ති ආහ ‘‘දුක්ඛන්ති විසෙසතො වුත්ත’’න්ති.

547. මනොවිඝාතරසන්ති ¶ බ්යාපාදසම්පයොගවසෙන මනසො විහඤ්ඤනකිච්චං. චෙතොදුක්ඛසමප්පිතාති චෙතසිකදුක්ඛසමඞ්ගිනො. ආවට්ටන්තීති ආමුඛං වට්ටන්ති, යංදිසාභිමුඛං පතිතා, තංදිසාභිමුඛා එව වට්ටන්ති. විවට්ටන්තීති විපරිවත්තනවසෙන වට්ටන්ති. උද්ධංපාදං පපතන්තීති උද්ධංමුඛපාදා හුත්වා පතන්ති. සත්ථං ආහරන්තීති අත්තනො සරීරස්ස විජ්ඣනභෙදනවසෙන සත්ථං උපනෙන්ති.

548. දොසොයෙවාති කායචිත්තානං ආයාසනවසෙන දොසස්සෙව පවත්තිආකාරොති අත්ථො, යතො භුසො ආයාසොති උපායාසොති වුච්චති යථා භුසමාදානං උපාදානන්ති. එකො ධම්මොති චුද්දසහි අකුසලචෙතසිකෙහි අඤ්ඤො එකො චෙතසිකධම්මො, යං ‘‘විසාදො’’ති ච වදන්ති. නිත්ථුනනවසෙන සම්පජ්ජනතො නිත්ථුනනරසො, කායෙ වා නිත්ථුනනකරණකිච්චො. ‘‘සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො’’ති වත්වා සො පනෙත්ථ සාතිසයොති දස්සෙන්තො ‘‘චිත්තපරිදහනතො, කායවිසාදනතො චා’’ති ආහ.

එතෙ ච සොකපරිදෙවුපායාසා විඤ්ඤත්තියා විනා, සහ ච යථාපච්චයං දොමනස්සචිත්තුප්පාදස්ස පවත්තිආකාරවිසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පාකො වියාති රජනාදිනො පචිතබ්බවත්ථුනො පාකො විය.

549. සමොධානං ¶ ¶ සමාගමො. කායිකදුක්ඛචිත්තවිඝාතාදිඅනත්ථානං අත්ථිභාවස්ස පච්චුපට්ඨානො අනත්ථභාවපච්චුපට්ඨානො.

තෙසං අප්පියානං කායිකවාචසිකපයොගසඞ්ඛාතො උපක්කමො තදුපක්කමො, තතො සම්භූතො තදුපක්කමසම්භූතො.

ඉති අප්පියසම්පයොගනිද්දෙසවණ්ණනා.

550. උපද්දවභාවෙන පච්චුපතිට්ඨතීති බ්යසනපච්චුපට්ඨානො.

ඉති පියවිප්පයොගනිද්දෙසවණ්ණනා.

551. ඉච්ඡිතාලාභො නාම යස්ස කස්සචි අත්තනා ඉච්ඡිතස්ස වත්ථුනො අලාභො. ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභතී’’ති හි වුත්තං. මත්ථකප්පත්තං පන ඉච්ඡිතාලාභං දස්සෙතුං පාළියං ‘‘ජාතිධම්මානං සත්තාන’’න්තිආදිනා නිද්දිට්ඨන්ති තමෙව දස්සෙතුං ‘‘අහො වතා’’තිආදි වුත්තං. ඉච්ඡාවාති එත්ථ ඉච්ඡාසහිතො අලාභොවාති ච වදන්ති. තප්පරියෙසනරසාති තෙසං අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං පරියෙසනරසා. අප්පත්ති අලාභො.

ඉති ඉච්ඡිතාලාභනිද්දෙසවණ්ණනා.

පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනා

552. යං ¶ වුත්තමිධාති ඉධ සච්චනිද්දෙසෙ යං සරූපතො වුත්තං. අවුත්තන්ති අඤ්ඤත්ථ දුක්ඛක්ඛන්ධබාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු වුත්තම්පි ඉධ සරූපතො අවුත්තං. තඤ්ච සබ්බං ඉමෙ උපාදානක්ඛන්ධෙ විනා න ලබ්භතීති තත්ථ ඛන්ධසන්නිස්සයමෙව දුක්ඛං ඛන්ධෙ විබාධතීති දස්සෙතුං ‘‘ඉන්දනමිව පාවකො’’ති වුත්තං. යථා ¶ වා ලක්ඛං පහරණපහාරස්ස වත්ථු, එවං ඛන්ධා සංසාරදුක්ඛස්ස. යථා ච ගොරූපං ඩංසමකසාදිවිබාධාය, යථා ච ඛෙත්තං නිප්ඵන්නසස්සලායනස්ස, ගාමො ච ගාමඝාතකවිබාධාය, එවං ඛන්ධා ජාතිආදිදුක්ඛස්ස වත්ථූති දස්සෙතුං ‘‘ලක්ඛමිවා’’තිආදි වුත්තං. යෙභුය්යෙන ලොකෙ විබාධකා විබාධෙතබ්බාධීනා න හොන්ති, ඉමෙ පන විබාධෙතබ්බාධීනා එවාති දස්සෙතුං ‘‘තිණලතාදීනී’’ති වුත්තං. කාමං අනාදිමති සංසාරෙ ආදි නාම කස්සචි නත්ථි, එකභවපරිච්ඡින්නස්ස පන ඛන්ධසන්තානස්ස වසෙන වුත්තං ‘‘ආදිදුක්ඛං ජාතී’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘පරියොසානදුක්ඛං මරණ’’න්ති. න හෙත්ථ සමුච්ඡෙදමරණමෙව අධිප්පෙතං. මරණස්ස අන්තිකෙ ආසන්නෙ ජාතං දුක්ඛං මාරණන්තිකදුක්ඛං. පරිදය්හනං චිත්තසන්තාපො. ලාලප්පනං අතිවිය විප්පලාපො. අනුත්ථුනනං අන්තො නිජ්ඣායනං. එකමෙකන්ති ජාතිආදීනං අන්තරභෙදභින්නානං, ජාතිආදීනමෙව වා උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකානං වා එකමෙකං. සඞ්ඛිපිත්වාති සමාසෙත්වා, සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙන වා සඞ්ඛෙපං කත්වා.

553. පුනබ්භවකරණං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන, යථා වා අපූපභක්ඛනසීලො ආපූපිකො, එවං පුනබ්භවකරණසීලා, පුනබ්භවං වා ඵලං අරහති, සො වා එතිස්සා පයොජනන්ති පොනොභවිකා. නන්දනතො, රඤ්ජනතො ච නන්දීරාගභාවං සබ්බාසු අවත්ථාසු අපච්චක්ඛාය වුත්තියා නන්දීරාගසහගතා. තාය ච සත්තා තත්ථ තත්ථ භවාදිකෙ කිමිකීටපටඞ්ගාදිඅත්තභාවෙපි නන්දන්ති, රූපාභිනන්දනාදිභූතාය රඤ්ජන්ති චාති තත්රතත්රාභිනන්දිනී. තෙනාහ ‘‘නන්දීරාගෙන සහගතා’’තිආදි. තබ්භාවත්ථො හි එස සහගතසද්දො. කාමභවවිභවභෙදවසෙන ¶ පවත්තියා කාමතණ්හා, භවතණ්හා, විභවතණ්හා ච වෙදිතබ්බා. කාමතණ්හාදිභෙදං අනාමසිත්වා කෙවලං තණ්හාභාවෙනෙව එකභාවග්ගහණෙන එකත්තං උපනෙත්වා කස්සචිපි සත්තස්ස කෙනචි සදිසතාභාවතො තංතංවිචිත්තභාවජනකකම්මනිප්ඵාදනෙන ¶ අතිවිචිත්තසභාවා සකලස්ස දුක්ඛස්ස හෙතුභාවතො දුක්ඛසමුදයො අරියසච්චං.

කස්මා පනෙත්ථ තණ්හාව සමුදයසච්චං වුත්තාති? විසෙසහෙතුභාවතො. අවිජ්ජා හි භවෙසු ආදීනවං පටිච්ඡාදෙන්තී, දිට්ඨිආදිඋපාදානඤ්ච තත්ථ තත්ථ අභිනිවිසමානං තණ්හං අභිවඩ්ඪෙන්තී දොසාදයොපි කම්මස්ස කාරණං හොන්ති, තණ්හා පන තංතංභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසසත්තනිකායකුලභොගිස්සරියාදිවිචිත්තතං අභිපත්ථෙන්තී, කම්මවිචිත්තතාය උපනිස්සයතං කම්මස්ස ච සහායභාවං උපගච්ඡන්තී භවාදිවිචිත්තතං නියමෙති, තස්මා දුක්ඛස්ස විසෙසහෙතුභාවතො අඤ්ඤෙසුපි අවිජ්ජාඋපාදානකම්මාදීසු සුත්තෙ (දී. නි. 2.400; ම. නි. 1.133; 3.374) අභිධම්මෙ (විභ. 203) ච අවසෙසකිලෙසාකුසලමූලාදීසු වුත්තෙසු දුක්ඛහෙතූසු විජ්ජමානෙසු තණ්හාව සමුදයසච්චන්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං.

554. තස්සායෙවාති යදග්ගෙන තණ්හා සමුදයසච්චන්ති වුත්තා, තදග්ගෙන තස්සායෙවාති අවධාරණං. සති හි පධානහෙතුනිරොධෙ තදඤ්ඤහෙතූ නිරුද්ධායෙව හොන්තීති බ්යාධිනිමිත්තවූපසමනෙන බ්යාධිවූපසමො විය හෙතුනිරොධෙන ඵලනිරොධොති ආහ ‘‘සමුදයනිරොධෙන දුක්ඛනිරොධො’’ති. න අඤ්ඤථාති යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස එකන්තිකතං දස්සෙති.

අනුපද්දවෙති පාණකවිජ්ඣනසත්ථප්පහාරාදිඋපද්දවරහිතෙ. තතො එව දළ්හෙ ථිරෙ. සාඛාදිඡෙදනෙන ඡින්නොපි. තණ්හානුසයෙති කාමරාගභවරාගානුසයෙ. අනූහතෙති අසමුපඝාටිතෙ.

යථා සීහො යෙනත්තනි සරො ඛිත්තො, තත්ථෙව අත්තනො බලං දස්සෙති, න සරෙ, තථා බුද්ධානං කාරණෙ ¶ පටිපත්ති, න ඵලෙ. යථා පන සාරමෙය්යා කෙනචි ලෙඩ්ඩුප්පහාරෙ දින්නෙ භුස්සන්තා ලෙඩ්ඩුං ඛාදන්ති, න ¶ පහාරදායකෙ උට්ඨහන්ති, එවං අඤ්ඤතිත්ථියා දුක්ඛං නිරොධෙතුකාමා කායච්ඡෙදමනුයුඤ්ජන්ති, න කිලෙසනිරොධනන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘සීහසමානවුත්තිනො’’තිආදි වුත්තං.

555. විරජ්ජති පලුජ්ජති ඡිජ්ජති සමුදයො එතෙනාති විරාගො වුච්චති මග්ගො. විරජ්ජනං පලුජ්ජනං සමුච්ඡින්දනං විරාගොති පහානං වුච්චති. තස්මාති යස්මා පහානපරියායො විරාගසද්දො, නිරොධසද්දො ච, තස්මා. අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගො අසෙසො නිරොධොති සම්බන්ධනීයං. චාගාදිපදානිපි ගහෙත්වා වදති සබ්බානෙව එතානීති. යස්මා නිබ්බානං වුච්චති, න දුක්ඛස්ස නිරුජ්ඣනමත්තං, තස්මා තණ්හාය අසෙසවිරාගනිරොධාදිපදානිපි නිබ්බානවෙවචනානීති. වුත්තමෙවත්ථං සමත්ථෙති ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි. යථා විරාගාදිපදානි නිබ්බානෙ යුජ්ජන්ති, තංදස්සනං. තත්ථ තං ආගම්මාති තං නිබ්බානං ආරම්මණකරණවසෙන පත්වා. තණ්හා විරජ්ජතීති අරියමග්ගෙන අච්චන්තවිරාගවසෙන තණ්හා විරජ්ජීයති. නිරුජ්ඣතීති නිරොධීයති, තෙන විරාගනිරොධසද්දානං අධිකරණසාධනතමාහ. තදෙවාති නිබ්බානමෙව. චාගාදයො හොන්තීති චාගාදිහෙතුං ඵලවොහාරෙන වදති. ‘‘කාමගුණාලයෙසූ’’ති පොත්ථකෙසු ලිඛන්ති, ‘‘කාමගුණාලයාදීසූ’’ති පන පාඨො.

556. තයිදන්තිආදි න පොරාණපාඨො, සච්චත්ථදීපනෙ පන වුත්තනියාමෙන තතො ආනෙත්වා පච්ඡා ඨපිතං. තථා හි පුබ්බෙ වුත්තානිපි ලක්ඛණාදීනි පුනපි වුත්තානි. සංසාරදුක්ඛතො නිබ්බින්නමානසස්ස අස්සාසං කරොන්තො විය හොතීති අස්සාසකරණරසං. රාගාදිසබ්බපපඤ්චවූපසමනිමිත්තතාය නිප්පපඤ්චතං පච්චුපට්ඨපෙතීති නිප්පපඤ්චපච්චුපට්ඨානං.

557. නත්ථෙව නිබ්බානන්ති යදි සාමඤ්ඤතො පටිඤ්ඤා, අත්තනා අධිප්පෙතනිබ්බානස්සපි අභාවො ආපජ්ජති, තථා සති පටිඤ්ඤාවිරොධො. අථ පරාභිමතං නිබ්බානං පති, එවං සති ධම්මිඅසිද්ධි, තතො ච නිස්සයාසිද්ධො හෙතු. අනුපලබ්භනීයතොති කිං පච්චක්ඛතො, උදාහු අනුමානතො? පුරිමස්මිං පක්ඛෙ චක්ඛාදීහි අනෙකන්තිකතා, දුතියස්මිං පරං පති අසිද්ධො හෙතු. තෙනාහ ‘‘න, උපායෙන උපලබ්භනීයතො’’තිආදි. තත්ථ යථා චෙතොපරියඤාණලාභිනො එව අරියා පරෙසං ලොකුත්තරචිත්තං ජානන්ති, තත්ථාපි ච අරහා එව සබ්බෙසං, න සබ්බෙ, එවං නිබ්බානම්පි ¶ ¶ සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතසම්මාපටිපත්තිභූතෙන උපායෙන උපලබ්භතීති අත්ථවචනං චෙතං දට්ඨබ්බං, න පයොගවචනං. තං පරතො ආවි භවිස්සති.

558. නත්ථීති න වත්තබ්බං, අරියෙහි උපලබ්භනීයතොති අධිප්පායො. සංසාරතො සංවිග්ගමානසා සම්මාපටිපත්තියා නිබ්බානං අධිගච්ඡන්තීති සබ්බසමයසිද්ධොයං නයො. තත්ථ සාසනිකමෙව නිස්සාය වදති ‘‘පටිපත්තියා වඤ්චුභාවාපජ්ජනතො’’ති. තෙනාහ ‘‘අසති හී’’තිආදි. සම්මාදිට්ඨිපුරෙජවායාති සම්මාදිට්ඨිපුබ්බඞ්ගමාය. පුබ්බඞ්ගමතා චස්සා පධානභාවතො. තථා හි සා පඨමං දෙසනාරුළ්හා, න සබ්බපඨමං උප්පජ්ජනතො. න චායං සම්මාපටිපත්ති වඤ්ඣා, නිබ්බානපාපනතො නිබ්බානස්ස සම්පාපකතො. තව මතෙන පන නිබ්බානස්සෙව අභාවතො වඤ්ඣභාවො ආපජ්ජතීති යොජනා. අභාවපාපකත්තාති සම්මාපටිපත්තියා කිලෙසසමුච්ඡින්දනමුඛෙන ඛන්ධානං අභාවසම්පාපකභාවතො, න වඤ්ඣභාවාපත්තීති චෙ වදෙය්යාසීති අත්ථො. න ඉති පටික්ඛෙපෙ. යං තයා ‘‘අභාවපාපකත්තා’’ති වදන්තෙන ඛන්ධාභාවො නිබ්බානන්ති පටිඤ්ඤාතං, තං න. කස්මා? අතීතානාගතාභාවෙපි නිබ්බානප්පත්තියා අභාවතො. අතීතානාගතා හි ඛන්ධා න සන්තීති තස්මිං අභාවෙ නිබ්බානං අධිගතං නාම සියා, සො පන නත්ථීති. න කෙවලං අතීතානාගතානමෙව, අථ ඛො වත්තමානානම්පීති තියද්ධගතානං සබ්බෙසං ඛන්ධානං අභාවො නිබ්බානං. න හි තං එකදෙසාභාවො භවිතුං යුත්තන්ති වත්තමානා චෙ, න න සන්ති, න සන්ති චෙ, න වත්තමානාති ‘‘වත්තමානා, න සන්ති චා’’ති විප්පටිසිද්ධමෙතන්ති ආහ ‘‘න, තෙසං…පෙ… පජ්ජනතො’’ති.

කිඤ්ච භිය්යො – යදි වත්තමානාභාවො නිබ්බානං, යදා අරියමග්ගො වත්තති, තදා තස්ස නිස්සයභූතා ඛන්ධා වත්තමානාති කත්වා තදා නිබ්බානස්ස අභාවො සියා. තථා ච සති මග්ගක්ඛණෙපි නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය අභාවො ආපජ්ජතීති දස්සෙන්තො ‘‘වත්තමාන…පෙ… දොසතො’’ති ආහ. න මයං සබ්බෙසංයෙව අවත්තමානතාය නිබ්බානං වදාම. කිඤ්චරහීති, තදා මග්ගක්ඛණෙ කිලෙසානං අවත්තමානත්තා, තස්මා න දොසො යථාවුත්තදොසාභාවොති? යදි කිලෙසානං අවත්තමානතාසඞ්ඛාතො අභාවො නිබ්බානං, එවං සති අරියමග්ගස්ස නිරත්ථකතා ආපජ්ජති ¶ මග්ගක්ඛණතො පුබ්බෙපි තදභාවසිද්ධිතො. තෙනාහ ‘‘අරියමග්ගස්සා’’තිආදි. තස්මා අකාරණමෙතන්ති යස්මා න නිබ්බානස්ස අනුපලබ්භනීයතා, අභාවමත්තතා, පටිපත්තියා වඤ්ඣභාවො, අතීතානාගතාභාවෙ නිබ්බානාධිගමො ච ආපජ්ජති, වත්තමානානං අභාවොපි න සම්භවති ¶ , පගෙව කිලෙසානං අවත්තමානතා, අරියමග්ගස්ස ච නිරත්ථකභාවාපත්ති, තස්මා නිබ්බානස්ස අභාවසාධනත්ථං යදිදං ‘‘අනුපලබ්භනීයතො, අභාවපාපකත්තා, තදා කිලෙසානං අවත්තමානත්තා’’ති ච කාරණං වුත්තං, අකාරණමෙතං, අයුත්තිරෙසාති අත්ථො.

559. ආදිවචනතොති ආදි-සද්දෙන අවසිට්ඨං ජම්බුඛාදකසුත්තපදෙසං (සං. නි. 4.314 ආදයො), අඤ්ඤම්පි අසඞ්ඛතාය ධාතුයා නිද්දෙසපාළිං සඞ්ගණ්හාති. තථා හි ‘‘නිබ්බානං නිබ්බානන්ති, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති, කතමං නු ඛො, ආවුසො, නිබ්බානන්ති? යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො, ඉදං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති ජම්බුඛාදකසුත්තෙ (සං. නි. 4.314 ආදයො), ‘‘තත්ථ කතමා අසඞ්ඛතා ධාතු? රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති (විභ. 184) ආයතනවිභඞ්ගෙ වුත්තං. තත්රායමත්ථො – නිබ්බානං අසඞ්ඛතා ධාතු අසඞ්ඛතසභාවො ධම්මො. යස්මා තං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්ති, තස්මා රාගක්ඛයො, දොසක්ඛයො, මොහක්ඛයොති ච වුච්චතීති. ආගම්මාති ච සබ්බසඞ්ඛාරෙහි නිබ්බින්නස්ස විසඞ්ඛාරනින්නස්ස ගොත්රභුනා විවට්ටිතමානසස්ස මග්ගෙන සච්ඡිකරණෙනාති අත්ථො. සච්ඡිකිරියමානඤ්හි තං අධිගන්ත්වා ආරම්මණපච්චයභූතඤ්ච පටිච්ච අධිපතිපච්චයභූතෙ ච තස්මිං පරමස්සාසභාවෙන විනිමුත්තසඞ්ඛාරස්ස පරමගතිභාවෙන ච පතිට්ඨානභූතෙ පතිට්ඨාය ඛයසඞ්ඛාතො මග්ගො රාගාදයො ඛෙපෙතීති තංසච්ඡිකරණාභාවෙ රාගාදීනං අනුප්පත්තිනිරොධගමනාභාවා තං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්තීති වුච්චන්ති. එකංසෙන චෙතං එවං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, ඉතරථා යථාරුතවසෙන පාළියා අත්ථෙ ගය්හමානෙ බහූ දොසා ආපජ්ජන්තීති තෙ දස්සෙතුං ‘‘අරහත්තස්සාපී’’තිආදි වුත්තං. අරහත්තඤ්හි අග්ගඵලපමුඛා චත්තාරො ඛන්ධාති න තස්ස රාගාදිඛයමත්තතා යුත්තා. තම්පි හි…පෙ… නිද්දිට්ඨං. තත්ථ යථා රාගාදීනං ඛීණන්තෙ උප්පන්නත්තා අරහත්තං ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨන්ති සුත්තස්ස නෙය්යත්ථත්තා. එවං නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්තීති නිබ්බානං ‘‘රාගක්ඛයො’’තිආදිනා නිද්දිට්ඨන්ති ¶ ඉමස්සාපි සුත්තස්ස නෙය්යත්ථතා වෙදිතබ්බා. නිබ්බානස්ස රාගාදික්ඛයමත්තතාය බහූදොසා ආපජ්ජන්තීති දස්සෙතුං ‘‘කිඤ්ච භිය්යො’’තිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ ඉත්තරකාලාදිප්පත්තිදොසතොති රාගාදීනං ඛයමත්තතාය පරිත්තකාලතා, සඞ්ඛතලක්ඛණතා, පයොගෙන විනා සරසෙනෙව අධිගන්ධබ්බතා, රාගාදීහි අපරිමුත්තතා, ආදිත්තතා, දුක්ඛතා, අනුපසන්තතා, බහුභාවො, ඔළාරිකතා, ගොත්රභුමග්ගානං අනාරම්මණතාති එවමාදිදොසාපජ්ජනතො ¶ . රාගස්සෙව ඛයො රාගක්ඛයො, න දොසාදීනං. තථා දොසක්ඛයාදයොපීති අඤ්ඤො රාගක්ඛයො, අඤ්ඤො දොසක්ඛයො, අඤ්ඤො මොහක්ඛයොති තිණ්ණං අකුසලමූලානං ඛයභූතානි තීණි නිබ්බානානි, චතුන්නං උපාදානානං ඛයෙ චත්තාරි, පඤ්චන්නං නීවරණානං ඛයෙ පඤ්ච, ඡන්නං තණ්හාකායානං ඛයෙ ඡ, සත්තන්නං අනුසයානං ඛයෙ සත්ත, අට්ඨන්නං මිච්ඡත්තානං ඛයෙ අට්ඨ, නවන්නං තණ්හාමූලකානං ඛයෙ නව, දසන්නං සංයොජනානං ඛයෙ දස, දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සස්ස ඛයෙ පාටියෙක්කං නිබ්බානන්ති බහූනි නිබ්බානානි හොන්ති. රාගාදික්ඛයො නාම අන්ධබාලානම්පි පාකටො, අන්තමසො දීපිමිගමක්කටාදීනම්පි සුවිඤ්ඤෙය්යොති ඔළාරිකං නිබ්බානං හොති. ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසක්ඛයස්ස අභාවතො, මග්ගක්ඛණෙ ච අඛීණත්තා, ආරම්මණකරණස්ස ච අසම්භවො එව. තස්ස නිබ්බානභාවතොති සබ්බපරියොසානස්ස රාගාදික්ඛයස්ස නිබ්බානභාවතො. යතො ඛයතො පට්ඨාය රාගාදීනං පවත්ති න හොති, සො ‘‘අයං නාමා’’ති නියමෙතබ්බො මග්ගඵලඤාණානං ආරම්මණභූතො නත්ථීති ආහ ‘‘න තාදිසස්ස ඛයස්ස අභාවතො’’ති.

කිඤ්ච භිය්යො – යො පච්ඡිමභවතො තතියත්තභාවෙයෙව රාගාදීසු ආදීනවං දිස්වා ඣානභාවනාය තෙ වික්ඛම්භෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා බ්රහ්මලොකං උපපන්නො, තත්ථ යාවතායුකං ඨත්වා ඉධාගතොපි කාමෙසු වීතරාගොව හුත්වා පබ්බජිත්වා අරහත්තං පත්තො, යො ච පඨමවයෙ එව රාගාදිතො නිබ්බින්නො තෙ ච ඣානෙන වික්ඛම්භෙත්වා පච්ඡිමවයෙ අරහත්තං පත්තො, තෙසං රාගාදීනං වික්ඛම්භනතො පට්ඨාය අනුප්පජ්ජනතො නිරොධසදිසතාය අනුප්පත්තියෙව නිරොධො. තෙ නිබ්බානප්පත්තා නාම සියුං, න ච හොන්ති, තස්මා න තාදිසස්ස ඛයස්ස නිබ්බානභාවො. තස්සාපි ඉත්තරකාලතාදිදොසසමායොගො එවාති ආහ ‘‘භාවෙපිචා’’තිආදි ¶ .

යදි ‘‘ඛයො’’ති වචනතො යතො ඛයතො පට්ඨාය රාගාදීනං අප්පවත්ති, තං ඛයමත්තං නිබ්බානං මඤ්ඤසි, එවං සති ‘‘ඛයෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (ධ. ස. දුකමාතිකා 142; 1382) ‘‘ඛයො’’ති වුත්තත්තා තදුප්පත්තිතො පට්ඨාය ච රාගාදීනං අනුප්පත්තීති මග්ගස්සාපි නිබ්බානභාවාපත්තීති දස්සෙන්තො ‘‘අරියමග්ගස්ස චා’’තිආදිමාහ.

යථා නිරුද්ධා න සන්ති, එවං අනුප්පන්නාපීති අභාවසාමඤ්ඤතො නිරොධසදිසතාය අනුප්පත්ති එව නිරොධො අනුප්පත්තිනිරොධො. අයඤ්හි මග්ගෙන ඛෙපෙතබ්බාකාරො, යදිදං උප්පජ්ජනාරහස්ස අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනන්ති ‘‘ඛයො’’ති ච වුච්චතීති. තං ඉතරඛයතො විසෙසෙන්තො ‘‘අනුප්පත්තිනිරොධසඞ්ඛාතස්ස පන ඛයස්සා’’ති ආහ. අනිප්ඵන්නතා පන තස්ස ඛයස්ස ¶ පරියායෙන උපනිස්සයත්තාති වුත්තං. අනුප්පත්තිනිරොධක්ඛයකරස්ස හි මග්ගස්ස ආරම්මණභූතං නිබ්බානං අත්ථතො තස්ස උපනිස්සයො වියාති වත්තබ්බතං ලභති. තදුපචාරෙනාති අත්ථතො ඵලභූතඛයවොහාරෙන. ඵලූපචාරෙන හි කාරණං වොහරීයති යථා ‘‘ආයු ඝතං, සෙම්හො ගුළො’’ති ච.

අස්සාති නිබ්බානස්ස. ‘‘ඉදම්පි ඛො ඨානං සුදුද්දස’’න්තිආදිනා (දී. නි. 2.64, 66-67; ම. නි. 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7-8) පච්චවෙක්ඛතො භගවතො අප්පොස්සුක්කභාවාවහනතො. ‘‘තඤ්හි තෙ, මාගණ්ඩිය, අරියං චක්ඛුං නත්ථි, යෙන ත්වං අරියෙන චක්ඛුනා ආරොග්යං ජානෙය්යාසි, නිබ්බානං පස්සෙය්යාසී’’ති (ම. නි. 2.218) වචනතො අරියෙන චක්ඛුනා පස්සිතබ්බං.

560. යදි නිබ්බානං නාම සභාවධම්මො අත්ථි සත්තසන්තානපරියාපන්නො ච, අථ කස්මා චතුමහාපථෙ සභා විය සබ්බසාධාරණා න ලබ්භතීති ආහ ‘‘මග්ගසමඞ්ගිනා පත්තබ්බතො අසාධාරණ’’න්ති. ‘‘අසුකස්ස සම්මාසම්බුද්ධස්ස කාලෙ උප්පන්න’’න්ති එවං පුරිමාය කොටියා අභාවතො අප්පභවං. මග්ගභාවෙති අරියමග්ගස්ස අත්ථිභාවෙ. භාවතො විජ්ජමානතො ලද්ධබ්බතො.

අණුආදීනන්ති අණුපකතිකාලපුරිසාදීනං. නිච්චභාවාපත්තීති සස්සතභාවසිද්ධි. කූටට්ඨනිච්චතා හි ඉධාධිප්පෙතා. හෙතුනො අභාවාති උපපත්තියා සාධනහෙතුනො අභාවා. නිච්චා තෙ අණුආදයො. නිබ්බානස්ස ¶ නිච්චත්තාති අපෙක්ඛධම්මත්තාති හෙතුලක්ඛණානුපපත්ති. ‘‘අණුආදීනං අසිද්ධත්තා’’ති එතෙන ‘‘නිච්චා අණුආදයො’’ති පටිඤ්ඤාය ධම්මිඅසිද්ධි, තතො ච නිස්සයාසිද්ධො හෙතූති දස්සෙති.

561. යථාවුත්තයුත්තිසබ්භාවතොති ‘‘අප්පභවත්තා’’ති අත්තනා වුත්තං හෙතුං සන්ධායාහ. අප්පභවතා චස්ස අපච්චයතාය දට්ඨබ්බා, තාය තස්ස පුරිමාය කොටියා අභාවො. ‘‘රූපසභාවාතික්කමතො’’ති එතෙන යථා රූපධම්මානං රුප්පනසභාවො, පටිඝාතවන්තතාය කලාපසො වුත්තියා පදෙසසම්බන්ධො ච සභාවො, එවං නිබ්බානස්ස කත්ථචි පටිඝාතො, සප්පදෙසතා ච නත්ථීති දස්සෙති. න හි නිබ්බානං ‘‘අසුකදිසාය, අසුකදෙසෙ’’ති වා නිද්දිසීයති, යතො තං අප්පතිට්ඨමෙවාති.

‘‘අසිථිල ¶ …පෙ… ගමනීයතො’’ති එතෙන නිබ්බානස්ස අරියානං පච්චක්ඛසිද්ධතං දස්සෙති. ‘‘සබ්බඤ්ඤුවචනතො’’ති එතෙන තදඤ්ඤෙසං අනුමානසිද්ධතං, තදුභයෙන ‘‘අනුපලබ්භනීයතො’’ති පනස්ස හෙතුනො අසිද්ධතං දස්සෙති. පරමත්ථෙන නාවිජ්ජමානං විජ්ජමානමෙවාති යථාරද්ධමත්ථං නිගමෙත්වා තදත්ථසාධනං ආගමං දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්ති-. ආදිමාහ.

තත්ථ අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතන්ති (උදා. 73; නෙත්ති. 41) චත්තාරිපි පදානි අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනානි. අථ වා වෙදනාදයො විය හෙතුපච්චයසමවායසඞ්ඛාතාය කාරණසාමග්ගියා න ජාතං න නිබ්බත්තන්ති අජාතං. කාරණෙන විනා, සයමෙව ච න භූතං න පාතුභූතං න උප්පන්නන්ති අභූතං. එවං අජාතත්තා, අභූතත්තා ච යෙන කෙනචි කාරණෙන න කතන්ති අකතං. ජාතභූතකතභාවො ච නාම රූපාදීනං සඞ්ඛතධම්මානං හොති, න අසඞ්ඛතභාවස්ස නිබ්බානස්සාති දස්සනත්ථං ‘‘අසඞ්ඛත’’න්ති වුත්තං. පටිලොමතො වා සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතන්ති සඞ්ඛතං, තථා න සඞ්ඛතං සඞ්ඛතලක්ඛණරහිතන්ති ච අසඞ්ඛතන්ති එවං අනෙකෙහි කාරණෙහි නිබ්බත්තිතභාවෙ පටිසිද්ධෙ ‘‘පකතිවාදීනං පකති විය සියා නු ඛො එකෙනෙව කාරණෙන එතං කත’’න්ති ආසඞ්කායං කෙනචි න කතන්ති දස්සනත්ථං ‘‘අකත’’න්ති වුත්තං. එවං අපච්චයම්පි සමානං ‘‘සයමෙව නු ඛො ඉදං භූතං පාතුභූත’’න්ති ¶ ආසඞ්කායං තං නිවත්තනත්ථං ‘‘අභූත’’න්ති වුත්තං. අයඤ්චෙතස්ස අසඞ්ඛතාකතාභූතභාවො සබ්බෙන සබ්බං අජාතිධම්මත්තාති දස්සෙතුං ‘‘අජාත’’න්ති වුත්තං.

එවමෙත්ථ සත්ථා පරමත්ථතො නිබ්බානස්ස අත්ථිභාවං පවෙදෙසි. පවෙදෙන්තො ච ‘‘අහං ධම්මිස්සරො ධම්මස්සාමී’’ති න අත්තනො ආණාමත්තෙන පවෙදෙසි, අපිච ඛො පන පදපරමෙ අනුකම්පමානො යුත්තිතොපි පවෙදෙසි. යථාහ –

‘‘නො චෙතං, භික්ඛවෙ, අභවිස්ස අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං, නයිධ ජාතස්ස භූතස්ස කතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායෙථ. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, අත්ථි අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛතං, තස්මා ජාතස්ස භූතස්ස කතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායතී’’ති (උදා. 73; නෙත්ති. 41).

තස්සත්ථො ¶ – භික්ඛවෙ, යදි අජාතාදිසභාවා අසඞ්ඛතා ධාතු න අභවිස්ස න සියා, ඉධ ලොකෙ ජාතාදිසභාවස්ස රූපාදික්ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතස්ස සඞ්ඛතස්ස නිස්සරණං අනවසෙසවූපසමො න පඤ්ඤායෙය්ය න උපලබ්භෙය්ය න සම්භවෙය්ය. නිබ්බානඤ්හි ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානා සම්මාදිට්ඨිආදයො අරියමග්ගධම්මා අනවසෙසං සංකිලෙසෙ සමුච්ඡින්දන්ති, තෙනෙත්ථ සබ්බස්සාපි වට්ටදුක්ඛස්ස අපගමො නිස්සරණං පඤ්ඤායති. එවං බ්යතිරෙකවසෙන නිබ්බානස්ස අත්ථිභාවං දස්සෙත්වා ඉදානි අනුගමනවසෙනපි තං දස්සෙත්වා නිගමෙතුං ‘‘යස්මා ච ඛො’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

එත්ථ ච යස්මා ‘‘අප්පච්චයා ධම්මා අසඞ්ඛතා ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 7-8). අත්ථි, භික්ඛවෙ, තදායතනං, යත්ථ නෙව පථවී (උදා. 71). ඉදම්පි ඛො ඨානං සුදුද්දසං, යදිදං සබ්බසඞ්ඛාරසමථො සබ්බූපධිපටිනිස්සග්ගො (දී. නි. 2.64, 67; ම. නි. 2.337; සං. නි. 2.172; මහාව. 7-8). අසඞ්ඛතඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමි අසඞ්ඛතගාමිනිඤ්ච පටිපද’’න්තිආදීහි (සං. නි. 4.366) අනෙකෙහි සුත්තපදෙහි ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාත’’න්ති (උදා. 73; නෙත්ති. 41) ඉමිනා ච සුත්තපදෙන නිබ්බානධාතුයා පරමත්ථතො සබ්භාවො සබ්බලොකං අනුකම්පමානෙන සම්මාසම්බුද්ධෙන පකාසිතො, තස්මා ¶ යදිපි කත්ථ අපච්චක්ඛකාරීනම්පි සාසනෙ අභිප්පසන්නානං විඤ්ඤූනං සංසයො නත්ථියෙව. යෙ පන පරනෙය්යබුද්ධිනො පුග්ගලා, තෙසං විමතිවිනොදනත්ථං අයමෙත්ථ අධිප්පායනිද්ධාරණමුඛෙන යුත්තිවිචාරණා.

යථා පරිඤ්ඤෙය්යතාය සඋත්තරානං කාමානං, රූපානඤ්ච පටිපක්ඛභූතං තබ්බිධුරසභාවං නිස්සරණං පඤ්ඤායති, එවං සභාවානං සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛතධම්මානං පටිපක්ඛභූතෙන තබ්බිධුරසභාවෙන නිස්සරණෙන භවිතබ්බං. යඤ්ච තං නිස්සරණං, සා අසඞ්ඛතා ධාතු. කිඤ්ච භිය්යො – සඞ්ඛතධම්මාරම්මණවිපස්සනාඤාණං, අපිච අනුලොමඤාණං කිලෙසෙ තදඞ්ගවසෙන පජහති, න සමුච්ඡෙදවසෙන පජහිතුං සක්කොති. තථා සම්මුතිසච්චාරම්මණං පඨමජ්ඣානාදීසු ඤාණං වික්ඛම්භනවසෙනෙව කිලෙසෙ පජහති, න සමුච්ඡෙදවසෙන. ඉති සඞ්ඛතධම්මාරම්මණස්ස, සම්මුතිසච්චාරම්මණස්ස ච ඤාණස්ස කිලෙසානං සමුච්ඡෙදප්පහානෙ අසමත්ථභාවතො තෙසං සමුච්ඡෙදප්පහානකරස්ස අරියමග්ගඤාණස්ස තදුභයවිපරීතසභාවෙන ආරම්මණෙන භවිතබ්බං, සා අසඞ්ඛතා ධාතු.

තථා ¶ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, අජාතං අභූතං අකතං අසඞ්ඛත’’න්ති (උදා. 73; නෙත්ති. 41) එවමාදි නිබ්බානස්ස පරමත්ථතො අත්ථිභාවජොතකවචනං අවිපරීතත්ථං භගවතා භාසිතත්තා. යඤ්හි භගවතා භාසිතං, තං අවිපරීතත්ථං යථා තං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා අනිච්චා, සබ්බෙ සඞ්ඛාරා දුක්ඛා, සබ්බෙ ධම්මා අනත්තා’’ති (ම. නි. 1.353, 356; ධ. ප. 277-279; ථෙරගා. 676-678; නෙත්ති. 5), තථා නිබ්බානසද්දො කත්ථචි විසයෙ යථාභූතපරමත්ථවිසයො උපචාරවුත්තිසබ්භාවතො. සෙය්යථාපි සීහසද්දොති එවමාදීහි නයෙහි යුත්තිතොපි අසඞ්ඛතාය ධාතුයා පරමත්ථතො අත්ථිභාවො වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – යදි පන නිබ්බානං අභාවමත්තමෙව සියා, තස්ස ‘‘ගම්භීරො දුද්දසො දුරනුබොධො සන්තො පණීතො අතක්කාවචරො නිපුණො පණ්ඩිතවෙදනීයො’’ති (දී. නි. 2.64, 67; ම. නි. 2.337; සං. නි. 1.172; මහාව. 7-8) ගම්භීරාදිතා, ‘‘අසඞ්ඛතඤ්ච වො, භික්ඛවෙ, ධම්මං දෙසෙස්සාමී’’තිආදිනා (සං. නි. 4.366) අසඞ්ඛතාදිතා, ‘‘අබ්යාකතා ධම්මා අපච්චයාධම්මා’’තිආදිනා අබ්යාකතධම්මාදිතා ච න වත්තබ්බා සියා. න හි අභාවස්ස ¶ කොචි සභාවො අත්ථි, යෙන සො ගම්භීරාසඞ්ඛතාදිආකාරතො විඤ්ඤායෙය්ය. අභාවො හි අභාවො එව, කුතො තස්ස ගම්භීරාසඞ්ඛාතාදිභාවසම්බන්ධො. කිඤ්චායමභාවො සබ්බෙසං කිලෙසානං සබ්බසත්තසන්තානගතානං එකො වා භවෙය්ය අනෙකො වා. යදි එකො, එකෙනෙව මග්ගෙන සබ්බකිලෙසාභාවො කතො, සච්ඡිකතො චාති අඤ්ඤස්ස, අඤ්ඤෙසඤ්ච මග්ගානං නිරත්ථකතාති න සියා මග්ගබහුතා, එකජ්ඣඤ්ච සබ්බසත්තානං නිබ්බානාධිගමො ආපජ්ජති. සියා පනෙවං එකො එව සො නිබ්බානසඤ්ඤිතො කිලෙසාභාවො, සො පන න මග්ගෙහි කාතබ්බො, අථ ඛො සච්ඡිකාතබ්බොති. එවං සති විසෙසතො මග්ගස්ස නිරත්ථකතා ආපජ්ජති, කිලෙසානං අප්පහානතොති එකොපි මග්ගො න සියා. අසති ච කිලෙසප්පහානෙ දුක්ඛස්ස අනුපච්ඡෙදනතො කිලෙසාභාවසච්ඡිකිරියා කිමත්ථියා සියා, අථ පන මග්ගානං සන්තානගතසංයොජනත්තයප්පහානාදිපටිනියතකිච්චතාය චතූසු මග්ගෙසු පාටියෙක්කං කිලෙසාභාවො. එවං සති සභාවපභෙදෙන විනා න බහුභාවොති සො කිලෙසක්ඛයපරියායෙන වුත්තො සභාවධම්මො එව සියා.

යෙසං අභාවො, තප්පභෙදෙන අභාවෙ භෙදොපචාරොති චෙ? යෙසං අභාවො, තෙසං සසභාවතාය තස්ස සභාවොපචාරොපි සියා. තථා ච තෙ සංකිලෙසසඞ්ඛතතාදිතො කිලෙසසඞ්ඛතතාදිඋපචාරාපි ¶ සියුං. නො චෙ තෙ ඉච්ඡිතා, තප්පභෙදෙන භෙදොපචාරොපි න ඉච්ඡිතබ්බො. න ච පහොති උපචරිතො බහුභාවො අත්ථතො බහුභාවාය. න හි ජලං අනලන්ති උපචරිතං දහති, පචති වා. එකත්තපඤ්හම්පි චායමභාවො අසභාවතාය න සහතීති න සක්කා වත්තුං නත්ථිභාවසාමඤ්ඤතො අභෙදවොහාරො යුත්තරූපොති. එකත්තෙ ච පුබ්බෙ වුත්තා එව දොසා, බහුභාවෙ පන සති වුත්තනයෙනෙව සිද්ධා සභාවධම්මතා. සභාවධම්මත්තෙපි ච බහුභාවො විය භාවං භාවොපි බහුභාවං න බ්යභිචරෙය්යාති නිබ්බානස්ස බහුභාවපසඞ්ගො සියාති චෙ? න බහුභාවස්සෙව අභාවප්පසඞ්ගතො. යදි හි යථා කක්ඛළතා භාවං, එවං භාවොපි කක්ඛළතං න බ්යභිචරෙය්ය. එවං සති සබ්බෙසං භාවානං පථවීභාවාපත්තිතො කුතො භාවස්ස බහුභාවො, තස්මා ලොකවොහාරානං විචිත්තතාය යදිපි බහුතා භාවාපෙක්ඛා, භාවතා පන න බහුතාපෙක්ඛාති න භාවස්ස සතො නිබ්බානස්ස බහුභාවො ‘‘එකා නිට්ඨා ¶ න පුථු නිට්ඨා’’ති වචනතො. එකස්මිංයෙව ච දස්සනභාවනාද්වයං සම්භවති.

පරිනිබ්බුතානං පච්චෙකං නිබ්බානභාවෙ සත්තසන්තානනියතං නාම නිබ්බානං සියා. තථා ච සති සඞ්ඛතතාදිදොසානතිවත්තියෙව, කිලෙසප්පහානං වා මග්ගකිච්චං කිලෙසානං අභාවො. තස්ස ච එකත්තෙ න මග්ගබහුතා කිච්චන්තරස්ස කත්තබ්බස්ස අභාවතො. මග්ගබහුභාවො ච මග්ගෙහි සච්ඡිකාතබ්බෙ එකස්මිං ධම්මෙ ඉන්ද්රියානං අපාටවපාටවපාටවතරපාටවතමභාවෙන සච්ඡිකිරියාවිසෙසෙන කිලෙසානං පහානභෙදෙන හොතීති නිබ්බානස්ස සභාවධම්මත්තෙ එව සියා. අභාවොපි ච කිලෙසානං මග්ගෙන සකිච්චකතාය කාතබ්බො එව සියා, න සච්ඡිකාතබ්බො. කො හි සභාවො අභාවස්ස? යො සච්ඡිකාතබ්බො සියා, සො චෙ නිබ්බානං එකෙනෙව මග්ගෙන සබ්බකිලෙසානං අභාවො එකො අභින්නො කාතබ්බො ආපන්නො. අඤ්ඤථා මග්ගවසෙන චතුබ්බිධභාවෙ නිබ්බානස්ස චතුබ්බිධභාවප්පසඞ්ගො, නිබ්බානවිසෙසප්පසඞ්ගො ච ආපජ්ජෙය්යාති මග්ගකිච්චස්ස එකත්තෙන මග්ගබහුතා සියා. බහුභාවෙ පන තෙසං සො වුත්තනයෙන එකස්මිං ධම්මෙ සච්ඡිකිරියාවිසෙසතොති සිද්ධා නිබ්බානස්ස සභාවධම්මතා. ඛයාධිගන්තබ්බතාය පනෙතං ‘‘ඛයො’’ති වුත්තං. ‘‘ඛයෙ ඤාණ’’න්ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 142; 1382) හි වචනතො අරියමග්ගො ඛයො නාම. තෙන චෙතං අධිගන්තබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං, තස්මා ‘‘ඛයො’’ති වුත්තන්ති.

562. අට්ඨ ¶ ධම්මාති ‘‘කතමං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා අරියසච්ච’’න්ති ආරභිත්වා ‘‘සම්මාදිට්ඨී’’තිආදිනා පාළියං (විභ. 205) දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදානිද්දෙසෙ ආගතා, තමෙව ච පාළිං ආනෙත්වා උද්දෙසවසෙන ඉධ ච වුත්තා සම්මාදිට්ඨිආදයො අට්ඨ ධම්මා අත්ථතො පකාසිතා, න මග්ගසච්චනිද්දෙසවසෙනාති අධිප්පායො. යදි අත්ථතො පකාසිතා, කිමත්ථියං පන ඉධ කථනන්ති ආහ ‘‘ඉධ පනා’’තිආදි. තත්ථ ‘‘එකක්ඛණෙ පවත්තමානාන’’න්ති ඉදං ලොකියකුසලචිත්තුප්පාදෙසු විරතියො නානාක්ඛණිකා එව ¶ හොන්තීති කත්වා වුත්තං. සෙසමග්ගධම්මා පන තත්ථාපි එකජ්ඣං උප්පජ්ජන්තියෙව. විසෙසාවබොධනත්ථන්ති පටිපක්ඛසමුග්ඝාතාදිපවත්තිආකාරවිසෙසස්ස අවබොධනත්ථං. විත්ථාරතො මග්ගකථා පරතො ආවි භවිස්සතීති ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපතො’’ති. චතුසච්චපටිවෙධාය පටිපන්නස්සාති යථා චතුසච්චාභිසමයො හොති, එවං සබ්බසො පුබ්බභාගපටිපත්තියා පරිපූරණවසෙන පටිපන්නස්ස. අරියමග්ගසඞ්ඛාතස්ස යොගස්ස සබ්භාවතො යොගිනො. කාමං අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතෙ තදෙකට්ඨකිලෙසානං ලෙසොපි නාවසිස්සති, විජ්ජාය පන අවිජ්ජා උජුවිපච්චනීකධම්මොති දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතක’’න්ති වුත්තං. පරතො මිච්ඡාසඞ්කප්පාදිග්ගහණෙපි එසෙව නයො. ධාතුප්පකාසනරසාති පරමත්ථපකාසනරසා, චතුසච්චවිභාවනකිච්චාති අත්ථො. මග්ගධම්මානං පටිපක්ඛවිධමනාකාරො සාතිසයං පාකටො හුත්වා උපට්ඨාතීති අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතකතං සම්මාදිට්ඨියා වත්වාපි අවිජ්ජන්ධකාරවිද්ධංසනපච්චුපට්ඨානතා වුත්තා.

තථා සම්පන්නදිට්ඨිනොති යථා අවිජ්ජානුසයසමුග්ඝාතො හොති, තථා මග්ගසම්මාදිට්ඨියා සම්පන්නදිට්ඨිනො. එවඤ්හි චතුසච්චපටිවෙධාය පටිපන්නස්ස යොගිනොති ඉමමත්ථං තථා-සද්දො උපසංහරති. නිබ්බානාරම්මණතා පන තංසම්පයුත්තවචනෙනෙව බොධිතා. මිච්ඡාසඞ්කප්පනිඝාතකන්ති කාමසඞ්කප්පාදිමිච්ඡාසඞ්කප්පසමුච්ඡෙදකං. අප්පනාරසොති නිබ්බානාරම්මණෙ මග්ගචිත්තස්ස සමුප්පාදවසෙන පවත්තනතො අප්පනාකිච්චො.

තථා පස්සතො විතක්කයතො චාති වුත්තප්පකාරාය සම්මාදිට්ඨියා පස්සතො, නිබ්බානාරම්මණෙ ච සම්මාසඞ්කප්පෙන චිත්තං අභිනිරොපයතො. වචීදුච්චරිතසමුග්ඝාතිකාති චතුබ්බිධස්සපි වචීදුච්චරිතස්ස සමුච්ඡෙදිකා. මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං ¶ පටිපක්ඛභාවතො සිනිද්ධභාවෙන සම්පයුත්තධම්මානං පරිග්ගාහකසභාවා සම්මාවාචාති ආහ ‘‘සා පරිග්ගහලක්ඛණා’’ති. කායිකකිරියා කිඤ්චි කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති, සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොතීති සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා විරතිපි සමුට්ඨානසභාවා වුත්තා. සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨාපනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය.

අස්සාති යොගිනො. තස්මිං සති විසුජ්ඣනතො විසුද්ධිභූතා. ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා සුද්ධි වොදානං, ආජීවස්සෙව වා ජීවිතින්ද්රියවුත්තියා ¶ . ඤායාජීවස්ස අබුද්ධපටිකුට්ඨාය සම්මාජීවිකාය පවත්තිහෙතුතාය ඤායාජීවපවත්තිරසො. ඉමස්ස හි පවත්තිතො පට්ඨාය මිච්ඡාජීවො න පවත්තතීති.

සබ්බාකුසලවිද්ධංසකොපි සම්මාවායාමො උජුපටිපක්ඛදස්සනවසෙන කොසජ්ජසමුච්ඡෙදකො වුත්තො. සංකිලෙසපක්ඛතොපි තස්ස පග්ගණ්හනං පග්ගහො. කායාදීසු සුභාදිආකාරුපධාරණවසෙන පවත්තා සුභසඤ්ඤාදිපුබ්බඞ්ගමා අකුසලක්ඛන්ධා මිච්ඡාසති, තස්සා විද්ධංසනො මිච්ඡාසතිවිනිද්ධුනනො. අසම්මොසොති සම්මොසවිද්ධංසනතො තප්පටිපක්ඛො. ආරම්මණස්ස යථාසභාවසල්ලක්ඛණං උපට්ඨානං. ‘‘ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’ති, ‘‘සතාරක්ඛෙන චෙතසා’’ති (දී. නි. 3.348) ච වචනතො විසෙසතො සති කුසලචිත්තස්ස ආරක්ඛාති ආහ ‘‘සතියා සංරක්ඛියමානචිත්තස්සා’’ති.

563. සච්චඤාණස්සාති සච්චානි ආරබ්භ පවත්තනකඤාණස්ස, න පටිවෙධඤාණං විය සකිදෙව බුජ්ඣති, අථ ඛො පුනප්පුනං උප්පජ්ජනතො අනු අනු බොධො අනුබොධො, අනුස්සවාකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිඅනුගතො වා බොධො අනුබොධො, තදෙව ඤාණන්ති අනුබොධඤාණං. න හි තං පච්චක්ඛතො බුජ්ඣති, අනුස්සවාදිවසෙන පන කප්පනමුඛෙන බුජ්ඣති. කිච්චතොති පරිජානනාදිතො. තංකිච්චකරණෙනෙව හි පරිඤ්ඤෙය්යාදීනි විය තානිපි තස්ස පාකටානි හොන්ති. විවට්ටානුපස්සනාය හි සඞ්ඛාරෙහි පතිලීයමානමානසස්ස උප්පජ්ජමානං මග්ගඤාණං විසඞ්ඛාරං දුක්ඛනිස්සරණං ආරම්මණං කත්වා දුක්ඛං පරිච්ඡින්දති, දුක්ඛගතඤ්ච තණ්හං පජහති, නිරොධඤ්ච සච්ඡිකරොති ඵුසති. ආදිච්චො විය පභාය සම්මාසඞ්කප්පාදීහි සහ සමුප්පන්නං තං මග්ගං භාවෙති, න ච සඞ්ඛාරෙ අමුඤ්චිත්වා පවත්තමානෙන ඤාණෙන එතං සබ්බං කාතුං සක්කා නිමිත්තපවත්තෙහි අවුට්ඨිතත්තා. තස්මා එතානි කිච්චානි කරොන්තං තං ඤාණං දුක්ඛාදීනි විභාවෙති ¶ තත්ථ සම්මොහනිවත්තනෙනාති ‘‘චත්තාරිපි සච්චානි පටිවිජ්ඣතී’’ති වුත්තං, එකපටිවෙධෙනාති අධිප්පායො.

දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සතීති කාලන්තරදස්සනං සන්ධාය වුත්තන්ති චෙ? න, ‘‘යො නු ඛො, ආවුසො, දුක්ඛං පස්සති, දුක්ඛසමුදයම්පි සො පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100) එකදස්සිනො අඤ්ඤත්තයදස්සිතාවිචාරණායං තංසාධනත්ථං ආයස්මතා ¶ ගවම්පතිත්ථෙරෙන ඉමස්ස සුත්තස්ස ආනීතත්තා, පච්චෙකඤ්ච සච්චෙසු දිස්සමානෙසු අඤ්ඤත්තයදස්සනස්ස යොජිතත්තා. අඤ්ඤථා අනුපුබ්බාභිසමයෙ පුරිමදිට්ඨස්ස පච්ඡා අදස්සනතො සමුදයාදිදස්සිනො දුක්ඛාදිදස්සිතා න යොජෙතබ්බා සියා. යොජිතා ච සා ‘‘යො දුක්ඛසමුදයං පස්සති, දුක්ඛම්පි සො පස්සතී’’තිආදිනා (සං. නි. 5.1100). ලොකියං සච්චඤාණං. තත්ථ ලොකියඤාණෙ. පරියුට්ඨානසඞ්ඛාතො අභිභවො පරියුට්ඨානාභිභවො, තස්ස වසෙන. සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජමත්තදස්සනතො සක්කායදිට්ඨිපරියුට්ඨානං නිවත්තෙති. ‘‘ලොකසමුදයං ඛො, කච්චාන, යථාභූතං සම්මප්පඤ්ඤාය පස්සතො යා ලොකෙ නත්ථිතා, සා න හොතී’’ති (සං. නි. 2.15) වචනතො සමුදයදස්සනං හෙතුඵලපබන්ධාවිච්ඡෙදදස්සනතො පරියුට්ඨානාභිභවවසෙන පවත්තමානං උච්ඡෙදදිට්ඨිං නිවත්තෙති. ‘‘ලොකනිරොධං ඛො…පෙ… පස්සතො යා ලොකෙ අත්ථිතා, සා න හොතී’’ති (සං. නි. 2.15) වචනතො නිරොධදස්සනං හෙතුනිරොධා ඵලනිරොධදස්සනතො සස්සතදිට්ඨිං නිවත්තෙති. අත්තකාරස්ස පච්චක්ඛදස්සනතො මග්ගදස්සනං ‘‘නත්ථි අත්තකාරෙ, නත්ථි පරකාරෙ, නත්ථි පුරිසකාරෙ’’තිආදිකං (දී. නි. 1.168) අකිරියදිට්ඨිං පජහති. ‘‘නත්ථි හෙතු, නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසාය, අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා සංකිලිස්සන්ති, නත්ථි හෙතු…පෙ… විසුද්ධියා, අහෙතූ අප්පච්චයා සත්තා විසුජ්ඣන්තී’’තිආදිකා (දී. නි. 1.168; ම. නි. 2.101, 227; සං. නි. 3.212) අහෙතුකදිට්ඨි ච ඉධ අකිරියාදිට්ඨිග්ගහණෙනෙව ගහිතාති දට්ඨබ්බා. සාපි හි විසුද්ධිමග්ගදස්සනෙන පහීයතීති. දුක්ඛෙ ඤාණං සමුදයඵලස්ස දුක්ඛස්ස අද්ධුවාදිභාවං පස්සතීති ඵලෙ විප්පටිපත්තිං නිවත්තෙති.

ඉස්සරො ලොකං පවත්තෙති සජ්ජෙති නිවත්තෙති සංහරතීති ඉස්සරකාරණිනො වදන්ති. පධානතො ලොකො ආවි භවති, තත්ථෙව ච පතිලීයතීති පධානකාරණිනො.

‘‘කාලො ¶ කරොති භූතානි, කාලො සංහරතී පජා;

කාලො සුත්තෙ ජාගරති, කාලො හි දුරතික්කමො’’ති. –

කාලවාදිනො. කණ්ටකස්ස තිඛිණභාවො විය, කපිට්ඨඵලාදීනං පරිමණ්ඩලතා විය, මිගපක්ඛිසරීසපාදීනං විචිත්තතා විය ච සභාවෙනෙව ලොකො සම්භොති, විභොති චාති සභාවවාදිනො. ආදි-සද්දෙන අණූහි ¶ ලොකො පවත්තති, සබ්බං පුබ්බෙකතහෙතු, ලොකො නියතො අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණිසදිසො, න එත්ථ කස්සචි පුරිසකාරොති නියතිවාදිනො.

‘‘යදිච්ඡාය පවත්තන්ති, යදිච්ඡාය නිවත්තරෙ;

යදිච්ඡාය සුඛං දුක්ඛං, තස්මා යාදිච්ඡකී පජා’’ති. –

යදිච්ඡාවාදිනො, යෙ අධිච්චසමුප්පත්තිවාදිනොති ච වුච්චන්ති. එවමාදිඅකාරණවාදසඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. රාමුදකආළාරාදීනං විය, අරූපලොකෙ නිගණ්ඨානං විය ච ලොකථූපිකායං අපවග්ගො මොක්ඛොති ගහණං අපවග්ගගාහො. ආදි-සද්දෙන පධානස්ස අප්පවත්ති, ගුණවියුත්තස්ස අත්තනො සකත්තනි අවට්ඨානං, බ්රහ්මුනා සලොකතා, සමීපතා, සංයොගො, දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදාති එවමාදීනං ගහණං දට්ඨබ්බං. එත්ථ ච පධානස්ස අප්පවත්ති මහතාදිභාවෙන අපරිණාමො, අනභිබ්යත්ති වා. ‘‘අහමඤ්ඤො, පකති අඤ්ඤා’’ති එවං පවත්තපකතිපුරිසන්තරජානනෙන අත්තසුඛදුක්ඛමොහෙසු අවිභාගග්ගහණෙ කිර නිවත්තිතෙ වුත්තනයෙන පධානං නප්පවත්තති, සො විමොක්ඛොති කාපිලා. ගුණවියුත්තස්සාති බුද්ධිසුඛදුක්ඛඉච්ඡාදොසප්පයත්තධම්මාධම්මසඞ්ඛාරෙහි නවහි අත්තගුණෙහි වියුත්තස්සාති කණාදමතානුසාරිනො. සලොකතා බ්රහ්මුනා සමානලොකතා. සමීපතා තස්ස සමීපප්පවත්තිතා. සංයොගො තෙන එකීභාවූපගමනං. ‘‘ඉන්ද්රියතප්පනපුත්තමුඛදස්සනාදීහි විනා අපවග්ගො නත්ථී’’ති ගහෙත්වා තථා පවත්තනං කාමසුඛල්ලිකානුයොගො. අනසනකෙසලුඤ්චනාදිතපචරියාය නග්ගසීලගොසීලකුක්කුරසීලාදීහි ච අත්තපරිතාපනෙන මොක්ඛො හොතීති අත්තකිලමථො.

ස්වායං සබ්බො මිච්ඡාගාහො සච්චඤාණෙ සති පතිට්ඨං න ලභතීති වුත්තමෙවත්ථං සඞ්ගණ්හන්තො ‘‘ලොකෙ ලොකප්පභවෙ’’ති ගාථමාහාති.

ඤාණකිච්චතො විනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

564. සෙසා ¶ ¶ සබ්බධම්මාති සෙසා එකාසීති ලොකියධම්මා. අජ්ඣත්තිකබාහිරෙසු ද්වාදසසු ආයතනෙසු කාමභවවිභවතණ්හාවසෙන ද්වාදසතිකා ඡත්තිංස තණ්හාවිචරිතානි, ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ වා ආගතනයෙන කාලවිභාගං අනාමසිත්වා වුත්තානි. තදාමසනෙ හි අට්ඨසතං හොන්ති. අසම්මිස්සන්ති එකකත්තා කෙනචි අසම්මිස්සං, කුතො තදන්තොගධප්පභෙදොති අධිප්පායො. වීමංසිද්ධිපාදාදීනං බොධිපක්ඛියානං සතිපි කිච්චනානත්තෙ අත්ථතො එකත්තා සම්මාදිට්ඨියා සඞ්ගහොති සම්මාදිට්ඨිමුඛෙන තදන්තොගධතා වුත්තා.

තයො නෙක්ඛම්මවිතක්කාදයොති ලොකියක්ඛණෙ අලොභමෙත්තාකරුණාසම්පයොගවසෙන භින්නා, මග්ගක්ඛණෙ ලොභබ්යාපාදවිහිංසාසමුච්ඡෙදනවසෙන තයොති එකොපි වුත්තො. එස නයො සම්මාවාචාදීසු. අප්පිච්ඡතාසන්තුට්ඨිතානං පන භාවෙ සම්මාආජීවසම්භවතො තෙන තෙසං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. භවන්තරෙපි ජීවිතහෙතුපි අරියෙහි අවීතික්කමනීයත්තා අරියකන්තානං සම්මාවාචාදිසීලානං ගහණෙන යෙන සද්ධාහත්ථෙන තානි ගහෙතබ්බානි, සො සද්ධාහත්ථො ගහිතො එව හොතීති තතො අනඤ්ඤානි සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලානි තත්ථ අන්තොගධානි වුත්තානි. ඡන්දො පන සද්ධානුගුණොති කත්වා ඡන්දිද්ධිපාදස්සාපි තදන්තොගධතා වුත්තා. තෙසං අත්ථිතායාති සද්ධින්ද්රියසද්ධාබලඡන්දිද්ධිපාදානං අත්ථිතාය සීලස්ස අත්ථිභාවතො තිවිධෙනාපි සීලෙන තෙ තයොපි ගහිතාති තත්ථ අන්තොගධා. චිත්තසමාධීති චිත්තිද්ධිපාදං වදති. ‘‘චිත්තං පඤ්ඤඤ්ච භාවය’’න්ති (සං. නි. 1.23, 192; පෙටකො. 22; මි. ප. 2.1.9) හි චිත්තමුඛෙන සමාධි වුත්තොති සමාධිමුඛෙන චිත්තම්පි වත්තබ්බතං අරහති. චිත්තිද්ධිපාදභාවනාය පන සමාධිපි අධිමත්තො හොතීති වීමංසිද්ධිපාදාදිවචනං විය චිත්තිද්ධිපාදොති අවත්වා ඉධ ‘‘චිත්තසමාධී’’ති වුත්තං. ‘‘පීතිමනස්ස කායො පස්සම්භති, පස්සද්ධකායො සුඛං වෙදෙති, සුඛිනො චිත්තං සමාධියතී’’ති (දී. නි. 1.466; 3.359; සං. නි. 5.376; අ. නි. 3.96; 11.12) වචනතො සමාධිඋපකාරා පීතිපස්සද්ධියො, තස්මා සමාධිග්ගහණෙන ගහිතා. උපෙක්ඛා පන සමාධිඋපකාරකතො, තංසදිසකිච්චතො ච. තස්මා සමාධිසීසෙන එතෙසං අන්තොගධතා දට්ඨබ්බා.

අන්තොගධානං පභෙදවිනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

565. භාරො ¶ විය දුක්ඛසච්චං විඝාතකත්තා, සංහරණීයවසෙන විහන්තභාවතොති අත්ථො. භාරාදානමිව තත්ථ තත්ථ භවෙ උප්පජ්ජනකවිඝාතස්ස හෙතුභාවතො. භාරනික්ඛෙපනමිව පවත්තිදුක්ඛවූපසමභාවතො ¶ . රොගො විය, දුබ්භික්ඛමිව ච බාධකත්තා. රොගනිදානං විය, දුබ්බුට්ඨි විය ච පභවලක්ඛණත්තා. දුබ්බුට්ඨීති ච අවස්සනං වා අතිවස්සනං වා. රොගවූපසමො විය, සුභික්ඛමිව ච සන්තිලක්ඛණත්තා, සුඛභාවතො. ‘‘නිබ්බානං පරමං සුඛ’’න්ති (ධ. ප. 203-204) හි වුත්තං. භෙසජ්ජමිව, සුවුට්ඨි විය ච දුක්ඛස්ස හෙතුපච්ඡෙදතො, තස්ස ච අපගමූපායභාවතො. නිය්යානලක්ඛණඤ්හි මග්ගසච්චං. අනිට්ඨභාවතො, සාසඞ්කසප්පටිභයතො ච දුක්ඛං වෙරිවිසරුක්ඛභයඔරිමතීරූපමං. වෙරං බ්යාපාදො, පච්චත්ථිකභාවො වා. වෙරසමුග්ඝාතො වෙරවූපසමො මෙත්තා. වෙරසමුග්ඝාතුපායො සඞ්ගහවත්ථූනි.

උපමාතො විනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

566. එස නයො සමුදයාදීසූති අත්ථි චෙත්ථ සමුදයො, න අරියසච්චං, අත්ථි අරියසච්චං, න සමුදයො, අත්ථි සමුදයො චෙව අරියසච්චඤ්ච, අත්ථි නෙව සමුදයො න අරියසච්චන්ති. සෙසසච්චද්වයෙපි එසෙව නයො. න අරියසච්චං පරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බාසඞ්ඛතනිය්යානභාවාභාවතො. ඉතරං පන අරියසච්චද්වයන්ති සමුදයමග්ගසච්චද්වයමාහ. සියා දුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛතාය. තෙනාහ ‘‘අනිච්චතො’’ති. තථත්තෙනාති තථසභාවෙන, පරිඤ්ඤෙය්යභාවෙනාති අත්ථො. එතෙන තං අරියසච්චද්වයං ‘‘සියා දුක්ඛං, න අරියසච්චං, සියා අරියසච්චං, න දුක්ඛ’’න්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති. අරියසච්චසද්දපරා හි දුක්ඛාදිසද්දා පරිඤ්ඤෙය්යාදිභාවං වදන්ති. තෙනෙව අරියසච්චසද්දානපෙක්ඛං දුක්ඛසද්දං සන්ධාය මග්ගසම්පයුත්තසාමඤ්ඤඵලධම්මානං ආදිපදසඞ්ගහො වුත්තො, අරියසච්චසද්දාපෙක්ඛං පන සන්ධාය චතුත්ථපදසඞ්ගහො.

සබ්බාකාරෙනාති සබ්බප්පකාරෙන. යථා මග්ගසම්පයුත්තධම්මාදයො එකඞ්ගවිකලා, එවං අහුත්වා සබ්බඞ්ගයොගෙන දුක්ඛතාය චෙව අරියසච්චතාය චාති අත්ථො. ‘‘උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චක’’න්ති වුත්තෙ තණ්හායපි සඞ්ගහො සියාති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘අඤ්ඤත්ර තණ්හායා’’ති වුත්තං තස්සා විසුං අරියසච්චභාවතො. සමුදයාදීසු අවසෙසකිලෙසාදයො පභවට්ඨෙන සමුදයො, න අරියසච්චං සුත්තන්තසංවණ්ණනා අයන්ති කත්වා ¶ . නිරොධො අරියසච්චං, න සමුදයො. ඉතරං පන අරියසච්චද්වයං සියා සමුදයො අත්තනො ඵලස්ස පච්චයට්ඨෙන, න පන යස්ස පහානාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන, සබ්බාකාරෙන පන තණ්හාසමුදයො චෙව අරියසච්චඤ්ච. මග්ගසම්පයුත්තධම්මා, සාමඤ්ඤඵලානි ච යස්ස පහානාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන නෙව සමුදයො, න අරියසච්චං. සඞ්ඛාරනිරොධො, නිරොධසමාපත්ති ච නිරොධො, න අරියසච්චං. සමුදයො ¶ අරියසච්චං, න නිරොධො. ඉතරං පන අරියසච්චද්වයං සියා නිරොධො ඛණනිරොධසබ්භාවතො, න පන යස්ස සච්ඡිකිරියාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන. සබ්බාකාරෙන පන අසඞ්ඛතා ධාතු නිරොධො චෙව අරියසච්චඤ්ච. සෙසං වුත්තනයමෙව. අරියමග්ගතො අඤ්ඤානි මග්ගානි මග්ගො, න අරියසච්චං. නිරොධො අරියසච්චං, න මග්ගො. ඉතරං පන සච්චද්වයං සියා මග්ගො භවගාමිනිපටිපදාභාවතො, න පන යස්ස භාවනාය භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සති තථත්තෙන, සබ්බාකාරෙන පන නිරොධගාමිනිපටිපදා මග්ගො චෙව අරියසච්චඤ්ච. සෙසං වුත්තනයමෙව.

චතුක්කතො විනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

567. සුඤ්ඤානීති වෙදකාදීහි බාහිරකපරිකප්පිතෙහීති අධිප්පායො. දුක්ඛඤ්හි වෙදනීයම්පි සන්තං වෙදකරහිතං, කෙවලං පන තස්මිං අත්තනො පච්චයෙහි පවත්තමානෙ දුක්ඛං වෙදෙතීති වොහාරමත්තං හොති. එස නයො ඉතරෙසුපි.

‘‘දුක්ඛමෙවා’’ති අවධාරණෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘න කොචි දුක්ඛිතො’’ති වුත්තං. කිරියාව විජ්ජතීති සමුදයසච්චං සන්ධාය වදති. පුරිමසච්චද්වයස්ස විපාකවට්ටකම්මවට්ටසඞ්ගහතො කාරකස්ස වා දුක්ඛසච්චසභාවමාහ. කාතබ්බාපි හි කිරියා කාරකරහිතා කෙවලං අත්තනො පච්චයෙහි තාය පවත්තමානාය දුක්ඛසඤ්ඤිතෙ ධම්මප්පබන්ධෙ කිරියං කරොතීති වොහාරමත්තං හොති. නිබ්බුතගමකෙසුපි එසෙව නයො. ‘‘මග්ගො අත්ථී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘මග්ගමත්ථී’’ති ඔකාරස්ස අභාවො කතොති දට්ඨබ්බං. ගමකොති නිබ්බුතිං ගන්තා.

කිලෙසාසුචිපග්ඝරණට්ඨෙන සාසවතා අසුභතාති කත්වා අනාසවත්තා නිරොධමග්ගා සුභා එව. දුක්ඛාදීනං පරියායෙන සමුදයාදිභාවො ච අත්ථි ¶ , න පන නිරොධභාවො, නිරොධස්ස වා න දුක්ඛාදිභාවොති නිරොධාවසෙසත්තයානං න අඤ්ඤමඤ්ඤසමඞ්ගිතාති ආහ ‘‘නිරොධසුඤ්ඤානි වා’’තිආදි.

සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතොති පොනොභවිකාය තණ්හාය පුනබ්භවස්ස අභාවතො. යථා වා පකතිවාදීනං විකාරා අවිකාරිභාවතො, පුබ්බෙ පතිපලීනා ච පකතිභාවෙනෙව තිට්ඨන්ති, න එවං සමුදයසම්පයුත්තම්පි දුක්ඛං සමුදයභාවෙන තිට්ඨතීති ආහ ‘‘සමුදයෙ දුක්ඛස්සාභාවතො’’ති ¶ . මග්ගෙ ච නිරොධස්ස අභාවතොති සම්බන්ධො. යථා අවිභත්තෙහි විකාරෙහි මහාහඞ්කාරතම්මත්තවිසෙසින්ද්රියභූතවිසෙසෙහි පකතිභාවෙනෙව ඨිතෙහි පකති සගබ්භා ඉච්ඡිතා පකතිවාදීහි, එවං න ඵලෙන සගබ්භො හෙතූති අත්ථො. ‘‘දුක්ඛසමුදයානං නිරොධමග්ගානඤ්ච අසමවායා’’ති එතං විවරන්තො ආහ ‘‘න හෙතුසමවෙතං හෙතුඵල’’න්තිආදි. තත්ථ ‘‘ඉධ තන්තූසු පටො, කපාලෙසු ඝටො, බීරණෙසු කටො ද්වීසු අණූසු ද්විඅණුක’’න්තිආදිනා ඉධ වුද්ධිවොහාරජනකො අවිසුං සිද්ධානං සම්බන්ධො සමවායො, තෙන සමවායෙන කාරණෙසු ද්වීසු අණූසු ද්විඅණුකං ඵලං සමවෙතං එකීභූතමිව සම්බද්ධං, තීසු අණූසු තිඅණුකන්ති එවං මහාපථවීමහාඋදකමහාඅග්ගිමහාවාතක්ඛන්ධපරියන්තං ඵලං අත්තනො කාරණෙසු සමවෙතන්ති සමවායවාදිනො වදන්ති. එවං පන වදන්තෙහි අපරිමාණෙසු කාරණෙසු මහාපරිමාණං එකං ඵලං සමවෙතං අත්තනො අන්තොගධෙහි කාරණෙහි සගබ්භං අසුඤ්ඤන්ති වුත්තං හොති. එවමිධ සමවායාභාවා ඵලෙ හෙතු නත්ථීති හෙතුසුඤ්ඤං ඵලන්ති අත්ථො.

සුඤ්ඤතො විනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

568. පවත්තිභාවතොති සංසාරස්ස පවත්තිභාවතො. චතුආහාරභෙදතොති චතුආහාරප්පච්චයවිසෙසතො. එතෙන චත්තාරො කබළීකාරාදිආහාරවිසෙසෙ, අජ්ඣොහරණීයවත්ථු, සළායතන, අවිජ්ජා, අභිසඞ්ඛාරසඞ්ඛාතෙ තප්පච්චයභූතධම්මවිසෙසෙ ච සඞ්ගණ්හාති ¶ , ඔජට්ඨමකරූප, වෙදනා, පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණ, නාමරූපසඞ්ඛාතෙ තන්නිබ්බත්තධම්මවිසෙසෙ ච.

පවත්තකභාවතො පවත්තිදුක්ඛස්ස. රූපාභිනන්දනාදිභෙදො රූපක්ඛන්ධාදිඅභිනන්දනභෙදො, රූපාරම්මණාදිවසෙනාපීති වදන්ති. රූපතණ්හාදීනං පච්චෙකං අනෙකභෙදත්තා ඡ තණ්හාකායා, තෙසං භෙදතො.

උපාදානෙහි උපාදීයතීති උපාදි, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකං. තන්නිස්සරණභූතං නිබ්බානං, තස්ස වූපසමො තංසන්තීති කත්වා තස්ස යාව පච්ඡිමං චිත්තං, තාව සෙසතං, තතො පරං අනවසෙසතඤ්ච ¶ උපාදාය සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතු, නිරුපාදිසෙසනිබ්බානධාතූති ද්විධා වොහරීයති. යථා චායං භෙදො වොහාරතො, එවමිතරෙපීති තෙ කතිපයෙ දස්සෙතුං ‘‘තිවිධො’’තිආදි වුත්තං. අඤ්ඤථා එකස්ස සතො නිබ්බානස්ස කුතො භෙදොති.

සමථවිපස්සනාභෙදතොති එත්ථ සම්මාදිට්ඨිසම්මාසඞ්කප්පා විපස්සනා, ඉතරෙ සමථාති වදන්ති. සීලම්පි හි සමථස්ස උපකාරකත්තා සමථග්ගහණෙන ගය්හතීති තෙසං අධිප්පායො. අථ වා යානද්වයස්ස වසෙන ලද්ධො මග්ගො සමථො විපස්සනාති ආගමනවසෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො. අයන්ති අරියමග්ගො. සප්පදෙසත්තාති සීලක්ඛන්ධාදීනං එකදෙසත්තාති අත්ථො. එකදෙසො හි පදිස්සති අවයවභාවෙන අපදිසීයතීති පදෙසො, අත්තනො සමුදායං පති සහ පදෙසෙනාති සප්පදෙසොති වුච්චති යථා ‘‘සනිදස්සනා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 9), සීලක්ඛන්ධාදයො ච සබ්බලොකියලොකුත්තරසීලාදිසඞ්ගාහකා, අරියමග්ගො ලොකුත්තරො එවාති තදෙකදෙසො හොති.

සජාතිතොති සමානජාතිතො, වචීදුච්චරිතවිරතිආදිභෙදෙසු සමානාය සීලජාතියාති අත්ථො.

ඔනතසහායො විය වායාමො පග්ගහකිච්චසාමඤ්ඤතො. අංසකූටං දත්වා ඨිතසහායො විය සති අපිලාපනවසෙන නිච්චලභාවකරණසාමඤ්ඤතො. සජාතිතොති සවිතක්කසවිචාරාදිභෙදෙසු සමානාය සමාධිජාතියාති අත්ථො. කිරියතොති සමාධිඅනුරූපකිරියතො. තතො එව හි ‘‘චත්තාරො සතිපට්ඨානා සමාධිනිමිත්තා, චත්තාරො සම්මප්පධානා ¶ සමාධිපරික්ඛාරා’’ති (ම. නි. 1.46) සතිවායාමානං සමාධිස්ස නිමිත්තපරික්ඛාරභාවො වුත්තො.

ආකොටෙන්තෙන වියාති ‘‘අනිච්චං අනිච්ච’’න්තිආදිනා පඤ්ඤාකිච්චසදිසෙන කිච්චෙන සමන්තතො කොටෙන්තෙන විය, ‘‘අනිච්චං ඛයට්ඨෙන, දුක්ඛං භයට්ඨෙනා’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.48) පරිවත්තෙන්තෙන විය ච ආදාය ඌහිත්වා දින්නමෙව පඤ්ඤා පටිවිජ්ඣති. ද්වින්නං සමානකාලත්තෙපි පච්චයභාවෙන සම්මාසඞ්කප්පස්ස පුරිමකාලස්ස විය නිද්දෙසො කතො. සජාතිතොති ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 5.8) සමානාය පඤ්ඤාජාතියා. කිරියතොති එත්ථ පඤ්ඤාසදිසං කිච්චං ‘‘කිරියා’’ති වුත්තං, පුබ්බෙ පන සමාධිඋපකාරකං තදනුරූපකිච්චන්ති අයමෙත්ථ විසෙසො.

‘‘සබ්බං ¶ , භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 4.46) වචනතො චත්තාරිපි අභිමුඛං පච්චක්ඛතො ඤාතබ්බානි, අභිවිසිට්ඨෙන වා ඤාණෙන ඤාතබ්බානීති අභිඤ්ඤෙය්යානි.

569. අඤ්ඤමඤ්ඤං සභාගානීති අඤ්ඤමඤ්ඤසමානභාගානි, සදිසරූපානීති අත්ථො.

දුරභිසම්භවතරන්ති අභිසම්භවිතුං සාධෙතුං අසක්කුණෙය්යතරං, සත්තිවිඝාතෙන දුරධිගමන්ති අත්ථො. අසනන්ති කණ්ඩං. අතිපාතෙය්යාති ඛිපෙය්ය. කොටියාති කණ්ඩස්ස කොටියා වාලග්ගෙන. කොටින්ති වාලස්සෙව කොටිං. පටිවිජ්ඣෙය්යාති පටිමුඛභාවෙන විජ්ඣෙය්ය.

බාධකපභවසන්තිනිය්යානලක්ඛණෙහි වවත්ථානං සලක්ඛණවවත්ථානං. දුරවගාහත්ථෙන ගම්භීරත්තාති ඔළාරිකා දුක්ඛසමුදයා. තිරච්ඡානගතානම්පි හි දුක්ඛං, ආහාරාදීසු ච අභිලාසො පාකටො. පීළනාදිආයූහනාදිවසෙන පන ‘‘ඉදං දුක්ඛං, ඉදමස්ස කාරණ’’න්ති යාථාවතො ඔගාහිතුං අසක්කුණෙය්යත්තා ගම්භීරා. සණ්හසුඛුමධම්මත්තා නිරොධමග්ගා සභාවතො එව ගම්භීරට්ඨෙන දුරවගාහා. තෙනෙව උප්පන්නෙ මග්ගෙ නත්ථි නිරොධමග්ගානං අනවගාහොති. නිබ්බානම්පි මග්ගෙන අධිගන්තබ්බත්තා තස්ස ඵලන්ති අපදිසීයතීති ආහ ‘‘ඵලාපදෙසතො’’ති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719). මග්ගොපි නිරොධස්ස සම්පාපකභාවතො ‘‘හෙතූ’’ති ¶ අපදිසීයතීති ආහ ‘‘හෙතුඅපදෙසතො’’ති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719).

ඉති එවං පකාරෙහීති ඉති විජඤ්ඤාති සම්බන්ධො. තත්ථ ඉතිසද්දෙන විජානනක්කමං දස්සෙති. එවං පකාරෙහීති එවං-සද්දෙන විජානනකාරණභූතෙන එව.

සභාගවිසභාගතොවිනිච්ඡයවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉන්ද්රියසච්චනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.