📜

17. පඤ්ඤාභූමිනිද්දෙසවණ්ණනා

පටිච්චසමුප්පාදකථාවණ්ණනා

570. ඉමිස්සා ¶ ¶ පඤ්ඤායාති ඉමිස්සා යථාධිගතාය විපස්සනාය. භූමිභූතෙසූති පවත්තිට්ඨානභූතෙසු. කාමඤ්චායං පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නසමඤ්ඤා පිතාපුත්තසමඤ්ඤා විය අපෙක්ඛාසිද්ධා, හෙතුඵලධම්මෙසු පන යථාක්කමං වවත්ථිතාවාති ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො චෙවා’’තිආදිනා විභජ්ජ වුත්තං. ආදිසද්දෙනාති ‘‘පටිච්චසමුප්පාදාදිභෙදා’’ති එත්ථ වුත්තආදිසද්දෙන. අවසෙසා හොන්ති, සංවණ්ණනාවසෙනාති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තෙසං වණ්ණනාක්කමො අනුප්පත්තො’’ති.

අවිජ්ජාදයො ධම්මා පටිච්චසමුප්පාදො, න සමුප්පත්තිමත්තං. ස්වායමත්ථො ඉමිනා සුත්තපදෙන වෙදිතබ්බොති දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිං වත්වා පටිච්චසමුප්පන්නෙ පන දස්සෙතුං ‘‘ජරාමරණාදයො පනා’’තිආදි ආරද්ධං. කස්මා පනෙත්ථ අනුලොමතො පටිච්චසමුප්පාදධම්මා දස්සිතා, පටිලොමතො පටිච්චසමුප්පන්නා ධම්මාති? යතො තෙ පච්චයතො උප්පන්නා, තස්ස සමනන්තරදස්සනත්ථං.

න නිච්චං න සස්සතන්ති අනිච්චං. සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතන්ති සඞ්ඛතං. පටිච්ච පච්චයාරහං පච්චයං නිස්සාය සහිතමෙව උප්පන්නන්ති පටිච්චසමුප්පන්නං. ඛයනසභාවං ඛයධම්මං. වයනසභාවං වයධම්මං. විරජ්ජනසභාවං පලුජ්ජනසභාවං විරාගධම්මං. නිරුජ්ඣනසභාවං නිරොධධම්මං. සෙසං යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං පරතො ආවි භවිස්සති.

571. එත්ථාති එතෙසු යථාවුත්තෙසු සුත්තපදෙසු. සඞ්ඛෙපොති අත්ථසඞ්ඛෙපො.

ජාතිපච්චයාති ජාතිසඞ්ඛාතා පච්චයා. හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනං. ඨිතාව සා ධාතූති යායං ජරාමරණස්ස ඉදප්පච්චයතා ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති, එසා ධාතු එස සභාවො. සා ¶ තථාගතානං උප්පාදතො පුබ්බෙ, උද්ධඤ්ච අවිඤ්ඤායමානො, මජ්ඣෙ ච විඤ්ඤායමානො, න තථාගතෙහි උප්පාදිතො, අථ ඛො සම්භවන්තස්ස ජරාමරණස්ස සබ්බකාලං ජාතිපච්චයතො සම්භවොති ඨිතා එව. කෙවලං පන සයම්භූඤාණෙන ¶ අභිසම්බුජ්ඣනතො, ‘‘අයං ධම්මො තථාගතෙන අධිගතො’’ති පවෙදනතො ච තථාගතො ‘‘ධම්මස්සාමී’’ති වුච්චති න අපුබ්බස්ස උප්පාදනතො. තෙන වුත්තං ‘‘ඨිතාව සා ධාතූ’’ති. සා එව ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති එත්ථ විපල්ලාසාභාවතො එවං අවබුජ්ඣමානස්ස එතස්ස සභාවස්ස, හෙතුනො වා තථෙව භාවතො ඨිතතාති ධම්මට්ඨිතතා. ජාති වා ජරාමරණස්ස උප්පාදට්ඨිති පවත්තආයූහනසංයොගපලිබොධසමුදයහෙතුපච්චයට්ඨිතීති තදුප්පාදාදිභාවෙනස්සා ඨිතතා ‘‘ධම්මට්ඨිතතා’’ති ඵලං පතිසාමත්ථියතො හෙතුමෙව වදති.

අථ වා ධාරීයති පච්චයෙහීති ධම්මො, තිට්ඨති තත්ථ තදායත්තවුත්තිතාය ඵලන්ති ඨිති, ධම්මස්ස ඨිති ධම්මට්ඨිති. ධම්මොති වා කාරණං, පච්චයොති අත්ථො. ධම්මස්ස ඨිතිසභාවො, ධම්මතො ච අඤ්ඤො සභාවො නත්ථීති ධම්මට්ඨිති, පච්චයො. තෙනාහ ‘‘පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤා ධම්මට්ඨිතිඤාණ’’න්ති (පටි. ම. 1.45). ධම්මට්ඨිති එව ධම්මට්ඨිතතා. සා එව ධාතු ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති ඉමස්ස සභාවස්ස, හෙතුනො වා අඤ්ඤථත්තාභාවතො ‘‘න ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’න්ති විඤ්ඤායමානස්ස තබ්භාවාභාවතො නියාමතා වවත්ථිතභාවොති ධම්මනියාමතා. ඵලස්ස වා ජරාමරණස්ස ජාතියා සති සම්භවො ධම්මෙ හෙතුම්හි ඨිතතාති ධම්මට්ඨිතතා. අසති අසම්භවො ධම්මෙ නියතතාති ධම්මනියාමතාති එවං ඵලෙන හෙතුං විභාවෙති. තං ‘‘ඨිතාව සා ධාතූ’’තිආදිනා (සං. නි. 2.20) වුත්තං ඉදප්පච්චයතං අභිසම්බුජ්ඣති පච්චක්ඛකරණෙන අභිමුඛං බුජ්ඣති යාථාවතො පටිවිජ්ඣති. අභිසමෙතීති තස්ස වෙවචනං. ආදිතො කථෙන්තො ආචික්ඛති, උද්දිසතීති අත්ථො. තමෙව උද්දෙසං පරියොසාපෙන්තො දෙසෙති. යථාඋද්දිට්ඨමත්ථං නිද්දිසනවසෙන පකාරෙහි ඤාපෙන්තා පඤ්ඤපෙති. පකාරෙහියෙව පතිට්ඨපෙන්තො පට්ඨපෙති. යථානිද්දිට්ඨමත්ථං පටිනිද්දිසනවසෙන විවරති විභජති, විවටඤ්හි විභත්තඤ්ච අත්ථං හෙතුධාරණදස්සනෙහි පාකටං කරොන්තො උත්තානීකරොති. උත්තානීකරොන්තො තථාපච්චක්ඛභූතං කත්වා නිගමනවසෙන පස්සථාති චාහ.

572. පච්චයලක්ඛණොති පච්චයභාවලක්ඛණො, පච්චයොති වා ලක්ඛිතබ්බො. පවත්තිදුක්ඛස්ස ¶ අනුබන්ධාපනකිච්චතාය දුක්ඛානුබන්ධනරසො. නිබ්බානගාමිමග්ගස්ස උප්පථභාවතො කුම්මග්ගපච්චුපට්ඨානො.

සො ¶ පනායං පටිච්චසමුප්පාදො. යාවත්තකෙහි පච්චයෙහි යං ඵලං උප්පජ්ජනාරහං, අවිකලෙහෙව තෙහි තස්ස උප්පත්ති, තදඤ්ඤෙන ච තස්ස පයොජනං නත්ථීති ආහ ‘‘අනූනාධිකෙහෙවා’’ති. යථා තං චක්ඛුරූපාලොකමනසිකාරෙහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස, එතෙන තංතංඵලනිප්ඵාදනෙන තස්සා පච්චයසාමග්ගියා තප්පරතා තථතාති දස්සෙති. සාමග්ගින්ති සමොධානං, සමවායන්ති අත්ථො. අසම්භවාභාවතොති අනුප්පජ්ජනස්ස අභාවතො. පච්චයසාමග්ගියඤ්හි සති අනුප්පජ්ජනෙ තස්සා විතථතා සියා. අඤ්ඤධම්මප්පච්චයෙහීති අඤ්ඤස්ස ඵලධම්මස්ස පච්චයෙහි. අඤ්ඤධම්මානුප්පත්තිතොති තතො අඤ්ඤස්ස ඵලධම්මස්ස අනුප්පජ්ජනතො. න හි කදාචි චක්ඛුරූපාලොකමනසිකාරෙහි සොතවිඤ්ඤාණස්ස සම්භවො අත්ථි, යදි සියා, තස්සා සාමග්ගියා අඤ්ඤථතා නාම සියා, න චෙතං අත්ථීති ‘‘අනඤ්ඤථතා’’ති වුත්තං. පච්චයතොති පච්චයභාවතො. පච්චයසමූහතොති එත්ථාපි එසෙව නයො.

573. ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතාති තා-සද්දෙන පදං වඩ්ඪිතං, න කිඤ්චි අත්ථන්තරං යථා දෙවො එව දෙවතාති. ඉදප්පච්චයානං වා සමූහො ඉදප්පච්චයතාති සමූහත්ථං තා-සද්දමාහ යථා ‘‘ජනානං සමූහො ජනතා’’ති. නනු ච ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති පුට්ඨෙන සතා, ආනන්ද, අත්ථීතිස්ස වචනීයං. කිං පච්චයා ජරාමරණන්ති ඉති චෙ වදෙය්ය, ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්ති ඉච්චස්ස වචනීය’’න්ති (දී. නි. 2.96) ජාතිසද්දපච්චයසද්දසමානාධිකරණෙන කිං-සද්දෙන ඉදංසද්දස්ස සමානාධිකරණතාදස්සනතො ඉදප්පච්චයසද්දස්ස කම්මධාරයසමාසො දිස්සති, න හෙත්ථ ‘‘ඉමස්ස පච්චයා ඉදප්පච්චයා’’ති ජරාමරණස්ස, අඤ්ඤස්ස වා පච්චයතො ජරාමරණසම්භවපුච්ඡා සම්භවති විදිතභාවතො, අසම්භවතො ච, ජරාමරණස්ස පන පච්චයපුච්ඡා සම්භවති. පච්චය-සද්දෙන ච සමානාධිකරණතාය ඉදං-සද්දස්ස ඉමස්මා පච්චයාති පච්චයපුච්ඡා යුජ්ජති. සා ච සමානාධිකරණතා බාහිරත්ථසමාසෙපි ලබ්භති. තතො ච අඤ්ඤපදත්ථවචනිච්ඡාභාවෙ කම්මධාරයසමාසො ලබ්භති.

සාමිවචනසමාසෙ පන සමානාධිකරණතා නත්ථීති න කථඤ්චි කම්මධාරයසමාසසම්භවොති? නයිදමෙවං වචනිච්ඡන්තරභාවතො. පටිච්චසමුප්පාදවචනිච්ඡා හෙසා ‘‘ඉදප්පච්චයතා ¶ පටිච්චසමුප්පාදො’’ති එත්ථ. ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ¶ ජරාමරණ’’න්ති එත්ථ පන ජරාමරණස්ස පච්චයමත්තපරිපුච්ඡා, තස්මා යථා ඉදං-සද්දස්ස පටිච්චසමුප්පාදවිසෙසනතා, පුච්ඡිතබ්බපච්චයවිසෙසනතා ච හොති, තථා සමාසවිකප්පො එත්ථ, තත්ථ ච කාතබ්බොති න සමාසන්තරදස්සනං සාමිවචනසමාසබාධකං. කස්මා පනෙත්ථාපි කම්මධාරයසමාසො න ඉච්ඡිතොති? හෙතුප්පභවානං හෙතු පටිච්චසමුප්පාදොති ඉමස්සත්ථස්ස කම්මධාරයසමාසෙ අසම්භවතො, ‘‘ඉමස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස අනුරූපො පච්චයො ඉදප්පච්චයො’’ති ඉමස්ස ච අත්ථස්ස ඉච්ඡිතත්තා. යො පනෙත්ථ ඉදං-සද්දෙන ගහිතො අත්ථො, සො ‘‘අත්ථි ඉදප්පච්චයා ජරාමරණ’’න්ති එත්ථ ජරාමරණග්ගහණෙනෙව ගහිතොති ඉදං-සද්දො පටිච්චසමුප්පන්නතො අභස්සිත්වා අඤ්ඤාසම්භවතො පච්චයෙ අවතිට්ඨති, තස්මා තත්ථ කම්මධාරයසමාසො. එත්ථ පන ඉදං-සද්දස්ස තතො පරිච්චජනකාරණං නත්ථීති සාමිවචනසමාසො එව. එවම්පි න ඉදප්පච්චයො එව ඉදප්පච්චයභාවො භවිතුං යුත්තොති ඉදප්පච්චයතාය පටිච්චසමුප්පාදතානුපපත්තීති? නායං දොසො අත්ථන්තරාභාවතොති වුත්තොවායමත්ථො.

අථ වා පන හොතු ඉදප්පච්චයභාවො ඉදප්පච්චයතාති. භාවොති චෙත්ථ අවිනාභාවිඵලං පති හෙතුනො සත්වං. තථා හි ඉදප්පච්චය-සද්දො ජාතිආදීසු නිරුළ්හො. තඤ්ච ඉදප්පච්චයසත්වං ඉදප්පච්චයතො අඤ්ඤං නත්ථි. යදි අඤ්ඤං සියා, තං අවිජ්ජමානං සියා. න හි සතා අඤ්ඤං විජ්ජමානං හොති. අථ සත්වං සං නාම, යස්ස සතො භාවො, තං අසං නාම සියා. න හි තං සත්වං සභාවං සත්වතො අඤ්ඤත්තා, තස්මා සතො භාවො සත්වන්ති නිද්දෙසො න යුජ්ජති. න ච සං-සම්බන්ධෙන අසං සං නාම හොති, පගෙව සං-සම්බන්ධෙන. අසති ච සදිතිග්ගහණං විපරීතග්ගාහොති න ගහණතො සංසිද්ධි. සදිසකප්පනායඤ්ච මාණවකස්ස සීහභාවො විය න අසතො සං-සභාවතා. යස්මා පන ඉදප්පච්චයභාවො යථාවුත්තං සත්වං, න අසත්වං. නාපි යස්ස තං සත්වං, තදසං, තස්මා ඉදප්පච්චයභාවො ඉදප්පච්චයසරූපං සභාවන්තරෙහි විනිවත්තභාවදස්සනත්ථං ඉමස්සායන්ති විසෙසෙත්වා ඉදප්පච්චයතාති වුත්තන්ති න ඉදප්පච්චයතාය පටිච්චසමුප්පාදභාවාසම්භවො.

පටිච්ච සමුප්පජ්ජති එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදොති තස්සාපි හෙතුඅත්ථභාවතො ජාතිආදිපදානං එවමෙව හෙතුභාවවාචකතාය හෙතුපධානතා යොජෙතබ්බා හෙතුප්පභවානං හෙතු පටිච්චසමුප්පාදොති කත්වා ¶ . තථා හි ‘‘දසබලසමන්නාගතො, භික්ඛවෙ, තථාගතො චතූහි වෙසාරජ්ජෙහි ¶ සමන්නාගතො ආසභං ඨානං පටිජානාති, පරිසාසු සීහනාදං නදති, බ්රහ්මචක්කං පවත්තෙති, ඉමස්මිං සති ඉදං හොති යාව ‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස නිරොධො හොතී’’’ති (සං. නි. 2.21-22) අනෙන සීහනාදසුත්තෙන පකාසිතො එවමත්ථො. ‘‘කිං වාදී පනායස්මතො සත්ථා කිමක්ඛායී’’ති පුට්ඨෙන ආයස්මතා අස්සජිත්ථෙරෙන –

‘‘යෙ ධම්මා හෙතුප්පභවා, තෙසං හෙතුං තථාගතො ආහ;

තෙසඤ්ච යො නිරොධො, එවංවාදී මහාසමණො’’ති. (මහාව. 60; අප. ථෙර 1.1.286) –

වුත්තො. තෙන විඤ්ඤායති හෙතුප්පභවානං හෙතු පටිච්චසමුප්පාදොති. සෙසමෙත්ථ වත්තබ්බං පරතො ආවි භවිස්සති.

574. පටිච්චාති තං තං කාරණං නිස්සාය. සම්මාති අවිපරීතං අනිච්චතො අනිච්චස්ස උප්පාදොති කත්වා. නිච්චතො හි කාරණතො ඵලස්ස උප්පාදො විපරීතො. තෙනාහ ‘‘තිත්ථිය…පෙ… නිරපෙක්ඛො’’ති. ‘‘උප්පාදො පඤ්ඤායතී’’ති (සං. නි. 3.38; අ. නි. 3.47; කථා. 214) එවං වුත්තසඞ්ඛතලක්ඛණතො අඤ්ඤො ‘‘පච්චයතො ඛණතො’’ති එත්ථ වුත්තපච්චයලක්ඛණො එකො ආකාරො උප්පාදොති තෙසං අධිප්පායො. යං සන්ධාය තෙ ‘‘ජාතිආදීනං හෙතවො ජාතිආදයො’’ති වදන්ති, තං තෙසං මතිමත්තං, නිබ්බත්තිලක්ඛණවිනිමුත්තස්ස තාදිසස්ස කස්සචි අභාවතො. තෙනාහ ‘‘තං න යුජ්ජතී’’තිආදි. ගම්භීරනයාසම්භවතොති ගම්භීරානං නයානඤ්ච අසම්භවතො. සද්දභෙදතොති සද්දවිනාසතො සද්දායොගතො. සුත්තං නත්ථි ‘‘පටිච්චසමුප්පාදං වො, භික්ඛවෙ, දෙසෙස්සාමී’’තිආදිසුත්තපදෙහි (සං. නි. 2.1, 20) උප්පාදමත්තස්ස අප්පකාසිතත්තා. අයමෙව හි අත්ථො හෙට්ඨා දස්සිතො ඉදානිපි දස්සීයති. තං උප්පාදමත්තං. විහරාමි තස්මිං පඨමාභිසම්බුද්ධකාලෙති අධිප්පායො. විහරාමීති වා කාලවිපල්ලාසෙන වුත්තං, විහාසින්ති අත්ථො. තත්රාති තස්මිං පදෙසවිහාරෙ. පච්චයාකාරදස්සනෙනාති යෙනාකාරෙන පච්චයධම්මො පච්චයුප්පන්නස්ස පච්චයො හොති, සො පච්චයාකාරො පච්චයභාවො, තස්ස දස්සනෙන. ඉධ පන වෙදනානං පච්චයභාවො අධිප්පෙතො. තෙනාහ ¶ ‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිත’’න්තිආදි. වෙදනානංයෙව හි පච්චයං පස්සන්තෙන වුත්තවිහාරො පටිච්චසමුප්පාදස්ස එකදෙසමෙව පස්සතො විහාරොති ¶ කත්වා පදෙසවිහාරො ජාතො, අනන්තනයසමන්තපට්ඨානමනසිකාරො පඨමාභිසම්බුද්ධවිහාරො. තඤ්හි නිප්පදෙසතො පච්චයාකාරදස්සනන්ති එකෙ. පදෙසවිහාරසුත්තවිරොධො ආපජ්ජති තස්ස වෙදනානං පච්චයධම්මමනසිකාරවිභාවනතො.

ලොකො සමුදෙති එතස්මාති ලොකසමුදයො, අවිජ්ජාදිකො පච්චයගණො, න ලොකසමුදයමත්තං. තෙනාහ ‘‘අනුලොමපටිච්චසමුප්පාදො’’ති. නත්ථිතාති සබ්බසො අභාවො, නරන්වයවිනාසො උච්ඡෙදොති අත්ථො. නත්ථිතාසහචරණතො පන උච්ඡෙදදිට්ඨි නත්ථිතාති අධිප්පෙතා. පච්චයානුපරමො පච්චයානං අවිච්ඡෙදො. යථා හි අතීතහෙතුපඤ්චකසන්නිස්සයෙන එතරහිඵලපඤ්චකං විය හෙතුපඤ්චකම්පි හොති, එවං එතරහිහෙතුපඤ්චකසන්නිස්සයෙන ආයතිංඵලපඤ්චකම්පි භවිස්සති. තෙනාහ ‘‘පච්චයානුපරමෙ ඵලානුපරමතො’’ති.

තං ගම්භීරත්තං උප්පාදමත්තෙ නත්ථි අසභාවධම්මත්තා. එකත්තනයාදයො නයා සභාවධම්මෙසු ලබ්භමානතො උප්පාදමත්තෙ කථඤ්චිපි න ලබ්භෙය්යුන්ති ආහ ‘‘නයචතුක්කං උප්පාදමත්තෙ නත්ථී’’ති.

575. සමානෙ කත්තරීති එකස්මිංයෙව කත්තරි උප්පජ්ජනකිරියාය යො කත්තා, තස්මිංයෙව පච්චයනකිරියාය ච කත්තුභූතෙති අත්ථො. යථා ‘‘න්හත්වා භුඤ්ජති, භුත්වා සයතී’’ති. ‘‘පුබ්බකාලෙ’’ති ඉදඤ්ච ත්වාසද්දන්තානං පදානං යෙභුය්යෙන පුරිමකාලකිරියාය දීපනතො වුත්තං, න ඉධ පටිච්චසද්දස්ස පුරිමකාලත්ථත්තා. එවඤ්හි ‘‘චක්ඛුං පටිච්චා’’ති නිදස්සනවචනං නිදස්සිතබ්බෙන සංසන්දෙය්ය. අථ වා කාමඤ්චෙත්ථ උභින්නං කිරියානං සමකාලතා උප්පජ්ජනකිරියාය පුබ්බෙ පච්චයනකිරියාය අසම්භවතො, තථාපි ඵලකිරියාය හෙතුකිරියා පුරිමකාලො විය වොහරිතුං යුත්තා. එවමෙත්ථ හෙතුඵලවවත්ථානං සුපාකටං හොතීති උපචාරසිද්ධං පුරිමකාලං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘පුබ්බකාලෙ’’ති. අත්ථසිද්ධිකරොති වාක්යත්ථපටිවිඤ්ඤත්තිකරො. පටිච්චසමුප්පාදොති හි එත්ථ වාක්යත්ථාවබොධො ඉධ අත්ථසිද්ධීති අධිප්පෙතො. පයුජ්ජමානො පටිච්චසද්දො උප්පාදසද්දෙන වුච්චමානස්ස ¶ සමානස්ස ‘‘කත්තු අභාවතො’’ති පදං ආනෙත්වා යොජෙතබ්බං. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425-426; සං. නි. 2.43-44; 2.4.60; කථා. 465) පච්චයනකිරියාය, උප්පජ්ජනකිරියාය ච විඤ්ඤාණමෙව කත්තාති සමානකත්තුකතා ලබ්භති.

‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති ¶ එත්ථ පන උප්පාදසද්දස්ස භාවසාධනතාය කිරියාව වුත්තාති සමානකත්තුලක්ඛණො සද්දප්පයොගො න සම්භවතීති. තෙනාහ ‘‘සද්දභෙදං ගච්ඡතී’’ති, අපසද්දප්පයොගො හොතීති අත්ථො. න චෙත්ථ පරාවරයොගො (පාණිනී 3.4.20) ‘‘අප්පත්වා නදිං පබ්බතො, අතික්කම්ම පබ්බතං නදී’’තිආදීසු විය, නාපි ලක්ඛණහෙතුආදිපයොගො ‘‘සීහං දිස්වා භයං හොති, ඝතං පිවිත්වා බලං ජායතෙ, ‘ධ’න්ති කත්වා දණ්ඩො පතිතො’’තිආදීසු විය. නෙවෙත්ථ සද්දභෙදො. න හි හත්ථතලෙ ආමලකං විය සබ්බඤ්ඤෙය්යං පච්චක්ඛං කත්වා ඨිතානං මහෙසීනං වචනෙ අක්ඛරචින්තකානං විප්පලාපො අවසරං ලභති. ලභතු, වාක්යත්ථෙන සද්දසිද්ධිතො ‘‘න්හත්වා ගමනං, භුත්වා සයන’’න්තිආදීසු වියාති. එවම්පි න ච කිඤ්චි අත්ථං සාධෙති. යදිපි පච්චෙකං පදත්ථො ලබ්භති, වාක්යත්ථො පන න යුජ්ජති, තස්මා දසදාළිමාදිවාක්යානි විය අසම්බන්ධත්ථතාය නිරත්ථකං හොතීති අධිප්පායො.

නාමපදෙ වුත්තෙ අප්පයුත්තානිපි ‘‘අත්ථි, හොති, විජ්ජතී’’ති එවරූපානි කිරියාපදානි ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බානීති ඤායං සන්ධායාහ ‘‘හොතිසද්දෙන සද්ධිං යොජයිස්සාමා’’ති. ඉමෙසූති යථාවුත්තෙසු දෙසනාපටිඤ්ඤාපුච්ඡානිගමනවසෙන වුත්තෙසු පටිච්චසමුප්පාදපදෙසු. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං, අඤ්ඤෙසුපි ‘‘පටිච්චසමුප්පාදමෙව සාධුකං යොනිසො මනසි කාරොති. යදිදං ඉදප්පච්චයතා පටිච්චසමුප්පාදො (දී. නි. 2.67; ම. නි. 2.337; ස. නි. 1.172; මහාව. 7). ගම්භීරො චායං, ආනන්ද, පටිච්චසමුප්පාදො’’ති (දී. නි. 2.95; සං. නි. 2.60) එවමාදීසුපි එකෙනපි සද්ධිං හොති-සද්දො සම්බන්ධං න ගච්ඡති. යොගං න ගච්ඡති තථා සම්බන්ධවසෙන අවුත්තත්තා. ‘‘න ච උප්පාදො හොතී’’ති ඉදං අසභාවධම්මත්තා උප්පාදස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණායොගං සන්ධාය වුත්තං. යථා හි විනාසස්ස විනාසො නත්ථි, එවං උප්පාදස්ස විනාසො විය උප්පාදොපි නත්ථි. යදි සියා, යෙන උප්පාදෙන උප්පාදො උප්පාදවා, සොපි උප්පාදවාති ¶ අනවට්ඨානමෙව ආපජ්ජෙය්යාති වුත්තොවායමත්ථො. තෙනාහ ‘‘සචෙ හෙය්යා’’තිආදි. යදි එවං, කථං සමුදයො හොතීති? නායං දොසො නිබ්බත්තියා අනධිප්පෙතත්තා. එවං දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො පාතුභාවො සම්භවතීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො, ඉධ පන පටිච්චසමුප්පාදො හොතීති තස්ස අත්ථිභාවචොදනාති කත්වා හොති, ජායතීති නිබ්බත්තිචොදනා කතා සියාති අධිප්පායෙන වුත්තං ‘‘න උප්පාදො හොතී’’ති.

576. ඉමෙසං සඞ්ඛාරාදීනං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, අවිජ්ජාදයො, තෙසං භාවො ඉදප්පච්චයතා ¶ . කො පන සො භාවොති ආහ ‘‘භාවො ච නාමා’’තිආදි. තස්සත්ථො – යෙනාකාරෙන අවිජ්ජාදයො සඞ්ඛාරාදිපාතුභාවහෙතූ හොන්ති, තස්මිං අවිජ්ජාදීනං පවත්තිආකාරවිසෙසෙ විකාරෙ පටිච්චසමුප්පාදොති අයං සමඤ්ඤාති. තෙසං වාදීනං තං මඤ්ඤනං. හෙතුවචනතොති හෙතුභාවවචනතො.

577. එත්ථාති පටිච්චසමුප්පාදපදෙ. සමුප්පාදපධානවචනවිඤ්ඤෙය්යො සසත්තිකො හෙතු පටිච්චසමුප්පාදොති අවිපරීතං අත්ථං අජානන්තානං අඤ්ඤත්ථ සමුප්පාදසද්දස්ස භාවසාධනස්ස දස්සනතො තථා ඉධාපි බ්යඤ්ජනච්ඡායාය උප්පාදොයෙවායං වුත්තො, න හෙතූති යා සඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සා ඉමස්ස පටිච්චසමුප්පාදපදස්ස එවං ඉදානි වුච්චමානාකාරෙන අත්ථං ගහෙත්වා වූපසමෙතබ්බා විනොදෙතබ්බා.

ද්වෙධාති ගාථාය අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යස්මා අත්තනො පච්චයවසෙන පවත්තො පච්චයුප්පන්නධම්මසමූහො පච්චෙතබ්බතො පටිච්චො ච සො සහ උප්පජ්ජනතො සමුප්පාදො ච, පටිච්ච වා කාරණසාමග්ගිං අපච්චක්ඛාය සහ උප්පජ්ජනතො එවාති ච එවං ද්වෙධා ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති ඉදං වචනං ඉච්ඡිතබ්බං, තස්මා තස්ස පච්චයධම්මොපි ඵලූපචාරෙන පටිච්චසමුප්පාදො ඉච්චෙව වුත්තොති.

පච්චයතායාති පච්චයසමූහතො. පවත්තොති නිබ්බත්තො. ධම්මසමූහොති පච්චයුප්පන්නධම්මපුඤ්ජො. පතීයමානොති ඤාණගතියා අභිමුඛං උපෙයමානො, අභිසමියමානොති අත්ථො. හිතාය සුඛාය චාති ලොකුත්තරහිතාය, ලොකුත්තරසුඛාය ච. සහ උප්පජ්ජති එකෙකස්ස කදාචිපි ¶ උප්පත්තියා අභාවතො. සම්මා උප්පජ්ජති අහෙතුතො, විසමහෙතුතො ච අනුප්පජ්ජනතො. සහ උප්පජ්ජතීති එකජ්ඣං උප්පජ්ජති අන්තමසො අට්ඨන්නං ධම්මානං උප්පජ්ජනතො. න පච්චක්ඛායාති අපටික්ඛිපිත්වා, අත්තනො පච්චයභූතධම්මසමුදායෙන කෙනචි න විනාති අත්ථො. තස්සාති ය්වායං ‘‘පටිච්චසමුප්පාදො’’ති වුත්තො පච්චයුප්පන්නධම්මසමූහො, තස්ස අයං අවිජ්ජාදිකො හෙතුසමූහො. ‘‘තප්පච්චයත්තා’’ති එතෙන පටිච්චසමුප්පාදපච්චයෙ පටිච්ච සමුප්පාදසමඤ්ඤාති දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘යථා ලොකෙ’’තිආදි. යථා හි ලොකෙ ‘‘පිත්තං මථිතං, සූරා දධි, තිපුසං ජරො, සෙම්හො ගුළො, ආයු ඝත’’න්ති ච පච්චයො ඵලවොහාරෙන වුච්චති, එවං ඵලූපචාරෙන පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

578. පටිච්ච-සද්දෙ ¶ පටි-සද්දො අභිමුඛත්ථො, ඉච්ච-සද්දො ගම්මත්ථොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘පටිමුඛමිතො’’ති. කස්ස පන පටිමුඛං, කෙන වා ඉතො, කො වා ඉතොති චොදනත්තයෙ පච්ඡිමං විස්සජ්ජෙන්තො ‘‘හෙතුසමූහො’’ති ආහ. තස්මිඤ්හි විස්සට්ඨෙ හෙතුසමූහො නාම පච්චයසාමග්ගීති තත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පටිමුඛං, අඤ්ඤමඤ්ඤෙනෙව ච ඉතොති විස්සට්ඨොවායමත්ථො හොතීති. සහිතෙති සමුදිතෙ අවිනිබ්භුත්තෙ. සොති හෙතුසමූහො. සමුප්පාදො ඉති වුත්තොති යොජනා.

පාතුභාවායාති උප්පාදාය. කාමං පාළියං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති (සං. නි. 2.1; උදා. 1; මහාව. 1; නෙත්ති. 24; විභ. 225) අවිජ්ජාව පච්චයභාවෙන වුත්තා, තථාපි න අවිජ්ජා එකාව පච්චයො හොති, අථ ඛො සහජාතධම්මවත්ථුආරම්මණාදයො, යොනිසොමනසිකාරාදයො, තණ්හුපාදානාදයො ච ධම්මා යථාරහං සඞ්ඛාරුප්පාදනෙ අවිජ්ජාය සහකාරීකාරණං හොන්තියෙව. එවං සඞ්ඛාරාදයොපි විඤ්ඤාණාදීනන්ති ආහ ‘‘අවිජ්ජාදිඑකෙකහෙතුසීසෙන නිද්දිට්ඨො හෙතුසමූහො’’ති. සාධාරණඵලනිප්ඵාදකට්ඨෙනාති තංසමූහපරියාපන්නානං හෙතුධම්මානං සාධාරණස්ස ඵලස්ස නිබ්බත්තකභාවෙන. අවෙකල්ලට්ඨෙනාති අනූනභාවෙන. තස්මිඤ්හි හෙතුසමූහෙ එකච්චාසාධාරණඤ්චෙතං ඵලං, එකච්චෙහෙව ච නිබ්බත්තෙතබ්බං සියා, සබ්බෙසං තෙසං පච්චයධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛා නත්ථීති පටිමුඛගමනාභාවතො පටිච්චත්ථො න පරිපූරෙය්යාති. සාමග්ගිඅඞ්ගානන්ති පච්චයසාමග්ගියා අඞ්ගභූතානං, සමූහීනන්ති අත්ථො ¶ . නිද්ධාරණෙ චෙතං සාමිවචනං. ඵලධම්මානං සහිතතා නාම විසුං අභාවො, න හෙතුධම්මානං විය අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛාති ආහ ‘‘අඤ්ඤමඤ්ඤං අවිනිබ්භොගවුත්තිධම්මෙ’’ති අවිනිබ්භොගග්ගහණඤ්චෙත්ථ රූපධම්මානම්පි සඞ්ගණ්හනත්ථං. අඤ්ඤථා සම්පයුත්තධම්මෙති වුච්චෙය්ය.

579. පච්චයතාති අයං අවිජ්ජාදිකො පච්චයසමූහො. අඤ්ඤොඤ්ඤන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං. පටිච්චාති නිස්සාය සහකාරීකාරණං ලද්ධා. සමන්ති අවිසමං අවෙකල්ලෙන. සහාති එකජ්ඣං. ධම්මෙති අත්තනො පච්චයුප්පන්නධම්මෙ. යස්මා උප්පාදෙති, තතොපි තස්මාපි. එවං පටිච්චසමුප්පාදොති මුනිනා භගවතා භාසිතාති යොජනා. න අපටිච්ච පටිච්චෙවාති අවධාරණත්ථං දස්සෙන්තො ගාථායං එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති දස්සෙති.

එකෙකදෙසන්ති ඵලසමුදායස්ස එකදෙසෙකදෙසං, භාගසොති අත්ථො. පුබ්බාපරභාවෙනාති පටිපාටියා ¶ . සබ්බමෙතං රූපාරූපකලාපුප්පාදනං සන්ධාය වුත්තං. අත්ථානුසාරවොහාරකුසලෙනාති පරමත්ථධම්මානුගතවොහාරනිපුණෙන.

580. පුරිමෙන පදෙනාති යොජනා. සස්සතාදීනන්ති සස්සතභාවාදීනං, සස්සතවාදාදීනං වා. සස්සතසහචරිතා හි වාදාපි සස්සතාදයොති වුච්චන්ති යථා ‘‘දුක්ඛදෙසනා දුක්ඛ’’න්ති. උච්ඡෙදාදීති එත්ථාපි එසෙව නයො. විඝාතො විනාසො, පහානන්ති අත්ථො. ඤායොති අන්තද්වයවිරහිතා මජ්ඣිමා පටිපත්ති.

පවත්තිධම්මානන්ති පවත්තිභූතානං ධම්මානං, කිලෙසවට්ටාදීනන්ති අත්ථො. ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදිනයප්පවත්තො (දී. නි. 1.31) සස්සතවාදො. ‘‘නත්ථි හෙතු, නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’තිආදිනයප්පවත්තො (දී. නි. 1.168; ම. නි. 2.101, 227; සං. නි. 3.212) අහෙතුවාදො. පකති අණුකාලාදිවසෙන ලොකො පවත්තතීති එවං පවත්තො විසමහෙතුවාදො. ඉස්සරපුරිසපජාපතිවාදා වසවත්තිවාදා. අහෙතුවාදග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ සභාවනියති යදිච්ඡාවාදානම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. කෙචි පන ‘‘චක්ඛු එව චක්ඛුස්ස කාරණ’’න්ති එවමාදිකො විසමහෙතුවාදො. ඉස්සරාදිවාදො අහෙතුවාදන්තොගධො. සභාවෙනෙව ධම්මා පවත්තන්තීති වාදො ‘‘වසවත්තිවාදො’’ති වදන්ති. කිං ¶ හි පච්චයසාමග්ගියා පයොජනන්ති අධිප්පායො. සමුප්පාදපදෙන පරිදීපිතො හොතීති යොජනා. පරිදීපනස්ස පන අවිපරීතකාරණං දස්සෙතුං ‘‘පච්චයසාමග්ගියං ධම්මානං උප්පත්තිතො’’ති වුත්තං. විහතාති අබ්භාහතා. ‘‘පුරිමපුරිමපච්චයවසෙනා’’ති ඉමිනා අවිච්ඡෙදවසෙන පවත්තමානං උච්ඡෙදදිට්ඨිනිවත්තකං හෙතුඵලපබන්ධං දස්සෙති. තෙනාහ ‘‘කුතො උච්ඡෙදො’’ති. උච්ඡෙදාභාවකථනෙනෙව චෙත්ථ උච්ඡෙදවාදස්සාපි අභාවං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං.

තස්සා තස්සා පච්චයසාමග්ගියාති තස්මිං තස්මිං හෙතුපච්චයසමවායෙ. සන්තතිං අවිච්ඡින්දිත්වාති හෙතුඵලපබන්ධසඞ්ඛාතස්ස සන්තානස්ස අවිච්ඡින්දනෙන. තෙසං තෙසං පච්චයුප්පන්නධම්මානං සම්භවතො උප්පජ්ජනතො සස්සතුච්ඡෙදසඞ්ඛාතං අන්තද්වයං අනුපග්ගම්ම යථාසකං පච්චයෙහි අනුරූපඵලුප්පත්ති ඉධ මජ්ඣිමපටිපදාති අධිප්පෙතා. කම්මවට්ටස්ස, විපාකවට්ටස්ස ච භින්නසභාවත්තා, භින්නකාලත්තා ච සො කරොති සො පටිසංවෙදෙතීති වාදප්පහානං. කුසලාකුසලක්ඛන්ධප්පවත්තියඤ්හි කාරකවොහාරො, විපාකක්ඛන්ධපවත්තියං වෙදකවොහාරොති. යස්මිං සන්තානෙ ¶ කම්මං නිබ්බත්තං, තත්ථෙව තස්ස ඵලස්ස නිබ්බත්තනතො අඤ්ඤො කරොති අඤ්ඤො පටිසංවෙදෙතීති වාදප්පහානං. න හි කතස්ස විනාසො, අකතස්ස වා අබ්භාගමො අත්ථි. ‘‘ඉත්ථී, පුරිසා’’ති වොහාරෙන ජනපදනිරුත්ති. තත්ථ යස්මා පණ්ඩිතාපි ලොකෙ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධෙ ආනෙතු, නාමරූපං ආගච්ඡතූ’’ති අවත්වා ඉත්ථී, පුරිසොත්වෙව වොහරන්ති, තස්මා ‘‘ඉත්ථී එවායං, පුරිසො එවායන්ති අපරිඤ්ඤාතවත්ථුකානං හොති අභිනිවෙසො. විද්දසුනො පන පටිච්චසමුප්පාදං ජානන්තස්ස තථා තථා පවත්තමානෙ ධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තතො තත්ථ පරමත්ථතො න අභිනිවෙසොති ආහ ‘‘ජනපදනිරුත්තියා අනභිනිවෙසො’’ති. සමඤ්ඤායාති ලොකසමඤ්ඤාය. අනතිධාවනන්ති අනතික්කමනං. ‘‘සත්තො’’ති හි වුත්තෙ ‘‘කො එත්ථ සත්තො, කිං රූපං, උදාහු වෙදනාදයො’’ති විභාගං අකත්වා ලොකසමඤ්ඤාවසෙනෙව ලොකියෙහි විය ලොකියො අත්ථො සමඤ්ඤං අවිලඞ්ඝන්තෙන වොහරිතබ්බො.

අපරො නයො – පච්චෙතුමරහතීති පටිච්චො. යො හි නං පච්චෙති අභිසමෙති, තස්ස අච්චන්තමෙව දුක්ඛවූපසමාය සංවත්තති. සම්මා, සහ ච උප්පාදෙතීති සමුප්පාදො. පච්චයධම්මො හි අත්තනො ඵලං උප්පාදෙන්තො සම්පුණ්ණමෙව ¶ උප්පාදෙති, න විකලං. යෙ ච ධම්මෙ උප්පාදෙති, තෙ සබ්බෙ සහෙව උප්පාදෙති, න එකෙකං. ඉති පටිච්චො ච සො සමුප්පාදො චාති පටිච්චසමුප්පාදො. අථ වා පටිච්ච පටිමුඛං ඉත්වා කාරණසාමග්ගිං අප්පටික්ඛිපිත්වා සහිතෙ උප්පාදෙතීති පටිච්චසමුප්පාදො. පටිමුඛගමනඤ්ච පච්චයස්ස කාරණසාමග්ගියා අඞ්ගභාවෙන ඵලස්ස උප්පාදනමෙව. අප්පටික්ඛිපිත්වාති ච න විනා තාය කාරණසාමග්ගියා, අඞ්ගභාවං අගන්ත්වා සයමෙව න උප්පාදෙතීති අත්ථො. එතෙන කාරණබහුතා දස්සිතා, ‘‘සහිතෙ’’ති ඉමිනා පච්චයුප්පන්නධම්මබහුතා. උභයෙනාපි ‘‘එකං න එකතො’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.617) පරතො වුච්චමානො සාසනනයො දීපිතො හොති.

අථ වා පටිච්ච පච්චෙතබ්බං පච්චයං පටිගන්ත්වා න විනා තෙන සම්බන්ධස්ස උප්පාදො පටිච්චසමුප්පාදො (උදා. අට්ඨ. 1). පටිච්චසමුප්පාදොති චෙත්ථ සමුප්පාදප්පධානවචනවිඤ්ඤෙය්යො සසත්තිකො හෙතූති වෙදිතබ්බො. තත්ථ ‘‘පටිච්චා’’ති වුත්තෙ කිං පටිච්චාති වත්තබ්බන්ති ආහ ‘‘පච්චෙතබ්බ’’න්ති. සො ච පච්චයධම්මොති කත්වා වුත්තං ‘‘පච්චය’’න්ති. ඉදානි පටිච්චසද්දස්ස අත්ථමාහ ‘‘පටිගන්ත්වා’’ති. කාරණස්ස සභාවෙන තප්පටිලාභගතියා පත්වා. කථං න විනා තෙන? සති එව තස්මිං, තස්ස ච ඵලස්ස උප්පාදතො එව, න අඤ්ඤථා. අසති, නිරොධතො චාති ¶ අයං පච්චයට්ඨිති පටිච්චසද්දස්ස අත්ථො. තෙනායං පටිච්චසද්දො යථා ‘‘ඉමස්මිං සති ඉමස්සුප්පාදො’’ති එතෙ සද්දා භුම්මනිස්සක්කවචනජොතනීයෙන ඉදං-සද්දවචනීයස්ස හෙතුමතො හෙතුආයත්තභාවෙන භාවුප්පාදුත්තරකිරියාපෙක්ඛෙන යායස්ස තදායත්තතා, තාය සමත්ථතාය හෙතුං වදන්ති, එවං ගන්ත්වා-සද්දන්තරවචනීයෙන තංවිඤ්ඤෙය්යස්සෙව පච්චයනකිරියාකත්තුහෙතුමතො හෙතුපච්චයනෙන හෙතුආයත්තභාවෙන සමුප්පාදුත්තරකිරියාපෙක්ඛෙන යායස්ස තදායත්තතා, තාය සමත්ථතාය හෙතුමාහ. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අවිජ්ජා පටිච්ච, සඞ්ඛාරා පටිච්චසමුප්පන්නා’’තිආදි (පටි. ම. 1.46) සඞ්ඛාරපිටකෙ වුත්තං. සමත්ථතා චෙත්ථ නිදානාදිභාවො. සො ච තදවිනාභාවිඵලං පති සත්වමෙව. සම්බන්ධස්සාති ච සංයොජනානුරූපතාවසෙන ජාතිආදිනා සම්බන්ධස්ස ජරාමරණාදිපච්චයුප්පන්නස්ස. උප්පාදොති උප්පජ්ජනං. යදි එවං කථං පටිච්චසද්දප්පයොගො, නනු සමානකත්තුකානං පුබ්බකාලෙ ඊදිසො සද්දප්පයොගොති? ‘‘භුත්වා ගච්ඡති, කසිත්වා වපතී’’තිආදීසු සච්චමෙතං, තං පන යෙභුය්යවසෙන දට්ඨබ්බං ¶ සමානාපරකාලෙ, අසමානකත්තුකෙ ච දස්සනතො. සමානකාලෙ තාව –

‘‘අන්ධකාරං නිහන්ත්වාන, උදිතායං දිවාකරො;

වණ්ණපඤ්ඤාවභාසෙහි, ඔභාසෙත්වා සමුග්ගතො’’ති. –

උදාහරණං. කෙචි පන ‘‘මුඛං බ්යාදාය සයති, අක්ඛීනි පරිවත්තෙත්වා පස්සතී’’ති උදාහරන්ති. අපරෙ ‘‘නිසජ්ජ අධීතෙ, ඨත්වා කථෙතී’’ති.

තත්ථ බ්යාදානපරිවත්තනුත්තරකාලභාවිසයනදස්සනකිරියාපෙක්ඛා පුබ්බුත්තරකාලතා අත්ථි, සා ච භෙදානුපලක්ඛණා කෙහිචි න ලක්ඛීයති. ‘‘නිසජ්ජ අධීතෙ, ඨත්වා කථෙතී’’ති ච සමානකාලතායපි අජ්ඣෙනකථනෙහි පුබ්බෙපි නිසජ්ජට්ඨානානි හොන්තීති සක්කා පුබ්බුත්තරකාලතා සම්භාවෙතුං, තස්මා පුරිමානියෙව උදාහරණානි යුත්තානි. උදයසමකාලමෙව හි තන්නිවත්තනියනිවත්තනන්ති. අපරකාලෙ ‘‘ද්වාරමාවරිත්වා පවිසති, ආවරිත්වා නික්ඛමතී’’ති. කෙචි පන ‘‘ඩක්කච්ච පතිතො දණ්ඩො’’ති උදාහරන්ති. අභිඝාතභූතසහජාතාය පන අභිඝාතජසද්දස්ස සමානකාලතා එත්ථ ලබ්භති, තස්මා ඉධාපි පුරිමානියෙව උදාහරණානි යුත්තානි. පුරිමතාවචනිච්ඡාවසෙනෙව පන ලක්ඛණහෙතුකිරියානං ලක්ඛණහෙතුභාවවචනිච්ඡාති ලක්ඛණභාවතො පුරිමකාලො ඉච්චෙව ‘‘නිහන්ත්වානා’’ති සද්දසිද්ධි ඉච්ඡිතා, එවඤ්ච පච්චයනකිරියා ¶ සමුප්පජ්ජනකිරියාය පුරිමිකාවාති පටිච්ච-සද්දසිද්ධි. තත්ථ යුත්තං පච්චක්ඛතො කත්තුදස්සනතො. ඉධ පන තදභාවතො න යුත්තන්ති චෙ? නායං දොසො. ඉධාපි අනුමානතො සිද්ධො. ජරාමරණාදිකො කත්තා අත්ථෙව ‘‘ඤත්වා කිරියතො වය’’න්ති එවමාදිපයොගදස්සනතො අවස්සං අනුමියමානෙන කත්තුනා ඊදිසො සද්දපයොගො ඉච්ඡිතබ්බො. අසමානෙ පන කත්තරි ‘‘පිසාචං දිස්වා භයං හොති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා ආසවා පරික්ඛීණා හොන්තී’’ති (ම. නි. 1.271; 2.182; පු. ප. 204) එවමාදි වෙදිතබ්බං. යථා ච තත්ථ පිසාචදස්සනාදිපුරිසබ්යාපාරො, එවමිධාපි පච්චයනං පච්චයබ්යාපාරො අත්තනො ඵලුප්පාදනං, තඤ්ච සත්වං සමුප්පාදොවාති ‘‘පච්චයෙ සති, පච්චයස්ස උප්පාදා’’ති පච්චයනස්ස සමුප්පාදහෙතුතාය ගමකො සමානස්ස කත්තු අභාවෙපි පටිච්ච-සද්දො සිද්ධොති වෙදිතබ්බො. යදි පටිච්චසම්බන්ධස්ස උප්පාදො පටිච්චසමුප්පාදො, කථං පච්චයො ¶ පටිච්චසමුප්පාදොති? හෙට්ඨා විචාරිතොවායමත්ථො. අපිච යොයං සමුප්පාද-සද්දවිභාවිතානං පච්චයුප්පන්නානං පටිච්චසද්දවිභාවිතො සසත්තිකො හෙතු අධිප්පෙතො, තස්ස සමුප්පාදාභිමුඛතාය පධානවචනවිඤ්ඤෙය්යසභාවත්තා තථා වුත්තොති.

කිං පන කාරණං සමුප්පාදපධානෙන වචනෙන සමුප්පාදස්ස හෙතු වෙදිතබ්බො, න පන සහෙතුකො සමුප්පාදො එවාති? වුච්චතෙ – දිට්ඨස්ස දුක්ඛස්ස යො පච්චයො පච්චයනිද්දෙසෙන තස්ස විභාවිතත්තා. කථං? යථාහ –

‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු පරිවීමංසමානො පරිවීමංසති ‘යං ඛො ඉදං අනෙකවිධං නානප්පකාරකං දුක්ඛං ලොකෙ උප්පජ්ජති ජරාමරණං, ඉදං නු ඛො දුක්ඛං කිං නිදානං කිං සමුදයං කිං ජාතිකං කිං පභවං, කිස්මිං සති ජරාමරණං හොති, කිස්මිං අසති ජරාමරණං න හොතී’ති. සො පරිවීමංසමානො එවං පජානාති ‘යං ඛො ඉදං…පෙ… ඉදං ඛො දුක්ඛං ජාතිනිදාන’’’මිච්චාදිනා (සං. නි. 2.51) –

දිට්ඨස්ස දුක්ඛස්ස නිදානං පරිවීමංසසුත්තෙ වුත්තං. තං පජානනඤ්ච නිදානම්පි විඤ්ඤාතබ්බන්ති. යථා චාහ –

‘‘පුබ්බෙ මෙ, භික්ඛවෙ, සම්බොධා අනභිසම්බුද්ධස්ස බොධිසත්තස්සෙව සතො එතදහොසි ‘කිච්ඡං ¶ වතායං ලොකො ආපන්නො ජායති ච ජීයති ච මීයති ච චවති ච උපපජ්ජති ච, අථ ච පනිමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්ස. කුදාස්සු නාම ඉමස්ස දුක්ඛස්ස නිස්සරණං පඤ්ඤායිස්සති ජරාමරණස්සා’ති…පෙ… තස්ස මය්හං, භික්ඛවෙ, යොනිසො මනසිකාරා අහු පඤ්ඤාය අභිසමයො ‘ජාතියා ඛො සති ජරාමරණං හොති, ජාතිපච්චයා ජරාමරණ’’’න්ති (සං. නි. 2.10) –

ආදිනා දිට්ඨස්ස දුක්ඛස්ස පච්චයවීමංසාභිසමයා වුත්තා. පච්චයො හි ඤාතබ්බො. තදභිසමයායත්තඤ්ච දුක්ඛනිස්සරණපජානනන්ති යො ච ඤාතබ්බො, සො පවෙදෙතබ්බොති පටිච්චසමුප්පාදසද්දො යං යදිදං සමුප්පාදසද්දවිභාවිතං දිට්ඨං දුක්ඛං, තං පච්චයං පටිච්චෙව, න අඤ්ඤථාති එවං පච්චයවිභාවනත්ථං වුච්චති. භවති හි ඤාතුං, පවෙදෙතුඤ්ච ඉච්ඡිතභාවෙන පධානස්සාපි කෙනචි විසෙසෙන ඤාතබ්බතාය අප්පධානභාවෙන නිද්දෙසො යථා ¶ ‘‘කො සොතාපන්නො, යස්ස තීණි සංයොජනානි පහීනානි. කො දෙවදත්තො, යස්ස උච්චතරානි ගෙහානී’’ති, එවමිධාපි පච්චයපච්චයනපවෙදනට්ඨෙන නිද්දෙසෙ සත්තිවිසෙසෙන අත්තනො ඵලෙන පච්චනීයතාය ඤාතබ්බභාවෙන ‘‘පටිච්චා’’ති පරියායෙන පච්චයො වුත්තො.

යො චායං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිකො නිද්දෙසො, සො ච සකලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස මූලතො පට්ඨාය පච්චයානං පවෙදනාය නිද්දිට්ඨොති පරියොසානෙපි ‘‘එවමෙතස්ස කෙවලස්ස දුක්ඛක්ඛන්ධස්ස සමුදයො හොතී’’ති එවං-සද්දෙන සමුග්ඝාතං දුක්ඛං දස්සෙත්වා තස්ස යථාවුත්තෙ පච්චයෙ තංසමුදයාභිමුඛෙ කත්වා නිගමිතා පච්චයා. පටිපදාසුත්තෙපි (සං. නි. 2.3) ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා…පෙ… සමුදයො හොතී’’ති වත්වා ‘‘අයං වුච්චති, භික්ඛවෙ, මිච්ඡාපටිපදා’’ති වුත්තං. න ච පටිච්චසමුප්පන්නභාවෙන ගහිතං දුක්ඛං මිච්ඡාපටිපදං, අථ ඛො දුක්ඛසමුදයභූතා පච්චයාති. යථා ච ‘‘පඤ්චඞ්ගිකො සම්මාසමාධි (දී. නි. 3.335), පඤ්චඤාණිකො සම්මාසමාධී’’ති (දී. නි. 3.355) අඞ්ගඤාණපටිවෙදනත්ථත්තා දෙසනාය සම්මාසමාධිපධානෙහි සද්දෙහි අඞ්ගඤාණපටිවෙදනං කතං, එවමිධාපි සමුප්පාදපධානෙන සද්දෙන පච්චයපටිවෙදනං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

581. යා පනායං තන්තීති සම්බන්ධො. නික්ඛිත්තාති ඨපිතා, දෙසිතාති අත්ථො. යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස තනනතො තන්ති, ගන්ථො. ‘‘කිං වාදී, භන්තෙ, සම්මාසම්බුද්ධො’’ති පුච්ඡිතෙන ¶ ‘‘විභජ්ජවාදී, මහාරාජා’’ති (පාරා. අට්ඨ. 1.තතියසඞ්ගීතිකථා; කථා. අට්ඨ. නිදානකථා) මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙන වුත්තත්තා සම්මාසම්බුද්ධසාවකා විභජ්ජවාදිනො. තෙ හි සත්ථාරා වෙනයිකාදිභාවං විභජ්ජ වුත්තං අනුවදන්ති, සොමනස්සාදීනං, චීවරාදීනඤ්ච සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බභාවං. සස්සතුච්ඡෙදවාදෙ වා විභජ්ජ වදන්ති. ‘‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’’තිආදීනං (දී. නි. 1.31) ඨපනීයානං ඨපනතො, රාගාදික්ඛයස්ස සස්සතස්ස, රාගාදිකායදුච්චරිතාදිඋච්ඡෙදස්ස ච වචනතො, න පන එකංසබ්යාකරණීයාදිකෙ තයො පඤ්හෙ අපනෙත්වා විභජ්ජබ්යාකරණීයමෙව වදන්ති. විභජ්ජවාදීනං මණ්ඩලං සමූහො විභජ්ජවාදිමණ්ඩලං. විභජ්ජවාදිනො වා භගවතො පරිසා විභජ්ජවාදිමණ්ඩලන්තිපි වදන්ති, විභජ්ජ වා සස්සතුච්ඡෙදෙ උභො අන්තෙ අනුපගම්ම මජ්ඣිමපටිපදාභූතස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස දෙසනතො භගවා, තදනුවාදතො තස්ස සාවකා ච විභජ්ජවාදිනොති. සෙසං පුරිමසදිසං.

ඔතරිත්වාති ¶ ඔගාහෙත්වා, විභජ්ජවාදී හුත්වාති අත්ථො. න හි සයං අවිභජ්ජවාදී සමානො විභජ්ජවාදීනං අන්තරෙ ඨානමත්තෙන විභජ්ජවාදිමණ්ඩලං ඔතිණ්ණො නාම හොති. ආචරියෙහි අවුත්තවිපරීතත්ථදීපනෙන තෙ නඅබ්භචික්ඛන්තෙන. අවිජ්ජා පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානම්පි හෙතු පච්චයො හොතීති වදන්තො, කථාවත්ථුම්හි පටික්ඛිත්තෙ පුග්ගලවාදාදිකෙ ච වදන්තො සකසමයං වොක්කමති නාම, තථා අවොක්කමන්තෙන. පරසමයං දොසාරොපනබ්යාපාරවිරහෙන අනායූහන්තෙන. ‘‘ඉදම්පි සුත්තං ගහෙතබ්බ’’න්ති පරසමයං අසම්පිණ්ඩෙන්තෙනාති කෙචි වදන්ති. ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්තිආදීනි (ම. නි. 1.396) වදන්තො සුත්තං පටිබාහති නාම, තථා අපටිබාහන්තෙන. ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා යෙමෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා භගවතා, තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායාය (ම. නි. 1.234; පාචි. 417, 418), සුපිනන්තෙ කතො වීතික්කමො ආපත්තිකරො හොතී’’ති ච එවමාදිං වදන්තො විනයං පටිලොමෙති නාම, තබ්බිපරියායෙන තං අනුලොමෙන්තෙන. පටිලොමෙන්තො හි කම්මන්තරං භින්දන්තො, ධම්මතඤ්ච විලොමෙන්තො කුතො කිලෙසවිනයං අනුලොමෙති. සුත්තෙ (දී. නි. 2.187 ආදයො; අ. නි. 4.180) වුත්තෙ චත්තාරො මහාපදෙසෙ, අට්ඨකථායඤ්ච වුත්තෙ සුත්තසුත්තානුලොමආචරියවාදඅත්තනොමතිමහාපදෙසෙ ඔලොකෙන්තෙන. තදොලොකනෙන හි සුත්තෙ, විනයෙ ච සන්තිට්ඨති නාතිධාවති.

ධම්මන්ති ¶ පටිච්චසමුප්පාදපාළිං. අත්ථන්ති තදත්ථං. හෙතු, හෙතුඵලානි වා අයමෙත්ථ හෙතු ධම්මො, ඉදමෙත්ථ හෙතුඵලං අත්ථොති. ධම්මන්ති වා ධම්මතං. යථා එකෙ ‘‘උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා තථාගතානං ඨිතාව සා ධාතූ’’ති (සං. නි. 2.20) සුත්තපදස්ස අත්ථං මිච්ඡා ගාහෙන්තා ‘‘නිච්චො පටිච්චසමුප්පාදො’’ති පච්චයාකාරධම්මං මිච්ඡා දීපෙන්ති, එවං අදීපෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්තනො ඵලං පති කාරණස්ස වවත්ථිතසභාවං දීපෙන්තෙන. යථා ච එකෙ ‘‘අනිරොධං අනුප්පාද’’න්තිආදිනා පටිච්චසමුප්පාදස්ස අත්ථං මිච්ඡා ගාහෙන්ති, එවං ගාහෙ අකත්වා වුත්තනයෙනෙව අවිපරීතං අත්ථං සඞ්ගාහෙන්තෙන. ‘‘දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජා’’ති වුත්තමත්ථං පරිවත්තෙත්වා පුන ‘‘පුබ්බන්තෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදීහි (ධ. ස. 1067) අපරෙහිපි පරියායෙහිනිද්දිසන්තෙන ¶ . ‘‘සඞ්ඛාරා ඉමිනා පරියායෙන භවොති වුච්චන්ති, තණ්හා ඉමිනා පරියායෙන උපාදාන’’න්තිආදිනා නිද්දිසන්තෙනාති ච වදන්ති. පකතියාති යථාවුත්තවිධානං අනාමසිත්වා කෙවලමෙව.

සච්චන්ති චතුසච්චං. සත්තොති සත්තසුඤ්ඤතාති වදන්ති, සත්තසුඤ්ඤෙසු පන සඞ්ඛාරෙසු සත්තවොහාරො, සත්තත්ථකිච්චසිද්ධි ච. පච්චයාකාරමෙව චාති පච්චයාකාරො එව ච, ම-කාරො පදසන්ධිකරො. පච්චයධම්මානං අත්තනොයෙව ඵලස්ස පච්චයභාවො පටිච්චසමුප්පාදොති අත්ථො.

තස්මාති වුත්තනයෙන අත්ථවණ්ණනාය කාතබ්බත්තා, දුක්කරත්තා ච පතිට්ඨං නාධිගච්ඡාමීති යත්ථ ඨිතස්ස වණ්ණනා සුකරා හොති, තස්සා පතිට්ඨාභූතං තං නයං අත්තනොයෙව ඤාණබලෙන නාධිගච්ඡාමීති අත්ථො. නිස්සයං පන ආචික්ඛන්තො ‘‘සාසනං පනිද’’න්තිආදිමාහ. ඉධ සාසනන්ති පාළිධම්මමාහ, පටිච්චසමුප්පාදමෙව වා. සො හි අනුලොමපටිලොමාදිනානාදෙසනානයපටිමණ්ඩිතො අබ්බොච්ඡින්නො අජ්ජාපි පවත්තතීති නිස්සයො හොති. තදට්ඨකථාසඞ්ඛාතො ච පුබ්බාචරියමග්ගො. ‘‘තං සුණාථ සමාහිතා’’ති ආදරජනනෙ, උස්සාහනෙ ච කිං පයොජනන්ති චෙ, තං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි. අට්ඨි කත්වාති අත්ථං කත්වා. යථා වා න නස්සති, එවං අට්ඨිගතං විය කරොන්තො අට්ඨිං කත්වා. පුබ්බකාලතො අපරකාලෙ භවං පුබ්බාපරියං. විසෙසන්ති පඨමාරම්භතො පභුති ඛණෙ ඛණෙ ඤාණවිසෙසං, කිලෙසක්ඛයවිසෙසඤ්ච ලභතීති අත්ථො.

582. දෙසනාභෙදතොති දෙසනාවිසෙසතො. අත්ථතො, ලක්ඛණාදිතො, එකවිධාදිතො ච අත්ථලක්ඛණෙකවිධාදිතො ¶ . අඞ්ගානඤ්ච වවත්ථානාති අවිජ්ජාදීනං ද්වාදසන්නං අඞ්ගානං වවත්ථානදස්සනතො.

කම්මවිපාකකිලෙසවට්ටානං මූලකාරණත්තා, ආදිතො වුත්තත්තා ච අවිජ්ජා පටිච්චසමුප්පාදස්ස මූලං. තත්ථ වල්ලියා මූලෙ දිට්ඨෙ තතො පභුති වල්ලිහරණං විය පටිච්චසමුප්පාදස්ස මූලෙ දිට්ඨෙ තතො පභුති පටිච්චසමුප්පාදදෙසනාති උපමාසංසන්දනා න කාතබ්බා. න හි භගවතො ඉදමෙව දිට්ඨං, ඉදං අදිට්ඨන්ති විභජනීයං අත්ථි සබ්බස්ස දිට්ඨත්තා. මූලතො පභුති පන වල්ලිහරණං විය මූලතො පභුති පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා කතාති ඉදමෙත්ථ සාමඤ්ඤං ¶ අධිප්පෙතං, බොධනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වා බොධෙතබ්බභාවෙන මූලාදිදස්සනසාමඤ්ඤං යොජෙතබ්බං.

තස්සාති –

‘‘ස ඛො සො, භික්ඛවෙ, කුමාරො වුද්ධිමන්වාය ඉන්ද්රියානං පරිපාකමන්වාය පඤ්චහි කාමගුණෙහි සමප්පිතො…පෙ… රජනීයෙහි. සො චක්ඛුනා රූපං දිස්වා පියරූපෙ රූපෙ සාරජ්ජති, අප්පියරූපෙ රූපෙ බ්යාපජ්ජති, අනුපට්ඨිතකායසති ච විහරති පරිත්තචෙතසො, තඤ්ච චෙතොවිමුත්තිං පඤ්ඤාවිමුත්තිං යථාභූතං නප්පජානාති, යත්ථස්ස තෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා අපරිසෙසා නිරුජ්ඣන්ති. සො එවං අනුරොධවිරොධං සමාපන්නො යං කිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා, සො තං වෙදනං අභිනන්දති අභිවදති, අජ්ඣොසාය තිට්ඨතී’’ති (ම. නි. 1.408) –

එවං වුත්තස්ස. එවං සොතද්වාරාදීසුපි. තස්ස අභිනන්දතොති සප්පීතිකතණ්හාය අභිමුඛභාවෙන නන්දතො. අභිවදතොති ‘‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’’න්ති වචීභෙදකරණපවත්තාය බලවතණ්හාය ‘‘අහං, මමා’’ති අභිවදතො. තතො බලවතියා මොචෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අජ්ඣොසාය තිට්ඨතො. තතොපි බලවතී පන උපාදානභූතා තණ්හා නන්දී. එත්ථ ච අභිනන්දනාදිනා තණ්හා වුත්තා, නන්දිවචනෙන තප්පච්චයං උපාදානං චතුබ්බිධම්පි නන්දිතාතදවිප්පයොගතාහි, තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනභාවෙහි චාති වෙදිතබ්බං.

ජාතිපච්චයා ජරාමරණන්තිආදිකඤ්ච තත්ථෙව මහාතණ්හාසඞ්ඛයසුත්තෙ වුත්තං.

විපාකවට්ටභූතෙ ¶ පටිසන්ධිපවත්තිඵස්සාදිකෙ කම්මසමුට්ඨානඤ්ච ඔජං සන්ධාය ‘‘චත්තාරො ආහාරා තණ්හානිදානා’’තිආදි වුත්තං. වට්ටූපථම්භකා පන ඉතරෙපි ආහාරා තණ්හාපභවෙ තස්මිං අවිජ්ජමානෙ න විජ්ජන්තීති ‘‘තණ්හානිදානා’’ති වත්තුං වට්ටන්ති.

583. තතො ¶ තතොති චතුබ්බිධාසු දෙසනාසු තතො තතො දෙසනතො. ඤායප්පටිවෙධාය සංවත්තතීති ඤායොති මග්ගො, සො එව වා පටිච්චසමුප්පාදො ‘‘අරියො චස්ස ඤායො පඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොතී’’ති (සං. නි. 2.41; 5.1024) වචනතො. සයමෙව හි සො සමන්තභද්දකත්තා තථා තථා පටිවිජ්ඣිතබ්බත්තා තාය තාය දෙසනාය අත්තනො පටිවෙධාය සංවත්තති. චතුබ්බිධගම්භීරභාවප්පත්තියාති ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරෙසු පතිට්ඨාධිගමනෙන පතිට්ඨිතත්තාති අත්ථො.

සමන්තභද්දකතා, දෙසනාවිලාසප්පත්ති ච චතුන්නම්පි දෙසනානං සමානං කාරණන්ති විසෙසකාරණං වත්තුකාමො ආහ ‘‘විසෙසතො’’ති. අස්සාති අස්ස භගවතො දෙසනා, අස්ස වා පටිච්චසමුප්පාදස්ස දෙසනාති යොජෙතබ්බං. පවත්තිකාරණවිභාගො අවිභත්තසභාවා අවිජ්ජාදයොව, කාරණන්ති වා ගහිතානං පකතිආදීනං, අවිජ්ජාදීනඤ්ච අකාරණතා, කාරණතා ච. තත්ථ සම්මූළ්හා කෙචි අකාරණං කාරණන්ති ගණ්හන්ති, කෙචි න කිඤ්චි කාරණං බුජ්ඣන්තීති තෙසං යථාසකෙහි අනුරූපෙහි කාරණෙහි සඞ්ඛාරාදිපවත්තිසන්දස්සනත්ථං, සංසාරප්පවත්තිසන්දස්සනත්ථන්ති අත්ථො. පවත්තිආදීනවපටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා ආදි, තතො සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජන්ති, තතො විඤ්ඤාණන්ති එවං පවත්තියා උප්පත්තික්කමසන්දස්සනත්ථං, ගබ්භසෙය්යකාදිවසෙන වා තත්ථ තත්ථ භවෙ අත්තභාවස්ස උප්පජ්ජනානුපුබ්බිසන්දස්සනත්ථඤ්ච අනුලොමදෙසනා පවත්තාති. ඉතරාසං තදත්ථතාසම්භවෙපි න තාසං තදත්ථමෙව පවත්ති අත්ථන්තරසබ්භාවතො. අයං පන තදත්ථා එවාති එතිස්සා තදත්ථතා වුත්තා.

අනුවිලොකයතො යො සම්බොධිතො පුබ්බභාගෙ තංතංපච්චයුප්පන්නාවබොධසඞ්ඛාතො පුබ්බභාගපටිවෙධො පවත්තො, තදනුසාරෙන තදනුගමෙන ජරාමරණාදිකස්ස ජාතිආදිකාරණං යං අධිගතං, තස්ස සන්දස්සනත්ථං අයං පටිලොමදෙසනා පවත්තා. අනුවිලොකයතො පටිලොමදෙසනා පවත්තාති වා සම්බන්ධො. දෙසෙන්තොපි හි භගවා කිච්ඡාපන්නං ලොකං අනුවිලොකෙත්වා පුබ්බභාග…පෙ… සන්දස්සනත්ථං දෙසෙසීති. ආහාරතණ්හාදයො පච්චුප්පන්නද්ධා, සඞ්ඛාරාවිජ්ජා අතීතද්ධාති ඉමිනා අධිප්පායෙනාහ ¶ ‘‘යාව අතීතං අද්ධානං අතිහරිත්වා’’ති. ආහාරා වා තණ්හාය පභාවෙතබ්බා අනාගතො අද්ධා, තණ්හාදයො පච්චුප්පන්නො ¶ , සඞ්ඛාරාවිජ්ජා අතීතොති. පච්චක්ඛං පන ඵලං දස්සෙත්වා තන්නිදානදස්සනවසෙන ඵලකාරණපරම්පරදස්සනං යුජ්ජතීති ආහාරා පුරිමතණ්හාය උප්පාදිතා පච්චුප්පන්නො අද්ධා, තණ්හාදයො අතීතො, සඞ්ඛාරාවිජ්ජා තතොපි අතීතතරො සංසාරස්ස අනාදිභාවදස්සනත්ථං වුත්තොති. යාව අතීතද්ධානන්ති යාව අතීතතරං අද්ධානන්ති අත්ථො යුත්තොති. ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තිආහාරකා වා චත්තාරො ආහාරා ‘‘ආහාරෙතීතාහං න වදාමි…පෙ… එවං පන මං අවදන්තං යො එවං පුච්ඡෙය්ය ‘කිස්ස නු ඛො, භන්තෙ, විඤ්ඤාණාහාරො’ති, එස කල්ලො පඤ්හො, තත්ර කල්ලං වෙය්යාකරණං, විඤ්ඤාණාහාරො ආයතිං පුනබ්භවාභිනිබ්බත්තියා’’ති (සං. නි. 2.12) වචනතො, තංසම්පයුත්තත්තා ඵස්සචෙතනානං, තප්පවත්තිහෙතුත්තා ච කබළීකාරාහාරස්ස. තෙන හි උපත්ථම්භිතරූපකායස්ස, තඤ්ච ඉච්ඡන්තස්ස කාමවිඤ්ඤාණායූහනං හොති. භොජනඤ්හි සද්ධාදීනං, රාගාදීනඤ්ච උපනිස්සයොති වුත්තං. තස්මා තෙ කම්මවට්ටසඞ්ගහිතා ආහාරා පච්චුප්පන්නො අද්ධාති ඉමස්මිං පරියායෙ පුරිමොයෙව අත්ථො යුත්තො.

අතීතද්ධතො පභුති ‘‘ඉති ඛො, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා (සං. නි. 2.2) අතීතෙ, තතො පරඤ්ච හෙතුඵලපටිපාටිං පච්චක්ඛභූතානං ආහාරානං නිදානදස්සනවසෙන ආරොහිත්වා නිවත්තනෙන විනා අබුජ්ඣන්තානං තංසන්දස්සනත්ථං සා අයං දෙසනා පවත්තාති අත්ථො. අනාගතද්ධහෙතුසමුට්ඨානතො පභුතීති අනාගතස්ස භවස්ස හෙතුභූතානං ධම්මානං උප්පත්තිතො පට්ඨාය. අනාගතද්ධසන්දස්සනත්ථන්ති අනාගතද්ධුනො අප්පටිවිජ්ඣන්තානං අපස්සන්තානං පච්චක්ඛං පච්චුප්පන්නං හෙතුං දස්සෙත්වා හෙතුඵලපරම්පරාය තස්ස සන්දස්සනත්ථන්ති අත්ථො. එත්ථ ච ආදිතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා, පරියොසානතො ච පට්ඨාය යාව ආදි පවත්තා දෙසනා ද්වාදසඞ්ගා, තතො එව තිසන්ධි චතුසඞ්ඛෙපා. මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව ආදි පවත්තා දෙසනා අට්ඨඞ්ගා ද්විසන්ධි තිසඞ්ඛෙපා. මජ්ඣතො පන පට්ඨාය යාව පරියොසානා පවත්තා දෙසනා ඡළඞ්ගා ද්විසන්ධි තිසඞ්ඛෙපා. ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.53, 57) මජ්ඣතො පට්ඨාය යාව පරියොසානා පවත්තා දෙසනා එකසන්ධි ද්විසඞ්ඛෙපා. එවං අයං අනෙකඞ්ගා එව ¶ පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා ආගතා. එකඞ්ගවසෙනාපි ච පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා ලබ්භතෙව. යථාහ –

‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො පටිච්චසමුප්පාදංයෙව සාධුකං යොනිසො මනසි ¶ කරොති ‘ඉති ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජති. ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’ති. සුඛවෙදනියං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛවෙදනා’’ති (සං. නි. 2.62) –

ආදි. එත්ථ හි ‘‘ඵස්සපච්චයා’’ති එත්තකො එව පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තො. තෙනෙතං විඤ්ඤායති ‘‘එකඞ්ගපටිච්චසමුප්පාදො’’ති.

තත්ථ ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති ඉමස්මිං අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයෙ සති ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං හොති. ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතීති ඉමස්ස අවිජ්ජාදිකස්ස පච්චයස්ස උප්පාදා ඉදං සඞ්ඛාරාදිකං ඵලං උප්පජ්ජතීති අත්ථො. ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතීති අවිජ්ජාදීනං අභාවෙ සඞ්ඛාරාදීනං අභාවස්ස, අවිජ්ජාදීනං නිරොධා සඞ්ඛාරාදීනං නිරොධස්ස ච වචනෙන පුරිමස්මිං පච්චයලක්ඛණෙ නියමො දස්සිතො හොති ‘‘ඉමස්මිං සති එව, න අසති, ඉමස්ස උප්පාදා එව, න නිරොධා’’ති. තෙනෙතං ලක්ඛණං අන්තොගධනියමං ඉධ පටිච්චසමුප්පාදස්ස වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

නිරොධොති ච අවිජ්ජාදීනං විරාගාධිගමෙන ආයතිං අනුප්පාදො අප්පවත්ති. තථා හි වුත්තං ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා’’තිආදි (මහාව. 1; උදා. 3). නිරොධවිරොධී ච උප්පාදො, යෙන සො උප්පාදවිරොධිභාවෙන වුත්තො ‘‘ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති, තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘අනිරොධො උප්පාදො නාම, සො චෙත්ථ අත්ථිභාවොතිපි වුච්චතී’’ති. ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොතී’’ති ඉදමෙව හි ලක්ඛණං පරියායන්තරෙන ‘‘ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති වදන්තෙන පරෙන පුරිමං විසෙසිතං හොති, තස්මා න ධරමානතංයෙව සන්ධාය ‘‘ඉමස්මිං සතී’’ති වුත්තං, අථ ඛො මග්ගෙන අනිරුද්ධභාවඤ්චාති විඤ්ඤායති. යස්මා ච ‘‘ඉමස්මිං අසති ඉදං න හොති, ඉමස්ස නිරොධා ඉදං නිරුජ්ඣතී’’ති (උදා. 2) ද්විධාපි උද්දිට්ඨලක්ඛණස්ස නිරොධස්ස නිද්දෙසං වදන්තෙන ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො’’තිආදිනා (මහාව. 1; උදා. 3) නිරොධො ¶ එව වුත්තො, තස්මා නත්ථිභාවොපි නිරොධො එවාති නත්ථිභාවවිරුද්ධො අත්ථිභාවො අනිරොධොති දස්සිතං හොති. තෙන අනිරොධසඞ්ඛාතෙන අත්ථිභාවෙන උප්පාදං විසෙසෙති. තතො න ඉධ අත්තලාභමත්තං උප්පාදොති අධිප්පෙතො, අථ ඛො අනිරොධසඞ්ඛාතො අත්ථිභාවො චාති අයමත්ථො විභාවිතොති ¶ එවමෙතං ලක්ඛණද්වයවචනං අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන සාත්ථකන්ති වෙදිතබ්බං.

කො පනායං අනිරොධො නාම, යො අත්ථිභාවො, උප්පාදොති ච වුච්චතීති? අප්පහීනභාවො, අනිබ්බත්තිතඵලතාප්පහීනාරහතාහි ඵලුප්පාදනාරහතා ච. යෙ තෙහි පහාතබ්බා අකුසලා ධම්මා, තෙසං අරියමග්ගෙන අසමුග්ඝාතිතභාවො, යෙ පන න පහාතබ්බා කුසලාබ්යාකතා ධම්මා, යානි තෙසු සංයොජනානි අඛීණාසවානං, තෙසං අපරික්ඛීණතා ච. අසමුග්ඝාතිතානුසයතාය හි සසංයොජනාඛන්ධප්පවත්ති පටිච්චසමුප්පාදො. තථා හි වුත්තං –

‘‘යාය ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය නිවුතස්ස බාලස්ස, යාය ච තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස අයං කායො සමුදාගතො, සා චෙව අවිජ්ජා බාලස්ස අප්පහීනා, සා ච තණ්හා අපරික්ඛීණා. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, බාලො අචරි බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය, තස්මා බාලො කායස්ස භෙදා කායූපගො හොති, සො කායූපගො සමානො න පරිමුච්චති ජාතියා ජරාමරණෙනා’’ති (සං. නි. 2.19) –

ආදි. ඛීණසංයොජනානං පන අවිජ්ජාය අභාවතො සඞ්ඛාරානං, තණ්හුපාදානානං අභාවතො උපාදානභවානං න සම්භවොති වට්ටස්ස උපච්ඡෙදො පඤ්ඤායති. තෙනෙවාහ –

‘‘ඡන්නන්ත්වෙව, ඵග්ගුන, ඵස්සායතනානං අසෙසවිරාගනිරොධා ඵස්සනිරොධො, ඵස්සනිරොධා වෙදනානිරොධො’’ති (සං. නි. 2.12) –

ආදි. න හි අග්ගමග්ගාධිගමතො උද්ධං යාව පරිනිබ්බානා සළායතනාදීනං අප්පවත්ති, අථ ඛො නත්ථිතා, නිරොධසද්දවචනීයතා, ඛීණසංයොජනතාති නිරොධො වුත්තො. අපිච චිරකතම්පි කම්මං අනිබ්බත්තිතඵලතාය, අප්පහීනාරහතාය ච ඵලාරහං සන්තං එව නාම හොති, න නිබ්බත්තිතඵලං, නාපි ¶ පහීනාරහන්ති ඵලුප්පත්තිපච්චයානං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදීනං වුත්තනයෙන ඵලාරහභාවො අනිරොධොති වෙදිතබ්බං. එවං අනිරුද්ධභාවෙනෙව හි යෙන විනා ඵලං න සම්භවති, තං කාරණං අතීතාදිපි ‘‘ඉමස්මිං සතී’’ති ඉමිනා වචනෙන වුත්තං. තතො එව ච අවුසිතබ්රහ්මචරියස්ස අප්පවත්තිධම්මතං අනාපන්නො පච්චයුප්පාදො කාලභෙදං අනාමසිත්වා අනිවත්තිතාය ¶ එව ‘‘ඉමස්සුප්පාදා’’ති වුත්තො. අථ වා අවසෙසපච්චයසමවායෙ අවිජ්ජමානස්සාපි විජ්ජමානස්ස විය පගෙව විජ්ජමානස්ස යා ඵලුප්පත්තිඅභිමුඛතා, සා ‘‘ඉමස්සුප්පාදා’’ති වුත්තා. තදා හි තතො ඵලං උප්පජ්ජතීති තදවත්ථං කාරණං ඵලස්ස උප්පාදනභාවෙන උපට්ඨිතං උප්පතිතං නාම හොති, න විජ්ජමානම්පි අතදවත්ථන්ති තදවත්ථතා උප්පාදොති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ‘‘සතී’’ති ඉමිනා විජ්ජමානතාමත්තෙන පච්චයභාවං වදන්තො අබ්යාපාරතං පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සෙති. උප්පාදාති උප්පත්තිධම්මතං, අසබ්බකාලභාවිතං, ඵලුප්පත්තිඅභිමුඛතඤ්ච දීපෙන්තො අනිච්චතං පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සෙති. ‘‘සති, න අසති, උප්පාදා, න නිරොධා’’ති පන හෙතුඅත්ථෙහි භුම්මනිස්සක්කවචනෙහි සමත්ථිතං නිදානසමුදයජාතිපභවභාවං පටිච්චසමුප්පාදස්ස දස්සෙති. හෙතුඅත්ථතා චෙත්ථ භුම්මවචනෙ යස්ස භාවෙන තදවිනාභාවිඵලස්ස භාවො ලක්ඛීයති, තත්ථ පවත්තියා වෙදිතබ්බා, යථා අධනානං ධනෙ අනනුප්පදීයමානෙ දාලිද්දියං වෙපුල්ලමගමාසි (දී. නි. 3.91), නිප්ඵන්නෙ සස්සෙ සුභික්ඛං ජායතීති ච. නිස්සක්කවචනස්සාපි හෙතුඅත්ථතා ඵලස්ස පභවෙ පකතියඤ්ච පවත්තියා, යථා ‘‘කලලා හොති අබ්බුදං, අබ්බුදා ජායතෙ පෙසී’’ති (සං. නි. 1.235; කථා. 692), ‘‘හිමවතා ගඞ්ගා පභවති, සිඞ්ගතො සරො ජායතී’’ති ච. අවිජ්ජාදිභාවෙන ච තදවිනාභාවිසඞ්ඛාරාදිභාවො ලක්ඛීයති, අවිජ්ජාදීහි ච සඞ්ඛාරාදයො පභවන්ති, පකරීයන්ති චාති තෙසං පභවො, පකති ච, තස්මා තදත්ථදීපනත්ථං ‘‘ඉමස්මිං සති ඉමස්සුප්පාදා’’ති හෙතුඅත්ථා භුම්මනිස්සක්කනිද්දෙසා කතා.

යස්මා චෙත්ථ ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, ඉමස්සුප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති සඞ්ඛෙපෙන උද්දිට්ඨස්ස පටිච්චසමුප්පාදස්ස ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’තිආදිකො නිද්දෙසො, තස්මා යථාවුත්තො අත්ථිභාවො, උප්පාදො ච තෙසං ¶ තෙසං පච්චයුප්පන්නධම්මානං පච්චයභාවොති විඤ්ඤායති. න හි අනිරුද්ධතාසඞ්ඛාතං අත්ථිභාවං, උප්පාදඤ්ච අනිවත්තසභාවතාසඞ්ඛාතං, උදයාවත්ථතාසඞ්ඛාතං වා ‘‘සතියෙව, න අසති, උප්පාදා එව, න නිරොධා’’ති අන්තොගධනියමෙහි වචනෙහි පකාසිතං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො පච්චයභාවො නාම අත්ථි, තස්මා යථාවුත්තො අත්ථිභාවො, උප්පාදො ච පච්චයභාවොති වෙදිතබ්බො. යෙපි හි පට්ඨානෙ ආගතා හෙතුආදයො චතුවීසති පච්චයා, තෙපි එතස්සෙව පච්චයභාවස්ස විසෙසාති වෙදිතබ්බා. තථා ය්වායං මූලහෙතුනිදානසම්භවපභවාදිපරියායෙහි ¶ , උප්පාදට්ඨිති පවත්තට්ඨිති නිමිත්තට්ඨිති ආයූහනට්ඨිති සංයොගට්ඨිති පලිබොධට්ඨිතීතිආදිපරියායෙහි ච පකාසිතො කාරණත්ථො, සොපි එත්ථෙව අන්තොගධොති දට්ඨබ්බො.

584. මූලකාරණසද්දං අපෙක්ඛිත්වා න අකාරණන්ති නපුංසකනිද්දෙසො, අකාරණාති අත්ථො. අකාරණං යදි සියා, සුත්තං පටිබාහිතං සියාති දස්සෙන්තො ‘‘ආසවසමුදයා’’ති සුත්තං ආහරති. පරියායො කාරණං. වට්ටකථාය සීසභාවො වට්ටහෙතුනො කම්මස්සාපි හෙතුභාවො. තත්ථ භවතණ්හායපි හෙතුභූතා අවිජ්ජා, තාය පටිච්ඡාදිතාදීනවෙ භවෙ තණ්හාය උප්පජ්ජනතො අවිජ්ජා විසෙසෙන සීසභූතාති ‘‘මූලකාරණ’’න්ති වුත්තා.

පුරිමාය කොටියා අපඤ්ඤායමානාය උප්පාදවිරහතො නිච්චතං ගණ්හෙය්යාති ආහ ‘‘එවං චෙතං, භික්ඛවෙ, වුච්චතී’’තිආදි. තෙන ඉතො පුබ්බෙ උප්පන්නපුබ්බතා නත්ථීති අපඤ්ඤායනතො පුරිමකොටිඅපඤ්ඤායනං වුත්තන්ති ඉමමත්ථං දස්සෙති.

585. අවිජ්ජාතණ්හාහෙතුක්කමෙන ඵලෙසු වත්තබ්බෙසු ‘‘සුගතිදුග්ගතිගාමිනො’’ති වචනං සද්දලක්ඛණාවිරොධනත්ථං. පූජිතස්ස හි ද්වන්දෙ පුබ්බනිපාතො. සවරා කිර මංසස්ස අට්ඨිනා අලග්ගනත්ථං පුනප්පුනං තාපෙත්වා කොට්ටෙත්වා උණ්හොදකං පායෙත්වා විරිත්තං සූනං අට්ඨිතො මුත්තමංසං ගාවිං මාරෙන්ති. තෙනාහ ‘‘අග්ගිසන්තාපා’’තිආදි. තත්ථ යථා වජ්ඣගාවී ච අවිජ්ජාභිභූතතාය යථාවුත්තං උණ්හොදකපානං ආරභති, එවං පුථුජ්ජනො යථාවුත්තං දුග්ගතිගාමිකම්මං. යථා පන සා උණ්හොදකපානෙ ආදීනවං දිස්වා තණ්හාවසෙන සීතුදකපානං ආරභති, එවං පුථුජ්ජනො අවිජ්ජාය නාතිබලවභාවතො දුග්ගතිගාමිකම්මෙ ආදීනවං දිස්වා තණ්හාවසෙන ¶ සුගතිගාමිකම්මං ආරභති. දුක්ඛෙ හි අවිජ්ජං තණ්හා අනුවත්තති, සුඛෙ තණ්හං අවිජ්ජාති.

586. කත්ථචි සුත්තෙ. එකධම්මමූලිකං දෙසනන්ති අවිජ්ජාතණ්හාසු එකොයෙව ධම්මො මූලං එතිස්සාති එකධම්මමූලිකා, තං, තත්ථ එකං එව ධම්මං මූලං කත්වා පටිච්චසමුප්පාදදෙසනං දෙසෙතීති අත්ථො. උපනිසීදති ඵලං එත්ථාති උපනිසා, කාරණං, අවිජ්ජා උපනිසා එතෙසන්ති අවිජ්ජූපනිසා. අස්සාදානුපස්සිනොති උපාදානියෙසු තෙභූමකධම්මෙසු විසයභූතෙසු අස්සාදෙතබ්බතො අස්සාදසඤ්ඤිතං ¶ සුඛසොමනස්සං අනුපස්සනසීලස්ස. අප්පහීනාවිජ්ජතාය බාලලක්ඛණයොගෙන බාලස්ස. එවන්ති අවිජ්ජානිවුතත්තා, තණ්හාසංයුත්තත්තා ච. අයං කායොති අයං මමඤ්චෙව තුම්හාකඤ්ච පච්චක්ඛභූතො සවිඤ්ඤාණකකායො ඛන්ධපඤ්චකං. ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති (මහාව. 1; උදා. 1) වචනතො ඵස්සකාරණඤ්චෙතං වුච්චතීති ආයතනච්ඡක්කං වා. සමුදාගතොති උප්පන්නො. බහිද්ධා ච නාමරූපන්ති බහිද්ධා සවිඤ්ඤාණකකායො ඛන්ධපඤ්චකං, සළායතනානි වා. ඉත්ථෙතන්ති ඉත්ථං එතං. අත්තනො ච පරෙසඤ්ච පඤ්චක්ඛන්ධා ද්වාදසායතනානි ද්වාරාලම්බනභාවෙන වවත්ථිතානි ද්වයං නාමාති අත්ථො. ද්වයං පටිච්ච ඵස්සොති අඤ්ඤත්ථ චක්ඛුරූපාදීනි ද්වයානි පටිච්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො වුත්තා, ඉධ පන අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි, මහාද්වයං නාම කිරෙතන්ති වුත්තං. අයමෙත්ථ අධිප්පායො – අඤ්ඤත්ථ ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.44; 4.60; කථා. 465) චක්ඛු චෙව රූපා ච…පෙ… මනො චෙව ධම්මා චාති වුත්තානි ද්වයානි පටිච්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො වුත්තා. ඉධ පන ‘‘අයඤ්චෙව කායො’’ති චක්ඛාදිනිස්සයෙ සෙසධම්මෙ චක්ඛාදිනිස්සිතෙ එව කත්වා වුත්තං චක්ඛාදිකායං එකත්තෙන ‘‘අජ්ඣත්තිකායතන’’න්ති ගහෙත්වා, ‘‘බහිද්ධා ච නාමරූප’’න්ති වුත්තං රූපාදිආරම්මණං එකත්තෙනෙව ‘‘බාහිරායතන’’න්ති තානි අජ්ඣත්තිකබාහිරානි ආයතනානි පටිච්ච ඵස්සො වුත්තො, තස්මා මහාද්වයමෙතන්ති.

එවඤ්ච කත්වා අත්තනො ච පරස්ස ච පඤ්චහි ඛන්ධෙහි, ඡහි ආයතනෙහි චාති අයමත්ථො දීපෙතබ්බොවාති වුත්තං. ‘‘අයං කායො’’ති හි වුත්තානි සනිස්සයානි චක්ඛාදීනි අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධා, ‘‘බහිද්ධා නාමරූප’’න්ති වුත්තානි රූපාදීනි ¶ පරෙසං. තථා අයං කායො අත්තනො ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, බහිද්ධා නාමරූපං පරෙසං බාහිරානීති. අඤ්ඤථා අජ්ඣත්තිකායතනමත්තෙ එව ‘‘අයං කායො’’ති වුත්තෙන අජ්ඣත්තිකායතනානෙව අත්තනො පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්තීති අත්තනො ච පරෙසඤ්ච පඤ්චහි ඛන්ධෙහි දීපනා න සම්භවෙය්යාති. සළෙවායතනානීති සළෙව ඵස්සකාරණානි, යෙහි කාරණභූතෙහි ආයතනෙහි උප්පන්නෙන ඵස්සෙන ඵුට්ඨො බාලො සුඛදුක්ඛං පටිසංවෙදෙති. ආදි-සද්දෙන ‘‘එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන. අවිජ්ජානීවරණස්ස, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතස්ස තණ්හාය සම්පයුත්තස්සා’’තිආදි (සං. නි. 2.19) යොජෙතබ්බං. ඉමස්මිඤ්හි සුත්තෙ සඞ්ඛාරෙ අවිජ්ජාතණ්හානිස්සිතෙ එව කත්වා කායග්ගහණෙන විඤ්ඤාණනාමරූපසළායතනානි ගහෙත්වා තස්මිං කායෙ සළායතනානං ඵස්සං තංනිස්සිතමෙව ¶ කත්වා වෙදනාය විසෙසපච්චයභාවං දස්සෙන්තෙන භගවතා බාලපණ්ඩිතානං අතීතද්ධාවිජ්ජාතණ්හාමූලකො වෙදනාන්තො පටිච්චසමුප්පාදො දස්සිතො. පුන ච බාලපණ්ඩිතානං විසෙසං දස්සෙන්තෙන –

‘‘යාය ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජාය නිවුතස්ස බාලස්ස, යාය ච තණ්හාය සම්පයුත්තස්ස අයං කායො සමුදාගතො, සා චෙව අවිජ්ජා බාලස්ස අප්පහීනා, සා ච තණ්හා අපරික්ඛීණා. තං කිස්ස හෙතු? න, භික්ඛවෙ, බාලො අචරි බ්රහ්මචරියං සම්මා දුක්ඛක්ඛයාය. තස්මා බාලො කායස්ස භෙදා කායූපගො හොති, සො කායූපගො සමානො න පරිමුච්චති ජාතියා…පෙ… දුක්ඛස්මාති වදාමී’’ති (සං. නි. 2.19) –

වෙදනාපභවං සාවිජ්ජං තණ්හං දස්සෙත්වා, උපාදානභවෙ ච තන්නිස්සිතෙ කත්වා ‘‘කායූපගො හොතී’’තිආදිනා ජාතිආදිකෙ දස්සෙන්තෙන පච්චුප්පන්නහෙතුසමුට්ඨානතො පභුති උභයමූලවසෙන පටිච්චසමුප්පාදො වුත්තො, තබ්බිපරියායෙන ච පණ්ඩිතස්ස පච්චුප්පන්නහෙතුපරික්ඛයතො පභුති උභයමූලකො පටිලොමපටිච්චසමුප්පාදොති.

587. පූරෙතුන්ති වඩ්ඪෙතුං, උපචිනිතුන්ති අත්ථො. දුග්ගතිගාමිකම්මස්ස විසෙසපච්චයත්තා අවිජ්ජා ‘‘අවින්දියං වින්දතී’’ති වුත්තා, තථා විසෙසපච්චයො වින්දියස්ස න හොතීති ‘‘වින්දියං න වින්දතී’’ති ච. අත්තනිස්සිතානි කත්වා ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පවත්තනං උප්පාදනං ආයතනං. සම්මොහභාවෙනෙව අනභිසමයභූතත්තා අවිදිතං අඤ්ඤාතං කරොති. අන්තවිරහිතෙ ජවාපෙතීති වණ්ණාගමවිපරියායවිකාරවිනාසධාතුඅත්ථවිසෙසයොගෙහි පඤ්චවිධස්ස නිරුත්තිලක්ඛණස්ස වසෙන අ-කාර වි-කාර ජ-කාරෙ ගහෙත්වා අඤ්ඤෙසං වණ්ණානං ලොපං, ජ-කාරස්ස ච දුතියස්සාගමං කත්වා ‘‘අවිජ්ජා’’ති වුත්තං. බ්යඤ්ජනත්ථං වත්වා සභාවත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං වත්ථාරම්මණානි ‘‘ඉදං වත්ථු, ඉදං ආරම්මණ’’න්ති අවිජ්ජාය ඤාතුං න සක්කාති අවිජ්ජා තප්පටිච්ඡාදිකා වුත්තා. වත්ථාරම්මණසභාවඡාදනතො එව අවිජ්ජාදීනං පටිච්චසමුප්පාදභාවස්ස, ජරාමරණාදීනං පටිච්චසමුප්පන්නභාවස්ස ච ඡාදනතො පටිච්චසමුප්පාදපටිච්චසමුප්පන්නච්ඡාදනං වෙදිතබ්බං.

අපච්චක්ඛිත්වාති ¶ පච්චක්ඛානං අකත්වා අපටික්ඛිපිත්වා. උපකාරකට්ඨො පච්චයට්ඨො යථා පිණ්ඩපාතාදි සරීරස්ස.

සඞ්ඛතමභිසඞ්ඛරොන්තීති යථා සඞ්ඛතං හොති, එවං අභිසඞ්ඛරොන්ති. සඞ්ඛාරසද්දග්ගහණෙන ආගතා සඞ්ඛාරා සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා. යදිපි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාපි සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතා, තෙ පන ඉමිස්සා දෙසනාය පධානාති විසුං වුත්තා, තස්මා ‘‘දුවිධා’’ති එත්ථ සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරෙසු අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරං වජ්ජෙත්වා තදඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරා යොජෙතබ්බා. සඞ්ඛාරසද්දෙන ආගතසඞ්ඛාරාති වා සමුදායො වුත්තො. තදෙකදෙසා ච ඉධ වණ්ණෙතබ්බභාවෙන ගහිතා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, තස්මා වණ්ණෙතබ්බසබ්බසඞ්ගාහකවසෙන දුවිධතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. ‘‘පඨමං නිරුජ්ඣති වචීසඞ්ඛාරො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.464) විතක්කවිචාරඅස්සාසපස්සාසසඤ්ඤාවෙදනාවචීසඞ්ඛාරාදයො වුත්තා, න අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරෙසු වුත්තා කායසඤ්චෙතනාදයො.

සඞ්ඛතසඞ්ඛාරා නාම යථාසකං පච්චයෙහි සඞ්ඛතත්තා. සතිපි පච්චයනිබ්බත්තානං සබ්බෙසම්පි සඞ්ඛතභාවෙ ‘‘මමෙතං ඵල’’න්ති තත්ථාභිමුඛෙන විය කම්මුනා නිබ්බත්තිතත්තා තෙභූමකවිපාකකටත්තාරූපෙසු සාතිසයො සඞ්ඛතභාවොති අධිප්පායෙන අට්ඨකථායං (විසුද්ධි. 2.587) කම්මනිබ්බත්තානං අභිසඞ්ඛතසඞ්ඛාරතා වුත්තා. පාළියං පන තථා ආගතට්ඨානස්ස අභාවතො ‘‘තෙපි ¶ …පෙ… එත්ථෙව සඞ්ගහං ගච්ඡන්තී’’ති වුත්තං. අනිච්චා වත සඞ්ඛාරාති වුත්තා උභුආදිසමුට්ඨානාපි සබ්බධම්මා. අභිසඞ්ඛරණකසඞ්ඛාරොති වුච්චති අත්තනො ඵලස්ස අභිසඞ්ඛරණතො. කායපයොගසමුට්ඨාපනවීරියං කායිකවීරියං. අභිසඞ්ඛාරස්සාති පයොගවෙගස්ස.

වාචං සඞ්ඛරොතීති වචීසඞ්ඛාරො. කායෙන සඞ්ඛරීයතීති කායසඞ්ඛාරො. චිත්තෙන සඞ්ඛරීයති, චිත්තං වා සඞ්ඛරොතීති චිත්තසඞ්ඛාරො. සඞ්ඛෙපතො පන සබ්බෙපි යථාරහං සඞ්ඛරොන්ති, සඞ්ඛරීයන්තීති ච සඞ්ඛාරාති වෙදිතබ්බා. වුත්තන්ති සඞ්ඛාරට්ඨපච්චයට්ඨාදිමාහ.

නමතීති එකන්තසාරම්මණතාය ආරම්මණාභිමුඛං නමති. පරිතස්සතීති පිපාසති, තණ්හාපරිතාපතාය වා විචලති. උපාදියතීති දළ්හං ආදියති. භවතීති උපපත්තිභවං සන්ධායාහ. භාවයතීති කම්මභවං. චුති ඛන්ධානං මරණන්ති ‘‘මරන්ති එතෙනා’’ති වුත්තං. දුක්ඛා වෙදනා ¶ උප්පාදදුක්ඛා, ඨිතිදුක්ඛාති ච කත්වා ‘‘ද්වෙධා ඛණතී’’ති වුත්තං. ආයාසො පරිස්සමො විසාදො.

නිද්දිට්ඨනයදස්සනන්ති යථානිද්දිට්ඨවිධිසන්දස්සනං. කෙවල-සද්දො අසම්මිස්සවාචකො ච හොති ‘‘කෙවලා සාලයො’’තිආදීසු, නිරවසෙසවාචකො ච ‘‘කෙවලා අඞ්ගමගධා’’තිආදීසු, තස්මා ද්විධාපි අත්ථං වදති. තත්ථ අසම්මිස්සස්සාති සුඛරහිතස්ස. න හි එත්ථ කිඤ්චි උප්පාදවයරහිතං අත්ථි. සකලස්සාති සබ්බභවාදිගතස්ස, සබ්බකාලිකස්ස ච.

588. ‘‘ලක්ඛණෙකවිධාදිතො’’ති එත්ථ ආදි-සද්දො පච්චෙකං පරිසමාපෙතබ්බොති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ලක්ඛණාදිතො’’ති. සම්පයුත්තෙ, තංසමඞ්ගිපුග්ගලෙ වා සම්මොහයතීති සම්මොහනරසා. ආරම්මණසභාවස්ස ඡාදනං හුත්වා ගය්හතීති ඡාදනපච්චුපට්ඨානා. ‘‘ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයො’’ති (ම. නි. 1.103) වචනතො ආසවපදට්ඨානා. පටිසන්ධිජනනත්ථං ආයූහන්ති බ්යාපාරං කරොන්තීති ආයූහනරසා. රාසිකරණං වා ආයූහනං. චෙතනාසභාවත්තා චෙතනා හුත්වා ගය්හතීති චෙතනාපච්චුපට්ඨානා. නාමරූපස්ස පුරෙචාරිකභාවෙන පවත්තතීති පුබ්බඞ්ගමරසං. පුරිමභවෙන සද්ධිං ඝටනං හුත්වා ගය්හතීති පටිසන්ධිපච්චුපට්ඨානං. විඤ්ඤාණෙන සහ, අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච සම්පයුජ්ජතීති සම්පයොගරසං. සමං පකාරෙහි යොගො ¶ සම්පයොගො. විසුං අභාවො අවිනිබ්භොගො. රූපං සම්පයොගාභාවතො විකිරතීති විකිරණරසං. තතො එව හි පිසියමානා තණ්ඩුලාදයො විකිරන්ති, චුණ්ණීභූතා විද්ධංසන්ති, නාමස්ස කදාචි කුසලාදිභාවොපි අත්ථීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘අබ්යාකතපච්චුපට්ඨාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘අචෙතනො අබ්යාකතො’’ති (විසුද්ධි. 1.311; විභ. අට්ඨ. 173) එත්ථ විය අනාරම්මණතා වා අබ්යාකතතා දට්ඨබ්බා. ආයතනලක්ඛණන්ති ඝට්ටනලක්ඛණං, ආයානං තනනලක්ඛණං වා. දස්සනස්ස යථාසකං විසයග්ගහණස්ස කරණතො දස්සනරසං. ‘‘දස්සනාදිරස’’න්ති පන සම්මොහවිනොදනියං වුත්තං. වත්ථුද්වාරභාවපච්චුපට්ඨානං යථාරහං විඤ්ඤාණමනොවිඤ්ඤාණධාතූනන්ති අධිප්පායො. වත්ථුග්ගහණඤ්චෙත්ථ චක්ඛාදිපඤ්චකාපෙක්ඛං. අකුසලවිපාකුපෙක්ඛාය අනිට්ඨභාවතො දුක්ඛෙන, ඉතරාය ඉට්ඨභාවතො සුඛෙන සඞ්ගහිතත්තා ‘‘සුඛදුක්ඛපච්චුපට්ඨානා’’ති වුත්තං. දුක්ඛසමුදයත්තා හෙතුලක්ඛණා තණ්හා. ‘‘තත්රතත්රාභිනන්දිනී’’ති (ම. නි. 1.91, 460; සං. නි. 5.1081; විභ. 203; මහාව. 14) වචනතො අභිනන්දනරසා. චිත්තස්ස, පුග්ගලස්ස වා රූපාදීසු අතිත්තභාවො හුත්වා ගය්හතීති අතිත්තභාවපච්චුපට්ඨානා. අමුඤ්චනරසං තණ්හාදිට්ඨාභිනිවෙසවසෙන. තණ්හාදළ්හත්තං ¶ හුත්වා කාමුපාදානං, සෙසානි දිට්ඨි හුත්වා උපට්ඨහන්තීති තණ්හාදළ්හත්තදිට්ඨිපච්චුපට්ඨානං. කම්මුපපත්තිභවවසෙන භවස්ස ලක්ඛණාදයො යොජෙතබ්බා.

589. මොහාදිභාවතොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන අනනුබොධාදීනං සඞ්ගහො. දුක්ඛාදීසු අඤ්ඤාණවසෙන අප්පටිපත්ති, අසුභාදීසු සුභාදිවිපල්ලාසවසෙන මිච්ඡාපටිපත්ති. දිට්ඨිවිප්පයුත්තවසෙන වා අප්පටිපත්ති, දිට්ඨිසම්පයුත්තවසෙන මිච්ඡාපටිපත්ති. ද්වාරාරම්මණතොති ද්වාරතො, ආරම්මණතො ච ඡසු ද්වාරෙසු, ඡසු ආරම්මණෙසු ච පවත්තනතො. අයං පන විභාගො න අවිජ්ජාය එව, අඤ්ඤෙසුපි පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු අරූපධම්මානං ලබ්භතීති ආහ ‘‘සබ්බෙසුපී’’ති.

විපාකධම්මධම්මාදිභාවතොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන නෙවසෙක්ඛානාසෙක්ඛසංයොජනියාදිභාවෙ සඞ්ගණ්හාති. චතුයොනිසංවත්තනතොති චතුයොනිපරියාපන්නත්තභාවනිබ්බත්තනතො.

ලොකියවිභාගාදිභාවතොති ¶ එත්ථ ආදි-සද්දෙන අබ්යාකතසප්පච්චයසඞ්ඛතාදිභාවෙ සඞ්ගණ්හාති. සහෙතුකාහෙතුකාදිතොති ආදි-සද්දෙන සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරාදිභෙදෙ සඞ්ගණ්හාති.

කාමං නාමරූපං පච්චුප්පන්නද්ධවසෙන වුච්චති, තථාපි යථා පච්චුප්පන්නං, එවං අතීතානාගතම්පීති අද්ධද්වයපරියාපන්නස්සාපි නයතො ගහෙතබ්බත්තා වුත්තං ‘‘අතීතාදිතො තිවිධ’’න්ති.

සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨානතොති විඤ්ඤාණතංසම්පයුත්තධම්මානං උප්පත්තිපවත්තිදෙසභාවතො. ‘‘භූතප්පසාදවිඤ්ඤාණතො’’ති පාඨො යුත්තො. ‘‘විඤ්ඤාණාදිතො’’ති පන පඨන්ති. එකසෙසනයෙන බාහිරායතනස්සාපි සඞ්ගහෙ සති ආදි-සද්දෙන තස්ස සඞ්ගහිතතා දට්ඨබ්බා. නොභයගොචරන්ති මනායතනමාහ. න හි අරූපධම්මානං දෙසවසෙන ආසන්නතා, දූරතා වා අත්ථි අවිග්ගහත්තා, තස්මා මනායතනස්ස ගොචරො මනායතනං සම්පත්තො, අසම්පත්තො වාති න වුච්චති. ඵස්සාදීනම්පීති එත්ථ ඵස්සො තාව ඵුසනසභාවතො, ලොකියසාසවාදිභාවතො ච එකවිධො. පටිඝසම්ඵස්සඅධිවචනසම්ඵස්සභෙදතො, සහෙතුකාදිභාවතො ච දුවිධො. භවත්තයපරියාපන්නතො, වෙදනාත්තයසම්පයොගතො ¶ , අහෙතුකදුහෙතුකතිහෙතුකතො ච තිවිධො. යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධො, පඤ්චවිධො ච.

වෙදනා අනුභවනලක්ඛණතො, ලොකියසාසවාදිභාවතො ච එකවිධා. පඤ්චද්වාරිකමනොද්වාරිකභෙදතො දුවිධා. සුඛාදිභෙදතො තිවිධා. යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධා, පඤ්චවිධා ච. ඡළාරම්මණභෙදතො ඡබ්බිධා.

තණ්හා ලොකස්ස සමුදයභාවතො එකවිධා. දුවිධා දිට්ඨිසම්පයුත්තවිප්පයුත්තභාවතො. තිවිධා කාමභවවිභවතණ්හාභෙදතො. චතුබ්බිධා චතුමග්ගපහෙය්යතො. පඤ්චවිධා රූපාභිනන්දනාදිභාවතො. ඡබ්බිධා ඡතණ්හාකායභෙදතො.

උපාදානං එකවිධං දළ්හග්ගාහභාවතො. දුවිධං තණ්හාදිට්ඨිභෙදතො. තිවිධං භවත්තයූපනිස්සයභාවතො. චතුබ්බිධං කාමුපාදානාදිභෙදතො. පඤ්චවිධං පඤ්චගතිසංවත්තනතො.

භවො ¶ එකවිධො ලොකියසාසවාදිභාවතො. දුවිධො කම්මුපපත්තිභෙදතො. තිවිධො කාමභවාදිභෙදතො. චතුබ්බිධො චතුරුපාදානපච්චයතො. පඤ්චවිධො පඤ්චගතිසංවත්තනතො. ඡබ්බිධො කාමකම්මභවාදිභෙදතො. සත්තවිධො සත්තවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසඞ්ගහතො. අට්ඨවිධො චතුරුපාදානපච්චයකම්මභවාදිභෙදතො. නවවිධො කාමභවාදිභෙදතො.

ජාති එකවිධා තත්ථ තත්ථ භවෙ පඨමාභිනිබ්බත්තිභාවතො. දුවිධා රූපක්ඛන්ධසඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහතො. තිවිධා භවත්තයපරියාපන්නතො. යොනිගතිවසෙන චතුබ්බිධා, පඤ්චවිධා ච. ඉමිනා නයෙන ජරාමරණාදීනම්පි එකවිධාදිභාවො වෙදිතබ්බො.

590. සොකාදීනම්පි ගහිතත්තා අඞ්ගබහුත්තප්පසඞ්ගෙ ‘‘ද්වාදසෙවා’’ති අඞ්ගවවත්ථානං වෙදිතබ්බං. න හි සොකාදයො අඞ්ගභාවෙන වුත්තා, ඵලෙන පන කාරණං අවිජ්ජං මූලඞ්ගං දස්සෙතුං තෙ වුත්තා. ජරාමරණබ්භාහතස්ස හි බාලස්ස තෙ සම්භවන්තීති සොකාදීනං ජරාමරණකාරණතා වුත්තා, න පන ‘‘කායිකාය දුක්ඛාය වෙදනාය ඵුට්ඨො’’ති ච සුත්තෙ ජරාමරණනිමිත්තඤ්ච දුක්ඛං සඞ්ගහිතන්ති තං තන්නිමිත්තානං ජරාමරණබ්භාහතස්ස සම්භවෙ සාධකභාවෙන වුත්තං. යස්මා පන ජරාමරණෙනෙව ¶ සොකාදීනං එකසඞ්ඛෙපො කතො, තස්මා තෙසං ජාතිපච්චයතා යුජ්ජති. ජරාමරණපච්චයභාවෙ හි අවිජ්ජාය එකසඞ්ඛෙපො කාතබ්බො සියා. ජාතිපච්චයා පන ජරාමරණං ¶ , සොකාදයො ච සම්භවන්තීති තත්ථ ජරාමරණං එකන්තිකං අඞ්ගභාවෙන ගහිතං. සොකාදයො පන රූපභවාදීසු අභාවතො අනෙකන්තිකා කෙවලං පාකටෙන ඵලෙන අවිජ්ජානිදස්සනත්ථං ගහිතා. තෙන අනාගතෙ ජාතියා සති තතො පරාය පටිසන්ධියා හෙතුහෙතුභූතා අවිජ්ජා දස්සිතාති භවචක්කස්ස අවිච්ඡෙදො දස්සිතො හොතීති. සුත්තඤ්ච සොකාදීනං අවිජ්ජා කාරණන්ති එතස්සෙව අත්ථස්ස සාධකං දට්ඨබ්බං, න සොකාදීනං බාලස්ස ජරාමරණනිමිත්තතාමත්තස්ස. ‘‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’’ති හි වචනෙන අවිජ්ජා සොකාදීනං කාරණන්ති දස්සිතා, න ච ජරාමරණනිමිත්තමෙව දුක්ඛං දුක්ඛන්ති.

අපරො නයො ජරාමරණම්පි පච්චයො, අඤ්ඤථා ද්වාදසඞ්ගානි න පරිපූරෙන්ති. කස්ස පන සො පච්චයො? සොකාදීනං. යදි එවං කස්මා ‘‘ජරාමරණපච්චයා සොකාදයො සම්භවන්තී’’ති අවත්වා ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණං, සොකාදයො ච සම්භවන්තී’’ති වුත්තන්ති? යස්මා තදඤ්ඤෙනපි දුක්ඛධම්මෙන ඵුට්ඨස්ස තෙ සම්භවන්ති, තස්මා අප්පහීනසංයොජනස්සාපි තෙසං තප්පච්චයතා න එකංසිකාති ජාතිපච්චයතාව වුත්තා. අථ වා ජරාමරණග්ගහණෙන උපපත්තිභවො සඞ්ගහිතො. උපාදින්නක්ඛන්ධපරිපාකො හි ආයුනො සංහානි, ඉන්ද්රියානං පරිපාකො ච ජරා, තෙසඤ්ච භෙදො මරණන්ති. සති ච උපපත්තිභවෙ තත්ථ කතුපචිතං, පොරාණං වා කම්මං කම්මභවො, කම්මාදිඋපට්ඨානෙ චුතිඅනන්තරං පටිසන්ධිං ජනෙතීති උපපත්තිභවො ජාතියා පච්චයො, තස්මා ජරාමරණම්පි ජාතියා පච්චයතාය පටිච්චසමුප්පාදො. යස්මා පන ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති එත්ථෙව උපපත්තිභවස්ස ජාතියා පච්චයතා සඞ්ගහිතා, තස්මා වුත්තපරියායසඞ්ගහතො ච ‘‘ජරාමරණපච්චයා ජාතී’’ති න වුත්තං. එවං ජරාමරණස්සාපි පච්චයභාවසිද්ධිතො පටිච්චසමුප්පාදතාති ද්වාදසඞ්ගතා වවත්ථිතාති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘ද්වාදසෙවා’’තිආදි. අයං තාවාති ‘‘දෙසනාභෙදතො’’තිආදිනා වුත්තං අත්ථසංවණ්ණනං සන්ධායාහ.

අවිජ්ජාපච්චයාසඞ්ඛාරපදකථාවණ්ණනා

591. අයං පනාති ඉදානි වක්ඛමානං. ‘‘කතමා ච, භික්ඛවෙ, අවිජ්ජා දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.103) සුත්තන්තෙසු චතුට්ඨානිකා අවිජ්ජා වුත්තාති ‘‘සුත්තන්තපරියායෙනා’’ති ¶ වුත්තං. නික්ඛෙපකණ්ඩෙ (ධ. ස. 1106) පන සුත්තන්තෙසු චතූසු ඨානෙසු කථිතාය එව අවිජ්ජාය අට්ඨසු ඨානෙසු කිච්චජාතිතො කථිතත්තා තදත්ථවණ්ණනාවසෙන විභාවනං කාතුං ‘‘අභිධම්මපරියායෙනා’’ති ආරභිත්වා ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. අහාපෙත්වා විභජිතබ්බං. විභජනඤ්හි අභිධම්මපරියායො. ‘‘අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණ’’න්ති ආනෙත්වා තං සම්බන්ධිතබ්බං. සෙසට්ඨානෙසූති දුක්ඛසමුදයෙසු, පුබ්බන්තාදීසු ච. ආරම්මණවසෙනාති ආරම්මණකරණවසෙනාපි. ඉධාති ඉමස්මිං ‘‘දුක්ඛෙ අඤ්ඤාණ’’න්තිආදිකෙ පාඨෙ. සාති අවිජ්ජා. උප්පන්නාති අසමූහතුප්පන්නා, පගෙව පච්චුප්පන්නා. ‘‘පටිච්ඡාදෙත්වා’’ති එත්ථ වුත්තං පටිච්ඡාදනාකාරං දස්සෙතුං ‘‘යාථාවසරසලක්ඛණං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙතී’’ති වුත්තං. රසිතබ්බො පටිවිජ්ඣිතබ්බො සභාවො රසො, අත්තනො රසො සරසො, යාථාවො යථාභූතො සරසො යාථාවසරසො, යො ‘‘පීළනට්ඨො’’තිආදිනා (පටි. ම. 2.8) වුත්තො ¶ දුක්ඛසච්චප්පභෙදා එව ච පුබ්බන්තාදයො, සො එව ලක්ඛිතබ්බත්තා යාථාවසරසලක්ඛණං. තං පටිවිජ්ඣිතුං පච්චක්ඛතො ජානිතුං න දෙති.

තදුභයන්ති පුබ්බන්තඤ්චෙව අපරන්තඤ්ච අතීතං, අනාගතඤ්ච ඛන්ධපඤ්චකං. පුබ්බන්තාපරන්තභාගවන්තතාය වා පච්චුප්පන්නද්ධභූතො මජ්ඣන්තො පුබ්බන්තාපරන්තො. අයං අවිජ්ජා ඉමෙ සඞ්ඛාරාති ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නධම්මෙසු පච්චක්ඛතො ජානනාකාරදස්සනං. එත්ථාති එතෙසු දුක්ඛාදීසු. යදිපි අවිජ්ජා දුක්ඛාදීසු ආරම්මණකරණවසෙනපි පවත්තති, යථා පන නිරොධමග්ගෙ ආරම්මණං කාතුං අසක්කොන්තී තෙ ජානිතුකාමස්ස තප්පටිච්ඡාදනවසෙන, අනිරොධමග්ගෙසු නිරොධමග්ගග්ගහණකාරණභාවෙන ච පවත්තමානා තෙ යාථාවතො පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, එවං දුක්ඛාදීසුපීති වෙදිතබ්බං. තථා හි වුත්තං ‘‘පටිච්ඡාදනවසෙනෙව ඉධාධිප්පෙතා’’ති. දුක්ඛාදිවිසයො අන්ධතමකරො, ලොභාදීනඤ්ච අන්ධතමකරානං පච්චයභූතො අදස්සනාකාරො අඤ්ඤාණං.

592. පුඤ්ඤාදයොති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො. තත්ථ පුනාති අත්තනො සන්තානං අපුඤ්ඤඵලතො, දුක්ඛසංකිලෙසතො ච සොධෙතීති පුඤ්ඤං. හිතසුඛජ්ඣාසයෙන පුඤ්ඤං කරොතීති තන්නිප්ඵාදනෙන කාරකස්ස අජ්ඣාසයං පූරෙති, පුජ්ජභවං නිබ්බත්තෙතීති වා පුඤ්ඤං. ඉති පූරකො, පුජ්ජනිබ්බත්තකො ච නිරුත්තිනයෙන පුඤ්ඤන්ති වෙදිතබ්බො. පුඤ්ඤඤ්ච සො අත්තනො ඵලස්ස අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන අභිසඞ්ඛාරො චාති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. පුඤ්ඤපටිපක්ඛතො අපුඤ්ඤන්ති වුත්තවිපරියායෙන අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො වෙදිතබ්බො. සමාධිපච්චනීකානං අතිදූරතාය න ඉඤ්ජති, අනිඤ්ජඤ්ච ¶ භවං අභිසඞ්ඛරොතීති ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො. කායෙන පවත්තිතො, කායතො වා පවත්තො, කායස්ස වා සඞ්ඛාරොති කායසඞ්ඛාරො. වචීචිත්තසඞ්ඛාරෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ පඨමත්තිකො පරිවීමංසනසුත්තාදිවසෙන ගහිතො. තත්ථ හි ‘‘පුඤ්ඤං චෙ සඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති, පුඤ්ඤූපගං හොති විඤ්ඤාණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.51) ආගතං. දුතියත්තිකො විභඞ්ගසුත්තවසෙන. තත්ථ හි ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා. කතමෙ තයො? කායසඞ්ඛාරො වචීසඞ්ඛාරො චිත්තසඞ්ඛාරො’’ති (සං. නි. 2.28) වුත්තං.

විත්ථාරතො පනාතිආදි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං සරූපතො, පභෙදතො ච විභාවනං. භාවනාවසෙනෙව පවත්තා, න දානසීලවසෙනාති තත්ථ ලබ්භමානං පුඤ්ඤකිරියවත්ථුං දස්සෙති. එවඤ්ච කත්වා අරූපාවචරචෙතනාපි ‘‘භාවනාවසෙනෙව ¶ පවත්තා’’ති වුත්තා. යෙ පන ‘‘භාවනාවසෙනෙවා’’ති අවධාරණෙන අභිඤ්ඤාචෙතනං නිවත්තෙතීති වදන්ති, තදයුත්තං තාසම්පි අවිජ්ජාපච්චයතාය විය පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරභාවස්ස ච ඉච්ඡිතත්තා. අඤ්ඤථා අභිඤ්ඤාචිත්තුප්පාදස්ස පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු අසඞ්ගහො එව සියා, න ච යුත්තං ‘‘කුසලඤ්ච පුඤ්ඤකිරියවත්ථුඤ්ච න හොතී’’ති. පාණාතිපාතාදීති ආදි-සද්දෙන න තදවසිට්ඨඅකුසලකම්මපථානංයෙව ගහණං, අථ ඛො අනවසෙසඅකුසලකම්මස්සාපි ගහණං දට්ඨබ්බං.

ඉතරෙසු පනාති කායසඞ්ඛාරාදීසු. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො පවත්තමානා ඉමෙහි ද්වාරෙහි පවත්තන්තීති ද්වාරතො පවත්තිදස්සනත්ථං. ‘‘සමවීසති චෙතනා’’ති කස්මා වුත්තං, යදි කායවචීවිඤ්ඤත්තියො සමුට්ඨාපෙන්තියො කුසලාකුසලචෙතනා කායසඞ්ඛාරො, වචීසඞ්ඛාරොති ච වුච්චන්ති, එවං සන්තෙ අභිඤ්ඤාචෙතනායපි කුසලාය තථා පවත්තාය වචීසඞ්ඛාරභාවො වත්තබ්බොති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘අභිඤ්ඤාචෙතනා’’තිආදි. එත්ථාති කායවචීසඞ්ඛාරග්ගහණෙ, කායවචීසඤ්චෙතනාග්ගහණෙ වා. න ගහිතාති අට්ඨකථායං න ගහිතා ‘‘අභිඤ්ඤාචෙතනා විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො න හොතී’’ති. කස්මා පන න හොති, නනු සාපි කුසලා, විපාකධම්මා චාති? සච්චමෙතං, අනුපච්ඡින්නතණ්හාවිජ්ජමානෙ පන සන්තානෙ සබ්යාපාරප්පවත්තියා තස්සා කුසලතා, විපාකධම්මතා ච වුත්තා, න විපාකුප්පාදනෙන. සා පන විපාකං උප්පාදෙන්තී රූපාවචරමෙව උප්පාදෙය්ය. න හි අඤ්ඤභූමිකං කම්මං අඤ්ඤභූමිකං විපාකං උප්පාදෙතීති. අත්තනා සදිසාරම්මණං තිට්ඨානිකමෙව ච උප්පාදෙය්ය චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ රූපාවචරවිපාකස්ස කම්මසදිසාරම්මණස්සෙව වුත්තත්තා. න ච රූපාවචරවිපාකො පරිත්තාදිආරම්මණො අත්ථි, අභිඤ්ඤාචෙතනා ¶ ච පරිත්තාදිආරම්මණාව හොති. තස්මා විපාකං න උප්පාදෙතීති විඤ්ඤායති. කසිණෙසු ච උප්පාදිතස්ස චතුත්ථජ්ඣානසමාධිස්ස ආනිසංසභූතා අභිඤ්ඤා. යථාහ ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදි (දී. නි. 1.244-245; ම. නි. 1.384-386, 431-433; පාරා. 12). තස්මා සමාධිඵලසදිසා සා, න ච ඵලං දෙති. දානසීලානිසංසභූතො තස්මිං භවෙ පච්චයලාභො වියාති සාපි විපාකං න උප්පාදෙතීති.

‘‘යථා ච අභිඤ්ඤාචෙතනා, එවං උද්ධච්චචෙතනාපි න හොතී’’ති ඉදං උද්ධච්චසහගතධම්මෙ විසුං උද්ධරිත්වා ‘‘තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 725) වුත්තත්තා ¶ විචාරෙතබ්බං. සා පන විචාරණා හෙට්ඨා ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනායං අකුසලකථායං විචාරිතා එවාති තත්ථ විචාරිතනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අපිචෙත්ථ යදෙකෙ විභජ්ජ වදන්ති, දස්සනභාවනානං අභාවෙපි යෙසං පුථුජ්ජනානං, සෙක්ඛානඤ්ච දස්සනභාවනාහි භවිතබ්බං, තෙසං තදුප්පත්තිකාලෙ තෙහි පහාතුං සක්කුණෙය්යා අකුසලා දස්සනෙන පහාතබ්බා, භාවනාය පහාතබ්බාති ච වුච්චන්ති. පුථුජ්ජනානං පන භාවනාය අභාවා භාවනාය පහාතබ්බචින්තා නත්ථි. තෙන තෙසං පවත්තමානා දස්සනෙන පහාතුං අසක්කුණෙය්යාපි භාවනාය පහාතබ්බාති න වුච්චන්ති. යදි වුච්චෙය්යුං, දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං කෙසඤ්චි කෙනචි කදාචි ආරම්මණආරම්මණාධිපතිඋපනිස්සයපච්චයෙහි පච්චයො භවෙය්යුං? න ච පට්ඨානෙ දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයොති වුත්තා. සෙක්ඛානං පන විජ්ජමානා භාවනාය පහාතුං සක්කුණෙය්යාති භාවනාය පහාතබ්බා. තෙනෙව සෙක්ඛානං දස්සනෙන පහාතබ්බා, චත්තත්තා වන්තත්තා මුත්තත්තා පහීනත්තා පටිනිස්සට්ඨත්තා උක්ඛෙටිතත්තා සමුක්ඛෙටිතත්තා අස්සාදිතබ්බා, අභිනන්දිතබ්බා ච න හොන්ති. පහීනතාය එව සොමනස්සහෙතුභූතා, අවික්ඛෙපහෙතුභූතා ච න දොමනස්සං, උද්ධච්චඤ්ච උප්පාදෙන්තීති න තෙ තෙසං ආරම්මණආරම්මණාධිපතිභාවං, පකතූපනිස්සයභාවඤ්ච ගච්ඡන්ති. න හි පහීනෙ උපනිස්සාය අරියො රාගාදිකිලෙසෙ උප්පාදෙති.

වුත්තඤ්හෙතං ‘‘සොතාපත්තිමග්ගෙන යෙ කිලෙසා පහීනා, තෙ කිලෙසෙ න පුනෙති න පච්චෙති න පච්චාගච්ඡති…පෙ… අරහත්තමග්ගෙන…පෙ… පච්චාගච්ඡතී’’ති (මහානි. 80; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 27). න ච පුථුජ්ජනානං දස්සනෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යා, ඉතරෙසං න කෙනචි පච්චයෙන පච්චයො හොන්තීති න සක්කා වත්තුං ‘‘දිට්ඨිං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා, උද්ධච්චං උප්පජ්ජති. විචිකිච්ඡං ආරබ්භ විචිකිච්ඡා ¶ , දිට්ඨි, උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.407) දිට්ඨිවිචිකිච්ඡානං උද්ධච්චාරම්මණපච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා. එත්ථ හි උද්ධච්චන්ති උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදං සන්ධාය වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ ‘‘දිට්ඨිං ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ගරුං කත්වා රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජතී’’ති (පට්ඨා. 1.1.415) එත්තකමෙව ¶ වුත්තං, න වුත්තං ‘‘උද්ධච්චං උප්පජ්ජතී’’ති. තස්මා දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බානං අතීතාදිභාවෙන න වත්තබ්බත්තෙපි යාදිසානං තාහි අනුප්පත්තිධම්මතා ආපාදෙතබ්බා, තෙසු පුථුජ්ජනෙසු වත්තමානා දස්සනං අපෙක්ඛිත්වා තෙන පහාතුං සක්කුණෙය්යා දස්සනෙන පහාතබ්බා, සෙක්ඛෙසු වත්තමානා භාවනං අපෙක්ඛිත්වා තාය පහාතුං සක්කුණෙය්යා භාවනාය පහාතබ්බා.

තෙසු භාවනාය පහාතබ්බා සහායවිරහා විපාකං න ජනයන්තීති භාවනාය පහාතබ්බචෙතනාය නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො න වුත්තො, අපෙක්ඛිතබ්බදස්සනභාවනාරහිතානං පන පුථුජ්ජනෙසු උප්පජ්ජමානානං සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං, උද්ධච්චසහගතචිත්තුප්පාදස්ස ච සංයොජනත්තයතදෙකට්ඨකිලෙසානං අනුපච්ඡින්නතාය අපරික්ඛීණසහායානං විපාකුප්පාදනං න සක්කා පටිසෙධිතුන්ති උද්ධච්චසහගතධම්මානං විපාකො විභඞ්ගෙ වුත්තො. යදි එවං, අපෙක්ඛිතබ්බදස්සනභාවනාරහිතානං අකුසලානං නෙවදස්සනෙන-නභාවනායපහාතබ්බතාය නවත්තබ්බතා ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, අප්පහාතබ්බානං ‘‘නෙවදස්සනෙන-නභාවනාය පහාතබ්බා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 9) වුත්තත්තා, අප්පහාතබ්බවිරුද්ධසභාවත්තා ච අකුසලානං.

එවම්පි තෙ ඉමස්මිං තිකෙ ‘‘නවත්තබ්බා’’ති වත්තබ්බා ආපජ්ජන්තීති? නාපජ්ජන්ති, චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ දස්සිතානං ද්වාදසඅකුසලචිත්තුප්පාදානං ද්වීහි පදෙහි සඞ්ගහිතත්තා. යථා හි ධම්මවසෙන සබ්බෙ සඞ්ඛතධම්මා සඞ්ගහිතාති උප්පන්නත්තිකෙ කාලවසෙන අසඞ්ගහිතාපි අතීතා ‘‘නවත්තබ්බා’’ති න වුත්තා චිත්තුප්පාදරූපභාවෙන ගහිතෙසු නවත්තබ්බස්ස අභාවා, එවමිධාපි චිත්තුප්පාදභාවෙන ගහිතෙසු නවත්තබ්බස්ස අසඞ්ගහිතස්ස අභාවා නවත්තබ්බතා නවුත්තාති වෙදිතබ්බා. යත්ථ හි චිත්තුප්පාදො කොචි නියොගතො නවත්තබ්බො අත්ථි, තත්ථ තෙසං චතුත්ථො කොට්ඨාසො අත්ථීති යථාවුත්තපදෙසු විය තත්ථාපි භින්දිත්වා භජාපෙතබ්බචිත්තුප්පාදෙ භින්දිත්වා භජාපෙති ‘‘සියා නවත්තබ්බා පරිත්තාරම්මණා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1422). තදභාවා උප්පන්නත්තිකෙ, ඉධ ච තථා න වුත්තා.

අථ ¶ වා යථා සප්පටිඝෙහි සමානසභාවත්තා රූපධාතුයං තයො මහාභූතා සප්පටිඝාති වුත්තා. යථාහ ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං අනිදස්සනසප්පටිඝං එකං මහාභූතං පටිච්ච ද්වෙ මහාභූතා, ද්වෙ මහාභූතෙ පටිච්ච එකං මහාභූත’’න්ති ¶ , එවං පුථුජ්ජනානං පවත්තමානා භාවනාය පහාතබ්බසමානසභාවා භාවනාය පහාතබ්බාති වුච්චෙය්යුන්ති? නත්ථි නවත්තබ්බතාපසඞ්ගො. එවඤ්ච සති පුථුජ්ජනානං පවත්තමානාපි භාවනාය පහාතබ්බා සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදයො පරභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදීනං උපනිස්සයපච්චයො, රාගො ච රාගදිට්ඨීනං අධිපතිපච්චයොති අයමත්ථො ලද්ධො හොති. යථා පන අඵොට්ඨබ්බත්තා රූපධාතුයං තයො මහාභූතා න පරමත්ථතො සප්පටිඝා, එවං අපෙක්ඛිතබ්බභාවනාරහිතා පුථුජ්ජනෙසු වත්තමානා සකභණ්ඩෙ ඡන්දරාගාදයො න පරමත්ථතො භාවනාය පහාතබ්බාති භාවනාය පහාතබ්බානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයතා න වුත්තා. න ච දස්සනෙනපහාතබ්බා භාවනායපහාතබ්බානං කෙනචි පච්චයෙන පච්චයොති වුත්තා. යෙ හි දස්සනෙන පහාතබ්බපච්චයා කිලෙසා, න තෙ දස්සනතො උද්ධං පවත්තන්ති. දස්සනෙන පහාතබ්බපච්චයස්සපි පන උද්ධච්චසහගතස්ස සහායවෙකල්ලමත්තමෙව දස්සනෙන කතං, න තස්ස කොචි භාවො දස්සනෙන අනුප්පත්තිධම්මතං ආපාදිතොති තස්ස එකන්තභාවනායපහාතබ්බතා වුත්තා. තස්මා තස්ස තාදිසස්සෙව සති සහායෙ විපාකුප්පාදනවචනං, අසති ච විපාකානුප්පාදනවචනං න විරුජ්ඣතීති.

තයිදං සබ්බං තෙසං ආචරියානං අහොපුරිසිකාමත්තන්ති අපරෙ. කස්මා? උද්ධච්චසහගතස්ස එකන්තෙන භාවනාය පහාතබ්බත්තා. එවඤ්හි වුත්තං භගවතා ‘‘කතමෙ ධම්මා භාවනාය පහාතබ්බා? උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො’’ති (ධ. ස. 1406). යදි හි තං ඉච්ඡිතං සියා, යථා අතීතාරම්මණත්තිකෙ ‘‘නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථී’’ති (ධ. ස. 1433) වත්වා විභජ්ජ වුත්තං, එවමිධාපි ‘‘නියොගා භාවනාය පහාතබ්බා නත්ථී’’ති වත්වා ‘‘උද්ධච්චසහගතො සියා භාවනාය පහාතබ්බො, සියා න වත්තබ්බො’’ති වදෙය්ය. යා ච තං සමත්ථෙන්තෙන ‘‘යදි වුච්චෙය්යු’’න්තිආදිනා යුත්ති වුත්තා, සාපි අයුත්ති. කස්මා? යස්මා දස්සනෙන පහාතබ්බාරම්මණානං රාගදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාඋද්ධච්චානං දස්සනෙන පහාතබ්බභාවො එව ඉච්ඡිතොති. යං පන උද්ධච්චග්ගහණෙන පාළියං උද්ධච්චසහගතො චිත්තුප්පාදො වුත්තොති වත්වා තං සාධෙතුං අධිපතිපච්චයනිද්දෙසෙ උද්ධච්චස්ස අනුද්ධරණං නිබන්ධනං වුත්තං, තම්පි අනිබන්ධනං පට්ඨානෙ සාවසෙසපාඨදස්සනතො. තථා හි ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස, අනාගතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති ¶ (පට්ඨා. 2.18.2) එතෙසං විභඞ්ගෙ චෙතොපරියඤාණග්ගහණං ¶ කත්වා ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්සා’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ ලබ්භමානම්පි න උද්ධටං.

භාවනාය පහාතබ්බස්ස විපාකදානං පති දස්සනෙන පහාතබ්බස්ස සහායභාවූපගමනං විචාරෙතබ්බං. කිං අවිජ්ජාදි විය දානසීලාදීනං උප්පත්තියායෙව විපාකදානසාමත්ථියා ඨානවසෙන දස්සනෙනපහාතබ්බං භාවනායපහාතබ්බස්ස සහායභාවං උපගච්ඡති, උදාහු කිලෙසා විය කම්මස්ස පටිසන්ධිදානං පතීති? කිඤ්චෙත්ථ – යදි තාව පුරිමො පක්ඛො පහීනදස්සනප්පහාතබ්බත්තා සෙක්ඛසන්තානෙ පවත්තිනො භාවනාපහාතබ්බස්ස කිරියභාවො ආපජ්ජති පහීනාවිජ්ජාතණ්හාමානෙ සන්තානෙ පවත්තදානාදි විය. අථ දුතියො, තස්සාපි දස්සනෙනපහාතබ්බතා ආපජ්ජති අපායගමනීයසභාවානතිවත්තනතො, තස්මා හෙට්ඨා විචාරිතනයෙනෙව උද්ධච්චසහගතස්ස විපාකදානං පති පාළියා, අට්ඨකථාය ච අවිරුජ්ඣනවසෙනෙත්ථ අත්ථවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

සාපීති උද්ධච්චචෙතනාපි. විඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙති සම්පුණ්ණස්ස විපාකවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයභාවෙ. යදි අපනෙතබ්බා, කස්මා ‘‘සමවීසති චෙතනා’’ති වුත්තන්ති තස්ස කාරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා පන සබ්බාපෙතා හොන්තී’’ති. අභිඤ්ඤාචෙතනායපි පච්චයභාවං දස්සෙති. යදි එවං අභිඤ්ඤාචෙතනාය සහ එකවීසතීති වත්තබ්බං, න, තථා අවචනස්ස වුත්තකාරණත්තා. තං පන ඉතරාවචනස්සාපි කාරණන්ති සමානරූපාය එකිස්සා අවචනෙ යං කාරණං අපෙක්ඛිත්වා එකා න වුත්තා, තෙන කාරණෙන වුත්තායපි අවත්තබ්බතං දස්සෙති. අයං තිකොති කායසඞ්ඛාරත්තිකො. පුරිමත්තිකන්ති පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරත්තිකං. පවිසතීති කථං පවිසති. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො හි අට්ඨකාමාවචරචෙතනාපභෙදො කායදුච්චරිතතො විරමන්තස්ස සියා කායසඞ්ඛාරො, වචීදුච්චරිතතො විරමන්තස්ස සියා වචීසඞ්ඛාරො, මනොද්වාරෙ පන උප්පන්නා තෙරසපි චෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ච හොති චිත්තසඞ්ඛාරො ච. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොපි කායදුච්චරිතවසෙන පවත්තියං සියා කායසඞ්ඛාරො, වචීදුච්චරිතවසෙන පවත්තියං සියා වචීසඞ්ඛාරො, ද්වෙ ද්වාරානි මුඤ්චිත්වා මනොද්වාරෙ පවත්තියං සියා චිත්තසඞ්ඛාරො, ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරො චාති එවං දුතියත්තිකො පුරිමත්තිකමෙව ¶ පවිසති. තෙන වුත්තං ‘‘අත්ථතො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනංයෙව වසෙන අවිජ්ජාය පච්චයභාවො වෙදිතබ්බො’’ති.

593. අවිජ්ජාභාවෙ ¶ භාවතොති අවිජ්ජාය අත්ථිභාවෙ සඞ්ඛාරානං භාවතො. න හි අවිජ්ජාය අසති කදාචි සඞ්ඛාරා සම්භවන්ති. ඉදානි තං අවිජ්ජාය භාවං දස්සෙන්තො ‘‘අඤ්ඤාණං අප්පහීනං හොතී’’ති ආහ. තෙන මග්ගෙන අනිරොධො ඉධ අවිජ්ජාය අත්ථිභාවො, න ධරමානතා එවාති දස්සෙති. ස්වායමත්ථො හෙට්ඨා විභාවිතොයෙව. ‘‘අවිජ්ජාසඞ්ඛාත’’න්ති ච ඉමිනා ඤාණාභාවාදිං නිවත්තෙති. අයඤ්හි අ-කාරො ‘‘අහෙතුකා ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 2) අභික්ඛුකො ආවාසො’’තිආදීසු (චූළව. 76) තංයොගනිවත්තියං දිස්සති. අභාවො හෙත්ථ දීපිතො. ‘‘අප්පච්චයා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 7) තංසම්බන්ධිතානිවත්තියං. පච්චයුප්පන්නඤ්හි පච්චයසම්බන්ධීති අප්පච්චයුප්පන්නත්තාති තංසම්බන්ධිතා එත්ථ ජොතීයති. ‘‘අනිදස්සනා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 9) තංසභාවනිවත්තියං. නිදස්සනඤ්හි දට්ඨබ්බතා. අථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නිදස්සනං න පස්සතීති තග්ගහෙතබ්බතානිවත්තියං. තථා ‘‘අනාසවා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 15). ‘‘අප්පටිඝා ධම්මා (ධ. ස. දුකමාතිකා 10), අනාරම්මණා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 55) තංකිච්චනිවත්තියං. ‘‘අරූපිනො ධම්මා (ධ. ස. තිකමාතිකා 11), අචෙතසිකා ධම්මා’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 57) තබ්භාවනිවත්තියං. තදඤ්ඤථා හි එත්ථ පකාසීයති. ‘‘අමනුස්සො’’ති (දී. නි. 2.321) තබ්භාවමත්තනිවත්තියං. මනුස්සත්තමත්තං නත්ථි, අඤ්ඤං සමානන්ති සදිසතා හෙත්ථ සූචීයති. ‘‘අස්සමණො සමණපටිඤ්ඤො (අ. නි. 3.13, 27; පු. ප. 91, 124), අපුත්තො’’ති තථා සම්භාවනීයගුණනිවත්තියං. ගරහා හි එත්ථ ඤායති. ‘‘කච්චි භොතො අනාමයං (ජා. 1.15.146; 2.20.129), අනුදරා කඤ්ඤා’’ති තදනප්පභාවනිවත්තියං. ‘‘අනුප්පන්නා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 17) තංසදිසභාවනිවත්තියං. අතීතානඤ්හි උප්පන්නපුබ්බත්තා, උප්පාදිධම්මානඤ්ච පච්චයෙකදෙසනිබ්බත්තියා ආරද්ධුප්පාදභාවා, කාලවිනිමුත්තස්ස ච විජ්ජමානත්තා උප්පන්නානුකූලතා, පගෙව පච්චුප්පන්නානන්ති තබ්බිධුරභාවො එත්ථ විඤ්ඤායති. ‘‘අසෙක්ඛා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 11) තදපරියොසානනිවත්තියං. තන්නිට්ඨානඤ්හෙත්ථ පකාසීයති. ඉමෙසං පන අත්ථානං අසම්භවතො පාරිසෙසෙන යථා කුසලපටිපක්ඛා ධම්මා අකුසලා, එවං විජ්ජාපටිපක්ඛා අවිජ්ජාති කත්වා ඤාණපටිපක්ඛො ධම්මො අඤ්ඤාණන්ති වෙදිතබ්බං.

සුඛසඤ්ඤාය ¶ ගහෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛවිපරිණාමදුක්ඛසඞ්ඛාරදුක්ඛතාහි විඤ්ඤූහි දුක්ඛන්ත්වෙව ගහෙතබ්බං සංසාරදුක්ඛං සුඛන්ති සඤ්ඤාය අභිනිවිසිත්වා, එතෙන තත්ථ තණ්හාපවත්තිං දස්සෙති. ආරභතීති ¶ නිබ්බත්තෙති. තණ්හාපරික්ඛාරෙති තණ්හාය ‘‘සුඛං සුභ’’න්තිආදිනා සඞ්ඛතෙ පරික්ඛතෙ, අලඞ්කතෙති අත්ථො. තණ්හා හි දුක්ඛස්ස සමුදයොති අජානන්තො බාලො ‘‘අහො වතාහං කායස්ස භෙදා පරං මරණා ඛත්තියමහාසාලානං සහබ්යතං උපපජ්ජෙය්ය’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.442) පරිතස්සන්තො කායසඞ්ඛාරෙ පරික්ඛරොති. තණ්හාපරික්ඛාරෙති වා තණ්හාය පරිවාරභූතෙ. තණ්හාවත්ථුං හි චක්ඛාදිං, රූපාදිඤ්ච අභිසඞ්ඛරිත්වා තංසමඞ්ගීනං දෙන්තා සඞ්ඛරා තණ්හාය උපනෙන්තා තස්සා පරිවාරා විය හොන්තීති. ගතිවිසෙසෙ බ්රහ්මලොකාදිකෙ. අනෙකසතපසුබද්ධභිංසනො වාජපෙය්යාදිකො යඤ්ඤො. අමරණත්ථාති ගහිතා දුක්කරකිරියා අමරතපො. අමරො වා දෙවො වා භවෙය්යං, දෙවඤ්ඤතරො වාති පවත්තිතා වතචරියා අමරතපො. දුක්ඛත්තා වා මරො මාරකො තපො අමරතපො. දිට්ඨෙ අදිට්ඨසද්දො විය මරෙ අමරසද්දො දට්ඨබ්බො.

ජාතිආදිපපාතදුක්ඛජනනතො මරුප්පපාතසදිසතා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරස්ස වුත්තා. ‘‘මහාපරිළාහජනික’’න්ති ඉමිනා අනුදහනට්ඨෙන තිණුක්කාසදිසතං පුඤ්ඤඵලස්ස දස්සෙති. අප්පස්සාදතඤ්චාති ච-සද්දෙන අධිකුට්ටනවිනිවිජ්ඣනඅඞ්ගපච්චඞ්ගපලිභඤ්ජනාදිං සඞ්ගණ්හාති. තප්පච්චයන්ති තස්ස විපරිණාමදුක්ඛසභාවස්ස සුගතිඵලස්ස පච්චයභූතං. රමණීයභාවෙන ච අස්සාදභාවෙන ච ගය්හමානං පුඤ්ඤඵලං දීපසිඛාමධුලිත්තසත්ථධාරාසදිසං. තදත්ථො ච පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො තංනිපාතලෙහනසදිසො වුත්තො. ‘‘සුඛො ඉමිස්සා පරිබ්බාජිකාය තරුණාය මුදුකාය ලොමසාය බාහාය සම්ඵස්සො’’තිආදිනා (ම. නි. 1.469) සුඛසඤ්ඤාය අසුභභාවස්ස අසල්ලක්ඛණෙනෙව එකච්චකාමපරිභොගොති බාලො විය ගූථකීළනං, කිලෙසාභිභූතතාය කොධාරතිඅභිභූතො අසවසො මරිතුකාමො විය විසඛාදනං සම්පති කිරියාඛණෙ, ආයතිං ඵලක්ඛණෙ ච ජිගුච්ඡනීයං, දුක්ඛඤ්ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං ආරභති. ලොභසහගතස්ස වා ගූථකීළනසදිසතා, දොසසහගතස්ස විසඛාදනසදිසතා යොජෙතබ්බා. සභයස්සාපි පිසාචනගරස්ස කාමගුණසමිද්ධියා සුඛවිපල්ලාසහෙතුභාවො විය ආරුප්පවිපාකානං ¶ නිරන්තරතාය, අනුපලක්ඛියමානඋප්පාදවයානං දීඝසන්තානතාය අගය්හමානවිපරිණාමානං සඞ්ඛාරවිපරිණාමදුක්ඛභූතානම්පි නිච්චාදිවිපල්ලාසහෙතුභාවොති, තෙසං පිසාචනගරසදිසතා, තදභිමුඛගමනසදිසතා ච ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරස්ස යොජෙතබ්බා.

අවිජ්ජාභාවතොව සඞ්ඛාරභාවො, න අභාවතොති සඞ්ඛාරානං අවිජ්ජාපච්චයභාවෙ සඞ්ඛෙපෙන අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච වුත්තමත්ථං සුත්තෙන සමත්ථෙතුං ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිනා සුත්තපදං ආභතං ¶ . තත්ථ අවිද්වාති අවිද්දසු. අවිජ්ජාගතොති අවිජ්ජාය සමන්නාගතො, අප්පහීනාවිජ්ජොති අධිප්පායො.

පට්ඨානපච්චයකථාවණ්ණනා

594. තාවාති වත්තබ්බන්තරාපෙක්ඛො නිපාතො, තෙන ‘‘අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං පච්චයො’’ති ඉදං තාව සිද්ධං, ඉදං පන අපරං වත්තබ්බන්ති දස්සෙති. ‘‘ඉදං පන වත්තබ්බ’’න්ති යමත්ථං සන්ධාය වුත්තං, තං දස්සෙතුං පච්චයධම්මා නාම යෙසං පච්චයා හොන්ති, යථා වා පච්චයා හොන්ති, තදුභයෙසං බහුභාවතො අනෙකධාව පච්චයා හොන්තීති අවිජ්ජායපි තං ආසඞ්කන්තො පුච්ඡි ‘‘කතමෙසං සඞ්ඛාරානං කථං පච්චයො හොතී’’ති, පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයො බහූ සඞ්ඛාරා වුත්තා. අවිජ්ජා ච තෙසං පච්චයො හොති, න සබ්බෙසං එකධාව හොති, තස්මා ඉමෙසං සඞ්ඛාරානං එවං පච්චයො හොතීති ඉදං වත්තබ්බන්ති අත්ථො. තත්රාති තස්මිං පච්චයභාවෙ. යදිපි ‘‘කතමෙසං සඞ්ඛාරාන’’න්තිආදිනා අසාධාරණතො පුච්ඡා ආරද්ධා, එකදෙසෙන පන සමුදායොපලක්ඛණමෙතන්ති ද්වාදසන්නං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානං යථාසකං පච්චයුප්පන්නානං පච්චයභාවො වත්තබ්බොති තං දස්සෙතුං, අවිජ්ජාය වා පච්චයභාවෙ පුච්ඡිතෙ තප්පසඞ්ගෙන සබ්බෙසම්පි පච්චයධම්මානං පච්චයභාවං විසජ්ජෙතුකාමො පච්චයෙ තාව පාළිනයෙනෙව දස්සෙතුං ‘‘භගවතා හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ච භගවතා චතුවීසති පච්චයා වුත්තාති සම්බන්ධො. තෙසං වසෙන අවිජ්ජාදීනං පච්චයභාවො වෙදිතබ්බොති අධිප්පායො.

‘‘හෙතු ච සො පච්චයො චා’’ති ඉමිනා වචනෙන හෙතුනො, අධිපතිපච්චයාදිභූතස්ස ච ගහණං සියාති තං නිවාරෙන්තො ආහ ‘‘හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති. එවම්පි සො එව දොසො ආපජ්ජතීති පුන ආහ ‘‘හෙතුභාවෙන පච්චයොති වුත්තං හොතී’’ති. තෙන න ඉධ හෙතුසද්දෙන ධම්මග්ගහණං ¶ කතං, අථ ඛො ධම්මස්ස සත්තිවිසෙසො ගහිතොති දස්සෙති. තස්ස හි පච්චයසද්දස්ස ච සමානාධිකරණතං සන්ධාය ‘‘හෙතු ච සො පච්චයො ච, හෙතු හුත්වා පච්චයො’’ති ච වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා පරතො පාළියං ‘‘හෙතූ හෙතු…පෙ… හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.1) තෙන තෙන හෙතුභාවාදිඋපකාරෙන තස්ස තස්ස ධම්මස්ස උපකාරකත්තං වුත්තං. අභිධම්මට්ඨකථායං පන ‘‘යො හි ධම්මො යං ධම්මං අප්පච්චක්ඛාය තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා, සො තස්ස පච්චයො’’ති (පට්ඨා. අට්ඨ. පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා), ‘‘මූලට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො හෙතුපච්චයො’’ති (පට්ඨා. අට්ඨ. පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා) ච එවමාදිනා ධම්මපට්ඨානනිද්දෙසෙන ¶ ධම්මතො අඤ්ඤා ධම්මසත්ති නාම නත්ථීති ධම්මෙහෙව ධම්මසත්තිවිභාවනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. ඉධාපි වා ‘‘හෙතු ච සො පච්චයො චා’’ති ධම්මෙනෙව ධම්මසත්තිං දස්සෙති. න හි ‘‘හෙතුපච්චයො’’තිආදිකො උද්දෙසො කුසලාදිඋද්දෙසො විය ධම්මප්පධානො, අථ ඛො ධම්මානං උපකාරකභාවප්පධානොති.

‘‘එසෙව නයො’’ති ඉමිනා තබ්භාවෙන පච්චයභාවං ආරම්මණාදීසු අතිදිසති ‘‘ආරම්මණඤ්ච තං පච්චයො චාති ආරම්මණපච්චයො, ආරම්මණං හුත්වා පච්චයො, ආරම්මණභාවෙන පච්චයොති අත්ථො’’ති, න කම්මධාරයමත්තං.

595. වචනාවයවොති සාධනාවයවං සන්ධායාහ. වචනසභාවඤ්හි සාධනං පරෙසං අවිදිතත්ථඤාපනතො ලොකෙ සාධනන්ති පාකටං පඤ්ඤාතං. තථා හි නං අවයවලක්ඛණං, වචනසභාවඤ්ච සාධනං, අවයවපක්ඛාදීනි වචනානි සාධනන්ති ච ඤායවාදිනො වදන්ති. පටිඤ්ඤා, හෙතූතිආදීසූති පටිඤ්ඤා, හෙතු, උදාහරණ, උපනය, නිගමනානි. උදාහරණසාධම්මියා සාධ්යසාධනං හෙතු. විරූපො හෙතූති ච එවමාදීසු කාරණං යං කිඤ්චි කාරණලක්ඛණං, සම්පාපකලක්ඛණම්පි වා. ආදි-සද්දෙන තස්සාපි සඞ්ගහෙතබ්බතාය, ඤාපකලක්ඛණං පන වචනාවයවග්ගහණෙන ගහිතං. කාමං මූලම්පි කාරණලක්ඛණං කාරණමෙව, කාරණන්ති පනෙත්ථ පච්චයහෙතු ගහිතො. මූලන්ති හෙතුහෙතූති කාරණවිසෙසවිසයත්තා මූලස්ස විසුං ගහණං. එතීති එතස්ස අත්ථවචනං වත්තතීති, තඤ්ච උප්පත්තිට්ඨිතීනං සාධාරණවචනං. තෙනෙවාහ ‘‘තිට්ඨති වා උප්පජ්ජති වා’’ති. එකච්චො හි පච්චයො ඨිතියා එව උපකාරකො හොති යථා පච්ඡාජාතපච්චයො, එකච්චො ¶ උප්පත්තියා එව යථා අනන්තරාදිකො, එකච්චො උභයස්ස යථා හෙතුආදයො.

උපකාරකලක්ඛණොති ච ධම්මෙන ධම්මසත්තිං උපකාරං දස්සෙතීති දට්ඨබ්බං. හිනොති පතිට්ඨාති එත්ථාති හෙතු, අනෙකත්ථත්තා ධාතුසද්දානං හි-සද්දො මූලසද්දො විය පතිට්ඨත්ථො වෙදිතබ්බො. හිනොති වා එතෙන කම්මනිදානභූතෙන උද්ධං ඔජං අතිහරන්තෙන මූලෙන විය පාදපො තප්පච්චයං ඵලං ගච්ඡති පවත්තති වුද්ධිං විරුළ්හිං ආපජ්ජතීති හෙතු. අත්තනො ඵලං කරොතීති කාරණං. නිදදාති දස්සෙන්තං විය හොතීති නිදානං. සම්භවති තං එතස්මාති සම්භවො. පභවති එතස්මාති පභවොති පච්චයහෙතුසද්දෙහි ඉතරෙසම්පි සමානත්ථතා වෙදිතබ්බා. එවං සන්තෙපි කාරණවිසෙසවිසයො ¶ හෙතුසද්දො, කාරණසාමඤ්ඤවිසයො පච්චයසද්දොති දස්සෙන්තො ‘‘මූලට්ඨෙනා’’තිආදිමාහ. හෙතුඅත්ථො, පච්චයට්ඨො ච හෙට්ඨා පපඤ්චවසෙන වුත්තොති තං සඞ්ඛිප්පං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සඞ්ඛෙපතො…පෙ… හෙතුපච්චයො’’ති.

යථා සාලිවීහිබීජාදීනි තංතංඔසධීනං සාලිවීහිආදිභාවස්ස සාධකානි, මණිආදිප්පභාවත්ථූනි ච නීලාදිවණ්ණානි නීලාදිප්පභාසාධකානි, එවං හෙතුපච්චයො යථාරහං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මානං කුසලාදිභාවස්ස සාධකොති ඉමමත්ථං දස්සෙති ‘‘සො සාලිආදීන’’න්තිආදිනා. ආචරියානන්ති ච රෙවතාචරියං සන්ධායාහ. එවං සන්තෙති හෙතුපච්චයො යදි කුසලාදිභාවසාධකො, එවං සති. න සම්පජ්ජති න සිජ්ඣති. යථා කුසලාකුසලහෙතු තංසමුට්ඨානරූපස්ස කුසලාකුසලභාවාය න පරියත්තො, එවං අබ්යාකතොපි හෙතු තංසමුට්ඨානරූපස්ස අබ්යාකතභාවාය. සභාවෙනෙව හි තං අබ්යාකතන්ති ආහ ‘‘න හි සො තෙසං කුසලාදිභාවං සාධෙතී’’ති. හෙතුපච්චයො ච තෙසං හොතියෙවාති ආහ ‘‘න ච පච්චයො න හොතී’’ති. ඉදානි තමත්ථං පාළියා සමත්ථෙතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදි වුත්තං. විනා එතෙනාති එතෙන හෙතුනා අබ්යාකතභාවසාධකෙන විනා අහෙතුකත්තා, අබ්යාකතභාවො සිද්ධො සභාවෙනෙවාති අධිප්පායො.

‘‘යොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසි කරොතො අනුප්පන්නා චෙව කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පන්නා ච කුසලා ධම්මා අභිවඩ්ඪන්තී’’තිආදි (අ. නි. 1.67) වචනෙහි කුසලභාවස්ස ¶ යොනිසොමනසිකාරප්පටිබද්ධතා සිද්ධාති ආහ ‘‘යොනිසොමනසිකාරප්පටිබද්ධො කුසලභාවො’’ති. එතෙනෙව අකුසලඅබ්යාකතභාවාපි කුසලභාවො විය න හෙතුපටිබද්ධාති දස්සිතං හොති. යං පනෙකෙ මඤ්ඤෙය්යුං ‘‘අහෙතුකහෙතුස්ස අකුසලභාවො විය සහෙතුකහෙතූනම්පි සභාවතොව කුසලාදිභාවො, අඤ්ඤෙසං තංසම්පයුත්තානං හෙතුපටිබද්ධො’’ති, තස්ස උත්තරං වත්තුං ‘‘යදි චා’’තිආදිමාහ. අලොභො කුසලො වා සියා අබ්යාකතො වාති යදි අලොභො සභාවතො කුසලො, සො කුසලසභාවත්තා අබ්යාකතො න සියා. අථ අබ්යාකතො තංසභාවත්තා කුසලො න සියා අලොභසභාවස්ස අදොසත්තාභාවො විය. යස්මා පන උභයථාපි හොති, තස්මා යථා උභයථා හොන්තෙසු සද්ධාදීසු සම්පයුත්තෙසු හෙතුපටිබද්ධං කුසලාදිභාවං පරියෙසෙථ, න සභාවතො, එවං හෙතූසුපි කුසලාදිතා අඤ්ඤපටිබද්ධා පරියෙසිතබ්බා, න සභාවතොති යං වුත්තං ‘‘සම්පයුත්තහෙතූසු සභාවතොව කුසලාදිභාවො’’ති, තං න යුජ්ජති. සා පන පරියෙසියමානා යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධා ¶ හොතීති හෙතූසු විය සම්පයුත්තෙසුපි යොනිසොමනසිකාරාදිපටිබද්ධො කුසලාදිභාවො, න හෙතුපටිබද්ධොති සිද්ධං හොතීති අධිප්පායො.

විරුළ්හමූලා වියාති එතෙන මූලානි විය මූලානීති දස්සෙති. තෙනෙවාහ ‘‘සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙනා’’ති. ස්වායං ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, කුසලො ධම්මො කුසලාබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස, අකුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලාබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති එවං සත්තධා පඤ්හාවාරෙ නිද්දිට්ඨො. යං පන වුත්තං හෙතුකිච්චං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං, තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.1), තත්ථ පඨමො හෙතුසද්දො පච්චත්තනිද්දිට්ඨො පච්චයධම්මනිද්දෙසො, තෙනස්ස හෙතුභාවෙන උපකාරකතා හෙතුපච්චයතාති දස්සෙති. දුතියො පච්චයුප්පන්නවිසෙසනං, තෙන න යෙසං කෙසඤ්චි සම්පයුත්තකානං හෙතූ හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, අථ ඛො හෙතුනා සම්පයුත්තානමෙවාති දස්සෙති. නනු ච සම්පයුත්තසද්දස්ස ¶ සාපෙක්ඛත්තා දුතියෙ හෙතුසද්දෙ අවිජ්ජමානෙපි අඤ්ඤස්ස අපෙක්ඛිතබ්බස්ස අනිද්දිට්ඨත්තා හෙතූ අත්තනාව සම්පයුත්තකානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති අයමත්ථො විඤ්ඤායතීති? නායමෙකන්තො. හෙතුසද්දො හි පච්චත්තනිද්දිට්ඨො ‘‘හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්ථෙව බ්යාවටො යදා ගය්හති, න තදා සම්පයුත්තවිසෙසනං හොතීති සම්පයුත්තඅවිසිට්ඨා යෙ කෙචි ගහිතා භවෙය්යුන්ති. නනු ච යථා ‘‘අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං, අරූපිනො ඉන්ද්රියා සම්පයුත්තකානං ධම්මාන’’න්ති ච වුත්තෙ දුතියෙන ආහාරග්ගහණෙන, ඉන්ද්රියග්ගහණෙන ච විනාපි ආහාරින්ද්රියසම්පයුත්තකාව ගය්හන්ති, එවමිධාපි සියාති? න, ආහාරින්ද්රියාසම්පයුත්තස්ස වජ්ජෙතබ්බස්ස අභාවතො. වජ්ජෙතබ්බාභාවතො හි තත්ථ දුතියෙ ආහාරින්ද්රියග්ගහණෙ අසතිපි තංසම්පයුත්තකාව ගය්හන්තීති තං න කතං, ඉධ පන වජ්ජෙතබ්බං අත්ථීති කත්තබ්බං දුතියං හෙතුග්ගහණං. එවම්පි ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති එත්ථ හෙතුසම්පයුත්තකානං සො එව සම්පයුත්තකහෙතූති විසෙසනස්ස අකතත්තා යො කොචි හෙතු යස්ස කස්සචි හෙතුසම්පයුත්තස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති, පච්චත්තනිද්දිට්ඨස්සෙව හෙතුනො පුන සම්පයුත්තවිසෙසනභාවෙන වුත්තත්තා. එතදත්ථමෙව හි විනාපි දුතියෙන හෙතුසද්දෙන හෙතුසම්පයුත්තභාවෙ සිද්ධෙපි තස්ස ගහණං කතං.

අථ වා අසති දුතියෙ හෙතුසද්දෙ හෙතුසම්පයුත්තකානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො, න පන හෙතූනන්ති එවම්පි ගහණං සියාති තන්නිවාරණත්ථං සො වුත්තො. තෙන හෙතුසම්පයුත්තභාවං යෙ ලභන්ති, තෙසං ¶ සබ්බෙසං හෙතූනං, අඤ්ඤෙසම්පි හෙතූ හෙතුපච්චයෙන පච්චයොති දස්සිතං හොති. යස්මා පන හෙතුඣානමග්ගා පතිට්ඨාමත්තාදිභාවෙන අඤ්ඤධම්මනිරපෙක්ඛා, න ආහාරින්ද්රියා විය සාපෙක්ඛා එව, තස්මා එතෙස්වෙව දුතියං හෙතාදිග්ගහණං කතං. ආහාරින්ද්රියා පන ආහරිතබ්බඊසිතබ්බාපෙක්ඛා එව, තස්මා තෙ විනාපි දුතියෙන ආහාරින්ද්රියග්ගහණෙන අත්තනා එව ආහරිතබ්බෙ, ඊසිතබ්බෙ ච ආහාරින්ද්රියභූතෙ, අඤ්ඤෙ ච සම්පයුත්තකෙ පරිච්ඡින්දන්තීති තං තත්ථ න කතං. ඉධ ච දුතියෙන හෙතුග්ගහණෙන පච්චයුප්පන්නානං හෙතුනා, පච්චයභූතෙනෙව ච සම්පයුත්තානං හෙතූනං, අඤ්ඤෙසඤ්ච පරිච්ඡින්නත්තා පුන විසෙසෙන කිච්චං නත්ථීති පඤ්හාවාරෙ ‘‘කුසලා ¶ හෙතූ සම්පයුත්තකානං ඛන්ධාන’’න්තිආදීසු දුතියං හෙතුග්ගහණං න කතන්ති දට්ඨබ්බං.

596. ආරම්මණභාවෙනාති විසයභාවෙන, ආලම්බිතබ්බභාවෙනාති අත්ථො. ආරභිත්වාපීති පි-සද්දෙන ඉමමත්ථං දස්සෙති – රූපායතනාදිමත්තෙ යස්මිං කිස්මිඤ්චි එකස්මිං අට්ඨත්වා ‘‘යං යං ධම්මං ආරබ්භා’’ති (පට්ඨා 1.1.2) අනියමෙන සබ්බරූපායතනානං…පෙ… සබ්බධම්මායතනානඤ්ච ආරම්මණපච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා රූපාදිභෙදෙන ඡබ්බිධෙසු සඞ්ඛතාසඞ්ඛතපඤ්ඤත්තිධම්මෙසු න කොචි ධම්මො ආරම්මණපච්චයො න හොතීති. ස්වායං ආරම්මණපච්චයභාවො හෙට්ඨා විභාවිතො එව. ආලම්බිත්වාති ගහෙත්වා. එකන්තසාරම්මණභාවතො අනාරබ්භ පවත්ති එව නත්ථීති ආහ ‘‘ආරබ්භෙවා’’ති. ස්වායං ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, කුසලො ධම්මො අකුසලස්ස, කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස, කුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, කුසලස්ස, අකුසලස්සා’’ති එවං නවප්පකාරො වෙදිතබ්බො.

597. ජෙට්ඨකට්ඨෙනාති පමුඛභාවෙන. අත්තාධීනානඤ්හි පතිභූතො ධම්මො අධිපති. සො තෙසං පමුඛභාවෙන පවත්තති. ‘‘ඡන්දවතො කිං නාම න සිජ්ඣතී’’තිආදිකං පුරිමාභිසඞ්ඛාරූපනිස්සයං ලභිත්වා උප්පජ්ජමානෙ චිත්තුප්පාදෙ ඡන්දාදයො ධුරභූතා ජෙට්ඨකභූතා සම්පයුත්තධම්මෙ සාධයමානා වසෙ වත්තයමානා හුත්වා පවත්තන්ති, සම්පයුත්තධම්මා ච තෙසං වසෙන වත්තන්ති හීනාදිභාවෙන තදනුවත්තනතො, තෙන තෙ අධිපතිපච්චයා හොන්ති. ගරුකාතබ්බම්පි ආරම්මණං තන්නින්නපොණපබ්භාරානං අස්සාදනපච්චවෙක්ඛණමග්ගඵලානං අත්තනො වසෙ වත්තයමානං විය පච්චයො හොති. තස්මා අයං අත්තාධීනානං පතිභාවෙන උපකාරකත්තා අධිපතිපච්චයොති දට්ඨබ්බො. ඡන්දාධිපතීති ඡන්දසඞ්ඛාතො අධිපති, ඡන්දං ධුරං ඡන්දං ජෙට්ඨකං කත්වා චිත්තුප්පත්තිකාලෙ උප්පන්නස්ස කත්තුකම්යතාඡන්දස්සෙතං නාමං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. කස්මා පන යථා හෙතුපච්චයනිද්දෙසෙ ¶ ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකාන’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.1) වුත්තං, එවමිධ ‘‘අධිපතී අධිපතිසම්පයුත්තකාන’’න්ති අවත්වා ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.3) නයෙන වුත්තන්ති? එකක්ඛණෙ ¶ අභාවතො. හෙතවො හි ද්වෙ තයොපි එකක්ඛණෙ හෙතුපච්චයා හොන්ති, මූලට්ඨෙන උපකාරකභාවස්ස අවිජහනතො. අධිපති පන ජෙට්ඨකට්ඨෙන උපකාරකො, න ච එකක්ඛණෙ බහූ ජෙට්ඨකා හොන්ති. තස්මා එකතො උප්පන්නානම්පි තෙසං එකක්ඛණෙ අධිපතිපච්චයභාවො නත්ථීති ‘‘අධිපතී අධිපතිසම්පයුත්තකාන’’න්ති අවත්වා ‘‘ඡන්දාධිපති ඡන්දසම්පයුත්තකාන’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං.

යං යං ධම්මන්ති යං යං ආරම්මණධම්මං. ගරුං කත්වාති ගරුකාරචිත්තීකාරවසෙන වා අස්සාදනවසෙන වා ගරුකාරිකං ලද්ධබ්බං අවිජහිතබ්බං අනවඤ්ඤාතං කත්වා. තෙ තෙ ධම්මාති තෙ තෙ ගරුකාතබ්බා ධම්මා. තෙසං තෙසන්ති තංතංගරුකාරකධම්මානං. අධිපතිපච්චයෙනාති ආරම්මණාධිපතිපච්චයෙන. ස්වායං ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස සහජාතාරම්මණෙහි, අකුසලස්ස ආරම්මණෙනෙව, අබ්යාකතස්ස සහජාතාරම්මණෙහි, කුසලාබ්යාකතස්ස සහජාතෙනෙවාති කුසලමූලා චත්තාරො, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස සහජාතාරම්මණෙහි, අබ්යාකතස්ස සහජාතෙනෙව, තථා අකුසලාබ්යාකතස්සාති අකුසලමූලා තයො, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස සහජාතාරම්මණෙහි, කුසලස්ස ආරම්මණෙනෙව, තථා අකුසලස්සාති අබ්යාකතමූලා තයො’’ති සඞ්ඛෙපතො දසප්පකාරො අධිපතිපච්චයො. එත්ථ ච සත්තධා සහජාතාධිපති, සත්තධා ආරම්මණාධිපති වෙදිතබ්බො.

598. අන්තරායතීති අන්තරං, බ්යවධායකන්ති අත්ථො. නාස්ස අන්තරං විජ්ජතීති අනන්තරො, අනන්තරො ච සො පච්චයො චාති අනන්තරපච්චයො. ‘‘අත්ථානන්තරතා අනන්තරපච්චයො, කාලානන්තරතා සමනන්තරපච්චයො’’තිආදිනා බහුධා පපඤ්චයන්ති, අසාරං ගන්ථවිත්ථාරං කරොන්ති. යථා පවත්තිඔකාසදානවිසෙසභාවෙන නත්ථිවිගතපච්චයා වුත්තා, න එවං අනන්තරසමනන්තරපච්චයා, එතෙ පන චිත්තනියමහෙතුභාවෙන වුත්තාති තං චිත්තනියමහෙතුභාවං දස්සෙතුං ‘‘යො හි එසා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මනොවිඤ්ඤාණධාතූතිආදි චිත්තනියමොති එත්ථ ආදි-සද්දෙන සන්තීරණානන්තරා වොට්ඨබ්බනං, චුතිඅනන්තරා පටිසන්ධීති යස්ස යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා යං යං චිත්තං උප්පජ්ජති, තස්ස තස්ස තදනන්තරුප්පාදනියමො තංතංසහකාරිපච්චයවිසිට්ඨස්ස පුරිමපුරිමචිත්තස්සෙව වසෙන ඉජ්ඣතීති දස්සෙති.

අත්ථානන්තරතායාති ¶ අත්ථෙන කෙනචි ධම්මෙන අනන්තරතාය. කාලානන්තරතායාති කාලභෙදෙන අනන්තරතාය ¶ . ආචරියානන්ති ඉධාපි රෙවතාචරියමෙව සන්ධාය වුත්තං. තත්ථාති තස්මිං කාලානන්තරතාය සමනන්තරපච්චයභාවෙ, තස්මිං වා යථාවුත්තවිරොධෙ. භාවනාබලෙන පන වාරිතත්තාති එත්ථ යථා රුක්ඛස්ස වෙධෙ දින්නෙ පුප්ඵිතුං සමත්ථස්සෙව පුප්ඵනං න හොති, වෙධෙ පන අපනීතෙ තාය එව සමත්ථතාය පුප්ඵනං හොති, එවමිධාපි භාවනාබලෙන වාරිතත්තා සමුට්ඨාපනසමත්ථස්සෙව අසමුට්ඨාපනං, තස්මිඤ්ච අපගතෙ තාය එව සමත්ථතාය සමුට්ඨාපනං හොතීති අධිප්පායො. තම්පි වචනං කාලානන්තරතා නත්ථි සත්තාහාදිනා කාලෙන අන්තරිතභාවතො. එතදෙව ‘‘කාලන්තරිතතා අත්ථි’’ ඉච්චෙව වදාම. නනු ච කාලො නාම කොචි පරමත්ථතො නත්ථීති වදෙය්යාති ආසඞ්කන්තො ආහ ‘‘කාලානන්තර…පෙ… ලද්ධී’’ති.

බ්යඤ්ජනමත්තතොවෙත්ථ නානාකරණං පච්චෙතබ්බං, න අත්ථතොති උපචයසන්තතිඅධිවචනනිරුත්තිපදානං විය සද්දත්ථමත්තතො නානාකරණං, න වචනීයත්ථතොති අධිප්පායො. තෙනෙව සද්දත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ‘‘කථ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පුරිමපච්ඡිමානං නිරොධුප්පාදන්තරාභාවතො නිරන්තරුප්පාදනසමත්ථතා අනන්තරපච්චයභාවො. රූපකලාපානං විය සණ්ඨානාභාවතො, පච්චයපච්චයුප්පන්නානං සහාවට්ඨානාභාවතො ච ‘‘ඉදමිතො හෙට්ඨා, උද්ධං, තිරිය’’න්ති විභාගාභාවා අත්තනා එකත්තමිව උපනෙත්වා සුට්ඨු අනන්තරභාවෙන උප්පාදනසමත්ථතා සමනන්තරපච්චයතා. උප්පාදනසමත්ථතාති ච අබ්යාපාරත්තා ධම්මානං යස්මිං යදාකාරෙ නිරුද්ධෙ, වත්තමානෙ වා සති තංතංවිසෙසවන්තො ධම්මා හොන්ති, තස්ස සොව ආකාරො වුච්චතීති දට්ඨබ්බො. ධම්මානං පවත්තිමත්තමෙව ච උපාදාය කාලවොහාරොති නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඵලසමාපත්තීනං ¶ අසඤ්ඤභවා චවන්තස්ස, පුරිමචුතිපච්ඡිමපටිසන්ධීනඤ්ච නිරොධුප්පාදනිරන්තරතාය කාලන්තරතා නත්ථි. න හි තෙසං අන්තරා අරූපධම්මප්පවත්ති අත්ථි, යං උපාදාය කාලන්තරතා වුච්චෙය්ය, න ච රූපධම්මප්පවත්ති අරූපධම්මප්පවත්තියා අන්තරං කරොති අඤ්ඤසන්තානත්තා. රූපාරූපසන්තතියො හි ද්වෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසසභාවත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤූපකාරභාවෙන පවත්තමානාපි විසුංයෙව හොන්ති. එකසන්තතියඤ්ච පුරිමපච්ඡිමානං මජ්ඣෙ පවත්තමානං තංසන්තතිපරියාපන්නතාය අන්තරකාරකං හොති. තාදිසඤ්ච කිඤ්චි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනඵලසමාපත්තීනං මජ්ඣෙ නත්ථි, න ච අභාවො අන්තරකාරකො හොති අභාවත්තා එව. තස්මා ජවනානන්තරස්ස ජවනස්ස විය, භවඞ්ගානන්තරස්ස භවඞ්ගස්ස විය ච නිරන්තරතා සුට්ඨු අනන්තරතා හොතීති තථා උප්පාදනසමත්ථතා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනචුතීනම්පි දට්ඨබ්බා. උප්පත්තියා පච්චයභාවො චෙත්ථ අනන්තරපච්චයාදීනං පාකටොති උප්පාදනසමත්ථතාව වුත්තා ¶ . පච්චුප්පන්නානං පන ධම්මානං පුබ්බන්තාපරන්තපරිච්ඡෙදෙන ගහිතානං උප්පජ්ජතීති වචනං අලභන්තානං ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 2.18.4) අනන්තරාදිපච්චයභාවො වුත්තොති න සො උප්පත්තියා එවාති විඤ්ඤායති. න හි කුසලාදිග්ගහණං විය පච්චුප්පන්නග්ගහණං අපරිච්ඡෙදං. යතො උප්පත්තිමත්තසමඞ්ගිනො එව ගහණං සියා. තෙනෙව ච අතීතත්තිකෙ පටිච්චවාරාදයො න සන්තීති. තස්ස ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, කුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස, අකුසලො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො කුසලස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අකුසලස්සා’’ති සත්තධා භෙදො වෙදිතබ්බො.

599. උප්පජ්ජමානොව සහ උප්පාදනභාවෙනාති එත්ථාපි උප්පත්තියා පච්චයභාවෙන පාකටෙන ඨිතියාපි පච්චයභාවං නිදස්සෙතීති දට්ඨබ්බං, අඤ්ඤථා පදීපනිදස්සනං න යුජ්ජෙය්ය. පදීපො හි පභාසස්ස ඨිතියාපි පච්චයො, න උප්පත්තියා එව. පච්චයුප්පන්නානං සහජාතභාවෙන උපකාරකතා සහජාතපච්චයතා. ඔක්කන්තික්ඛණෙති පටිසන්ධික්ඛණෙ. තස්මිං හි ඛණෙ නාමරූපං ඔක්කන්තං විය පරලොකතො ආගන්ත්වා ඉධ මාතුකුච්ඡිආදිං පවිසන්තං විය උප්පජ්ජති, තස්මා සො ඛණො ඔක්කන්තික්ඛණොති වුච්චති. එත්ථ ච රූපන්ති හදයවත්ථුයෙව අධිප්පෙතං. තඤ්හි නාමස්ස, නාමඤ්ච තස්ස සහජාතපච්චයො හොති. චිත්තචෙතසිකාති පවත්තියං චත්තාරො ඛන්ධා පටිසන්ධික්ඛණෙ චිත්තසමුට්ඨානානං අභාවතො. රූපිනො ධම්මාති හදයවත්ථුං සන්ධායාහ. තත්ථ යදිපි පුබ්බෙ ‘‘ඔක්කන්තික්ඛණෙ නාමරූප’’න්ති වුත්තං, තථාපි තෙන ඛණන්තරෙ සහජාතපච්චයභාවො රූපධම්මානං න නිවාරිතොති තන්නිවාරණත්ථමිදං වුත්තන්ති ගහෙතබ්බං. කිඤ්චි කාලෙති කෙචි කිස්මිඤ්චි කාලෙති අත්ථො, තෙන රූපිනො ධම්මා කෙචි වත්ථුභූතා කිස්මිඤ්චි පටිසන්ධිකාලෙති අඤ්ඤෙසං රූපධම්මානං, වත්ථුනො ච පවත්තියං අරූපධම්මානං ¶ සහජාතපච්චයභාවං පුබ්බෙ අනිවාරිතං නිවාරෙති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘කිඤ්චි කාල’’න්ති වා ‘‘කිස්මිඤ්චි කාලෙ’’ති වා වත්තබ්බෙ තථා අවත්වා විභත්තිවිපල්ලාසං කත්වා වුත්තං. තෙන කිඤ්චීති උපයොගෙකවචනං. ‘‘රූපිනො ධම්මා’’ති එතෙන සම්බන්ධෙ පච්චත්තබහුවචනං ජායති. ‘‘කාලෙ’’ති එතෙන සම්බන්ධෙ භුම්මෙකවචනන්ති දීපිතන්ති වෙදිතබ්බං. පුරිමෙන ච ‘‘එකො ඛන්ධො, වත්ථු ච තිණ්ණන්නං ඛන්ධාන’’න්ති (පට්ඨා. 1.1.419) ආදිවචනෙන නාමසහිතං එව වත්ථු නාමස්ස පච්චයොති වත්තබ්බෙ ආපන්නෙ ඉතරෙන කෙවලස්ස ච තථාවත්තබ්බතං දස්සෙති. ස්වායං සහජාතපච්චයො ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, අබ්යාකතස්ස, කුසලාබ්යාකතස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස ¶ , අබ්යාකතස්ස, අකුසලාබ්යාකතස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, කුසලාබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස, අකුසලාබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති (පට්ඨා. 1.1.419) නවවිධො වෙදිතබ්බො.

600. අත්තනො උපකාරකස්ස උපකාරකතා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා. තථා හිස්ස තිදණ්ඩං නිදස්සිතං. උපකාරකතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤතාවසෙනෙව දට්ඨබ්බා, න සහජාතතාදිවසෙන. සහජාතාදිපච්චයො හොන්තොයෙව හි කොචි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො න හොති, න ච සහජාතාදිපච්චයධම්මෙහි විනා ඉමස්ස පවත්ති අත්ථි. තථා හි සහජාතාදිපච්චයො ච හොන්තොයෙව හි කොචි අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො හොති. යදි ච අත්තනො උපකාරකස්ස උපකාරකතාමත්තං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො සියා, පුරෙජාතපච්ඡාජාතභාවෙන උපකාරස්ස උපකාරකා වත්ථුඛන්ධා අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයා සියුං, න ච තං ඉච්ඡිතං. තෙන වුත්තං ‘‘උපකාරකතා ච අඤ්ඤමඤ්ඤවසෙනෙව දට්ඨබ්බා’’ති. අයඤ්ච උප්පත්තියා, ඨිතියා ච උපකාරකොති වෙදිතබ්බො. අයං පන ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්සා’’ති තිවිධො වෙදිතබ්බො.

601. තරුආදීනං පථවී විය අධිට්ඨානාකාරෙන පථවීධාතු සෙසධාතූනං, චක්ඛාදයො චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං උපකාරකා චිත්තකම්මස්ස පටාදයො විය නිස්සයාකාරෙන ඛන්ධාදයො තංතංනිස්සයානං ඛන්ධාදීනං. පථවීධාතුයං පතිට්ඨාය එව හි සෙසධාතුයො උපාදාරූපානි විය යථාසකං කිච්චං කරොන්ති.

අධිට්ඨානාකාරෙනාති ¶ ආධාරාකාරෙන. ආධාරාකාරො චෙත්ථ තෙසං සාතිසයං තදධීනවුත්තිතාය වෙදිතබ්බො. යතො භූතානි අනිද්දිසිතබ්බට්ඨානානි වුච්චන්ති, එවඤ්ච කත්වා චක්ඛාදීනම්පි අධිට්ඨානාකාරෙන උපකාරකතා සුට්ඨු යුජ්ජති. න හි යථාවුත්තං තදධීනවුත්තිතාවිසෙසං මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤො චක්ඛාදීසු අදෙසකානං අරූපධම්මානං අධිට්ඨානාකාරො සම්භවති. යදිපි යං යං ධම්මං පටිච්ච යෙ යෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තෙසං සබ්බෙසං තදධීනවුත්තිභාවො. යෙන පන පච්චයභාවවිසෙසෙන චක්ඛාදීනං පටුමන්දභාවෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදයො තදනුවිධානාකාරෙනෙව පවත්තන්ති, ස්වායමිධ තෙසං තදධීනවුත්තිතාසිද්ධො විසෙසොති. එවඤ්හි පච්චයභාවසාමඤ්ඤෙ සතිපි ආරම්මණපච්චයතො නිස්සයපච්චයස්ස විසෙසො විභාවිතො හොති. ස්වායං නයො හෙට්ඨා පකාසිතොව. ඡට්ඨො පනාති එත්ථ ‘‘රූපිනො ¶ ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං කිස්මිඤ්චි කාලෙ’’ති ඉදං න ලබ්භති. යං පනෙත්ථ ලබ්භති ‘‘රූපිනො ධම්මා කෙචී’’ති, තත්ථ තෙ එව ධම්මෙ දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛායතන’’න්තිආදි නිද්දිට්ඨං. යං රූපන්ති හදයවත්ථුං සන්ධාය වුත්තං. අයං පන නිස්සයපච්චයො තෙරසවිධො. කථං? සහජාතතො කුසලමූලා තයො, තථා අකුසලමූලා, අබ්යාකතමූලෙසු පන පුරෙජාතං ලබ්භති. අබ්යාකතඤ්හි අබ්යාකතස්ස සහජාතම්පි පච්චයො හොති, පුරෙජාතම්පි කුසලස්ස පුරෙජාතමෙව, තථා අකුසලස්ස, කුසලාබ්යාකතං සහජාතපුරෙජාතතො කුසලස්ස, සහජාතතො එව අබ්යාකතස්ස, තථා අකුසලාබ්යාකත’’න්ති එවං තෙරස.

602. තදධීනවුත්තිතාය අත්තනො ඵලෙන නිස්සිතොති යං කිඤ්චි කාරණං නිස්සයොති වත්වා තත්ථ යො භුසො නිස්සයො, තං උපනිස්සයොති නිද්ධාරෙති. බලවකාරණභාවෙන උපකාරකොති ආරම්මණභාවවසෙන අනන්තරං අනුරූපචිත්තුප්පාදනසමත්ථතාවසෙන, කෙවලඤ්ච බලවන්තං කාරණං හුත්වා උපකාරකො. තෙනාහ ‘‘සො’’තිආදි.

තත්ථ දානං දත්වාති දෙය්යධම්මං චජිත්වා. යාය වා චෙතනාය සො දිය්යති, සා චෙතනා දානං. දත්වාති තං චෙතනං පරියොදපෙත්වා විසුද්ධං කත්වා. සීලං සමාදියිත්වාති පඤ්චඞ්ගදසඞ්ගාදිවසෙන නිච්චසීලං ගණ්හිත්වා. ඉමිනා සමාදානවිරතියෙව දස්සිතා, සම්පත්තවිරතිසමුච්ඡෙදවිරතියො පන ලොකෙ ‘‘සීල’’න්ති අපාකටත්තා න වුත්තා. කිඤ්චාපි න වුත්තා, ආරම්මණපච්චයො ¶ පන හොන්තියෙව. තත්ථ සමුච්ඡෙදවිරති සෙක්ඛානංයෙව කුසලස්ස ආරම්මණං හොති, න ඉතරෙසං. උපොසථකම්මන්ති ‘‘පාණං න හනෙ, න චාදින්නමාදියෙ’’ති (සු. නි. 402) එවං වුත්තං උපොසථසීලං. තං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛතීති තං යථාවුත්තං කුසලං සෙක්ඛොපි පුථුජ්ජනොපි පච්චවෙක්ඛති, අරහාපි තං පච්චවෙක්ඛතෙව. අරහතොපි හි පුබ්බෙ කතං කුසලං කුසලමෙව. යෙන පන චිත්තෙන පච්චවෙක්ඛති, තං කිරියචිත්තං නාම හොති. තස්මා ‘‘කුසලො කුසලස්සා’’ති ඉමස්මිං අධිකාරෙ න ලබ්භති. පුබ්බෙ සුචිණ්ණානීති ‘‘දත්වා කත්වා’’ති හි ආසන්නකතානි වුත්තානි, ඉමිනා න ආසන්නකතානීති වෙදිතබ්බානි, දානාදීහි වා සෙසානි කාමාවචරකුසලානි දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං. ඣානා වුට්ඨහිත්වාති ඣානං සමාපන්නො ඣානතො වුට්ඨහිත්වා. ‘‘ඣානං වුට්ඨහිත්වා’’තිපි පාළි. සෙක්ඛා ගොත්රභුන්ති සොතාපන්නං සන්ධාය වුත්තං. සො හි ගොත්රභුං පච්චවෙක්ඛති. ‘‘වොදාන’’න්ති ඉදං පන සකදාගාමිඅනාගාමිනො සන්ධාය වුත්තං. තෙසඤ්හි තං චිත්තං වොදානං නාම හොති. සෙක්ඛාති සොතාපන්නසකදාගාමිඅනාගාමිනො ¶ . මග්ගා වුට්ඨහිත්වාති මග්ගඵලභවඞ්ගාතික්කමවසෙන අත්තනා පටිලද්ධමග්ගා වුට්ඨහිත්වා, සුද්ධමග්ගතොයෙව පන වුට්ඨාය පච්චවෙක්ඛණං නාම නත්ථි. ආදි-සද්දෙන ‘‘කුසලං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තී’’ති (පට්ඨා. 1.1.404) එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. යදිපි නානත්තං අකත්වාව විභත්තො, තථාපි ඉදම්පි ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයානං විසෙසොති දස්සෙතුං ‘‘තත්ථා’’තිආදි වුත්තං.

නෙසං චිත්තචෙතසිකානං අනන්තරපච්චයඅනන්තරූපනිස්සයානං නික්ඛෙපවිසෙසො අත්ථි. යස්මා පුරිමො අබ්යාකතධම්මවසෙන පවත්තො, ඉතරො කුසලාදිවසෙනපීති සොපි නික්ඛෙපවිසෙසො අත්ථතො එකීභාවමෙව ගච්ඡති සබ්බෙසුපි චිත්තුප්පාදෙසු තදුභයස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා. එවං සන්තෙපීතිආදි අනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයානං විසෙසදස්සනං. යථා හීතිආදි අනන්තරූපනිස්සයස්ස සම්භවදස්සනං.

පකතොති එත්ථ ප-කාරො උපසග්ගො, සො අත්තනො ඵලස්ස උප්පාදනසමත්ථභාවෙන සුට්ඨුකතතං දීපෙති. තථා ච කතං අත්තනො සන්තානෙ කතං හොතීති ආහ ‘‘අත්තනො සන්තානෙ’’තිආදි. කරණඤ්ච දුවිධං නිප්ඵාදනං, උපසෙවනඤ්චාති තං දස්සෙතුං ‘‘නිප්ඵාදිතො වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ නිප්ඵාදනං ¶ හෙතුපච්චයසමොධානෙන ඵලස්ස නිබ්බත්තනං. උපසෙවනං පන කායෙ අල්ලීයාපනවසෙන උපයොගූපසෙවනං, විජානනසඤ්ජානනාදීනං වසෙන ආරම්මණූපසෙවනඤ්ච. තෙනෙව අනාගතානම්පි උතුසම්පදාදීනං ආරම්මණූපසෙවනෙන උපසෙවිතානං පකතූපනිස්සයතා වුත්තා හොති, පගෙව අතීතපච්චුප්පන්නානං. පච්චුප්පන්නස්සාපි හි ‘‘පච්චුප්පන්නං උතුභොජනං සෙනාසනං උපනිස්සාය ඣානං උප්පාදෙතී’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 2.18.8) පකතූපනිස්සයභාවො ලබ්භතීති. පකතියා එවාති පච්චයන්තරසඞ්කරරහිතෙන අත්තනො සභාවෙනෙව. උපනිස්සයොති බලවකාරණං කත්වා. අනෙකප්පකාරතො පභෙදො වෙදිතබ්බො පඤ්හාවාරෙ ආගතනයෙන. පච්චයවාරෙ පන –

‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං කුසලානං ධම්මානං උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො, පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං අකුසලානං ධම්මානං කෙසඤ්චි, කුසලා අබ්යාකතානං, අකුසලා අකුසලානං, කුසලානං කෙසඤ්චි, අකුසලා අබ්යාකතානං, අබ්යාකතා අබ්යාකතානං, අබ්යාකතා කුසලානං, අබ්යාකතා අකුසලානං ¶ , පුග්ගලොපි, සෙනාසනම්පි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.9).

තත්ථ යෙ පුරිමා යෙසං පච්ඡිමානං අනන්තරූපනිස්සයො හොන්ති, තෙ තෙසං සබ්බෙසම්පි එකන්තෙනෙව හොන්ති, න කෙසඤ්චි කදාචි. තස්මා යෙසු පදෙසු අනන්තරූපනිස්සයො ලබ්භති, තෙසු ‘‘කෙසඤ්චී’’ති න සක්කා වත්තුන්ති න වුත්තං. යෙ පන පුරිමා යෙසං පච්ඡිමානං ආරම්මණූපනිස්සයො වා පකතූපනිස්සයො වා හොන්ති, තෙ තෙසං, න සබ්බෙසං එකන්තෙන හොන්ති. යෙසං උප්පත්තිවිබන්ධකා පච්චයා බලවන්තො හොන්ති, තෙසං න භවන්ති, ඉතරෙසං භවන්ති. තස්මා යෙසු පදෙසු අනන්තරපච්චයො න ලබ්භති, තෙසු ‘‘කෙසඤ්චී’’ති වුත්තං. සිද්ධානං පච්චයධම්මානං යෙහි පච්චයුප්පන්නෙහි භවිතබ්බං, තෙසං ‘‘කෙසඤ්චී’’ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

කසිණපඤ්ඤත්තියා ආරම්මණූපනිස්සයතාභාවතො එකච්චාය පඤ්ඤත්තියා සද්ධිං සබ්බො ධම්මො ආරම්මණූපනිස්සයො, අනන්තරාතීතො චිත්තචෙතසිකරාසි අනන්තරූපනිස්සයො, කුසලාකුසලවිපාකකිරියාරූපවසෙන පඤ්චවිධො ¶ පකතූපනිස්සයොති අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන පට්ඨානට්ඨකථායං වෙදිතබ්බො.

603. පඨමතරන්ති පච්චයුප්පන්නතො පුරෙතරං. අයඤ්හි පුරෙජාතපච්චයො රූපධම්මවසෙනෙව ලබ්භති. පච්චයුප්පන්නො ච අරූපධම්මායෙව. තෙනාහ ‘‘වත්තමානභාවෙන උපකාරකො’’ති. නිස්සයාරම්මණාකාරාදීහි විසිට්ඨා පුරෙජාතභාවෙන විනා උපකාරකභාවං අගච්ඡන්තානං වත්ථාරම්මණානං පුරෙජාතාකාරෙන උපකාරකතා පුරෙජාතපච්චයතා. එවං වත්ථාරම්මණවසෙන දුවිධෙ පුරෙජාතපච්චයෙ ‘‘චක්ඛායතන’’න්තිආදි වත්ථුවසෙන වුත්තං, ‘‘රූපාරම්මණ’’න්තිආදි ආරම්මණවසෙන.

යං රූපන්ති හදයවත්ථුං සන්ධායාහ. තත්ථ ‘‘කිඤ්චි කාලෙ’’ති පවත්තිකාලවසෙන වුත්තං. ‘‘කිඤ්චි කාලෙන’’ ඉති පටිසන්ධිකාලවසෙන. යානි ආරම්මණපුරෙජාතෙන විනා න වත්තන්ති, තෙසං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං ආරම්මණපුරෙජාතදස්සනෙන මනොද්වාරෙපි යං යං ආරම්මණපුරෙජාතෙන වත්තති, තස්ස තස්ස ආරම්මණපච්චයභූතං සබ්බං රූපරූපං ආරම්මණපුරෙජාතන්ති දස්සිතමෙව හොති. තථා හි වුත්තං පඤ්හාවාරෙ ‘‘ආරම්මණපුරෙජාතං සෙක්ඛා වා පුථුජ්ජනා වා චක්ඛුං අනිච්චතො ¶ දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සන්තී’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.424). ‘‘අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ධම්මස්ස පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, අබ්යාකතො ධම්මො කුසලස්ස ධම්මස්ස පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො, අබ්යාකතො ධම්මො අකුසලස්ස ධම්මස්ස පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.424) අබ්යාකතමූලකා තයොව වාරා. තෙ ච පච්චෙකං වත්ථුපුරෙජාතං, ආරම්මණපුරෙජාතන්ති ද්විධා විභත්තා.

604. පච්චයුප්පන්නධම්මස්ස පුරෙතරං සිද්ධභාවෙ සති පච්චයධම්මස්ස පච්ඡාජාතතාති වුත්තං ‘‘පුරෙජාතාන’’න්ති. අයඤ්ච නයො රූපධම්මෙසු එව ලබ්භති, න අරූපධම්මෙසූති වුත්තං ‘‘රූපධම්මාන’’න්ති. යදි පච්චයුප්පන්නධම්මා පුරෙතරමෙව ජාතා, කථං පච්චයභාවොති ආහ ‘‘උපථම්භකත්තෙනා’’ති. පච්ඡාජාතෙන හි විනා සන්තානාවිච්ඡෙදහෙතුභාවං අගච්ඡන්තානං ධම්මානං යෙ පච්ඡාජාතාකාරෙන උපකාරකා, තෙසං සා විප්පයුත්තාකාරාදීහි විසිට්ඨා උපකාරකතා ¶ පච්ඡාජාතපච්චයතා. එවං සබ්බපච්චයානං පච්චයන්තරාකාරවිසිට්ඨා උපකාරකතා යොජෙතබ්බා. ‘‘ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ආහාරාසාචෙතනා වියා’’ති එතෙන මනොසඤ්චෙතනාහාරවසෙන පවත්තමානෙහි අරූපධම්මෙහි රූපකායස්ස උපත්ථම්භිතභාවං දස්සෙති. තෙනෙව ‘‘ආහාරාසා වියා’’ති අවත්වා චෙතනාග්ගහණං කතං. කායස්සාති චතුසමුට්ඨානිකභූතුපාදායරූපසඞ්ඛාතස්ස රූපකායස්ස. සඞ්ඛෙපතො ඨපෙත්වා රූපධම්මෙ අවිසිට්ඨො අරූපක්ඛන්ධො පච්ඡාජාතපච්චයො. සො ජාතිවසෙන කුසලො, අකුසලො, විපාකො, කිරියාති චතුබ්බිධොති වෙදිතබ්බං.

605. කුසලාදිභාවෙන අත්තනා සදිසස්ස පයොගෙන කරණීයස්ස පුනප්පුනං කරණං පවත්තනං ආසෙවනට්ඨො, අත්තසදිසසභාවතාපාදනං වාසනං වා. පුරිමපුරිමාභියොගො වියාති උග්ගහණසවනධාරණාදිපුරිමාපුරිමාසෙවනා විය. තීසු පන එතෙසු පුරිමා පුරිමාති සමනන්තරාතීතා දට්ඨබ්බා. කස්මා පනෙත්ථ අනන්තරපච්චයෙ විය ‘‘පුරිමා පුරිමා කුසලා ධම්මා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං අබ්යාකතාන’’න්තිආදිනා භින්නජාතියෙහි සද්ධිං නිද්දෙසො න කතොති? අත්තනො ගතිං ගාහෙතුං අසමත්ථත්තා. භින්නජාතිකා හි භින්නජාතිකානං ආසෙවනගුණෙන පගුණබලවභාවං සම්පාදෙන්තා අත්තනොව කුසලාදිභාවසඞ්ඛාතං ගතිං ගාහෙතුං න සක්කුණන්ති. තස්මා තෙහි සද්ධිං නිද්දෙසං අකත්වා යෙ යෙසං වාසනාසඞ්ඛාතෙන ආසෙවනගුණෙන පගුණබලවභාවවිසිට්ඨං අත්තනො කුසලාදිභාවසඞ්ඛාතං ගතිං ගාහෙතුං සමත්ථා, තෙසං තෙහි සමානජාතිකෙහෙව සද්ධිං නිද්දෙසො කතොති දට්ඨබ්බො.

අථ ¶ විපාකාබ්යාකතං කස්මා න ගහිතං? ආසෙවනාභාවතො. විපාකාබ්යාකතඤ්හි කම්මවසෙන විපාකභාවප්පත්තං කම්මපරිණාමිතං හුත්වා පවත්තමානං නිරුස්සාහං දුබ්බලං සන්තං ආසෙවනගුණෙන අත්තනො සභාවං ගාහෙත්වා පරිභාවෙත්වා නෙව අඤ්ඤං විපාකං පවත්තෙති, න ච පුරිමවිපාකානුභාවං ගහෙත්වා උප්පජ්ජති, අථ ඛො කම්මවෙගක්ඛිත්තං පතිතං විය හුත්වා උප්පජ්ජති. තස්මා සබ්බථාපි විපාකෙ ආසෙවනා නත්ථීති න ගහිතං. කුසලාකුසලකිරියානන්තරං උප්පජ්ජමානම්පි සකම්මපටිබද්ධවුත්තිතාය ආසෙවනගුණං න ගණ්හාතීති කුසලාදයොපි තස්ස ආසෙවනපච්චයො න හොන්ති. නානාජාතිකත්තාපි චෙතෙ තස්ස ආසෙවනාධානං න ¶ කරොන්තෙව. භූමිතො, පන ආරම්මණතො වා නානාජාතිකතා නාම නත්ථීති පරිත්තකුසලකිරියා මහග්ගතකුසලකිරියානං, සඞ්ඛාරාරම්මණඤ්ච කුසලං නිබ්බානාරම්මණස්ස ආසෙවනපච්චයො හොතියෙව. ස්වායං ‘‘කුසලො ධම්මො කුසලස්ස, අකුසලො ධම්මො අකුසලස්ස, අබ්යාකතො ධම්මො අබ්යාකතස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.426) තිධාව වුත්තො. අබ්යාකතග්ගහණෙන ආවජ්ජනවජ්ජිතා කිරියධම්මා ගහිතා.

606. චිත්තපයොගො චිත්තකිරියා, ආයූහනන්ති අත්ථො. යථා හි කායවචීපයොගො විඤ්ඤත්ති, එවං චිත්තපයොගො චෙතනා. තෙන හි සා උප්පන්නකිරියතාවිසිට්ඨෙ සන්තානෙ සෙසපච්චයසමාගමෙ පවත්තමානානං විපාකකටත්තාරූපානම්පි තෙනෙව සන්තානවිසෙසෙන කිරියාභාවෙන උපකාරිකා හොති. තස්ස හි කිරියාභාවස්ස පවත්තත්තා තෙසං පවත්ති, න අඤ්ඤථා. සහජාතානං පන ආයූහනකිරියාභාවෙන පවත්තමානා උපකාරිකාති කිං වත්තබ්බං. කම්මන්ති ච චෙතනාකම්මමෙව අධිප්පෙතං. න හි චෙතනාසම්පයුත්තං කම්මං අභිජ්ඣාදි කම්මපච්චයො හොති. සතිපි විපාකධම්මභාවෙ චෙතනාවජ්ජානං අතංසභාවත්තා විපාකාපි චෙතනා සහජාතකම්මපච්චයො හොතියෙව, ස්වායං කම්මපච්චයො ජාතිවසෙන චතුබ්බිධොති සබ්බං වත්තබ්බං.

607. ‘‘නිරුස්සාහසන්තභාවෙනා’’ති එතෙන සඋස්සාහෙහි විපාකධම්මධම්මෙහි කුසලාකුසලෙහි සාරම්මණාදිභාවෙන සදිසානම්පි අසදිසං විපාකභාවං දස්සෙති. සො හි විපාකානං පයොගෙන අසාධෙතබ්බතාය පයොගෙන, අඤ්ඤථා වා සෙසපච්චයෙසු සිද්ධෙසු කම්මස්ස කටත්තා එව සිජ්ඣනතො නිරුස්සාහො සන්තභාවො හොති, න කිලෙසවූපසන්තභාවො. තථාසන්තභාවතො එව හි භවඞ්ගාදයො දුවිඤ්ඤෙය්යා. පඤ්චද්වාරෙපි හි ජවනප්පවත්තියා රූපාදීනං ගහිතතා විඤ්ඤායති, අභිනිපාතසම්පටිච්ඡනසන්තීරණමත්තා පන විපාකා දුවිඤ්ඤෙය්යා එව. නිරුස්සාහසන්තභාවායාති ¶ නිරුස්සාහසන්තභාවත්ථාය. එතෙන තප්පච්චයවන්තානං අවිපාකානම්පි රූපධම්මානං විපාකානුකූලං පවත්තිං දස්සෙති. පවත්තෙතිආදි පඤ්හාවාරනයං ගහෙත්වා වුත්තං. පටිච්චවාරෙ පන ‘‘විපාකා චත්තාරො ¶ ඛන්ධා අරූපිනො අඤ්ඤමඤ්ඤං විපාකපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.14) ආගතා. එත්ථ ච යෙසං එකන්තෙන විපාකො විපාකපච්චයො හොති, තෙසං වසෙන නයදස්සනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. න හි ආරුප්පෙ කාමරූපභූමීසු විය විපාකො රූපස්ස පච්චයො හොති.

608. සතිපි ජනකභාවෙ උපත්ථම්භකත්තං ආහාරානං පධානකිච්චන්ති ආහ ‘‘රූපාරූපානං උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති. උපත්ථම්භකත්තඤ්හි සතිපි ජනකත්තෙ අරූපීනං ආහාරානං, ආහාරජරූපසමුට්ඨාපකරූපාහාරස්ස ච හොති. අසතිපි චතුසමුට්ඨානිකරූපූපත්ථම්භකරූපාහාරස්ස, අසති පන උපත්ථම්භකත්තෙ ආහාරානං ජනකත්තං නත්ථීති උපත්ථම්භකත්තං පධානං. අථ වා ජනයමානොපි ආහාරො අවිච්ඡෙදවසෙන උපත්ථම්භෙන්තො ජනෙතීති උපත්ථම්භනභාවො එව ආහාරභාවොති ‘‘උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති වුත්තං. කෙචි පන ‘‘රූපාහාරො අත්තනා ජනිතස්ස ආහාරපච්චයො න හොති, අඤ්ඤෙන ජනිතස්ස හොති, තස්මා ‘උපත්ථම්භකත්තෙනා’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. තං ‘‘ආහාරො රූපස්ස පච්චයො හොන්තො ආහාරපච්චයො න හොතීති විරුද්ධමෙත’’න්ති අපරෙ නානුජානන්ති. රූපාහාරො චෙත්ථ රූපධම්මානං එව ආහාරපච්චයො හොති. අරූපාහාරා පන රූපධම්මානම්පි ආහාරපච්චයො හොන්ති. තඤ්ච ඛො න කෙවලං චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානමෙව, අථ ඛො කදාචි කටත්තාරූපානම්පීති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්හාවාරෙ පනා’’තිආදි වුත්තං.

609. අධිපතියට්ඨෙනාති එත්ථ න අධිපතිපච්චයධම්මානං විය පවත්තිනිවාරකෙ අභිභවිත්වා පවත්තනෙන ගරුභාවො අධිපතියට්ඨො, අථ ඛො දස්සනාදිකිච්චෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි, ජීවනෙ කම්මජරූපෙහි අරූපධම්මෙහි ච ජීවන්තෙහි, මනනෙ සම්පයුත්තධම්මෙහි, සුඛිතාදිභාවෙ සුඛිතාදීහි, අධිමොක්ඛපග්ගහූපට්ඨානාවික්ඛෙපපජානනෙසු, ‘‘අනඤ්ඤාතං ඤස්සාමී’’ති පවත්තියං ආජානනෙ, අඤ්ඤාතාවිභාවෙ ච සද්ධාදිසහජාතෙහීති එවං තංතංකිච්චෙසු චක්ඛාදිපච්චයෙහි ධම්මෙහි චක්ඛාදීනං අනුවත්තනීයතා. තෙසු හි කිච්චෙසු චක්ඛාදීනං ඉස්සරියං, තප්පච්චයානඤ්ච තදනුවත්තනෙන තත්ථ පවත්ති. කස්මා පනෙත්ථ ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියද්වයං න ගහිතං, නනු චෙතම්පි ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තීයතීති? සච්චං අනුවත්තීයති, න පන පච්චයභාවතො. යථා හි ජීවිතාහාරා ¶ යෙසං පච්චයා හොන්ති, තෙසං අනුපාලකඋපත්ථම්භකා ¶ , අත්ථිඅවිගතපච්චයභූතා ච හොන්ති, න එවං ඉත්ථිපුරිසභාවා ලිඞ්ගාදීනං කෙනචි පකාරෙන උපකාරකා හොන්ති. යතො පච්චයා සියුං, කෙවලං පන යථාසකෙහි එව පච්චයෙහි පවත්තමානානං ලිඞ්ගාදීනං යථා ඉත්ථිආදිග්ගහණස්ස පච්චයභාවො හොති, තතො අඤ්ඤෙනාකාරෙන තංසහිතසන්තානෙ අප්පවත්තිතො ලිඞ්ගාදීහි අනුවත්තනීයතා, ඉන්ද්රියතා ච තෙසං වුච්චති. තස්මා න තෙසං ඉන්ද්රියපච්චයභාවො වුත්තො. චක්ඛාදයො අරූපධම්මානංයෙවාති එත්ථ සුඛින්ද්රියදුක්ඛින්ද්රියානිපි චක්ඛාදිග්ගහණෙන ගහිතානීති දට්ඨබ්බානි.

610. ලක්ඛණාරම්මණූපනිජ්ඣානභූතානං විතක්කාදීනං විතක්කනාදිවසෙන ආරම්මණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣානං පෙක්ඛනං, චින්තනං වා විතක්කාදීනංයෙව ආවෙණිකො බ්යාපාරො උපනිජ්ඣායනට්ඨො. ‘‘ඨපෙත්වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙ සුඛදුක්ඛවෙදනාද්වය’’න්ති වත්වාපි ‘‘සත්ත ඣානඞ්ගානී’’ති වචනෙන අඣානඞ්ගානං උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතානං නිවත්තනං කතන්ති දට්ඨබ්බං. යදි එවං ‘‘සත්ත ඣානඞ්ගානී’’ති එතෙනෙව සිද්ධෙ ‘‘ඨපෙත්වා සුඛදුක්ඛවෙදනාද්වය’’න්ති කස්මා වුත්තං? වෙදනාභෙදෙසු පඤ්චසු සුඛදුක්ඛද්වයස්ස එකන්තෙන අඣානඞ්ගභාවදස්සනත්ථං ඣානඞ්ගට්ඨානෙ නිද්දිට්ඨත්තා, සතිපි වා ඣානඞ්ගවොහාරෙ වෙදනාභෙදද්වයස්ස එකන්තෙන ඣානපච්චයත්තාභාවදස්සනත්ථං. උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතානං පන යදිපි ඣානපච්චයත්තාභාවො අත්ථි, නඣානපච්චයභාවො පන නත්ථීති සබ්බානිපි සත්ත ඣානඞ්ගානීති එත්ථ ගහණං කතං. තත්ථ ‘‘සබ්බානිපී’’ති වචනං සබ්බකුසලාදිභෙදසඞ්ගණ්හනත්ථං, න පන සබ්බචිත්තුප්පාදගතසඞ්ගණ්හනත්ථන්ති දට්ඨබ්බං. යෙසං පන ‘‘ඨපෙත්වා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණෙ වෙදනාත්තය’’න්ති පාඨො, තෙසං යථාවුත්තො විචාරො චිත්තෙකග්ගතාවසෙනෙව වෙදිතබ්බො.

611. යතො තතො වාති සම්මා වා මිච්ඡා වාති අත්ථො. පඤ්හාවාරෙ පනාතිආදි යදිපි පච්චයනිද්දෙසෙ තංසමුට්ඨානග්ගහණෙන සො අත්ථො ඤාපිතො එව, පඤ්හාවාරෙ පන සරූපෙනෙව ගහිතොති දස්සනත්ථං වුත්තං. එතෙ පන ද්වෙපි…පෙ… න ලබ්භන්ති ‘‘යථාසඞ්ඛ්ය’’න්ති වචනසෙසො වෙදිතබ්බො. පට්ඨානට්ඨකථායං පන ‘‘ද්වෙපි ඣානමග්ගපච්චයා අහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්තී’’ති වුත්තං. තෙනස්ස කථමවිරොධොති? අධිප්පායවසෙන ¶ . අයඤ්හි තත්ථ අධිප්පායො – අහෙතුකචිත්තෙසු එව ඣානමග්ගපච්චයා න ලබ්භන්ති, න සහෙතුකචිත්තෙසූති සහෙතුකචිත්තෙසු අලාභාභාවදස්සනත්ථං වුත්තං, න අහෙතුකචිත්තෙසු ලාභාභාවදස්සනත්ථන්ති. එවඤ්හි අත්ථෙ ගය්හමානෙ අහෙතුකචිත්තෙසු කත්ථචි කස්සචි ලාභො න නිවාරිතොති විඤ්ඤායති. තෙන සවිතක්කාහෙතුකචිත්තෙසු ඣානපච්චයස්ස සම්භවො අනුඤ්ඤාතො හොති. තත්ථ හි යෙන අලාභෙන ධම්මසඞ්ගණියං ¶ මනොධාතුආදීනං සඞ්ගහසුඤ්ඤතවාරෙසු ඣානං න උද්ධටං, තං අලාභං සන්ධාය ඣානපච්චයස්සපි අහෙතුකචිත්තෙසු අලාභො වුත්තො. යථා හි සහෙතුකචිත්තුප්පාදෙසු විතක්කාදීනං සහජාතෙ සඞ්කඩ්ඪිත්වා එකත්තගතභාවකරණං උපනිජ්ඣායනබ්යාපාරො බලවා, න තථා අහෙතුකචිත්තුප්පාදෙසූති. ඉධ පන දුබ්බලම්පි උපනිජ්ඣායනං යදි කිඤ්චිමත්තම්පි අත්ථි, න තෙන උපකාරකතා න හොතීති සවිතක්කාහෙතුකචිත්තෙසුපි ඣානපච්චයං අනුජානන්තෙන ‘‘එතෙ පන ද්වෙපි ඣානමග්ගපච්චයා ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණාහෙතුකචිත්තෙසු න ලබ්භන්තී’’ති (පට්ඨා. අට්ඨ. පච්චයුද්දෙසවණ්ණනා) වුත්තං. පච්චයකථා නාම සමන්තපට්ඨානනිස්සිතා, න ධම්මසඞ්ගණීනිස්සිතාති.

612. සමං අවිසමං, සම්මා, සහ වා පකාරෙහි යුත්තතාය එකීභාවූපගමෙන විය උපකාරකතා සම්පයුත්තපච්චයතා. කා පන සා පකාරෙහි යුත්තතාති ආහ ‘‘එකවත්ථුකඑකාරම්මණඑකුප්පාදෙකනිරොධසඞ්ඛාතෙනා’’ති. තත්ථ යෙ එකවත්ථුකා, තෙ සම්පයුත්තාති එත්තකෙ වුච්චමානෙ අවිනිබ්භොගරූපෙසු එකං මහාභූතං සෙසමහාභූතුපාදාරූපානං නිස්සයපච්චයො හොති, තෙන තානි එකවත්ථුකානි, චක්ඛාදිනිස්සයභූතානි වා භූතානි එකං වත්ථු එතෙසු නිස්සිතන්ති එකවත්ථුකානීති කප්පෙන්තස්ස තෙසං සම්පයුත්තතාපත්ති සියාති තන්නිවාරණත්ථං එකාරම්මණග්ගහණං. යෙ එකවත්ථුකා, එකාරම්මණා ච, තෙ සම්පයුත්තාති එවම්පි චුතිආසන්නානං සම්පටිච්ඡනසන්තීරණාදීනං සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති එකුප්පාදග්ගහණං. යෙ එකවත්ථුකෙකාරම්මණෙකුප්පාදා, තෙ සම්පයුත්තාති කිං පන නානානිරොධාපි එවංතිවිධලක්ඛණා හොන්ති, උදාහු එකනිරොධා එවාති විචාරණායං එකනිරොධා එව එවංලක්ඛණා හොන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘එකනිරොධා’’ති වුත්තං.

පටිලොමතො වා එකනිරොධා සම්පයුත්තාති වුච්චමානෙ එකස්මිං ඛණෙ නිරුජ්ඣමානානං රූපාරූපධම්මානං සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘එකුප්පාදා’’ති ¶ වුත්තං. එවම්පි අවිනිබ්භොගරූපානං අත්ථි එකුප්පාදෙකනිරොධතාති තෙසම්පි සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති තන්නිවාරණත්ථං එකාරම්මණග්ගහණං. යෙ එකාරම්මණා හුත්වා එකුප්පාදෙකනිරොධා, තෙ සම්පයුත්තාති අයඤ්ච නයො එකවත්ථුකෙසු එව ලබ්භති, න නානාවත්ථුකෙසූති දස්සනත්ථං එකවත්ථුකග්ගහණං. යෙ එකවත්ථුකෙකාරම්මණෙකුප්පාදෙකනිරොධා, තෙ සම්පයුත්තාති පඤ්චවොකාරභවාපෙක්ඛාය චෙතං එකවත්ථුකග්ගහණං. ආරුප්පෙ පන වත්ථුයෙව නත්ථීති කුතො එකවත්ථුකග්ගහණස්ස අවසරො.

613. අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ සම්බන්ධතාය යුත්තානම්පි සමානානං විප්පයුත්තභාවෙන විසංසට්ඨතාය නානත්තූපගමෙන උපකාරකතා විප්පයුත්තපච්චයතා. අයඤ්ච විප්පයුත්තතා න සම්පයුත්තපච්චයතාය විය අඤ්ඤමඤ්ඤං පච්චයපච්චයුප්පන්නධම්මවසෙන ගහෙතබ්බා, අථ ඛො විසුංයෙව. තත්ථ හි අරූපධම්මානං සමානජාතියතාය සමධුරං, ඉධ රූපාරූපධම්මානං විජාතියතාය විධුරං. තෙන වුත්තං ‘‘යුත්තානම්පි…පෙ… විප්පයුත්තපච්චයතා’’ති. න හි වත්ථුසහජාතපච්ඡාජාතවසෙන අයුත්තානං රූපාදීනං ආරම්මණාදිභාවෙන උපකාරකානං විප්පයුත්තානම්පි විප්පයුත්තපච්චයතා අත්ථි. යථා හි ‘‘වත්ථු ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො, සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං, පච්ඡාජාතා කුසලා ඛන්ධා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.1.434) වත්ථුනා, සහජාතපච්ඡාජාතවසෙන ච යුත්තානං අත්ථි විප්පයුත්තපච්චයභාවො, න එවං අයුත්තානං අත්ථීති. යදි එවං රූපානං රූපෙහි කස්මා විප්පයුත්තපච්චයො න වුත්තොති? රූපානං රූපෙහි සතිපි අවිනිබ්භොගෙ සම්පයොගො විය විප්පයොගො (ධාතු. 3) නත්ථීති න තෙසං විප්පයුත්තපච්චයතා. වුත්තඤ්හි ‘‘චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො’’ති. සම්පයුජ්ජමානානඤ්හි අරූපානං රූපෙහි, රූපානඤ්ච තෙහි සියා සම්පයොගාසඞ්කාති තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤං විප්පයුත්තපච්චයතා වුත්තා. රූපානං පන රූපෙහි සම්පයොගො නත්ථීති න තෙසං විප්පයුත්තපච්චයතා වුත්තා.

රූපිනො ධම්මා අරූපීනං ධම්මානං, අරූපිනොපි රූපීනන්ති එත්ථ අරූපග්ගහණං චතුන්නං ඛන්ධානං වසෙන වෙදිතබ්බං. අරූපධම්මෙසු හි චත්තාරො එව ඛන්ධා සහජාතපුරෙජාතානං රූපධම්මානං විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. නිබ්බානං පන යථා ¶ අරූපධම්මානං සම්පයුත්තපච්චයො න හොති, එවං රූපධම්මානං විප්පයුත්තපච්චයො න හොති. ‘‘චතූහි සම්පයොගො, චතූහි විප්පයොගො’’ති (ධාතු. 3) හි වුත්තං. තස්මා අරූපධම්මෙසු චතුන්නං ඛන්ධානමෙව විප්පයුත්තපච්චයතා. වුත්තඤ්ච පඤ්හාවාරෙ ‘‘සහජාතා කුසලා ඛන්ධා චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.434). රූපිනො ධම්මාති චෙතං හදයවත්ථුනො චෙව චක්ඛාදීනඤ්ච වසෙන වෙදිතබ්බං. රූපධම්මෙසු හි ඡ වත්ථූනියෙව අරූපක්ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයො. රූපායතනාදයො පන ආරම්මණධම්මා කිඤ්චාපි විප්පයුත්තධම්මා, විප්පයුත්තපච්චයො පන න හොන්ති. කිං කාරණා? සම්පයොගාසඞ්කාභාවතො. අරූපක්ඛන්ධා හි චක්ඛාදීනං වත්ථූනං අබ්භන්තරතො නික්ඛමන්තා විය උප්පජ්ජන්තීති සියා තත්ථ ආසඞ්කා ‘‘කිං නු ඛො ඉමෙ ඉමෙහි සම්පයුත්තා, උදාහු විප්පයුත්තා’’ති? ආරම්මණධම්මා පන වත්ථුසන්නිස්සයෙන උප්පජ්ජමානානං ආරම්මණමත්තං හොන්තීති නත්ථි තෙසු සම්පයොගාසඞ්කාති ¶ න තෙ විප්පයුත්තා. සම්පයොගාසඞ්කාසබ්භාවතො වත්ථූනියෙව විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. වුත්තම්පි චෙතං පඤ්හාවාරෙ ‘‘වත්ථු කුසලානං ඛන්ධානං විප්පයුත්තපච්චයෙන පච්චයො, වත්ථු අකුසලානං ඛන්ධානං, චක්ඛායතනං චක්ඛුවිඤ්ඤාණධාතුයා’’තිආදි. ස්වායං විප්පයුත්තපච්චයො ‘‘සහජාතපච්ඡාජාතතො කුසලෙන අබ්යාකතං, තථා අකුසලෙන අබ්යාකතං, සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතතො අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, වත්ථුපුරෙජාතතො අබ්යාකතෙන කුසලං, තථා අකුසලන්ති කුසලමූලමෙකං, අකුසලමූලමෙකං, අබ්යාකතමූලානි තීණී’’ති පඤ්චවිධො වෙදිතබ්බො.

614. පච්චුප්පන්නලක්ඛණෙනාති පච්චුප්පන්නසභාවෙන. තෙන ‘‘අත්ථි මෙ පාපකම්මං කතං, අත්ථි පුග්ගලො අත්තහිතාය පටිපන්නො’’ති (පු. ප. චතුක්කඋද්දෙස 24) ච එවමාදීසු වුත්තං නිබ්බත්තිතූපලබ්භමානතාලක්ඛණං අත්ථිභාවං නිවාරෙති. සතිපි ජනකත්තෙ උපත්ථම්භකත්තප්පධානා අත්ථිභාවෙන උපකාරකතාති ආහ ‘‘උපත්ථම්භකත්තෙනා’’ති. ඉදඤ්ච උපත්ථම්භකත්තං වත්ථාරම්මණසහජාතාදීනං සාධාරණං අත්ථිභාවෙන උපකාරකත්තන්ති දට්ඨබ්බං. ‘‘සත්තධා මාතිකා නික්ඛිත්තා’’ති වුත්තමත්ථං පාළියා එව දස්සෙතුං ‘‘යථාහා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ‘‘චත්තාරො ඛන්ධා අරූපිනො’’තිආදිනා සහජාතවසෙන අත්ථිපච්චයොදස්සිතො ¶ , ‘‘චක්ඛායතන’’න්තිආදිනා පුරෙජාතවසෙන, ‘‘යං රූපං නිස්සායා’’තිආදිනා සහජාතපුරෙජාතවසෙන. එවමයං පාඨො සහජාතපුරෙජාතඅත්ථිපච්චයවසෙනෙව ආගතො.

අඤ්ඤත්ථ පන තතො අඤ්ඤථාපි ආගතොති දස්සෙතුං ‘‘පඤ්හාවාරෙ පනා’’තිආදිමාහ. තං තෙන පච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියවසෙනාපි අත්ථිපච්චයත්තං විභාවෙති. පුරිමපාඨෙ පන සාවසෙසා දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බං. සති ච යෙසං පච්චයා හොන්ති, තෙහි එකතො, පුරෙතරං, පච්ඡා ච උප්පන්නභාවෙ සහජාතාදිපච්චයත්තාභාවතො ආහාරො, ඉන්ද්රියඤ්ච සහජාතාදිභෙදං න ලභන්ති, තදභාවො ච තෙසං ධම්මසභාවවසෙන දට්ඨබ්බො. ස්වායං අත්ථිපච්චයො ‘‘සහජාතතො කුසලෙන කුසලං, සහජාතපච්ඡාජාතතො කුසලෙන අබ්යාකතං, සහජාතතො එව කුසලෙන කුසලාබ්යාකතන්ති කුසලමූලා තයො, තථා අකුසලමූලා. සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියතො පන අබ්යාකතෙන අබ්යාකතං, වත්ථාරම්මණපුරෙජාතතො අබ්යාකතෙන කුසලං, තථා අකුසලං. සහජාතපුරෙජාතතො කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච කුසලස්ස, සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියතො කුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච අබ්යාකතස්ස, සහජාතපුරෙජාතතො අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච අකුසලස්ස, සහජාතපුරෙජාතපච්ඡාජාතාහාරින්ද්රියතො ¶ අකුසලඤ්ච අබ්යාකතඤ්ච අබ්යාකතස්සා’’ති එවං තෙරසවිධො. සඞ්ඛෙපෙන කුසලාකුසලවිපාකකිරියරූපවසෙන පඤ්චවිධො අත්ථිපච්චයො, න නිබ්බානං. යො හි අත්ථිභාවාභාවෙන අනුපකාරකො අත්ථිභාවං ලභිත්වා උපකාරකො හොති, සො අත්ථිපච්චයො හොති. නිබ්බානඤ්ච නිබ්බානාරම්මණානං න අත්තනො අත්ථිභාවාභාවෙන අනුපකාරකං හුත්වා අත්ථිභාවලාභෙන උපකාරකං හොතීති, උප්පාදාදියුත්තානං වා නත්ථිභාවොපකාරකතාවිරුද්ධො උපකාරකභාවො අත්ථිපච්චයතාති, න නිබ්බානං අත්ථිපච්චයො හොති.

615. ආරම්මණෙ ඵුසනාදිවසෙන පවත්තමානානං ඵස්සාදීනං අනෙකෙසං සහභාවො නත්ථීති එකස්මිං ඵස්සාදිසමුදායෙ සති දුතියො න හොති, අසති පන හොතීති තෙන නත්ථිභාවෙන උපකාරකතා නත්ථිපච්චයතා. සතිපි පුරිමතරචිත්තානං නත්ථිභාවෙ න තෙන තානි නත්ථිභාවෙන උපකාරකානි, අනන්තරමෙව පන අත්තනො අත්ථිභාවෙන පවත්තිඔකාසං ¶ අලභමානං නත්ථිභාවෙන ඔකාසං දදමානං විය උපකාරකං හොතීති ‘‘පවත්තිඔකාසදානෙන උපකාරකා’’ති ආහ. පටුප්පන්නානන්ති පච්චුප්පන්නානං.

‘‘තෙ එවා’’ති එතෙන නත්ථිවිගතපච්චයානං ධම්මතො විසෙසාභාවමාහ. එවං සන්තෙපි අභාවමත්තෙන උපකාරකතා ඔකාසදානං නත්ථිපච්චයතා, සභාවාවිගමෙන අප්පවත්තමානානං සභාවවිගමෙන උපකාරකතා විගතපච්චයතා. නත්ථිතා ච නිරොධානන්තරා සුඤ්ඤතා, විගතතා නිරොධප්පත්තතාති අයමෙතෙසං විසෙසො.

අත්ථිපච්චයධම්මා එව චාති ච-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන න කෙවලං නත්ථිවිගතපච්චයා එව ධම්මතො අවිසිට්ඨා, අථ ඛො අත්ථිඅවිගතපච්චයාපීති ඉමමත්ථං දීපෙති. යදිපිමෙ පච්චයා ධම්මතො අවිසිට්ඨා, තථාපි අත්ථිතාය සසභාවතාය උපකාරකතා අත්ථිපච්චයතා, සභාවාවිගමෙන නිරොධස්ස අප්පත්තියා උපකාරකතා අවිගතපච්චයතාති පච්චයභාවවිසෙසො ධම්මාවිසෙසෙපි වෙදිතබ්බො. ධම්මානඤ්හි සමත්ථතාවිසෙසං සබ්බං යාථාවතො අභිසම්බුජ්ඣිත්වා භගවතා චතුවීසතිපච්චයවිසෙසා වුත්තාති ධම්මස්සාමිම්හි සද්ධාය ‘‘එවං විසෙසා එතෙ ධම්මා’’ති සුතමයඤාණං උප්පාදෙත්වා චින්තාභාවනාමයෙහි තදභිසමයාය යොගො කරණීයො.

එත්ථ ¶ ච ආරම්මණඅනන්තරසමනන්තරඋපනිස්සයපුරෙජාතආසෙවනසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයා අරූපධම්මානංයෙව, පච්ඡාජාතපච්චයො රූපධම්මානංයෙව, ඉතරෙ චුද්දස රූපාරූපධම්මානං.

හෙතුඅනන්තරසමනන්තරාසෙවනපච්ඡාජාතකම්මවිපාකඣානමග්ගසම්පයුත්තනත්ථිවිගතපච්චයා අරූපධම්මා එව, පුරෙජාතපච්චයො රූපමෙව, උභයං ආරම්මණූපනිස්සයෙ ඨපෙත්වා සෙසා, තෙ ද්වෙ පඤ්ඤත්තිසභාවාපි හොන්ති.

අනන්තරසමනන්තරාසෙවනනත්ථිවිගතපච්චයා අතීතා එව. ආරම්මණාරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයා තිකාලිකා, කාලවිනිමුත්තා ච. කම්මපච්චයො අතීතපච්චුප්පන්නවසෙන ද්විකාලිකො. සෙසා පඤ්චදස පච්චුප්පන්නාව.

තථා අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයපකතූපනිස්සයාසෙවනපච්චයා, නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයො, නත්ථිවිගතපච්චයා චාති ඉමෙ පච්චයා ජනකා එව, න උපත්ථම්භකා. පච්ඡාජාතපච්චයො උපත්ථම්භකො එව, න ජනකො ¶ . සෙසා ජනකා ච උපත්ථම්භකා චාති අයම්පි විසෙසො වෙදිතබ්බො.

අවිජ්ජාපච්චයාසඞ්ඛාරපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

616. පච්චයෙසූති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. දුවිධා ද්විප්පකාරෙන. අනෙකධාති සත්තරසධා ආරම්මණපච්චයාදිවසෙන.

අභිඤ්ඤාචිත්තෙනාති චෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසඅනාගතංසඤාණසඞ්ඛාතාහි අභිඤ්ඤාහි සහගතචිත්තෙන. සමොහචිත්තජානනකාලෙති පරෙසං, අත්තනො ච සමොහස්ස චිත්තස්ස ජානනකාලෙ. අවිජ්ජාපුබ්බඞ්ගමා අකුසලප්පවත්තියො යා කාචි විපත්තියො, සබ්බා තා මොහමූලිකාති ච අවිජ්ජාය ආදීනවදස්සනෙන අවිජ්ජාසමතික්කමත්ථාය විවට්ටාභිපත්ථනායාති අත්ථො. ද්වින්නම්පි තෙසං පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානං. අවිජ්ජාසම්මූළ්හත්තාති භවාදීනවප්පටිච්ඡාදිකාය අවිජ්ජාය සම්මූළ්හත්තා. තානෙව පුඤ්ඤානීති තානෙව යථාවුත්තානි කාමාවචරරූපාවචරපුඤ්ඤානි. උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො හොතීති සම්බන්ධො.

රාගාදීනන්ති ¶ රාගදිට්ඨිවිචිකිච්ඡුද්ධච්චදොමනස්සානං. අවිජ්ජාසම්පයුත්තත්තා රාගාදීනං රාගාදිඅස්සාදනකාලෙසු අවිජ්ජං ආරබ්භ උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. ගරුං කත්වා අස්සාදනං රාගදිට්ඨිසම්පයුත්තාය එව අවිජ්ජාය යොජෙතබ්බං. අස්සාදනඤ්ච රාගො, තදවියුත්තා ච දිට්ඨීති අස්සාදනවචනෙනෙව යථාවුත්තං අවිජ්ජං ගරුං කරොන්තී දිට්ඨි ච වුත්තාති වෙදිතබ්බා. රාගාදීහි ච පාළියං සරූපතො වුත්තෙහි තංසම්පයුත්තසඞ්ඛාරස්ස අවිජ්ජාරම්මණාදිතං දස්සෙති. අනාදීනවදස්සාවිනොති පාණාතිපාතාදීසු න ආදීනවදස්සිනො. අවිජ්ජාය අනාරම්මණස්ස, පඨමජවනස්ස ච ආරම්මණාධිපතිඅනන්තරාදිපච්චයවචනෙසු අවුත්තස්ස, වුත්තස්ස ච සබ්බස්ස සඞ්ගණ්හනත්ථං ‘‘යං කිඤ්චී’’ති ආහ.

වුත්තනයෙනාති සමතික්කමභවපත්ථනාවසෙන පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙ වුත්තනයෙන.

617. කිං පනායන්තිආදිනා චොදකස්ස අයමධිප්පායො – ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’ති එත්ථ සම්භවන්ති එවාති අවධාරණං න යුජ්ජති ¶ , අවසෙසපච්චයසමවායාභාවෙ සඞ්ඛාරානං සම්භවාභාවතො. තථා සඞ්ඛාරා එවාති අවධාරණම්පි න යුජ්ජති. කස්මා? අඤ්ඤෙසඤ්ච පච්චයුප්පන්නධම්මානං සම්භවස්ස තතො ඉච්ඡිතබ්බත්තා. වාක්යස්ස අවධාරණඵලත්තා අවිජ්ජාපච්චයා එව සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති අවධාරණෙ ගය්හමානෙපි අයං දොසො. කස්මා? යස්මා ලොභාදිකම්මනිදානඋපාදානවත්ථාරම්මණමනසිකාරාදයො අඤ්ඤෙපි පච්චයා ලබ්භන්තියෙවාති. තත්ථ එකාති අසහායා, කාරණන්තරනිරපෙක්ඛාති අත්ථො. අඤ්ඤෙපි පච්චයා සහකාරිකාරණභූතා. දොසමෙත්ථ වත්තුකාමො චොදකො පුච්ඡතීති ඤත්වා ආචරියො ආහ ‘‘කිං පනෙත්ථා’’ති. එත්ථ අවිජ්ජාය පච්චයන්තරෙන රහිතභාවෙ ච සහිතභාවෙ ච කිං පන වත්තබ්බං, අසමත්තා තෙ චොදනා, අවසිට්ඨඤ්ච තාව කථෙහීති වුත්තං හොති. එකකාරණවාදො ආපජ්ජතීති දොසප්පසඞ්ගො වුත්තො. අනිට්ඨො හි එකකාරණවාදො සබ්බත්ථ සබ්බකාලං සම්භවාපත්තිතො, එකසදිසාසභාවාපත්තිතො ච.

යස්මා එකං න එකතොතිආදීසු තීසු පකාරෙසු අවිජ්ජමානෙසු පාරිසෙසෙන අනෙකතො අනෙකමෙවාති එතස්මිං චතුත්ථෙ එව පකාරෙ විජ්ජමානෙ එකහෙතුඵලදීපනෙ අත්ථො අත්ථි, තස්මා න නුපපජ්ජති උපපජ්ජතියෙව. එකං ඵලං එකතො නත්ථි, අනෙකම්පි එකතො නත්ථි. අනෙකතොපි එකං ඵලං නො අත්ථීති සම්බන්ධො.

එකෙකහෙතුඵලදීපනන්ති ¶ ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එකහෙතුදීපනං, ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති එකඵලදීපනන්ති එවං තත්ථ තත්ථ එකෙකහෙතුඵලදීපනං කතං.

වෙනෙය්යානං අනුරූපතොති වෙනෙය්යානං අජ්ඣාසයස්ස අනුරූපතො. එකස්සෙව හෙතුනො, ඵලස්ස ච දීපනා සත්ථු දෙසනාවිලාසතො වා වෙනෙය්යපුග්ගලානං අජ්ඣාසයතො වා. තදුභයස්ස පනෙත්ථ කාරණං තත්ථ තත්ථ දෙසෙතබ්බස්ස අත්ථස්ස පධානතා, පාකටතා, අසාධාරණතා ච. දෙසනාවිලාසප්පත්තා ච බුද්ධා භගවන්තො තෙ දෙසෙතබ්බෙ අත්ථෙ බහූසුපි පරියායෙසු ලබ්භමානෙසු යථාරුචිතං ගහෙත්වා ධම්මං දෙසෙන්ති, සා දෙසනාවිලාසානුරූපතා. තත්ථ පන යෙන පරියායෙන යෙ වෙනෙය්යා බුජ්ඣන්ති, තෙනෙව තෙසං බොධනං, සා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුරූපතා.

යථාඵස්සං ¶ වෙදනාවවත්ථානතොති ‘‘සුඛවෙදනීයං, භික්ඛවෙ, ඵස්සං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛා වෙදනා’’තිආදිනා (සං. නි. 4.129), ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිනා (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; සං. නි. 2.43-44; 2.4.60; කථා. 465, 467) ච සුඛවෙදනීයඵස්සාදිචක්ඛුසම්ඵස්සාදිඅනුරූපෙන සුඛවෙදනාදිචක්ඛුසම්ඵස්සජාවෙදනාදීනං වවත්ථානතො. සමානෙසුපි හි චක්ඛුරූපාදීසු ඵස්සවසෙන සුඛාදිවිපරියායාභාවතො, සමානෙසු රූපමනසිකාරාදීසු චක්ඛාදිසඞ්ඝට්ටනවසෙන චක්ඛුසම්ඵස්සජාදිවිපරියායාභාවතො, අඤ්ඤපච්චයසාමඤ්ඤෙපි චක්ඛුසම්ඵස්සවසෙන සුඛාදිචක්ඛුසම්ඵස්සජාදීනං ඔළාරිකසුඛුමාදිසඞ්කරාභාවතො චාති අත්ථො. යථාවුත්තඵස්සස්ස සුඛාදීනං අවිපරීතො පච්චයභාවො එව යථාවෙදනං ඵස්සවවත්ථානං. කාරණඵලවිසෙසෙන වා ඵලකාරණවිසෙසනිච්ඡයො හොතීති උභයත්ථාපි නිච්ඡයො පවත්ථානන්ති වුත්තො.

කම්මාදයොති කම්මආහාරඋතුආදයො අපාකටා සෙම්හපටිකාරෙන රොගවූපසමනතො. සෙම්හස්ස මන්දභාවාදිනා ච සෙම්හංයෙව පාකටං කාරණං. අයමිධ අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං හෙතුභාවෙන දීපිතාති සම්බන්ධො. අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪතීති වචනතොති ‘‘සංයොජනියෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදානං, උපාදානපච්චයා භවො’’ති (සං. නි. 2.53) ඉමිනා සුත්තෙන තණ්හාය සඞ්ඛාරකාරණභාවස්ස වුත්තත්තාති අත්ථො. පුන තස්සාපි අවිජ්ජාය කාරණන්ති දස්සනත්ථං ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා ආසවසමුදයොති ච වචනතො’’ති ආහ ¶ . තණ්හා වා චතුරුපාදානභූතා කාමාසවදිට්ඨාසවා ච සඞ්ඛාරස්ස කාරණන්ති පාකටා අවිජ්ජාහෙතුකාති සුත්තද්වයෙනාපි අවිජ්ජාය පාකටං සඞ්ඛාරානං කාරණභාවමෙව දස්සෙති. ‘‘අස්සාදානුපස්සිනො’’ති (සං. නි. 2.53) හි වචනෙන භවාදීනවප්පටිච්ඡාදනකිච්චා අවිජ්ජා තණ්හාය කාරණන්ති දස්සිතා හොති. යස්මා අවිද්වා, තස්මා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිකෙ අභිසඞ්ඛරොතීති අවිජ්ජාය සඞ්ඛාරකාරණභාවස්ස පාකටත්තා අවිද්දසුභාවොව සඞ්ඛාරකාරණභාවෙන වුත්තො. ඛීණාසවස්ස සඞ්ඛාරාභාවතො, අසාධාරණත්තා ච පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං සාධාරණකාරණානි වත්ථාරම්මණාදීනීති ¶ පුඤ්ඤභවාදීනවප්පටිච්ඡාදිකා අවිජ්ජා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං අසාධාරණං කාරණන්ති වා අත්ථො දට්ඨබ්බො. එතෙනෙව ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; උදා. 1; මහාව. 1; නෙත්ති. 24) එත්ථ පන පධානත්තා, පාකටත්තා, අසාධාරණත්තාති එකෙකහෙතුඵලදීපනපරිහාරවචනෙන සබ්බත්ථ ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා, වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’තිආදීසු බොධනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන ධම්මස්ස බොධනසඞ්ඛාතං පයොජනං වෙදිතබ්බං.

618. ‘‘එකන්තානිට්ඨඵලායා’’ති එතෙන විරුද්ධභාවං, ‘‘සාවජ්ජායා’’ති එතෙන විජාතියභාවං අවිජ්ජාය ජොතෙති. පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා හි ඉට්ඨවිපාකතාය, අනවජ්ජසභාවතාය ච තස්සා විරුද්ධා, විජාතියා චාති. කථං න යුජ්ජිස්සතීතිආදි සමාධානං, තෙන ය්වායං එකන්තානිට්ඨඵලතාදිහෙතුපදෙසො, තස්ස අනෙකන්තිකතං දස්සෙති. අයං හෙත්ථ අධිප්පායො – යායං තයා චොදනා ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදිනා කතා, සා යුත්තා විපාකං පති. න හි අනිට්ඨවෙපක්කං කාරණං ඉට්ඨං ඵලති, ඉට්ඨවෙපක්කං වා අනිට්ඨං. යස්මා පනෙත්ථ පච්චයුප්පන්නධම්මානං පච්චයභාවලක්ඛණධම්මානං ධම්මතා අධිප්පෙතා, තත්ර චායං නියමො නත්ථි විචිත්තරූපත්තා තස්සාති. තෙනාහ ‘‘විරුද්ධො චා’’තිආදි.

තත්ථ ධම්මානන්ති සභාවධම්මානං. ඨානන්ති අවට්ඨානං. තස්මා ඨානවිරුද්ධොති අත්ථිතාවිරුද්ධො. කෙචි පන ‘‘පටිසන්ධිආදීනිඨානානී’’ති වදන්ති. එවං සති ‘‘පුරිමචිත්තං පච්ඡිමචිත්තස්ස ඨානවිරුද්ධො පච්චයො’’ති නයිදං එකන්තිකං සියා. භවඞ්ගම්පි හි භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයො, ජවනං ජවනස්ස, න ච සිප්පාදීනං පටිසන්ධිආදිට්ඨානං අත්ථි, තස්මා න තං ඉධ අධිප්පෙතං. කම්මං රූපස්ස නමනරුප්පනවිරොධා, සාරම්මණානාරම්මණාදිවිරොධා ච සභාවවිරුද්ධො පච්චයො ¶ . ඛීරාදීනි දධිආදීනං මධුරම්බිලරසාදිසභාවවිරොධා. අවිජානනකිච්චො ආලොකො විජානනකිච්චස්ස විඤ්ඤාණස්ස. අමදනකිච්චා ච ගුළාදයො මදනකිච්චස්ස ආසවස්ස.

ගොලොමාවිලොමාදීතිආදීසු ගොලොමාවිලොමානි දුබ්බාය, අවීති ච රත්තා එළකා වෙදිතබ්බා. විසාණං සරස්ස. දධිතිලපිට්ඨගුළානි භූතිණකස්ස. සෙවාලං තණ්ඩුලෙය්යකස්ස, ඛරවළවා අස්සතරස්සාති එවමාදි ආදි-සද්දෙන සඞ්ගහිතො. යස්මා විපාකා එව න, තස්මා දුක්ඛවිපාකායපි ¶ අවිජ්ජාය අදුක්ඛවිපාකානං පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරානං පච්චයත්තං න න යුජ්ජතීති අත්ථො.

තදවිපාකත්තෙපි සාවජ්ජතාය තදවිරුද්ධානං, තංසදිසානඤ්ච අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරානමෙව පච්චයො, න ඉතරෙසන්ති එතස්ස පසඞ්ගස්ස නිවාරණත්ථං ‘‘විරුද්ධො චාවිරුද්ධො ච, සදිසාසදිසො තථා. ධම්මානං පච්චයො සිද්ධො’’ති වුත්තං. තස්මා තමත්ථං පාකටං කරොන්තො ‘‘ඉති අයං අවිජ්ජා’’තිආදිමාහ.

619. සබ්බත්ථ ඛන්ධානං භෙදො මරණන්ති චුතිං අග්ගණ්හන්තොති ඉධ චුති නාම තත්ථ තත්ථ භවාදීසු රූපාදීනං ඛන්ධානං මරණසඤ්ඤිතො චරිමො භෙදොති යාථාවතො අජානන්තො. සත්තස්ස සතො විජ්ජමානස්සෙව. දෙහන්තරසඞ්කමනං අඤ්ඤෙන කායෙන සමාගමො.

සබ්බත්ථ ඛන්ධානං පාතුභාවොති තත්ථ තත්ථ භවාදීසු ඛන්ධානං පඨමාභිනිබ්බත්ති. නවසරීරපාතුභාවොති ඉධ ජිණ්ණස්ස සරීරස්ස නික්ඛෙපෙ පරලොකපරියාපන්නස්ස නවකායස්ස උප්පාදො. යථෙකෙ වදන්ති –

‘‘වත්ථානි ජිණ්ණානි යථා පහාය,

නවානි ගණ්හාති නරො පරානි;

නික්ඛිප්ප දෙහං ඉධ ජිණ්ණමෙවං,

ගණ්හාති අත්තාභිනවං සුඛෙසී’’ති.

අයං සත්තොති අයමත්තා, යො සාමී, නිවාසී, කාරකො, වෙදකො චාති අධිප්පෙතො. සත්තො ¶ මරති, සත්තො උපපජ්ජතීති එත්ථාපි එසෙව නයො. තීසුපි ඨානෙසු ආදි-සද්දෙන ඉස්සරකුත්තබ්රහ්මකුත්තාදිවිකප්පනං සඞ්ගණ්හාති.

සභාවලක්ඛණන්ති’රුප්පනානුභවනාදිං, කක්ඛළඵුසනාදිසභාවමෙව වා. සාමඤ්ඤලක්ඛණන්ති අනිච්චතාදිං. සඞ්ඛාරෙ අත්තතො අත්තනියතොති රූපාදීසු එකච්චං අත්තතො, තදඤ්ඤං අත්තනියතො.

අත්තා ජානාති වාති විකප්පෙති කාපිලාදයො විය. න ජානාති වාති කාණාදාජීවිකාදයො විය. කාණාදොපි හි අත්තා සභාවෙන න ජානාති. යදා බුද්ධිගුණෙන සංයුජ්ජති, තදා ජානාතීති ඉච්ඡති. සො එව කරොති ච කාරෙති චාති යො පරත්ථ සුඛදුක්ඛං අනුභවති, සො එව පුඤ්ඤාපුඤ්ඤං සයං කරොති, අඤ්ඤඤ්ච කාරෙති, න අඤ්ඤොති අධිප්පායො ¶ . සණ්ඨපෙන්තාති ද්විඅණුකාදිඋප්පාදනවසෙන, ඉච්ඡාවසෙන ච සම්පාදෙන්තා. සොති අත්තසඤ්ඤිතො සත්තො. ඉන්ද්රියසම්පන්නොති චක්ඛාදීහි ඉන්ද්රියෙහි සමන්නාගතො, තෙන සළායතනප්පවත්තිං දස්සෙති. සබ්බඤ්හෙතං යථාපච්චයං පවත්තමානානං අවිජ්ජාදීනං කිච්චං අත්තනො බ්යාපාරං කත්වා දිට්ඨිගතිකො විමුය්හතීති දස්සනවසෙන වුත්තං. අච්ඡෙජ්ජසුත්තාවුතාභෙජ්ජමණීනං විය පුබ්බාපරියවවත්ථානං නියති, නියතියා, නියති එව වා සඞ්ගති සමාගමො නියතිසඞ්ගති, තාය භාවෙසු පරිණතා මනුස්සදෙවවිහඞ්ගාදිභාවං පත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතා. නියතියා, සඞ්ගතියා, භාවසඞ්ඛාතෙන සභාවෙන ච පරිණතා නානප්පකාරතං පත්තා නියතිසඞ්ගතිභාවපරිණතාති ච අත්ථං වදන්ති.

එතෙහි ච විකප්පනෙහි අවිජ්ජා අකුසලං චිත්තං කත්වා සත්තෙ පුඤ්ඤාදීසු සඞ්ඛාරෙසු යත්ථ කත්ථචි පවත්තෙතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සො අවිජ්ජාය අන්ධීකතො’’තිආදි. පටිපජ්ජතීති උපසඞ්කමති.

අපරිණායකොති අරහත්තමග්ගසම්පටිපාදකකල්යාණමිත්තරහිතො, අරහත්තමග්ගඤාණාවසානං වා ඤාණං සමවිසමං දස්සෙත්වා සත්තෙ නිබ්බානං නයතීති පරිණායකං, තෙන රහිතො අපරිණායකො. ධම්මං ඤත්වාති සප්පුරිසූපස්සයෙන චතුසච්චප්පකාසකං සුත්තාදිධම්මං ඤත්වා, මග්ගඤාණෙනෙව වා සබ්බධම්මපවරං නිබ්බානධම්මං ඤත්වා. තංජානනායත්තං පන සෙසසච්චත්තයාභිසමයං ¶ සමානකාලම්පි තං පුරිමකාලං විය කත්වා වුත්තං. උපසන්තො චරිස්සතීති අග්ගමග්ගාධිගමෙන සබ්බසො අවිජ්ජූපසමා උපසන්තො සඋපාදිසෙසනිබ්බානධාතුයං ඨිතො යාව අනුපාදිසෙසනිබ්බානධාතුපත්ති, තාව සත්තානං හිතචරියාය අත්තභාවං පවත්තෙන්තො චරිස්සති, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරෙහි විහරිස්සතීති අත්ථො.

සඞ්ඛාරපච්චයාවිඤ්ඤාණපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

620. යථාවුත්තසඞ්ඛාරපච්චයා උප්පජ්ජමානං තං කම්මනිබ්බත්තමෙව භවිතුං අරහතීති ‘‘බාත්තිංස ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානි සඞ්ගහිතානී’’ති ආහ. ධාතුකථායං පන විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතාසඞ්ගහිතපදනිද්දෙසෙ ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණෙන යෙ ධම්මා, සළායතනපච්චයා ඵස්සෙන යෙ ධම්මා, ඵස්සපච්චයා වෙදනාය යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා, තෙ ¶ ධම්මා කතිහි ඛන්ධෙහි…පෙ… සඞ්ගහිතා? තෙ ධම්මා අසඞ්ඛතං ඛන්ධතො ඨපෙත්වා එකෙන ඛන්ධෙන, එකාදසහි ආයතනෙහි, එකාදසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතා. කතිහි අසඞ්ගහිතා? චතූහි ඛන්ධෙහි, එකෙනායතනෙන, සත්තහි ධාතූහි අසඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 466) වචනතො සබ්බවිඤ්ඤාණඵස්සවෙදනාපරිග්ගහො කතො. යදි හි එත්ථ විඤ්ඤාණඵස්සවෙදනා සප්පදෙසා සියුං, ‘‘විපාකා ධම්මා’’ති (ධ. ස. තිකමාතිකා 3) ඉමස්ස විය විසජ්ජනං සියා. තස්මා තත්ථ අභිධම්මභාජනීයවසෙන සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණාදයො ගහිතාති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරො ච අභිධම්මභාජනීයෙ (විභ. 243) චතුභූමකකුසලසඞ්ඛාරො, අකුසලසඞ්ඛාරො ච වුත්තොති එසො එව ධාතුකථායං ගහිතොති දට්ඨබ්බො. භවො පන ධාතුකථායං කම්මූපපත්තිභවවිසෙසදස්සනත්ථං න අභිධම්මභාජනීයවසෙන ගහිතො, එවඤ්ච කත්වා තත්ථ ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති අනුද්ධරිත්වා ‘‘කම්මභවො’’තිආදිනා (ධාතු. 66) නයෙන භවො උද්ධටො.

ලොකියවිපාකමනොවිඤ්ඤාණමෙව සන්ධායාහ ‘‘බාවීසතිවිධං හොතී’’ති. ඡහි විඤ්ඤාණෙහීති යථාඅධිකතෙහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ඡහි විඤ්ඤාණෙහි. කස්මා පනෙත්ථ ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණස්සෙව ගහණං කතන්ති ආහ ‘‘ලොකුත්තරානි පන වට්ටකථාය න යුජ්ජන්තී’’ති. යදි එවං කස්මා ධාතුකථායං ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණෙන යෙ ධම්මා විප්පයුත්තා’’තිආදීසු (ධාතු. 362) ලොකුත්තරවිපාකානම්පි ගහණං කතන්ති? තං යථාධම්මසාසනත්තා අභිධම්මදෙසනාය විපාකත්තිකෙ (ධ. ස. තිකමාතිකා 3) විය අනවසෙසවිපාකධම්මසඞ්ගණ්හනවසෙන ¶ වුත්තං. සුත්තන්තදෙසනා පන යථානුලොමදෙසනාති තත්ථ පවත්තිනිවත්තියො අසඞ්කරතො දස්සෙතබ්බා. තස්මා තදත්ථසංවණ්ණනාති කත්වා පවත්තිකථායං ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණානියෙව ගහිතානි. තෙනෙවාහ ‘‘වට්ටකථාය න යුජ්ජන්තීති න ගහිතානී’’ති.

යථා කතං කම්මං ඵලදානෙ සමත්ථං හොති, තථා කතං ‘‘උපචිත’’න්ති වුච්චතීති විපාකදානයොග්යමෙව සඞ්ඛාරං ගණ්හන්තො ‘‘උපචිතකම්මාභාවෙ’’ති ආහ. හෙතු නාම බ්යතිරෙකප්පධානන්ති අභාව-ග්ගහණං, තෙන කම්මෙ සති භාවතො, අසති අභාවතොති අයමෙත්ථ අධිප්පායො ¶ . යථා පනස්ස විඤ්ඤාණස්ස සඞ්ඛාරපච්චයතා න සිද්ධා, න එවං විපාකභාවො. සො පන සිද්ධොති කත්වා ආහ ‘‘විපාකංහෙත’’න්ති. තෙන විඤ්ඤාණස්ස විපාකභාවෙන සඞ්ඛාරපච්චයත්තං සාධෙති. තස්ස පන සාධනත්ථං ‘‘උපචිතකම්මාභාවෙ විපාකාභාවතො’’ති වුත්තන්ති තං විවරන්තො ‘‘විපාකඤ්චා’’තිආදිමාහ. යදි උප්පජ්ජෙය්යාති යදි කම්මනිරපෙක්ඛො විපාකො උප්පජ්ජෙය්ය. සබ්බෙසං සත්තානං බ්රහ්මත්තං උපගතානං ඝානාදිවිඤ්ඤාණානි මහාවිපාකවිඤ්ඤාණානීති තස්ස තස්ස විපාකස්ස අනොකාසෙ ඨිතානම්පි. විපාකානීති විඤ්ඤාණාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො, සබ්බවිපාකවිඤ්ඤාණානීති අත්ථො.

සඞ්ඛාරා බහූ එකූනතිංසචෙතනාභෙදතො, විඤ්ඤාණානි ච බහූනි බාත්තිංසවිධත්තා, න ච සබ්බතො සබ්බානීති ආහ ‘‘කතරසඞ්ඛාරපච්චයා කතරවිඤ්ඤාණන්ති චෙ’’ති. ‘‘විඤ්ඤාණ’’න්ති ච ඉදං විඤ්ඤාණසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා වුත්තං. කාමං ඛන්ධනිද්දෙසෙපි (විසුද්ධි. 2.451 ආදයො) ඉමානි විඤ්ඤාණානි නිද්දිට්ඨානි, තං පන අතිසංඛිත්තං, න ච තත්ථ නෙසං සඞ්ඛාරපච්චයතා විභාවිතාති තං පවත්තියං, පටිසන්ධියඤ්ච භවාදීසු පවත්තනාකාරවසෙන විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘කාමාවචරපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරපච්චයා’’තිආදි ආරද්ධං. මනොවිඤ්ඤාණෙති නිද්ධාරණෙ භූම්මං. මහාවිපාකානීති විඤ්ඤාණාපෙක්ඛාය නපුංසකනිද්දෙසො. මහාවිපාකාති පන පාඨෙ මනොවිඤ්ඤාණධාතුයොති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

621. යංසඞ්ඛාරපච්චයාති යස්ස යස්ස සඞ්ඛාරස්ස පච්චයභාවෙන. යං විඤ්ඤාණන්ති ‘‘යං යං විඤ්ඤාණ’’න්ති එවං උභයත්ථ ආමෙඩිතලොපො දට්ඨබ්බො. ‘‘හොතී’’ති ඉමිනා කාරණභාවෙ විඤ්ඤාණස්ස සබ්භාවමත්තං පවෙදිතං, න පවත්තිවිසෙසොති තං දස්සෙන්තො ‘‘එවං පවත්ති වෙදිතබ්බා’’ති ආහ ¶ . බ්රහ්මානම්පි අනිට්ඨරූපාදිආපාථගමනෙ අකුසලවිපාකචක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි කදාචි උප්පජ්ජන්තීති ‘‘ඉමානි තෙරස…පෙ… පවත්තන්තී’’ති වුත්තං. තත්ථ පඤ්චන්නං ඛන්ධානං වොකාරො විත්ථාරො එත්ථාති පඤ්චවොකාරො, සො එව භවො, එතස්මිං පඤ්චවොකාරභවෙ. හොති හි භින්නාධිකරණානම්පි අඤ්ඤපදත්ථසමාසො යථා ‘‘උරසිලොමො’’ති. අථ වා යථාපච්චයං පවත්තමානෙහි පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වොකරීයතීති පඤ්චවොකාරො, සො එව භවොති සබ්බං පුබ්බෙ විය.

‘‘පවත්තියඤ්ඤෙව ¶ පවත්තන්තී’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘කථ’’න්තිආදි ආරද්ධං.

‘‘යෙභුය්යෙන ලොභසම්පයුත්තජවනාවසානෙ’’ති ඉදං පටිඝවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තානන්තරං සොමනස්සසහගතස්ස අනුප්පජ්ජනතොති කෙචි, තං න ගහෙතබ්බං. ‘‘චක්ඛුං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති…පෙ… විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, උද්ධච්චං උප්පජ්ජති, අකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති වචනතො. ඉට්ඨං චෙ ආරම්මණං, සොමනස්සතදාරම්මණං න න උප්පජ්ජතීති. ජවනෙන තදාරම්මණනියමෙ සොමනස්සසහගතානන්තරං සොමනස්සසහගතානෙව සන්ධාය වුත්තන්ති අපරෙ, තං විචාරෙතබ්බං උපෙක්ඛාසහගතකුසලාකුසලජවනානන්තරම්පි සොමනස්සතදාරම්මණස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා. උපෙක්ඛාසහගතකිරියාජවනානන්තරමෙව හි සොමනස්සතදාරම්මණං න ඉච්ඡන්ති.

යස්මා පන තිහෙතුකජවනාවසානෙ ච කදාචි අහෙතුකං තදාරම්මණං හොති, තස්මා ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං. යස්මා එකචිත්තක්ඛණායුකං ජවනාරම්මණං හොති, තදා තත්ථ එකමෙව තදාරම්මණං හොතීති කත්වා ‘‘සකිං වා’’ති වුත්තන්ති කෙචි. අපරෙ පන තදාරම්මණං නාම ජවනාරම්මණානුභවනකිච්චං, තං එකචිත්තක්ඛණිකෙ තථා ආසන්නභෙදෙ ආරම්මණෙ නුප්පජ්ජති. තස්මා ‘‘සකිං වා’’ති ඉදං දිරත්තතිරත්තාදි විය වචනසිලිට්ඨතාවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, ද්වික්ඛත්තුමෙව පන උප්පජ්ජතීති. ‘‘දිරත්තතිරත්ත’’න්ති (පාචි. 50) එත්ථ හි වා-සද්දස්ස අභාවා වචනසිලිට්ඨතාමත්තෙන දිරත්තග්ගහණං කතන්ති යුජ්ජති. ‘‘නිරන්තරං තිරත්තදස්සනත්ථං වා’’ති ඉධ පන වා-සද්දො විකප්පත්ථො වුත්තොති සකිං එව ච කදාචි පවත්තිං සන්ධාය ‘‘සකිං වා’’ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. තෙනෙව හි සම්මොහවිනොදනියං සකිං තදාරම්මණප්පවත්තියා විචාරෙතබ්බතං දස්සෙන්තෙන ‘‘චිත්තප්පවත්තිගණනායං පන සබ්බද්වාරෙසු තදාරම්මණෙ ද්වෙ එව චිත්තවාරා ආගතා’’ති (විභ. අට්ඨ. 227) වුත්තං.

තත්ථ ¶ චිත්තප්පවත්තිගණනායන්ති විපාකකථායං බලවරූපාදිආරම්මණෙ වුත්තං චිත්තප්පවත්තිගණනං සන්ධායාහ. තත්ථ හි ද්වෙව තදාරම්මණුප්පත්තිවාරා වුත්තා ¶ . තදෙව හි සන්ධාය ඉධාපි වුත්තං ‘‘අභිධම්මට්ඨකථායං පන තදාරම්මණෙ ද්වෙ චිත්තවාරා ආගතා’’ති. අභිධම්මට්ඨකථායං අනියතාරම්මණට්ඨානකිච්චා හුත්වා පවත්තන්තීති (විභ. අට්ඨ. 227) ද්වාරං අනාමසිත්වා එව වුත්තං, තං අනන්තරං පරතො වුත්තසහෙතුකවිපාකවිඤ්ඤාණානං සදිසසංවණ්ණනං කාතුකාමතාධිප්පායෙන වුත්තං. අහෙතුකද්වයාදීනඤ්හි භවඞ්ගභූතානං සයමෙව ද්වාරත්තා, චුතිපටිසන්ධිභූතානඤ්ච භවඞ්ගසඞ්ඛාතෙන, අඤ්ඤෙන ච ද්වාරෙන අනුප්පත්තිතො නියතං, අනියතං වා ද්වාරං එතෙසන්ති න සක්කා වත්තුන්ති.

අහෙතුකද්වයස්ස පන සන්තීරණතදාරම්මණභූතස්ස ද්වාරං ලබ්භති, තඤ්ච අනියතන්ති තම්පි ගණ්හන්තො ‘‘අනියතද්වාරාරම්මණට්ඨානකිච්චා හුත්වා පවත්තන්තී’’ති ආහ. තෙනෙව චෙත්ථ මහාවිපාකානම්පි තදාරම්මණභූතානං ද්වාරං ලබ්භතීති තත්ථාපි ද්වාරග්ගහණං කතං.

එකස්ස සත්තස්ස පවත්තො රූපාවචරවිපාකො පථවීකසිණාදීසු යස්මිං ආරම්මණෙ පවත්තො, තතො අඤ්ඤස්මිං තස්ස පවත්ති නත්ථීති රූපාවචරානං නියතාරම්මණතා වුත්තා. ඉතරානි ආරුප්පවිපාකවිඤ්ඤාණානි. නියතං අවත්ථුකානීති නියතාවත්ථුකානි. කසිණුග්ඝාටිමාකාසාදීසුයෙව ආරම්මණෙසු පවත්තනතො නියතාරම්මණානි. තත්රාති පවත්තියං. අස්සාති බාත්තිංසවිධස්ස විපාකවිඤ්ඤාණස්ස. තෙ තෙ සඞ්ඛාරාති යථාවුත්තා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදිසඞ්ඛාරා. කම්මපච්චයෙනාති නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන. උපනිස්සයපච්චයෙනාති පකතූපනිස්සයපච්චයෙන.

622. එවං පවත්තියං විඤ්ඤාණප්පවත්තිං දස්සෙත්වා පටිසන්ධියං දස්සෙතුං ‘‘යං පන වුත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අනුරූපාය පටිසන්ධියාති අනුරූපෙන පටිසන්ධිකිච්චෙන. තං පන අනුරූපතං සයමෙව වක්ඛති. භවන්තරෙන භවන්තරස්ස සන්ධානං ඉධ පටිසන්ධීති තං අචිත්තකම්පි අත්ථෙවාති කත්වා ‘‘කති පටිසන්ධියො’’ති පුච්ඡං කත්වාපි ‘‘කති පටිසන්ධිචිත්තානී’’ති පුච්ඡා කතා. ‘‘කෙන කත්ථා’’ති කෙන චිත්තෙන කස්මිං භවෙ.

තත්ථාති තෙසු එකූනවීසතියා පටිසන්ධිචිත්තෙසු. කුසලවිපාකාය අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයාති ¶ සම්බන්ධො. නත්ථි දෙවෙසු අහෙතුකා පටිසන්ධීති ‘‘මනුස්සලොකෙ’’ති විසෙසනං. නපුංසකාදීනන්ති ආදිසද්දෙන ¶ මම්මාදීනං සඞ්ගහො. කෙචි පන එකච්චෙ අහෙතුකපටිසන්ධිකා අවිකලින්ද්රියා හුත්වා ථොකං විචාරණපකතිකාපි හොන්තියෙව, තස්මා තාදිසානම්පි ඉධ ආදිසද්දෙන සඞ්ගහොති වදන්ති. සඞ්ඛෙපතොති සමාසතො, අසුකාය පටිසන්ධියා අසුකං ආරම්මණන්ති විභාගං අකත්වාති අත්ථො.

සෙසානන්ති රූපාවචරා පඤ්ච, පඨමතතියාරුප්පා ද්වෙති ඉමාසං වුත්තාවසෙසානං සත්තන්නං පටිසන්ධීනං. පච්චුප්පන්නාරම්මණං චුතිචිත්තං නාම නත්ථි පටිසන්ධිආරම්මණෙ එව පවත්තනතො. ද්වීසු ආරම්මණෙසූති අතීතනවත්තබ්බවසෙන ද්වීසු ආරම්මණෙසු.

623. තානීති පුබ්බෙ කතානි කම්මානි. අස්සාති ආසන්නමරණස්ස පුග්ගලස්ස. ඔලම්බන්තීති සායන්හෙ මහන්තානං පබ්බතකූටානං ඡායා විය භූමියං තස්ස චිත්තෙ අවලම්බන්ති උපතිට්ඨන්ති. තස්මිං නිරුද්ධෙති තස්මිං චුතිචිත්තෙ නිරුද්ධමත්තෙ තස්ස නිරොධසමනන්තරමෙව. තදෙවාති තංයෙව යථාවුත්තජවනවීථියා ආරම්මණභූතං. අවිජ්ජාතණ්හාදීසු කිලෙසෙසු අනුපච්ඡින්නෙස්වෙව කම්මාදිනො උපට්ඨානං, තඤ්ච ආරබ්භ චිත්තසන්තානස්ස භවන්තරනින්නපොණපබ්භාරතා හොතීති ආහ ‘‘අනුපච්ඡින්නකිලෙසබලවිනාමිත’’න්ති. සන්තානෙ හි විනාමිතෙ තදෙකදෙසභූතං පටිසන්ධිචිත්තඤ්ච විනාමිතමෙව හොති, න ච එකදෙසවිනාමිතභාවෙන විනා සන්තානස්ස විනාමිතතා අත්ථීති. සබ්බත්ථ පන දුග්ගතිපටිසන්ධිනින්නාය චුතියා පුරිමජවනානි අකුසලානි, ඉතරාය ච කුසලානීති නිච්ඡිනන්ති. ‘‘නිමිත්තස්සාදගධිතං වා, භික්ඛවෙ, විඤ්ඤාණං තිට්ඨමානං තිට්ඨති, අනුබ්යඤ්ජනස්සාදගධිතං වා, තස්මිං චෙ සමයෙ කාලං කරොති, ඨානමෙතං විජ්ජති, යං ද්වින්නං ගතීනං අඤ්ඤතරං ගතිං උපපජ්ජෙය්ය නිරයං වා තිරච්ඡානයොනිං වා’’ති (සං. නි. 4.235) හි වුත්තං, තස්මා අකුසලං දුග්ගතියං, කුසලඤ්ච සුගතියං පටිසන්ධියා උපනිස්සයො හොතීති. අරහතො පන සබ්බසො කිලෙසානං උපච්ඡින්නත්තා පටිප්පස්සද්ධසබ්බභවුස්සුක්කතාය කම්මාදිනිමිත්තං න උපට්ඨහති, තතො විජ්ජමානම්පි කම්මං අලද්ධසහායත්තා පටිසන්ධිං න ජනෙති.

වුත්තප්පකාරකම්මවසෙනාති පාපකම්මවසෙන, තදුපට්ඨාපිතන්ති අධිප්පායො. ‘‘නරකාදීසු අග්ගිජාලවණ්ණාදික’’න්ති ඉදං තංසදිසතාවසෙන වුත්තං. න ¶ හි සො එව නිරයග්ගිවණ්ණාදි තදා තස්ස ¶ ආපාථං ආගච්ඡති. තත්ථ අග්ගිජාලවණ්ණාදිකන්ති ආදි-සද්දෙන වෙත්තරණීසිම්බලිඅසිපත්තවනාදිවණ්ණං සඞ්ගණ්හාති. නරකාදීසූති පන ආදි-සද්දෙන පෙතතිරච්ඡානානං නිබද්ධසඤ්චරණට්ඨානපරියාපන්නවණ්ණං. මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡතීති කම්මබලෙන උපට්ඨාපිතවණ්ණායතනං සුපිනං පස්සන්තස්ස විය, දිබ්බචක්ඛුස්ස විය ච මනොද්වාරෙ එව ගොචරභාවං ගච්ඡති. එකං ආවජ්ජනං, පඤ්ච ජවනානි, ද්වෙ තදාරම්මණානීති තීණි වීථිචිත්තානි.

රාගාදිහෙතුභූතං හීනමාරම්මණන්ති අකුසලවිපාකස්ස ආරම්මණං භවිතුං යුත්තං අනිට්ඨමාරම්මණමාහ. තම්පි හි සඞ්කප්පනවසෙන රාගස්සාපි හෙතු හොතීති. අකුසලවිපාකජනකකම්මසහජාතානං වා තංසදිසාසන්නචුතිජවනචෙතනාසහජාතානඤ්ච රාගාදීනං හෙතුභාවො එව හීනතා. තඤ්හි පච්ඡානුතාපජනකකම්මානමාරම්මණං කම්මවසෙන අනිට්ඨං අකුසලවිපාකස්ස ආරම්මණං භවෙය්ය. අඤ්ඤථා ච ඉට්ඨාරම්මණෙ පවත්තස්ස අකුසලකම්මස්ස විපාකො අකුසලකම්මනිමිත්තාරම්මණො න භවෙය්ය. න හි අකුසලවිපාකො ඉට්ඨාරම්මණො භවිතුං අරහතීති.

පඤ්චද්වාරෙ ච ආපාථං ආගච්ඡන්තං පච්චුප්පන්නං කම්මනිමිත්තං ආසන්නකතකම්මාරම්මණසන්තතියං උප්පන්නං, තංසදිසඤ්ච දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤථා තදෙව පටිසන්ධිආරම්මණූපට්ඨාපකං, තදෙව ච පටිසන්ධිජනකං භවෙය්ය. න ච පටිසන්ධියා උපචාරභූතානි විය, එතස්මිං තයා පවත්තිතබ්බන්ති පටිසන්ධියා ආරම්මණං අනුප්පාදෙන්තානි විය ච පවත්තානි චුතිආසන්නානි ජවනානි පටිසන්ධිජනකානි භවෙය්යුං. ‘‘කතත්තා උපචිතත්තා’’ති (ධ. ස. 431) හි වුත්තං. තදා ච තංසමානවීථියං විය පවත්තමානානි කථං කතූපචිතානි සියුං? තදා න අස්සාදිතානි. න ච ලොකියානි ලොකුත්තරානි විය සමානවීථිඵලානි හොන්ති. ‘‘පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා හොති සමාදින්නා. තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජතී’’තිආදිනා (ම. නි. 3.303) සුත්තෙ මරණකාලෙ සමත්තාය සමාදින්නාය මිච්ඡාදිට්ඨියා, සම්මාදිට්ඨියා ච සහජාතචෙතනාය පටිසන්ධිදානං වුත්තං, න ච දුබ්බලෙහි පඤ්චද්වාරිකජවනෙහි මිච්ඡාදිට්ඨි, සම්මාදිට්ඨි ¶ වා සමත්තා හොති සමාදින්නා. තථා හි වුත්තං සම්මොහවිනොදනියං ‘‘සබ්බම්පි හෙතං කුසලාකුසලධම්මපටිවිජානනාදිචවනපරියොසානං කිච්චං මනොද්වාරිකචිත්තෙනෙව හොති, න පඤ්චද්වාරිකෙනාති ¶ සබ්බස්සපෙතස්ස කිච්චස්ස කරණෙ සහජවනකානි වීථිචිත්තානි පටික්ඛිත්තානී’’ති (විභ. අට්ඨ. 766).

තත්ථ හි න කිඤ්චි ධම්මං පටිවිජානාතීති ‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා’’ති (ධ. ප. 1-2) එවං වුත්තං එකම්පි කුසලං වා අකුසලං වා න පටිවිජානාතීති ච වුත්තං. යෙසං පටිවිභාවනප්පවත්තියා සුඛං වා දුක්ඛං වා අන්වෙති, තෙසං සා පවත්ති පඤ්චද්වාරෙ පටික්ඛිත්තා. කුසලාකුසලකම්මසමාදානඤ්ච තාදිසමෙවාති. තදාරම්මණානන්තරං පන චවනං, තදනන්තරා ච උපපත්ති මනොද්වාරිකා එව හොති, න සහජවනකවීථිචිත්තපරියාපන්නාති ඉමිනා අධිප්පායෙන ඉධ පඤ්චද්වාරිකතදාරම්මණානන්තරා චුති, තදනන්තරා පටිසන්ධි ච වුත්තාති දට්ඨබ්බා. තත්ථ අවසෙසපඤ්චචිත්තක්ඛණායුකෙ රූපාදිම්හි උප්පන්නං පටිසන්ධිං සන්ධාය ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණං උපපත්තිචිත්තං පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති, අවසෙසඑකචිත්තක්ඛණායුකෙ ච උප්පන්නං පටිසන්ධිං සන්ධාය ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණං උපපත්තිචිත්තං අතීතාරම්මණස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ච වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

624. කණ්හපක්ඛෙ සුක්කපක්ඛං ඨපෙත්වාති එත්ථ යථා පුබ්බෙ ‘‘පාපකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා’’ති වුත්තෙ කණ්හපක්ඛෙ ‘‘අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා’’ති සුක්කපක්ඛො වුත්තො, එවං ‘‘දුග්ගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තං, නරකාදීසු අග්ගිජාලවණ්ණාදිකං දුග්ගතිනිමිත්ත’’න්ති ච වුත්තෙ කණ්හපක්ඛෙ ‘‘සුගතිපරියාපන්නං පටිසන්ධිචිත්තං, මනුස්සලොකෙ රත්තකම්බලසදිසමාතුකුච්ඡිවණ්ණසඞ්ඛාතං, දෙවලොකෙ වා උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛාදිවණ්ණසඞ්ඛාතං සුගතිනිමිත්ත’’න්ති එවං සුක්කපක්ඛං ඨපෙත්වා සෙසං සබ්බං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණායාති කම්මකම්මනිමිත්තවසෙන අතීතාරම්මණාය, මාතුකුච්ඡිවණ්ණාදිසුගතිනිමිත්තවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණාය.

625. තඤ්ච ඛොති යදෙතං ‘‘අනවජ්ජකම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා’’ති අනියමනං කතං, තඤ්ච ඛො. කම්මනිමිත්තමෙව ආපාථමාගච්ඡති එකන්තතො ¶ අත්තනො කම්මාරම්මණතාය මහග්ගතවිපාකස්ස. සුද්ධාය වාති මහග්ගතකම්මනිමිත්තාරම්මණාය ජවනවීථියා, තදාරම්මණරහිතායාති අත්ථො, සා පන ජවනවීථි මහග්ගතවිපාකස්ස උපචාරො විය දට්ඨබ්බා. කෙචි පන තඤ්ච වීථිං මහග්ගතාවසානං වදන්ති. ‘‘නවත්තබ්බාරම්මණා වා’’ති ඉදං රූපාවචරපටිසන්ධිං, ආරුප්පෙසු ¶ ච පඨමං, තතියඤ්ච සන්ධාය වුත්තං. දුතියචතුත්ථා පන අතීතාරම්මණවචනෙනෙව ගහිතා.

මාතුකුච්ඡිවණ්ණසඞ්ඛාතන්තිආදිනා වණ්ණො එව ගතිනිමිත්තභාවෙන ආගතො. තත්ථ සද්දො තාව අනුපාදින්නභාවෙන සුගතිපරියාපන්නතාය ගතිනිමිත්තභාවෙන අට්ඨකථාසු නාගතොති යුත්තමෙතං, ගන්ධාදීනං පන අනාගමනෙ කාරණං වීමංසිතබ්බං.

අයං තාත තවත්ථාය බුද්ධපූජා කරීයතීතිආදීසු පුබ්බචෙතනාවසෙන පුඤ්ඤං හොති. සබ්බන්තිමජවනෙ වත්තමානස්සාපීති වදන්ති.

626. ‘‘එතෙනානුසාරෙන ආරුප්පචුතියාපි අනන්තරා පටිසන්ධි වෙදිතබ්බා’’ති ඉදං කස්මා වුත්තං, නනු ‘‘පථවීකසිණජ්ඣානාදිවසෙන පටිලද්ධමහග්ගතස්ස සුගතියං ඨිතස්සා’’ති එවමාදිකෙ එව නයෙ අයම්පි පටිසන්ධි අවරුද්ධාති? න, තත්ථ රූපාවචරචුතිඅනන්තරාය එව පටිසන්ධියා වුත්තත්තා. තත්ථ හි ‘‘පථවීකසිණාදිකං වා නිමිත්තං මහග්ගතචිත්තං වා මනොද්වාරෙ ආපාථං ආගච්ඡති, චක්ඛුසොතානං වා’’තිආදිනා තෙන වචනෙන රූපාවචරචුතියා එව අනන්තරා පටිසන්ධි වුත්තාති විඤ්ඤායති. අථාපි යථාසම්භවයොජනාය අයම්පි පටිසන්ධි තත්ථෙව අවරුද්ධා, අරූපාවචරචුතිඅනන්තරා පන රූපාවචරපටිසන්ධි නත්ථි. අරූපාවචරෙ ච උපරූපරි චුතියා අනන්තරා හෙට්ඨිමා හෙට්ඨිමා පටිසන්ධි නත්ථීති චතුත්ථාරුප්පචුතියා නවත්තබ්බාරම්මණපටිසන්ධි නත්ථි. තෙන තතො තත්ථෙව අතීතාරම්මණා, කාමාවචරෙ ච අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධි. ඉතරාහි ච යථාසම්භවං අතීතනවත්තබ්බාරම්මණා ආරුප්පපටිසන්ධි, අතීතපච්චුප්පන්නාරම්මණා ච කාමාවචරපටිසන්ධි යොජෙතබ්බාති ඉමස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං විසුං උද්ධරණං කතං.

627. එවං ආරම්මණවසෙන එකවිධාය කාමාවචරසුගතිචුතියා දුවිධා දුග්ගතිපටිසන්ධි, දුග්ගතිචුතියා දුවිධා සුගතිපටිසන්ධි, කාමාවචරසුගතිචුතියා ද්විඑකද්විප්පකාරානං කාමරූපාරූපානං වසෙන පඤ්චවිධා සුගතිපටිසන්ධි ¶ , රූපාවචරචුතියා තථෙව පඤ්චවිධා, දුවිධාය ආරුප්පචුතියා පච්චෙකං ද්වින්නං ද්වින්නං කාමාරුප්පානං වසෙන අට්ඨවිධා ච පටිසන්ධි ¶ දස්සිතා. දුග්ගතිචුතියා පන එකවිධාය දුග්ගතිපටිසන්ධි දුවිධා න දස්සිතා, තං දස්සෙතුං ‘‘දුග්ගතියං ඨිතස්ස පනා’’තිආදි වුත්තං. යථා වුත්තා පන –

ද්වෙ ද්වෙ පඤ්චාථ පඤ්චට්ඨ, ද්වෙ භවාලම්බභෙදතො;

චුතියා තාදිසායෙතා, චතුවීසති සන්ධියො. (විභ. මූලටී. 227);

628. ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා’’තිආදිනා (ධ. ස. 431) නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො හෙට්ඨා දස්සිතප්පකාරොති උපනිස්සයභාවමෙව දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ.

නිස්සයපච්චයභූතෙන රූපෙන සහපවත්තියෙවෙත්ථ විඤ්ඤාණස්ස තෙන මිස්සිතා, තදභාවො අමිස්සිතා. යවන්ති එත්ථ සත්තා එකජාතිසමන්වයෙන අඤ්ඤමඤ්ඤමිස්සිතා හොන්තීති යොනියො. සුචරිතදුච්චරිතවසෙන ගන්තබ්බා පාපුණිතබ්බාති ගතියො. තිට්ඨති එත්ථාති ඨිති, විඤ්ඤාණස්ස ඨිති විඤ්ඤාණට්ඨිති. නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීතිආදිආවාසො එව සත්තෙහි ආවසිතබ්බතො සත්තාවාසො. අසඤ්ඤසත්තාවාසස්ස ඉධ අසම්භවතො ‘‘සත්තාවාසවසෙන අට්ඨවිධං හොතී’’ති වුත්තං.

629. අඤ්ඤත්ර ජාතිපණ්ඩකපටිසන්ධියාති එත්ථ පඨමකප්පිකපටිසන්ධියාපීති වත්තබ්බං. සාපි හි භාවෙන විනාව උප්පජ්ජතීති.

ඔමතොති අවමතො, අවකංසතොති අත්ථො. ආදිනාති ‘‘මිස්සං අමිස්ස’’න්ති එතස්මිං දුකෙ ආදිම්හි වුත්තෙන මිස්සවිඤ්ඤාණෙන. ඔමතො ද්වෙ වා තයො වා දසකා උප්පජ්ජන්තීති ගබ්භසෙය්යකානං වසෙන වුත්තං. අඤ්ඤත්ථ පන අනෙකෙ කලාපා සහ උප්පජ්ජන්ති. බ්රහ්මත්තභාවෙපි හි අනෙකගාවුතප්පමාණෙන අනෙකෙ කලාපා සහ උප්පජ්ජන්තීති තිංසතො අධිකානෙව රූපානි හොන්ති. තදහුජාතඑළකස්ස ලොමං ජාතිඋණ්ණාති කෙචි. හිමවන්තප්පදෙසෙ ජාතිමන්තඑළකලොමං ජාතිඋණ්ණාති අපරෙ. ගබ්භං ඵාලෙත්වා ගහිතඑළකලොමං ජාතිඋණ්ණාති අඤ්ඤෙ. ඉමාසු ගතීසු ඉමා යොනියො සම්භවන්ති, ඉමාසු න සම්භවන්තීති එවං යොනීනං ගතිවසෙන සම්භවභෙදො.

630. භුම්මවජ්ජෙසූති ¶ භුම්මදෙවානං වජ්ජනං යොනිවිභාගං පති තෙසං මනුස්සසදිසත්තා. යොනියො ¶ තිස්සො පුරිමිකා න හොන්තීති යොනිත්තයපටික්ඛෙපෙන පච්ඡිමා යොනි අනුඤ්ඤාතාති අත්ථතො ආපන්නමෙව හොති. ගතිත්තයෙති මනුස්සපෙතතිරච්ඡානසඤ්ඤිතෙ ගතිත්තයෙ. තඤ්හි එත්ථ පුබ්බෙ අනාමට්ඨං.

ච-සද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථොති දස්සෙතුං ‘‘ච-සද්දෙනා’’තිආදි වුත්තං. කස්මා පන නිජ්ඣාමතණ්හිකපෙතෙසු පුරිමිකා තිස්සො යොනියො න සන්තීති? අසම්භවතො. තාසඤ්හි නිච්චාතුරභාවතො කාමසෙවා නත්ථීති න තා අණ්ඩජාදයො හොන්ති. කුච්ඡියං තාසං ගබ්භො නාවතිට්ඨති ජාලසබ්භාවතොති කෙචි. අග්ගිජාලාය සන්තප්පමානසරීරා එතා නිබ්බත්තන්තීති අල්ලට්ඨානෙසු, පුප්ඵාදීසු ච සම්භවාභාවතො සංසෙදජතාපි තාසං නත්ථෙවාති වදන්ති. තෙනාහ ‘‘ඔපපාතිකා එව හි තෙ හොන්තී’’ති.

රූපීබ්රහ්මෙසු තාව ඔපපාතිකයොනිකෙසූති ඔපපාතිකයොනිකෙහි රූපීබ්රහ්මෙ නිද්ධාරෙති. රූපීබ්රහ්මෙසූති හි අධිකරණෙ භුම්මං, ඔපපාතිකෙසූති නිද්ධාරණෙ. තෙන ‘‘ඔපපාතිකයොනිකෙසූ’’ති සාමඤ්ඤතො වුත්තරාසිතො ‘‘රූපීබ්රහ්මෙසූ’’ති විසෙසෙන තදෙකදෙසං නිද්ධාරෙති. චක්ඛුසොතවත්ථුදසකානං, ජීවිතනවකස්ස චාති එත්ථ කෙචි ‘‘චක්ඛුසොතවත්ථුසත්තකානං, ජීවිතඡක්කස්ස චාති චතුන්නං කලාපානං වසෙන රූපභවෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණෙන සහ සත්තවීසති රූපානි උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ ගන්ධරසාහාරානං පටික්ඛිත්තත්තා’’ති කාරණං වත්වා තං සමත්ථෙන්තා ‘‘පාළියඤ්හි ‘රූපධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ ඨපෙත්වා අඤ්ඤසත්තානං දෙවානං පඤ්චායතනානි පාතුභවන්ති, පඤ්ච ධාතුයො පාතුභවන්තී’ති (විභ. 1015-1016) වුත්තං, තථා ‘රූපධාතුයා ඡ ආයතනානි, නව ධාතුයො’ති සබ්බසඞ්ගහකවසෙන තත්ථ විජ්ජමානායතනධාතුයො දස්සෙතුං වුත්තං. කථාවත්ථුම්හි ච ඝානායතනාදීනං විය ගන්ධායතනාදීනඤ්ච තත්ථ භාවො පටික්ඛිත්තො ‘අත්ථි තත්ථ ඝානායතනන්ති? ආමන්තා. අත්ථි තත්ථ ගන්ධායතනන්ති? න හෙවං වත්තබ්බෙ’තිආදිනා (කථා. 520). න ච අඵොට්ඨබ්බායතනානං පථවීධාතුආදීනං විය අගන්ධරසායතනානං ගන්ධරසානං තත්ථ භාවො සක්කා වත්තුං, ඵුසිතුං සක්කුණෙය්යතාවිනිමුත්තස්ස පථවීආදිසභාවස්ස විය ගන්ධරසායතනභාවවිනිමුත්තස්ස ගන්ධරසසභාවස්ස ¶ අභාවා. යදි ච ඝානසම්ඵස්සාදීනං කාරණභාවො නත්ථීති ‘ආයතනානී’ති තෙ න වුච්චෙය්යුං, ධාතුසද්දො පන නිස්සත්තනිජ්ජීවවාචකොති ‘ගන්ධධාතු රසධාතූ’ති අවචනෙ කාරණං නත්ථි, ධම්මභාවො ච තෙසං එකන්තෙන ඉච්ඡිතබ්බො සභාවධාරණාදිලක්ඛණතො අඤ්ඤස්ස අභාවා. ධම්මානඤ්ච ආයතනභාවො එකන්තිකො ¶ යමකෙ වුත්තො ‘ධම්මො ආයතනන්ති? ආමන්තා’ති (යම. 1.ආයතනයමක.13). තස්මා තෙසං ගන්ධරසායතනභාවාභාවෙපි කොචි ආයතනභාවො වත්තබ්බො. යදි ච ඵොට්ඨබ්බභාවතො අඤ්ඤො පථවීආදිභාවො විය ගන්ධරසභාවතො අඤ්ඤො තෙසං කොචි සභාවො සියා, තෙසං ධම්මායතනසඞ්ගහො. ගන්ධරසභාවෙ පන ආයතනභාවෙ ච සති ‘ගන්ධො ච සො ආයතනඤ්ච ගන්ධායතනං, රසො ච සො ආයතනඤ්ච රසායතන’න්ති ඉදමාපන්නමෙවාති ගන්ධරසායතනභාවො ච න සක්කා නිවාරෙතුං. ‘තයො ආහාරා’ති ච වචනතො කබළීකාරාහාරස්ස තත්ථ අභාවො විඤ්ඤායති. තස්මා යථා පාළියා අවිරොධො හොති, තථා රූපගණනා කාතබ්බා. එවඤ්හි ධම්මතා න විලොමිතා හොතී’’ති වදන්ති.

එත්ථ වුච්චතෙ – රූපාවචරසත්තානං ඝානජිව්හායතනාභාවතො විජ්ජමානාපි ගන්ධරසා ආයතනකිච්චං න කරොන්තීති තෙ අනාමසිත්වා පාළියං ‘‘පඤ්චායතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1015), ‘‘ඡ ආයතනානී’’ති (විභ. 992) ච ආදි වුත්තං, ‘‘තයො ආහාරා’’ති ච අජ්ඣොහරිතබ්බස්ස ආහාරස්ස අභාවෙන ඔජට්ඨමකරූපසමුට්ඨාපනසඞ්ඛාතස්ස ආහාරකිච්චස්ස අකරණතො, න සබ්බෙන සබ්බං ගන්ධරසානං, ඔජාය ච අභාවතො. ඉති විසයිනො, කිච්චස්ස ච අභාවෙන විසයො, කිච්චවා ච ධම්මො න වුත්තො. යස්මිඤ්හි භවෙ විසයී නත්ථි, තස්මිං තංහෙතුකො නිප්පරියායෙන විසයස්ස ආයතනභාවො නත්ථීති විජ්ජමානස්සාපි අවචනං යථා තත්ථෙව රූපභවෙ පථවීතෙජොවායොධාතූනං ඵොට්ඨබ්බායතනභාවෙන. යස්ස පන යත්ථ වචනං, තස්ස තත්ථ විසයීසබ්භාවහෙතුකො නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො වුත්තො යථා තත්ථෙව රූපායතනස්ස.

යදි විසයීසබ්භාවහෙතුකො විසයස්ස නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො, කථමසඤ්ඤසත්තානං ද්වෙ ආයතනානි පාතුභවන්තීති, අසඤ්ඤසත්තානඤ්හි ¶ චක්ඛායතනං නත්ථි, අචක්ඛායතනභාවෙන ච නෙසං රූපායතනං අඤ්ඤෙසං අවිසයොති? නායං විරොධො. යෙන අධිප්පායෙන රූපධාතුයං සඤ්ඤීනං ගන්ධායතනාදීනං අවචනං, තෙන රූපායතනස්සාපි අවචනන්ති අසඤ්ඤීනං එකං ආයතනං වත්තබ්බං. යථාසකඤ්හි ඉන්ද්රියගොචරභාවාපෙක්ඛාය යෙසං නිප්පරියායෙන ආයතනභාවො අත්ථි, තෙසු නිද්දිසියමානෙසු තදභාවතො රූපධාතුයං සඤ්ඤීනං ගන්ධාදිකෙ විසුං ආයතනභාවෙන අවත්වා ධම්මසභාවානතිවත්තනතො, මනොවිඤ්ඤාණස්ස ච විසයභාවූපගමනතො ධම්මායතනන්තොගධෙ කත්වා ¶ ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති පාළියං (විභ. 1015) වුත්තං. එතදත්ථඤ්හි ‘‘ධම්මායතන’’න්ති සාමඤ්ඤතො නාමකරණං, පිට්ඨිවට්ටකානි වා තානි කත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති වුත්තං.

යෙන ච පන අධිප්පායෙන අසඤ්ඤීනං රූපායතනං වුත්තං, තෙන සඤ්ඤීනම්පි ගන්ධාදීනං විසුං ගහණං කාතබ්බන්ති ඉමස්ස නයස්ස දස්සනත්ථං ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං දෙවානං ද්වෙ ආයතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1017) වුත්තං. අසතිපි හි තත්ථ අත්තනො ඉන්ද්රියෙ රූපස්ස වණ්ණායතනසභාවාතික්කමො නත්ථෙවාති තං රූපායතනන්ත්වෙව වුච්චති. ඉමිනා ච නයදස්සනෙන ගන්ධාදීනි තීණි පක්ඛිපිත්වා සඤ්ඤීනං අට්ඨ ආයතනානි, අසඤ්ඤීනං පඤ්චාති අයමත්ථො දස්සිතො හොති. එවඤ්චෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා රූපලොකෙ ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යතාය පථවීආදීනං බ්රහ්මානං වචීඝොසො එව න සියා. න හි පටිඝට්ටනානිඝංසමන්තරෙන සද්දප්පවත්ති අත්ථි, න ච ඵුසනසභාවානං කත්ථචි අඵුසනභාවතා සක්කා විඤ්ඤාතුං, ඵොට්ඨබ්බායතනසඞ්ඛාතස්ස ච භූතත්තයස්ස අභාවෙ රූපභවෙ රූපායතනාදීනම්පි සම්භවො එව න සියා. තස්මා ඵුසිතුං සක්කුණෙය්යතායපි පථවීආදීනං තත්ථ කායින්ද්රියාභාවෙන තෙසං ඵොට්ඨබ්බභාවො න වුත්තො. එවඤ්ච කත්වා රූපධාතුයං තෙසං සප්පටිඝවචනඤ්ච සමත්ථිතං හොති. වුත්තඤ්හි ‘‘අසඤ්ඤසත්තානං අනිදස්සනසප්පටිඝං එකං මහාභූතං පටිච්ච ද්වෙ මහාභූතා’’තිආදි (පට්ඨා. 2.22.20).

පටිඝො ච නාම භූතත්තයස්ස කායප්පසාදං පති තන්නිස්සයභූතඝට්ටනාද්වාරෙන අභිමුඛභාවො, ඉධ පන තංසභාවතා. සො ච ඵුසිතුං අසක්කුණෙය්යසභාවස්ස ඝට්ටනාය අභාවතො නත්ථි. යදි තත්ථ අසතිපි විසයිනි රූපායතනං ගහෙත්වා ‘‘ද්වෙ ආයතනානී’’ති වුත්තං, අථ කස්මා ¶ ගන්ධායතනාදීනි ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චායතනානී’’ති න වුත්තන්ති? නයදස්සනවසෙන දෙසනා පවත්තාති වුත්තොවායමත්ථො. අථ වා තත්ථ රූපායතනස්සෙව වචනං කදාචි අඤ්ඤභූමිකානං පසාදස්ස විසයභාවං සන්ධාය, න පන ඉතරෙසං අභාවතො, නාපි පරියායෙනපි ආයතනභාවාභාවතො. අසඤ්ඤීනඤ්හි රූපායතනං සමානතලවාසීනං වෙහප්ඵලානං, උපරිභූමිකානඤ්ච සුද්ධාවාසානං පසාදස්ස විසයභාවං ගච්ඡති, න පන ගන්ධරසාති තෙසංයෙව තත්ථ අවචනං යුත්තං. කථාවත්ථුම්හි ච නිප්පරියායෙන ගන්ධායතනාදීනං අත්ථිභාවං පටිජානන්තං සන්ධාය පටිසෙධො කතො.

යදිපි ¶ චෙතං වචනං තත්ථ ගන්ධායතනාදීනං අභාවවිභාවනං න හොති, අත්ථිභාවදීපනම්පි පන අඤ්ඤවචනං නත්ථෙවාති? නයිදමෙවං, අට්ඨකථාසු තත්ථ නෙසං අත්ථිභාවස්ස නිද්ධාරෙත්වා වුත්තත්තා. යඤ්හි අට්ඨකථාවචනං පාළියා න විරුජ්ඣති, තං පාළි විය පමාණභූතං අගරහිතාය ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජතනා ආගතත්තා. තත්ථ සියා – යං පාළියා න විරුජ්ඣති අට්ඨකථාවචනං, තං පමාණං, ඉදං පන විරුජ්ඣතීති? නයිදමෙවං, යථා න විරුජ්ඣති, තථා පටිපාදිතත්තා. චක්ඛාදීනං ආයතනානං, තන්නිස්සයානඤ්ච විඤ්ඤාණානං සත්තසුඤ්ඤතාසන්දස්සනත්ථං භගවතො ධාතුදෙසනාති ආයතනභාවෙන වුත්තානංයෙව ධාතුභාවදීපනතො ධාතුභාවස්සාපි තෙසං අවචනං යුජ්ජති එව. තස්මා යථා පාළියා අවිරොධො හොති, තථා චක්ඛුදසකාදිවසෙන ඉධ රූපගණනා කතාති න එත්ථ ධම්මතාවිලොමනාසඞ්කාය ඔකාසොති වෙදිතබ්බං.

අඤ්ඤෙසු සංසෙදජඔපපාතිකයොනිකෙසූති රූපීබ්රහ්මෙ පන ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසු ඔපපාතිකෙසු, සංසෙදජෙසු චාති එවමෙත්ථ සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. ඔපපාතිකවිසෙසනඤ්හෙත්ථ අඤ්ඤග්ගහණං, න සංසෙදජවිසෙසනං අසම්භවතො. සති හි සම්භවෙ, බ්යභිචාරෙ ච විසෙසනවිසෙසිතබ්බතා හොති. කාමාවචරදෙවෙසු සබ්බකාලං පටිසන්ධිපවත්තීසු යථාවුත්තාය සන්තතියා රූපානං ලබ්භනතො වුත්තං ‘‘තානි ච නිච්චං දෙවෙසූ’’ති. න හි තෙ කදාචිපි විකලින්ද්රියා, අභාවකා ච හොන්තීති. චක්ඛු නෙසං දසන්නං පූරණොති කත්වා චක්ඛුදසකො නාම, අසාධාරණෙන වා චක්ඛුනා ලක්ඛිතො දසකො චක්ඛුදසකො. එවං සෙසාති යථා චක්ඛුදසකො වුත්තො, එවං සෙසාපි දසකා යොජෙත්වා වෙදිතබ්බා. ‘‘සංසෙදජූපපාතයොනීසු ¶ , අවකංසතො තිංසා’’ති සඞ්ඛෙපෙන වුත්තමත්ථං විවරන්තො ‘‘අවකංසතො පනා’’තිආදිමාහ, තං පනෙතං පාළියා න සමෙති. න හි පාළියං කාමාවචරානං සංසෙදජොපපාතිකානං අඝානකානං උපපත්ති වුත්තා. ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ හි ‘‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්ති, කස්සචි දසායතනානි, කස්සචි අපරානි දසායතනානි, කස්සචි නවායතනානි, කස්සචි සත්තායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති (විභ. 1007). යදි හි අඝානකස්සාපි උපපත්ති සියා, තික්ඛත්තුං ‘‘දසායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා, තික්ඛත්තුඤ්ච ‘‘නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති, න ච තං වුත්තං.

තත්ථ උපපත්තික්ඛණෙති පටිසන්ධික්ඛණෙ. එකාදසාති පරිපුණ්ණායතනස්ස සද්දායතනවජ්ජානි එකාදස ආයතනානි. කස්සචි දසායතනානීති අන්ධස්ස චක්ඛායතනවජ්ජානි. අපරානි දසායතනානීති ¶ බධිරස්ස සොතායතනවජ්ජානි. නවායතනානීති අන්ධබධිරස්ස චක්ඛුසොතායතනවජ්ජානි. සත්තායතනානීති ගබ්භසෙය්යකස්ස රූපගන්ධරසකායඵොට්ඨබ්බමනොධම්මායතනවසෙන වුත්තං. යදි චක්ඛුසොතඝානවිකලොපි උප්පජ්ජෙය්ය, තස්ස අට්ඨෙවායතනානි සියුං, න ච වුත්තං ‘‘අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’’ති. තස්මා නත්ථෙව චක්ඛුසොතඝානවිකලො. සති ච අඝානකූපපත්තියං පුනපි ‘‘කස්සචි අපරානිපි දසායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා. තථා ච සති යථා අන්ධබධිරස්ස වසෙන ‘‘කස්සචි නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති එකවාරං වුත්තං, එවං අන්ධාඝානකස්ස, බධිරාඝානකස්ස ච වසෙන ‘‘කස්සචි අපරානි නවායතනානි, කස්සචි අපරානිපි නවායතනානි පාතුභවන්තී’’ති වත්තබ්බං සියාති අත්ථො. එවං ධාතුපාතුභාවාදිපඤ්හානිපි වත්තබ්බානීති වදන්ති. එත්ථ ච යථා ‘‘සත්තති උක්කංසතොථ රූපානී’’ති පදං ‘‘සංසෙදජූපපාතයොනීසූ’’ති එත්ථ යොනිද්වයවසෙන යොජීයති, න එවං ‘‘අවකංසතො තිංසා’’ති ඉදං. ඉදං පන සංසෙදජයොනිවසෙනෙව යොජෙතබ්බං. එකයොගනිද්දිට්ඨස්සාපි එකදෙසො සම්බන්ධං ලභතීති සංසෙදජස්ස ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං, න ඔපපාතිකස්සාති අයමෙත්ථ අට්ඨකථායමධිප්පායො.

යෙ ¶ පන ‘‘ඔපපාතිකස්ස ජච්චන්ධබධිරඅඝානකනපුංසකස්ස ජිව්හාකායවත්ථුදසකානං වසෙන තිංස රූපානි උප්පජ්ජන්තීති මහාඅට්ඨකථායං වුත්ත’’න්ති වදන්ති, තං න ගහෙතබ්බං. සො හි පමාදපාඨො. එවඤ්ච කත්වා ආයතනයමකවණ්ණනායං ‘‘කාමධාතුයං පන අඝානකො ඔපපාතිකො නත්ථි. යදි භවෙය්ය, ‘කස්සචි අට්ඨායතනානි පාතුභවන්තී’ති වදෙය්යා’’ති (යම. අට්ඨ. ආයතනයමක 18-21) වුත්තං. අපරෙ පනාහු ‘‘කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්තීති යාව ‘කස්සචි නවායතනානී’ති පාළි ඔපපාතිකෙ සන්ධාය වුත්තා. තස්මා පුබ්බෙනාපරං අට්ඨකථායං අවිරොධො සිද්ධො. තථා ච යථාවුත්තපාළියා අයමත්ථවණ්ණනා අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති සමෙතියෙවා’’ති. යං පනෙකෙ වදන්ති ‘‘ඔපපාතිකග්ගහණෙන සංසෙදජාපි සඞ්ගය්හන්ති. තථා හි ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ ‘කාමධාතුයා උපපත්තික්ඛණෙ කස්සචි එකාදසායතනානි පාතුභවන්තී’තිආදීනං (විභ. 1007) නිද්දෙසෙ ‘ඔපපාතිකානං පෙතාන’න්තිආදිනා (විභ. 1009) ඔපපාතිකග්ගහණමෙව කතං, න සංසෙදජග්ගහණ’’න්ති, තං පරිපුණ්ණායතනානංයෙව සංසෙදජානං ඔපපාතිකෙසු සඞ්ගහණවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘සංසෙදජයොනිකා පරිපුණ්ණායතනාපරිපුණ්ණායතනභාවෙන ඔපපාතිකසඞ්ගහං කත්වා වුත්තා’’ති, පධානාය ¶ වා යොනියා සබ්බං පරිපුණ්ණායතනයොනිං දස්සෙතුං ‘‘ඔපපාතිකානන්ති වුත්ත’’න්ති ච, ඉධ පන යොනිද්වයං සරූපෙනෙව පකාසෙතුං, සංසෙදජයොනිවසෙනෙව ච අවකංසතො රූපපවත්තිං දස්සෙතුං ඔපපාතිකයොනියා ඉතරං අසඞ්ගහෙත්වා ‘‘සංසෙදජූපපාතයොනීසූ’’ති වුත්තං. තං සබ්බං වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බං.

උක්කංසාවකංසානං පන අන්තරෙති ‘‘සත්තති, තිංසා’’ති එවං වුත්තානං රූපස්ස උක්කංසාවකංසපරිච්ඡෙදානං මජ්ඣෙ. අනුරූපතො විකප්පො වෙදිතබ්බොති අපායෙසු අන්ධස්ස ඡ චක්ඛුදසකාභාවතො, තථා බධිරස්ස සොතදසකාභාවතො, අන්ධබධිරස්ස පන පඤ්ච චක්ඛුසොතදසකාභාවතොති එවමාදිනා නයෙන වෙදිතබ්බො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං වුත්තමෙවාති.

631. චුතිපටිසන්ධීනං ඛන්ධාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤසමානතා අභෙදො. අසමානතා භෙදො.

ආරම්මණතොපි ¶ අභින්නාති චතූසු ආරුප්පෙසු තතො තතො චවිත්වා තත්ථ තත්ථෙව උපපජ්ජන්තස්ස වසෙන වුත්තං. තථෙව පන හෙට්ඨා, රූපභවෙ වා උපපත්ති නත්ථි. අරූපභූමිතො චවිත්වා හෙට්ඨා උපපත්ති නාම කාමභවෙ එව, තත්ථාපි තිහෙතුකපටිසන්ධි එව. රූපභවතො පන චුතො දුහෙතුකොපි හොතීති වදන්ති. අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය චුතියා අනන්තරා මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණා දුතියචතුත්ථාරුප්පපටිසන්ධි. එවං නයමත්තස්ස දස්සිතත්තා වුත්තං, අවුත්තඤ්ච සබ්බං සඞ්ගහෙත්වා ආහ ‘‘අයං තාව අරූපභූමීසුයෙව නයො’’ති. රූපාරූපාවචරානං උපචාරස්ස බලවතාය තතො චවිත්වා දුග්ගතියං උපපත්ති නත්ථීති ‘‘එකච්චසුගතිචුතියා’’ති ආහ. එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධීති එත්ථ එකච්චග්ගහණස්ස පයොජනං මග්ගිතබ්බං. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො සියා – නානත්තකායනානත්තසඤ්ඤීසු වුත්තා එකච්චෙ ච විනිපාතිකා තිහෙතුකාදිපටිසන්ධිකා, තෙසං පටිසන්ධිං විනිපාතිකභාවෙන ‘‘දුග්ගතිපටිසන්ධී’’ති ගහෙත්වා සබ්බසුගතිචුතියා ච සා පටිසන්ධි හොති, න එකච්චසුගතිචුතියා එවාති තන්නිවත්තනත්ථං එකච්චදුග්ගතිග්ගහණං කතං. අපායපටිසන්ධි එව හි එකච්චසුගතිචුතියා හොති, න සබ්බසුගතිචුතියාති. අථ වා දුග්ගතිපටිසන්ධි දුවිධා එකච්චසුගතිචුතියා අනන්තරා, දුග්ගතිචුතියා චාති. තත්ථ පච්ඡිමං වජ්ජෙත්වා පුරිමංයෙව ගහෙතුං වුත්තං ‘‘එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධී’’ති. අහෙතුකචුතියා සහෙතුකපටිසන්ධීති දුහෙතුකා ච තිහෙතුකා ච යොජෙතබ්බා. මණ්ඩූකදෙවපුත්තාදීනං විය හි අහෙතුකචුතියා තිහෙතුකපටිසන්ධිපි හොතීති.

තස්ස ¶ තස්ස විපරීතතො ච යථායොගං යොජෙතබ්බන්ති ‘‘එකච්චසුගතිචුතියා එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධී’’තිආදීසු භෙදවිසෙසෙසු ‘‘එකච්චදුග්ගතිචුතියා එකච්චදුග්ගතිපටිසන්ධී’’තිආදිනා යං යං යුජ්ජති, තං තං යොජෙතබ්බන්ති අත්ථො. යුජ්ජමානමත්තාපෙක්ඛනවසෙන නපුංසකනිද්දෙසො කතො. යොජෙතබ්බන්ති වා භාවත්ථතා දට්ඨබ්බා. ‘‘අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණාය මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණා’’තිආදීසු පන විපරීතයොජනා න කාතබ්බා. න හි මහග්ගතඅජ්ඣත්තාරම්මණාය චුතියා අරූපභූමීසු අමහග්ගතබහිද්ධාරම්මණා පටිසන්ධි අත්ථි. ‘‘චතුක්ඛන්ධාය ආරුප්පචුතියා අනන්තරා පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරපටිසන්ධී’’ති එතස්ස විපරියායො සයමෙව යොජිතො. ‘‘අතීතාරම්මණාය චුතියා පච්චුප්පන්නාරම්මණා පටිසන්ධී’’ති ¶ එතස්ස ච විපරියායො නත්ථි එව. භෙදවිසෙසො එව ච එවං විත්ථාරෙන දස්සිතො, අභෙදවිසෙසො පන එකෙකස්මිං භෙදෙ තත්ථ තත්ථෙව චුතිපටිසන්ධියොජනාවසෙන වෙදිතබ්බො ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධාය කාමාවචරචුතියා පඤ්චක්ඛන්ධා කාමාවචරා…පෙ… අවිතක්කඅවිචාරාය අවිතක්කාවිචාරා’’ති. චතුක්ඛන්ධාය පන චතුක්ඛන්ධා සයමෙව යොජිතා. එතෙනෙව නයෙන සක්කා විඤ්ඤාතුන්ති පඤ්චක්ඛන්ධාදීසු අභෙදවිසෙසො න දස්සිතොති.

632. ඉතීති එවං වුත්තප්පකාරෙන. එතං විඤ්ඤාණං අවිජ්ජාදිසහකාරිකාරණසහිතස්ස සඞ්ඛාරස්ස වසෙන ලද්ධප්පච්චයං. බාහිරකකප්පිතස්ස අධිපතිට්ඨනකස්ස අභාවතො රූපාරූපධම්මමත්තං. තෙනාහ ‘‘න සත්තො න ජීවො’’ති. උපෙතීති වුච්චති තථාවොහාරමත්තං, අත්ථතො පන පච්චයසාමග්ගියා භවන්තරභාවෙන උප්පජ්ජනමත්තන්ති අධිප්පායො. තෙනාහ ‘‘තස්ස චා’’තිආදි. තතො හෙතුං විනාති තත්ථ හෙතුං විනා. මනුස්සචුතිපටිසන්ධික්කමෙනාති මනුස්සචුතිතො මනුස්සපටිසන්ධික්කමෙන. එවඤ්හි පාකටග්ගහණං උභයවිසෙසනං හොති. පාකටතා චෙත්ථ තදාසන්නක්ඛන්ධවසෙන වෙදිතබ්බා ‘‘චවමානෙ උපපජ්ජමානෙ’’තිආදීසු (දී. නි. 1.247) විය. මනුස්සචුතිපටිසන්ධික්කමෙනාති වා මනුස්සචුතිතො යස්ස කස්සචි පටිසන්ධික්කමෙන. තථා හි වක්ඛති ‘‘නිස්සයං අස්සාදයමානං වා අනාස්සාදයමානං වා’’ති (විසුද්ධි. 2.632).

සරසෙනාති සභාවෙන, පරික්ඛීණායුසඞ්ඛාරතායාති අත්ථො. උපක්කමෙනාති අත්තනා, පරෙන වා කතෙන සීසච්ඡෙදනාදිඋපක්කමෙන. සබ්බෙසං අඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධීනං බන්ධනානි සබ්බඞ්ගපච්චඞ්ගසන්ධිබන්ධනානි, තෙසං ඡෙදකානං. සන්නිපාතන්ති පතනං පවත්ති. හදයප්පදෙසොපි අනුක්කමෙන ¶ සුස්සිත්වා අප්පාවසෙසො හොති, පගෙව කායොති ආහ ‘‘කමෙන උපසුස්සමානෙ සරීරෙ’’ති. තෙනෙවාහ ‘‘තඞ්ඛණාවසෙසහදයවත්ථුසන්නිස්සිත’’න්ති. ‘‘නිරුද්ධෙසු චක්ඛාදීසූ’’ති ඉදං ගබ්භසෙය්යකානං ආයතනානං අනුපුබ්බුප්පත්ති විය නිරොධොපි අනුපුබ්බතො හොතීති අධිප්පායෙන වුත්තං, අතිමන්දභාවූපගමනතං වා සන්ධාය ‘‘නිරුද්ධෙසූ’’ති වුත්තං, න අනවසෙසනිරොධං. පඤ්චද්වාරිකවිඤ්ඤාණානන්තරම්පි හි පුබ්බෙ චුති දස්සිතා. යමකෙ ච ‘‘යස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣති, තස්ස මනායතනං නිරුජ්ඣතීති? ආමන්තා. යස්ස ¶ වා පන මනායතනං නිරුජ්ඣති, තස්ස චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣතීති? සචිත්තකානං අචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං මනායතනං නිරුජ්ඣති, නො ච තෙසං චක්ඛායතනං නිරුජ්ඣති. සචක්ඛුකානං චවන්තානං තෙසං මනායතනඤ්ච නිරුජ්ඣති, චක්ඛායතනඤ්ච නිරුජ්ඣතී’’තිආදිනා (යම. 1.ආයතනයමක.120) චක්ඛායතනාදීනං චුතිචිත්තෙන සහ නිරොධො වුත්තොති.

හදයවත්ථුමත්තෙති හදයවත්ථුපදෙසමත්තෙ. න හි හදයවත්ථුං නිස්සාය කායින්ද්රියං පවත්තති. හදයවත්ථුපි තදා ආතපෙ පක්ඛිත්තහරිතතාලපණ්ණං විය අප්පාවසෙසං හොතීති ‘‘තඞ්ඛණාවසෙසහදයවත්ථුසන්නිස්සිත’’න්ති වුත්තන්ති වදන්ති. ඉතරවත්ථූනං පන සකිච්චාසමත්ථතාය කෙවලං හදයවත්ථුසන්නිස්සිතමෙව, තදා විඤ්ඤාණං හොතීති වුත්තං ‘‘තඞ්ඛණාවසෙසහදයවත්ථුසන්නිස්සිත’’න්ති. මාතුඝාතාදි, මහග්ගතමඤ්ඤං වා තාදිසං ගරුකං නාම. සමාසෙවිතං අභිණ්හසො කතං. ආසන්නං මරණකාලෙ කතං, යදා තදා වා කතම්පි පරිබ්යත්තං හුත්වා අනුස්සරිතං. පුබ්බකතං අපරාපරියායවෙදනීයං. ලද්ධො අවසෙසො අවිජ්ජාදිකො විඤ්ඤාණස්ස පච්චයො එතෙනාති ලද්ධාවසෙසපච්චයො, සඞ්ඛාරො. එතෙන විපච්චිතුං කතොකාසං යථූපචිතං කුසලාකුසලචෙතනමාහ. කම්මනිමිත්තං නාම යං වත්ථුං ආරම්මණං කත්වා ආයූහනකාලෙ කම්මං ආයූහති, තං. අතීතෙ කප්පකොටිසතසහස්සමත්ථකෙපි හි කම්මෙ කතෙ විපච්චනකාලෙ ආගන්ත්වා කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා උපතිට්ඨති. ගතිනිමිත්තං නාම නිබ්බත්තනකඔකාසෙ එකො වණ්ණො. සො ච නිරයෙ නිබ්බත්තනාරහස්ස ‘‘අග්ගිජාලවණ්ණාදිකො’’තිආදිනා හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. අවිජ්ජාපටිච්ඡාදිතාදීනවෙ තස්මිං කම්මාදිවිසයෙ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණභාවෙන උප්පත්තිට්ඨානභූතෙ.

තණ්හාය අප්පහීනත්තා එව, පුරිමුප්පන්නාය ච සන්තතියා තථාපරිණතත්තා පටිසන්ධිට්ඨානාභිමුඛං විඤ්ඤාණං නින්නපොණපබ්භාරං හුත්වා පවත්තතීති ආහ ‘‘තණ්හා නාමෙතී’’ති. සහජාතසඞ්ඛාරාති ¶ චුතිආසන්නජවනවිඤ්ඤාණසහජාතා චෙතනා, සබ්බෙපි වා ඵස්සාදයො. තස්මිං පටිසන්ධිට්ඨානෙ කම්මාදිවිසයෙ විඤ්ඤාණං ඛිපන්ති. ඛිපන්තා විය තස්මිං විසයෙ පටිසන්ධිවසෙන විඤ්ඤාණපතිට්ඨානස්ස හෙතුභාවෙන පවත්තන්තීති අත්ථො. තන්ති තං විඤ්ඤාණං. චුතිපටිසන්ධිතදාසන්නවිඤ්ඤාණානං සන්තතිවසෙන විඤ්ඤාණන්ති උපනීතෙකත්තං ¶ . තණ්හාය නාමියමානං…පෙ… පවත්තතීති නමනඛිපනපුරිමනිස්සයජහනඅපරනිස්සයස්සාදනනිස්සයරහිතපවත්තනානි සන්තතිවසෙන තස්සෙවෙකස්ස විඤ්ඤාණස්ස හොන්ති, න අඤ්ඤස්සාති දස්සෙති. සන්තතිවසෙනාති ච වදන්තො ‘‘තදෙවිදං විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරති අනඤ්ඤ’’න්ති (ම. නි. 1.396) ඉමඤ්ච මිච්ඡාගාහං පටික්ඛිපති. සති හි නානත්තනයෙ සන්තතිවසෙන එකත්තනයො හොතීති. එත්ථ ච ඔරිමතීරරුක්ඛවිනිබද්ධරජ්ජු විය පුරිමභවත්තභාවවිනිබද්ධං කම්මාදිආරම්මණං දට්ඨබ්බං, පුරිසො විය විඤ්ඤාණං, තස්ස මාතිකාතික්කමනිච්ඡා විය තණ්හා, අතික්කමනපයොගො විය ඛිපනකසඞ්ඛාරා, යථා ච සො පුරිසො පරතීරෙ පතිට්ඨහමානො පරතීරරුක්ඛවිනිබද්ධං කිඤ්චි අස්සාදයමානො වා අනස්සාදයමානො වා කෙවලං පථවියං සකබලපයොගෙහෙව පතිට්ඨාති, එවමිදම්පි භවන්තරත්තභාවවිනිබද්ධං හදයවත්ථුසඞ්ඛාතං නිස්සයං පඤ්චවොකාරභවෙ අස්සාදයමානං, චතුවොකාරභවෙ අනස්සාදයමානං වා කෙවලං ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මෙහෙව පවත්තති. තත්ථ අස්සාදයමානන්ති පාපුණන්තං, පටිලභමානන්ති අත්ථො.

භවන්තරාදිපටිසන්ධානතොති භවන්තරස්ස අඤ්ඤභවස්ස ආදිපටිසන්ධානභාවතො. භවන්තරාදයො වා භවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාවාසන්තරානි, තෙසං පටිසන්ධානතොති අත්ථො. තදෙතං විඤ්ඤාණං නාපි ඉධාගතං ඉමස්මිංයෙව භවෙ උප්පන්නත්තා. කම්මන්ති පටිසන්ධිජනකං කම්මං. සඞ්ඛාරාති චුතිආසන්නජවනවිඤ්ඤාණසහගතා ඛිපනකසඞ්ඛාරා. නතීති නමනවසෙන පවත්තතණ්හා. විසයො කම්මාදි.

633. සද්දපටිඝොසාදීනං සතිපි පච්චයපච්චයුප්පන්නභාවෙ සන්තානබන්ධො න පාකටොති තෙසං එකත්තනානත්තභාවං අනාමසිත්වා අනාගමනාතීතහෙතුසමුප්පාදමෙව දස්සෙන්තො ‘‘එත්ථ චා’’තිආදිමාහ. සද්දාදිහෙතුකාති එත්ථ පටිඝොසො සද්දහෙතුකො. පදීපො පදීපන්තරාදිහෙතුකො. මුද්දා ලඤ්ඡනහෙතුකා. ඡායා ආදාසාදිඅභිමුඛමුඛාදිහෙතුකා. හොන්ති අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වාති සද්දාදිපච්චයදෙසං අනුපගන්ත්වා සද්දාදිහෙතුකා හොන්ති තතො පුබ්බෙ අභාවා. එවං ඉදම්පි පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණං න හෙතුදෙසං ගන්ත්වා තංහෙතුකං හොති තතො පුබ්බෙ අභාවා. තස්මා න ඉදං හෙතුදෙසතො ¶ පුරිමභවතො ඉධාගතං පටිඝොසාදයො විය සද්දාදිදෙසතො, නාපි තත්ථ හෙතුනා විනා උප්පන්නං සද්දාදීහි විනා ¶ පටිඝොසාදයො වියාති අත්ථො. අථ වා හොන්ති අඤ්ඤත්ර අගන්ත්වාති පුබ්බෙ පච්චයදෙසෙ සන්නිහිතා හුත්වා තතො අඤ්ඤත්ර ගන්ත්වා තප්පච්චයා න හොන්ති උප්පත්තිතො පුබ්බෙ අභාවා, නාපි සද්දාදිපච්චයා න හොන්ති, එවං ඉදම්පීති වුත්තනයෙනෙව යොජෙතබ්බං.

නත්ථි එකතා එකසන්තානෙකත්තෙපි අඤ්ඤස්සෙව විඤ්ඤාණස්ස පාතුභවනතො. නාපි නානතා සන්තානබන්ධතො පදීපො විය. ඛණිකාය හි පදීපජාලාය සන්තානෙකත්තං උපාදාය සො එවාති වුච්චති, අත්ථකිච්චඤ්ච සාධෙති, එවමිධාපි දට්ඨබ්බං. ‘‘යදි හී’’තිආදිනා සන්තානබන්ධෙ එකන්තං එකතාය, නානතාය ච අග්ගහෙතබ්බතං, ගහණෙ ච දොසං දස්සෙති. එස නයොති අතිදෙසෙන බීජඞ්කුරාදීසු සබ්බහෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු යථාසම්භවං යොජනා කාතබ්බාති දස්සෙති. ඉධාපි හි හෙතුහෙතුසමුප්පන්නවිඤ්ඤාණානං එකන්තමෙකත්තෙ සති න මනුස්සගතිතො දෙවගති සම්භූතා සියා. එකන්තනානත්තෙ න කම්මවතො ඵලං සියා, තතො ‘‘රත්තස්ස බීජං රත්තස්ස ඵල’’න්තිආදිකස්ස විය ‘‘භූතපුබ්බාහං, භන්තෙ, රොහිතස්සො නාම ඉසි අහොසි’’න්තිආදිකස්ස (සං. නි. 1.107) වොහාරස්ස ලොපො සියා, තස්මා එත්ථ සන්තානබන්ධෙසු හෙතුහෙතුසමුප්පන්නෙසු න එකන්තමෙකතා වා නානතා වා උපගන්තබ්බා න ගහෙතබ්බා. එත්ථ ච එකන්තඑකතාපටිසෙධෙන ‘‘සයංකතං සුඛං දුක්ඛ’’න්ති (විභ. මූලටී. 227) ඉමං දිට්ඨිං නිවාරෙති, එකන්තනානතාපටිසෙධෙන ‘‘පරංකතං සුඛං දුක්ඛ’’න්ති (විභ. මූලටී. 227), හෙතුහෙතුසමුප්පන්නතාවචනෙන ‘‘අධිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (විභ. මූලටී. 227) ඉමං දිට්ඨිං නිවාරෙති.

634. තත්ථාති ඵලුප්පත්තිට්ඨානෙ. අඤ්ඤස්සාති යෙන තං කම්මං කතං, තතො අඤ්ඤස්ස. අඤ්ඤතොති යං තං කම්මං නිබ්බත්තිතං, තතො අඤ්ඤතො. ‘‘ධම්මමත්තං භවන්තරමුපෙතී’’ති (විසුද්ධි. 2.632; විභ. අට්ඨ. 227; මහානි. අට්ඨ. 27; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.105) වුත්තත්තා ඵලස්ස උපභුඤ්ජකෙ ච අසති කස්ස තං ඵලං සියාති අනුයුඤ්ජෙති. තත්රාති තස්මිං යථාවුත්තෙ අනුයොගෙ.

තත්ථාති එකසන්තානෙ. යස්මිං ධම්මපුඤ්ජෙ කම්මං නිබ්බත්තං, තස්සෙව සන්තානෙති අත්ථො. එතස්ස අත්ථස්සාති හෙතුඵලානං අත්ථතො අඤ්ඤත්තෙපි තෙනෙව ¶ හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධත්තා තං ඵලං ‘‘අඤ්ඤස්ස, අඤ්ඤතො’’ති වා න වත්තබ්බන්ති එතස්ස අත්ථස්ස. චතුමධුරඅලත්තකරසාදිභාවනා අම්බමාතුලුඞ්ගාදිබීජානං ¶ අභිසඞ්ඛාරො. එත්ථ ච අභිසඞ්ඛතං බීජං විය කම්මවා සත්තො, අභිසඞ්ඛාරො විය කම්මං, බීජස්ස අඞ්කුරාදිප්පබන්ධො විය සත්තස්ස පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණාදිප්පබන්ධො. තත්ථුප්පන්නස්ස මධුරස්ස රත්තකෙසරස්ස වා ඵලස්ස වා තස්සෙව බීජස්ස, තතො එව ච අභිසඞ්ඛාරතො භාවො විය කම්මකාරකස්සෙව සත්තස්ස, තංකම්මතො එව ච ඵලස්ස භාවො වෙදිතබ්බො. බාලසරීරෙ කතං විජ්ජාපරියාපුණනං, සිප්පසික්ඛනං, ඔසධප්පයොගො ච න වුඩ්ඪසරීරං ගච්ඡන්ති. අථ ච තන්නිමිත්තං විජ්ජාපාටවං සිප්පජානනං, අනාමයතා ච වුඩ්ඪසරීරෙ හොන්ති, න ච තානි අඤ්ඤස්ස හොන්ති තංසන්තතිපරියාපන්නෙ එව වුඩ්ඪසරීරෙ උප්පජ්ජනතො, න ච යථාපයුත්තෙන විජ්ජාපරියාපුණනාදිනා විනා තානි අඤ්ඤතො හොන්ති තදභාවෙ අභාවතො, එවං ඉධාපි සන්තානෙ යං ඵලං, එතං නාඤ්ඤස්ස. න ච අඤ්ඤතොති යොජෙතබ්බං. එතෙන ච සඞ්ඛාරාභාවෙ ඵලාභාවමෙව දස්සෙති, න අඤ්ඤපච්චයනිවාරණං කරොති.

යම්පි වුත්තං, තත්ථ වදාමාති වචනසෙසො. තත්ථ වා උපභුඤ්ජකෙ අසති සිද්ධා භුඤ්ජකසම්මුතීති සම්බන්ධො. ඵලතීති සම්මුති ඵලතිසම්මුති.

රුක්ඛසඞ්ඛාතානං ධම්මානන්ති රුක්ඛපඤ්ඤත්තියා උපාදානභූතානං භූතුපාදායධම්මානං. තස්මාති යස්මා යථා ඛන්ධසන්තානෙ කුසලාකුසලචෙතනුප්පත්තියං ‘‘පුඤ්ඤං කරොති, පාපං කරොතී’’ති කත්තුවොහාරො, එවං තස්ස ඵලුප්පත්තියං ‘‘සුඛං අනුභවති, දුක්ඛං අනුභවතී’’ති උපභුඤ්ජකවොහාරො, තස්මා න එත්ථ ඛන්ධවිනිමුත්තෙන අඤ්ඤෙන උපභුඤ්ජකෙන නාම කොචි අත්ථො අත්ථීති.

635. එවං සන්තෙපීති අසඞ්කන්තිපාතුභාවෙ තත්ථ ච යථාවුත්තදොසපරිහරණෙ සති, සිද්ධෙති අත්ථො. පවත්තික්ඛණෙයෙවාති සඞ්ඛාරානං පවත්තමානක්ඛණෙ එව. පවත්තිතො පුබ්බෙති කම්මායූහනක්ඛණතො පුබ්බෙ, අවිජ්ජමානතාය සමානත්තා එවං වුත්තං. පච්ඡා චාති විපච්චනප්පපත්තිතො පච්ඡා ච.

අවිපක්කවිපාකා කතත්තා චෙ පච්චයා, විපක්කවිපාකානම්පි කතත්තං සමානන්ති තෙසම්පි ඵලාවහතා සියාති ආසඞ්කානිවත්තනත්ථං ආහ ‘‘න ච නිච්චං ඵලාවහා’’ති.

‘‘න ¶ ¶ විජ්ජමානත්තා අවිජ්ජමානත්තා වා’’ති එතෙන විජ්ජමානත්තං, අවිජ්ජමානත්තඤ්ච නිස්සාය වුත්තදොසෙ පරිහරති. තස්සා පාටිභොගකිරියාය, භණ්ඩකීණනකිරියාය, ඉණග්ගහණකිරියාය වා කරණමත්තං තංකිරියාකරණමත්තං, තදෙව තදත්ථනිය්යාතනෙ පටිභණ්ඩදානෙ, ඉණදානෙ ච පච්චයො හොති, අඵලිතනිය්යාතනාදිඵලන්ති අත්ථො.

636. සම්මොහවිඝාතත්ථන්ති බාත්තිංසාය විඤ්ඤාණෙසු යථාවුත්තසඞ්ඛාරානං පටිසන්ධියං, පවත්තියඤ්ච පච්චයභාවෙ විභජ්ජ අවිභාවිතෙ පවත්තනකසම්මොහස්ස අපනයනත්ථං.

පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙති නිද්ධාරණෙ භුම්මං. අවිසෙසෙනාති ‘‘තිහෙතුකො තිහෙතුකස්සා’’තිආදිකං භෙදං අකත්වා සාමඤ්ඤතො, පිණ්ඩවසෙනාති අත්ථො. සබ්බත්ථ උපනිස්සයපච්චයො බලවකම්මස්ස වසෙන යොජෙතබ්බො. ‘‘දුබ්බලඤ්හි කම්මං උපනිස්සයපච්චයො න හොතී’’ති පට්ඨානසංවණ්ණනාය දස්සිතමෙතං. රූපාවචරපඤ්චකුසලචෙතනාභෙදොති ‘‘ඨපෙත්වා අභිඤ්ඤාප්පත්ත’’න්ති විසෙසෙත්වා වත්තබ්බං, න වා වත්තබ්බං විපාකස්ස පච්චයභාවකථාය අවිපාකාරහස්ස පසඞ්ගාභාවතො. අභිඤ්ඤාචෙතනාය හි අවිපාකතා හෙට්ඨා විභාවිතා එව. අවිසෙසෙන පනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. පඤ්චන්නං විපාකවිඤ්ඤාණානන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

පඤ්චන්නන්ති චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණානං, සම්පටිච්ඡනමනොධාතුයා, ද්වින්නං සන්තීරණමනොවිඤ්ඤාණධාතූනඤ්චාති එතෙසං පඤ්චන්නං. තථෙවාති ද්වෙධා එව. කථං පන ඉට්ඨාරම්මණෙයෙව පවත්තනකානි කුසලවිපාකවිඤ්ඤාණානි දුග්ගතියං පවත්තන්තීති ආහ ‘‘නිරයෙ මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්සා’’තිආදි. ථෙරො හි තත්ථ ඉද්ධියා වස්සං නිම්මිනිත්වා කතිපයං වෙලං නිරයග්ගිං වූපසමෙත්වා තෙසං ධම්මං දෙසෙති.

ස්වෙව කාමාවචරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. අවිසෙසෙන පන පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොති කාමාවචරං, රූපාවචරඤ්චාති දුවිධම්පි පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං එකජ්ඣං සඞ්ගණ්හාති.

ද්වාදසාකුසලචෙතනාභෙදොති එත්ථ උද්ධච්චසහගතචෙතනාය ගහණෙ කාරණං න දිස්සති, විචාරෙතබ්බමෙතං. එකස්ස විඤ්ඤාණස්ස තථෙව ¶ පච්චයො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙති එකස්සෙව පච්චයභාවනියමො පටිසන්ධියං, නො පවත්තෙ. පවත්තෙ හි සත්තන්නම්පි පච්චයොති අධිප්පායො.

රූපභවෙ ¶ චතුන්නන්ති අකුසලවිපාකානං චක්ඛුසොතවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනසන්තීරණානං. තානි පන එකන්තතො අනිට්ඨාරම්මණානි, රූපභවෙ ච කථං අනිට්ඨාරම්මණසමායොගොති ආහ ‘‘සො ච ඛො’’තිආදි. ‘‘තථා කාමාවචරදෙවලොකෙපි අනිට්ඨරූපාදයො නත්ථී’’ති ඉදං යෙභුය්යවසෙන වුත්තං. බහුලඤ්හි තෙසං ඉට්ඨා එව රූපාදයො උපට්ඨහන්ති, කදාචි අනිට්ඨං. දෙවානඤ්හි කෙසඤ්චිදෙව පුබ්බනිමිත්තපාතුභාවකාලාදීසු මිලාතමාලාදිඅනිට්ඨාරම්මණසමායොගො හොතීති.

637. යත්ථ විත්ථාරප්පකාසනං කතං, තතො භවතො පට්ඨාය මුඛමත්තප්පකාසනං කාතුකාමො ආහ ‘‘ආදිතො පට්ඨායා’’ති. තෙනෙව ‘‘ද්වීසු භවෙසූ’’තිආදි වුත්තං. මනුස්සාපි කෙචි අණ්ඩජා, සංසෙදජා ච හොන්තීති තදපෙක්ඛාය ‘‘චතූසු යොනීසූ’’ති වුත්තං. එකත්තකායඑකත්තසඤ්ඤිතාසාමඤ්ඤෙන චතුත්ථඣානභූමිකාපි අසඤ්ඤාරුප්පවජ්ජා චතුත්ථිංයෙව විඤ්ඤාණට්ඨිතිං භජන්ති. එස පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන චෙව උපනිස්සයපච්චයෙන චා’’ති වුත්තනයෙනෙව. යථාසම්භවන්ති එකවීසතිකාමාවචරරූපාවචරකුසලවිපාකෙසු චුද්දසන්නං පටිසන්ධියං, පවත්තෙ ච, සත්තන්නං පවත්තෙ එවාති අයං යථාසම්භවො.

තාදිසෙයෙවාති නානත්තකායඑකත්තසඤ්ඤීසඞ්ඛාතෙයෙව.

චතුන්නං විඤ්ඤාණානන්ති භවාදයො අපෙක්ඛිත්වා වුත්තං. චතූසු අන්තොගධානං පන තිණ්ණං විඤ්ඤාණානං තීසු විඤ්ඤාණට්ඨිතීසු පච්චයභාවො යොජෙතබ්බො. අවිඤ්ඤාණකෙ සත්තාවාසෙ සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණෙ අලබ්භමානෙපි තස්ස සඞ්ඛාරහෙතුකත්තං ලබ්භතෙව. තථා හි තත්ථ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො කටත්තාරූපානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයෙන පච්චයො හොති. එතස්මිඤ්ච මුඛමත්තප්පකාසනෙ පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදීනං දුග්ගතිආදීසු පවත්තියං කුසලවිපාකාදිවිඤ්ඤාණානං පච්චයභාවො භවෙසු වුත්තනයෙනෙව විඤ්ඤායතීති න වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

විඤ්ඤාණපච්චයානාමරූපපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

638. විභාගා ¶ නාමරූපානන්ති නාමස්ස, රූපස්ස ච පභෙදතො.

තත්ථ නාමස්ස තාව පභෙදං දස්සෙන්තෙන කාමං විඤ්ඤාණම්පි නාමමෙව, පච්චයපච්චයුප්පන්නෙ පන අසඞ්කරතො ¶ දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණාභිමුඛං නමනතො වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා’’ති වුත්තං. නිබ්බානස්ස පනෙත්ථ පවත්තිකථායං අප්පච්චයත්තා, නමනට්ඨාභාවතො ච පසඞ්ගො එව නත්ථි. නාමනට්ඨෙන හි තං නාමං, න නමනට්ඨෙන. තෙසං නාමරූපානං සුඛාදිවසෙන, පථවීආදිවසෙන ච විභාගො.

එකං සත්තාවාසන්ති අසඤ්ඤසත්තාවාසං. පුරිමෙසු චතූසු, අසඤ්ඤසත්තාවාසෙ චාති පඤ්චසු.

ගබ්භසෙය්යග්ගහණෙන ජලාබුජා ගහිතාති ‘‘අණ්ඩජානඤ්චා’’ති වුත්තං. අණ්ඩජානඤ්ච අභාවකානන්ති යොජෙතබ්බං. සන්තතිසීසානීති කලාපසන්තානමූලානි. යදිපි විකාරරූපානි පටිසන්ධික්ඛණෙ න සන්ති, ලක්ඛණපරිච්ඡෙදරූපානි පන සන්තීති තානි පරමත්ථතො අපරිනිප්ඵන්නානීති වජ්ජෙන්තො ආහ ‘‘රූපරූපතො’’ති. ඵස්සාදිකෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධභාවෙන එකත්තං නෙත්වා ‘‘තෙවීසති ධම්මා’’ති වුත්තං. අපනෙත්වාති කලාපන්තරගතෙ පථවීආදිකෙ සමානලක්ඛණතාය අග්ගහෙත්වා.

තෙසන්ති බ්රහ්මකායිකාදීනං. විත්ථාරෙනාති චතූසුපි සන්තතිසීසෙසු රූපානං අසඞ්ඛිපනෙන.

කාමභවෙ පන යස්මා සෙසඔපපාතිකානන්ති එත්ථ කිඤ්චාපි කාමභවෙ ඔපපාතිකා වුත්තා න සන්ති, යෙන සෙසග්ගහණං සාත්ථකං භවෙය්ය, අණ්ඩජගබ්භසෙය්යකෙහි පන ඔපපාතිකසංසෙදජා සෙසා හොන්තීති සෙසග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා බ්රහ්මකායිකාදිකෙහි ඔපපාතිකෙහි වුත්තෙහි සෙසෙ සන්ධාය ‘‘සෙසඔපපාතිකාන’’න්ති ආහ. තෙ පන අරූපිනොපි සන්තීති ‘‘කාමභවෙ’’ති වුත්තං. අපරිපුණ්ණායතනානං පන නාමරූපං යථාසම්භවං රූපමිස්සකවිඤ්ඤාණනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙන සක්කා ධම්මගණනතො විඤ්ඤාතුන්ති න වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ පවත්තඋතුතොති පටිසන්ධිචිත්තෙන සහ උප්පන්නරූපෙසු තෙජොධාතුතො. හදයවත්ථුනො තඞ්ඛණුප්පන්නත්තා පටිසන්ධිචිත්තස්ස වත්ථුදුබ්බලතා. තෙසං අජ්ඣොහරිතාහාරෙන අනුගතෙ සරීරෙ ¶ ආහාරසමුට්ඨානං සුට්ඨද්ධකන්ති සම්බන්ධො. නරොති තෙනෙව මාතුකුච්ඡිගතභාවෙන තිරොක්ඛො. අවකංසතො ද්වෙ අට්ඨකානෙව උතුචිත්තසමුට්ඨානානි හොන්තීති සසද්දකාලං සන්ධාය ‘‘උක්කංසතො ද්වින්නං නවකාන’’න්ති වුත්තං. පුබ්බෙති යං පුබ්බෙ සන්තතිද්වයාදිකං සත්තකපරියොසානං රූපං ඉධ වුත්තං, තං එකෙකස්ස ¶ චිත්තස්ස තීසු තීසු ඛණෙසු උප්පජ්ජමානමෙව වුත්තන්ති කත්වා ආහ ‘‘පුබ්බෙ…පෙ… සත්තතිවිධ’’න්ති. දුවිධම්පි තන්ති උතුසමුට්ඨානං, චිත්තසමුට්ඨානඤ්චාති දුවිධම්පි තං සද්දං.

සණ්ඨාතුන්ති අද්ධනියභාවෙන ඨාතුං, අත්තනො පන ඛණමත්තං තිට්ඨතෙව. චතුද්දිසා වවත්ථාපිතාති අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසට්ඨසීසා මූලෙන චතූසු දිසාසු වවත්ථාපිතා. අඤ්ඤමඤ්ඤං ආලිඞ්ගෙත්වා ඨිතා භින්නවාහනිකා විය ච.

639. පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියන්ති රූපාජනකකම්මජපඤ්චවිඤ්ඤාණප්පවත්තිකාලං, සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයඤ්ච සන්ධායාහ. තදා හි තතො නාමමෙව හොතීති. කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයා පන තදාපි උභයං හොතීති සක්කා වත්තුං, පච්ඡාජාතවිඤ්ඤාණපච්චයා ච රූපං උපත්ථද්ධං හොතීති. අසඤ්ඤෙසූතිආදි කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයං සන්ධාය වුත්තං. පඤ්චවොකාරභවෙ ච පවත්තියන්ති භවඞ්ගාදිජනකකම්මතො අඤ්ඤෙන රූපුප්පත්තිකාලං, නිරොධසමාපත්තිකාලං, භවඞ්ගාදිඋප්පත්තිකාලතො අඤ්ඤකාලඤ්ච සන්ධාය වුත්තන්ති යුත්තං. භවඞ්ගාදිඋප්පත්තිකාලෙ හි තංජනකෙන කම්මුනා උප්පජ්ජමානං රූපං, සො ච විපාකො කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයො හොතීති සක්කා වත්තුං. සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයානපෙක්ඛම්පි හි පවත්තියං කම්මෙන පවත්තමානං රූපං, නාමඤ්ච න කම්මවිඤ්ඤාණානපෙක්ඛං හොතීති. සබ්බත්ථාති පටිසන්ධියං, පවත්තෙ ච. සහජාතවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපං, කම්මවිඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපඤ්ච යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපඤ්චාති එත්ථ නාමරූපසද්දො අත්තනො එකදෙසෙන නාමසද්දෙන නාමසද්දස්ස සරූපො, රූපසද්දෙන ච රූපසද්දස්ස, තස්මා සරූපානං එකසෙසොති එකදෙසසරූපෙකසෙසො, නාමරූපසද්දස්ස ඨානං ඉතරෙසඤ්ච නාමරූපසද්දානං අදස්සනන්ති අත්ථො.

විපාකතො අඤ්ඤං අවිපාකං. යතො ද්විධා මතං, තතො යුත්තමෙව ඉදන්ති යොජෙතබ්බං.

කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙති ¶ ආදි-සද්දෙන අකුසලකිරියචිත්තක්ඛණෙ විය විපාකචිත්තක්ඛණෙපි විපාකාජනකකම්මසමුට්ඨානං සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. විපාකචිත්තක්ඛණෙ පන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපච්චයා පුබ්බෙ වුත්තනයෙන උභයඤ්ච ලබ්භතීති තාදිසවිපාකචිත්තක්ඛණවජ්ජනත්ථං ‘‘කුසලාදිචිත්තක්ඛණෙ’’ති වුත්තං.

640. සුත්තන්තිකපරියායතොති ¶ පට්ඨානෙ රූපානං උපනිස්සයපච්චයස්ස අවුත්තත්තා වුත්තං. සුත්තන්තෙ පන යස්මිං සති යං හොති, අසති ච න හොති, සො තස්ස උපනිස්සයො නිදානං හෙතු පභවොති කත්වා ‘‘විඤ්ඤාණූපනිසං නාමරූප’’න්ති රූපස්ස ච විඤ්ඤාණූපනිස්සයතා වුත්තා. වනපත්ථපරියායෙ ච වනපත්ථගාමනිගමනගරජනපදපුග්ගලූපනිස්සයො ඉරියාපථවිහාරො, තතො ච චීවරාදීනං ජීවිතපරික්ඛාරානං කසිරෙන, අප්පකසිරෙන ච සමුදාගමනං වුත්තං, න ච වනපත්ථාදයො ආරම්මණූපනිස්සයාදිභාවං ඉරියාපථානං, චීවරාදිසමුදාගමනස්ස ච භජන්ති. තස්මා විනා අභාවො එව සුත්තන්තිකපරියායතො උපනිස්සයභාවො දට්ඨබ්බො. නාමස්ස අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං කම්මාරම්මණපටිසන්ධිආදිකාලෙ ආරම්මණපච්චයොව හොතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති රූපස්සෙව සුත්තන්තිකපරියායතො එකධාව පච්චයභාවො වුත්තො. සසංසයස්ස හි රූපස්සෙතං පච්චයො හොතීති වුත්තෙ නාමස්ස හොතීති වත්තබ්බමෙව නත්ථීති.

පවත්තස්ස පාකටත්තා අපාකටං පටිසන්ධිං ගහෙත්වා පුච්ඡති ‘‘කථං පනෙත’’න්තිආදිනා. සුත්තතො නාමං, යුත්තිතො රූපං විඤ්ඤාණපච්චයා හොතීති ජානිතබ්බං.

යුත්තිතො සාධෙත්වා සුත්තෙන තං දළ්හං කරොන්තො ‘‘කම්මසමුට්ඨානස්සාපි හී’’තිආදිමාහ. චිත්තසමුට්ඨානස්සෙවාති චිත්තසමුට්ඨානස්ස විය. එත්ථ ච ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1, 39; මහාව. 1; උදා. 1) භාසමානෙන භගවතා යස්මා උපපරික්ඛමානානං පණ්ඩිතානං පරමත්ථතො නාමරූපමත්තමෙව පවත්තමානං දිස්සති, න සත්තො, න ජීවො, තස්මා කෙනචි අප්පටිවත්තියං අනුත්තරං ධම්මචක්කං පවත්තිතං හොති. සුඤ්ඤතප්පකාසනඤ්හි ධම්මචක්කප්පවත්තනන්ති. අථ වා නාමරූපමත්තතාවචනෙන පවත්තියා දුක්ඛසච්චමත්තතා වුත්තා. දුක්ඛසච්චප්පකාසනෙන ච තස්ස සමුදයො, තස්ස ච නිරොධො, නිරොධගාමිනිපටිපදා ච ¶ පකාසිතා එව හොති. අහෙතුකස්ස දුක්ඛස්ස, හෙතුනිරොධා අනිරුජ්ඣනකස්ස ච අභාවා, නිරොධස්ස ච උපායෙන විනා අනධිගන්තබ්බත්තාති චතුසච්චප්පකාසනං ධම්මචක්කප්පවත්තනං නිද්ධාරෙතබ්බං.

නාමරූපපච්චයාසළායතනපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

641. තන්ති ¶ නාමරූපං. තස්සාති සළායතනස්ස. තාදිසස්සෙවාති කතෙකසෙසස්සෙව.

ඉධාපි නාමන්ති ඛන්ධත්තයස්සෙව ගහණෙ කාරණං වුත්තනයමෙව. නියමතොති ඉදඤ්ච චතුන්නං භූතානං, ඡන්නං වත්ථූනං, ජීවිතස්ස ච යථාසම්භවං සහජාතනිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියාදිනා සළායතනස්ස පවත්තමානස්ස එකන්තෙන පච්චයභාවං සන්ධාය වුත්තං. රූපායතනාදීනං පන සහජාතනිස්සයානුපාලනභාවො නත්ථීති අග්ගහණං වෙදිතබ්බං. ආරම්මණාරම්මණපුරෙජාතාදිභාවො ච තෙසං න සසන්තතිපරියාපන්නානමෙව, න ච චක්ඛාදීනං විය එකප්පහාරෙනෙවාති අනියමතො පච්චයභාවො. නියමතො…පෙ… ජීවිතින්ද්රියන්ති එවන්ති එත්ථ එවං-සද්දෙන වා රූපායතනාදීනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එත්ථ යදිපි ඡට්ඨායතනසළායතනසද්දානං සද්දතො සරූපතා නත්ථි, අත්ථතො පන සළායතනෙකදෙසොව ඡට්ඨායතනන්ති එකදෙසසරූපතා අත්ථීති එකදෙසසරූපෙකසෙසො කතොති වෙදිතබ්බො. අත්ථතොපි හි සරූපානං එකදෙසසරූපෙකසෙසං ඉච්ඡන්ති ‘‘වඞ්කො ච කුටිලො ච කුටිලා’’ති. තස්මා අත්ථතො එකදෙසසරූපානඤ්ච එකසෙසෙන භවිතබ්බන්ති.

අථ වා ඡට්ඨායතනඤ්ච මනායතනඤ්ච ඡට්ඨායතනන්ති වා මනායතනන්ති වා ඡට්ඨායතනඤ්ච ඡට්ඨායතනඤ්ච ඡට්ඨායතනන්ති වා මනායතනඤ්ච මනායතනඤ්ච මනායතනන්ති වා එකසෙසං කත්වා චක්ඛාදීහි සද්ධිං ‘‘සළායතන’’න්ති වුත්තන්ති තමෙව එකසෙසං නාමමත්තපච්චයස්ස, නාමරූපපච්චයස්ස ච මනායතනස්ස වසෙන කතං අත්ථතො දස්සෙන්තො ආහ ‘‘ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්ච සළායතනන්ති එවං කතෙකසෙසස්සා’’ති. යථාවුත්තොපි හි එකසෙසො අත්ථතො ඡට්ඨායතනඤ්ච සළායතනඤ්චාති එවං කතො නාම ¶ හොතීති. සබ්බත්ථ ච එකසෙසෙ කතෙ එකවචනනිද්දෙසො කතෙකසෙසානං සළායතනාදිසද්දවචනීයතාසාමඤ්ඤවසෙන කතොති දට්ඨබ්බො.

‘‘න අඤ්ඤථා’’ති එතෙන තස්ස තස්ස නාමස්ස, රූපස්ස ච අභාවෙ තං තං ආයතනං න හොතීති බ්යතිරෙකං විභාවෙති.

යන්ති ¶ යං යං නාමං, රූපඤ්ච. යස්සාති යස්ස යස්ස ආයතනස්ස. යථාති සහජාතාදිනා යෙන යෙන පකාරෙන. නෙය්යන්ති ඤෙය්යං.

තස්ස වසෙනාති තස්ස හෙතුආදිපච්චයස්ස වසෙන. උක්කංසාවකංසොති එත්ථ සත්තධා පච්චයභාවතො උක්කංසො අට්ඨධා පච්චයභාවො, තතො නවධා, තතො දසධාති අයං උක්කංසො. අවකංසො පන දසධා පච්චයභාවතො නවධා පච්චයභාවො, තතො අට්ඨධා, තතො සත්තධාති එවං වෙදිතබ්බො, න පන සත්තධා පච්චයභාවතො එව ද්වෙපි උක්කංසාවකංසා යොජෙතබ්බා, තතො අවකංසාභාවතොති.

විපාකං නාමන්ති සම්බන්ධො. වුත්තනයෙනෙවාති සහජාතාදිවසෙන, සත්තධා, හෙතුආදිවසෙන ච. ඉතරන්ති අවිපාකං නාමං.

‘‘හදයවත්ථුනො සහායං හුත්වා’’ති එතෙන අරූපෙ විය අසහායං නාමං න හොති, හදයවත්ථු ච නාමෙන සහ ඡට්ඨායතනස්ස පච්චයො හොතීති එත්තකමෙව දස්සෙති, න පන යථා හදයවත්ථු පච්චයො හොති, තථා නාමම්පීති අයමත්ථො අධිප්පෙතො. වත්ථු හි නාමස්ස විප්පයුත්තපච්චයො හොති, න නාමං. නාමඤ්ච විපාකහෙතාදිපච්චයො හොති, න වත්ථූති. පවත්තෙ අරූපධම්මා කම්මජරූපස්ස ඨිතිප්පත්තස්සෙව පච්චයා හොන්ති, න උප්පජ්ජමානස්සාති විප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතා ච පච්ඡාජාතවිප්පයුත්තාදයො එව චක්ඛාදීනං යොජෙතබ්බා.

‘‘තත්ථෙවා’’ති ඉමිනා ‘‘පවත්තෙ’’ති ඉදං පච්චාමට්ඨන්ති ආහ ‘‘තත්ථෙව හි පවත්තෙ’’ති. ‘‘පඤ්චවොකාරභවෙ’’ති පන ඉදං ‘‘පඤ්චන්න’’න්ති ඉමිනා දීපිතමෙවාති. පවත්තියං චක්ඛායතනාදිකස්ස නාමං විපාකපච්චයො න හොති, අත්තනා ජනිතරූපස්සෙව හොති. පටිසන්ධියං පන කම්මසමුට්ඨානං චිත්තසමුට්ඨානසදිසං, තස්මා වත්ථුනොපි විපාකපච්චයො හොතියෙව.

රූපතොති ¶ රූපෙසු. යං යං ආයතනං උප්පජ්ජතීති පටිසන්ධියං අණ්ඩජජලාබුජානං පඤ්චසු ආයතනෙසු කායායතනමෙව උප්පජ්ජති. ඉතරෙසං යථාරහං ඉතරානිපි.

අවසෙසමනායතනස්සාති එත්ථ ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධභවෙ පනා’’ති එතස්ස අනුවත්තමානත්තා පඤ්චවොකාරභවෙ ¶ එව පවත්තමානං පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි අවසෙසං මනායතනං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නාමරූපස්ස සහජාතාදිසාධාරණපච්චයභාවො, සම්පයුත්තාදිඅසාධාරණපච්චයභාවො ච යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. ‘‘රූපපච්චයා පඤ්චායතනානී’’ති අයම්පි නයො ලබ්භති නිරොධසමාපන්නානං වසෙන, සො පන අපචුරභාවතො යෙභුය්යෙන ච පටිසන්ධියං පච්චයභූතස්සෙව නාමරූපස්ස පවත්තියං පච්චයභාවො විභාවිතොති න දස්සිතොති වෙදිතබ්බං.

සළායතනපච්චයාඵස්සපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

642. බාවීසතියා ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණෙහි සම්පයුත්තා බාවීසතිලොකියවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තා. තතො එව බාවීසති.

තත්ථාති තස්මිං සළායතනෙ, තෙසු ඡසු ආයතනෙසූති අත්ථො. අජ්ඣත්තන්ති සසන්තතිපරියාපන්නමෙව ගණ්හාති. තඤ්හි සසන්තතිපරියාපන්නකම්මනිබ්බත්තං තාදිසස්ස ඵස්සස්ස පච්චයො හොති. රූපාදීනි, පන බහිද්ධා අනුපාදින්නානි ච ඵස්සස්ස ආරම්මණං හොන්ති, න තානි චක්ඛාදීනි විය සසන්තතිපරියාපන්නකම්මකිලෙසනිමිත්තප්පවත්තිභාවෙන ඵස්සස්ස පච්චයා හොන්තීති පඨමාචරියවාදෙ න ගහිතානි, දුතියාචරියවාදෙ පන යථා තථා වා පච්චයභාවෙ සති න සක්කා වජ්ජෙතුන්ති ගහිතානි.

තත්ථාති සළායතනපච්චයා ඵස්සපදෙ. යෙ තාව ආචරියා මහාවිහාරවාසිනොව යථා විඤ්ඤාණං, එවං නාමරූපං, සළායතනං, ඵස්සං, වෙදනඤ්ච පච්චයං, පච්චයුප්පන්නඤ්ච සසන්තතිපරියාපන්නං දීපෙන්තා විපාකමෙව ඉච්ඡන්ති. ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති අභිධම්මභාජනීයපාළි (විභ. 243) ආරුප්පං සන්ධාය වුත්තාති ‘‘ඡට්ඨායතනපච්චයා ඵස්සොති පාළිඅනුසාරතො’’ති වුත්තං.

සබ්බෙ ඵස්සා න සම්භොන්තීති යොජනා. යදි සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භවෙය්ය, ‘‘සළායතනපච්චයා ඵස්සො’’ති එකස්ස වචනං යුජ්ජෙය්ය ¶ , අථාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා සම්භවෙය්යුං, තථාපි සබ්බායතනෙහි සබ්බඵස්සසම්භවතො ආයතනභෙදෙන ඵස්සභෙදො නත්ථීති තදභෙදවසෙන එකස්ස වචනං යුජ්ජෙය්ය, තථා පන අසම්භවතො න යුත්තන්ති චොදෙති ‘‘න සබ්බායතනෙහී’’තිආදිනා ¶ . අඤ්ඤස්සාපි වා අසම්භවන්තස්ස විධානස්ස බොධනත්ථමෙතං වුත්තං ‘‘නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා’’ති. ‘‘න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොතී’’ති ඉදමෙව පන එකඵස්සවචනස්සායුත්තත්තදීපකං කාරණන්ති වෙදිතබ්බං. නිදස්සනවසෙන වා එතං වුත්තං. නාපි එකම්හා ආයතනා සබ්බෙ ඵස්සා සම්භොන්ති, එවං න සබ්බායතනෙහි එකො ඵස්සො සම්භොති. තස්මා එකස්ස වචනං අයුත්තන්ති. පරිහාරං පන අනෙකායතනෙහි එකඵස්සස්ස සම්භවතොති දස්සෙන්තො ‘‘තත්රිදං විස්සජ්ජන’’න්තිආදිමාහ. අවසෙසසම්පයුත්තධම්මායතනා ඵස්සවජ්ජිතා තංසම්පයුත්තචෙතසිකා ධම්මා.

එකොපි අනෙකායතනප්පභවො එකොපනෙකායතනප්පභවො.

ඡධා පච්චයත්තෙ පඤ්ච විභාවයෙ, එකං නවධා පච්චයත්තෙ, බාහිරානි ඡ ආයතනානි ආරම්මණාදිනා යථාසම්භවං පච්චයත්තෙ විභාවයෙති සම්බන්ධො.

අනෙකභෙදස්සාති කුසලවිපාකාදිපඤ්චද්වාරාදිවසෙන අනෙකවිධස්ස ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තවජ්ජස්ස විපාකඵස්සස්ස. තානි චාති රූපායතනාදීනි. ‘‘මනො ච නෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’ති (ම. නි. 1.455) හි වුත්තං. තථා චාති පච්චුප්පන්නානි රූපාදීනි පච්චුප්පන්නඤ්ච ධම්මායතනපරියාපන්නං රූපරූපං සන්ධාය වුත්තං. ආරම්මණපච්චයමත්තෙනාති තං සබ්බං අපච්චුප්පන්නං, අඤ්ඤඤ්ච ධම්මායතනං සන්ධාය වුත්තං.

ඵස්සපච්චයාවෙදනාපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

643. ද්වාරතො සළෙවාති පභවසාමඤ්ඤතො එකවිධාපි උප්පත්තිද්වාරතො ඡ එව හොන්තීති ඡළෙව වෙදනා වුත්තා.

චිත්තභෙදෙන එකූනනවුතිවිධාපි ඉධාධිප්පෙතා එව දස්සෙතුං ‘‘වෙදනාසු පනා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘සෙසාන’’න්ති එත්ථ සම්පටිච්ඡනසම්පයුත්තාය චක්ඛුසම්ඵස්සාදයො පඤ්ච යදිපි අනන්තරාදීහි පච්චයා හොන්ති, අනන්තරාදීනං පන ¶ උපනිස්සයෙ අන්තොගධත්තා සන්තීරණතදාරම්මණානඤ්ච සාධාරණස්ස තස්ස වසෙන ‘‘එකධා’’ති වුත්තං. එකෙකස්මිං ද්වාරෙ හි චක්ඛුද්වාරාදීසු උප්පන්නචක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ¶ සහජාතා ඵස්සා සකසකවීථීසු සම්පටිච්ඡනාදීහි සම්පයුත්තවෙදනානං, මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙනෙව පවත්තානං තෙභූමකවිපාකවෙදනානම්පි සහජාතමනොසම්ඵස්සසඞ්ඛාතො සො ඵස්සො අට්ඨධා පච්චයො හොතීති යොජෙතබ්බං.

රූපාරූපාවචරවිපාකවෙදනා පටිසන්ධිආදිවසෙනෙව පවත්තන්ති, කාමාවචරාපි එකච්චාති ‘‘තෙභූමකවිපාකවෙදනානම්පී’’ති වුත්තං. තාසම්පි හි සහජාතමනොසම්ඵස්සො අට්ඨධාව පච්චයො හොති. පච්චයං අනුපාදින්නම්පි කෙචි ඉච්ඡන්තීති ‘‘යා පනා’’තිආදිනා මනොද්වාරාවජ්ජනසම්පයුත්තඵස්සස්ස පච්චයභාවො වුත්තො. තඤ්ච මුඛමත්තදස්සනං දට්ඨබ්බං. එතෙන නයෙන සබ්බස්ස අනන්තරස්ස, අනානන්තරස්ස ච ඵස්සස්ස තස්සා තස්සා විපාකවෙදනාය උපනිස්සයතා යොජෙතබ්බාති.

වෙදනාපච්චයාතණ්හාපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

644. ඉධාති ඉමස්මිං ලොකෙ, ඉමස්මිං වා සාසනෙ ඡ තණ්හා දීපිතා. ඉධාති වා ඉමස්මිං වෙදනාපච්චයා තණ්හාපදෙ. තත්ථාති තාසු ඡසු තණ්හාසු.

එකෙකාය සස්සතදිට්ඨිසහගතාය, උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතාය ච තණ්හාය තදභිනන්දනානුගුණො රූපාදීසු පවත්තිආකාරො, කෙවලං කාමස්සාදවසෙන පවත්තියා විසිට්ඨාකාරත්තා වුත්තප්පවත්තිආකාරතො තණ්හාය තිවිධතා.

මමත්තෙනාති සම්පියායනෙන, අස්සාදනතණ්හාය ඉච්චෙව වුත්තං හොති. තත්ථ පුත්තො විය වෙදනා දට්ඨබ්බා, ඛීරාදයො විය වෙදනාය පච්චයභූතා රූපාදයො, ඛීරාදිදායිකා ධාති විය රූපාදිඡළාරම්මණදායකා චිත්තකාරාදයො ඡ. තත්ථ සුඛසම්ඵස්සවත්ථදායකො තන්තවායො, වෙජ්ජො රසායතනොජාවසෙන, තදුපත්ථම්භිතජීවිතවසෙන ච ධම්මාරම්මණස්ස දායකොති දට්ඨබ්බො. සබ්බාපෙසා අට්ඨසතප්පභෙදාපි.

ආරම්මණපච්චයො උප්පජ්ජමානාය ආරම්මණමත්තමෙව හොති, න උපනිස්සයො විය උප්පාදකොති උප්පාදකස්ස උපනිස්සයස්සෙව වසෙන ‘‘එකධාවා’’ති ¶ වුත්තං. උපනිස්සයෙන වා ආරම්මණූපනිස්සයො ¶ සඞ්ගහිතො. තෙන ච ආරම්මණභාවෙන තංසභාගො අඤ්ඤොපි ආරම්මණපච්චයභාවො දීපිතො හොතීති උපනිස්සයවසෙනෙව පච්චයභාවො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

‘‘යස්මා වා’’තිආදිනා න කෙවලං විපාකසුඛවෙදනා එව, තිස්සොපි පන වෙදනා විපාකා විසෙසෙන තණ්හාය උපනිස්සයපච්චයො, අවිසෙසෙන ඉතරා චාති දස්සෙති. උපෙක්ඛා පන සන්තත්තා, සුඛමිච්චෙව භාසිතාති තස්මා සාපි භිය්යො ඉච්ඡනවසෙන තණ්හාය උපනිස්සයොති අධිප්පායො. උපෙක්ඛා පන අකුසලවිපාකභූතා අනිට්ඨත්තා දුක්ඛෙ අවරොධෙතබ්බා, ඉතරා ඉට්ඨත්තා සුඛෙති සා දුක්ඛං විය, සුඛං විය ච උපනිස්සයපච්චයො හොතීති සක්කා වත්තුං. ‘‘වෙදනාපච්චයා තණ්හා’’ති වචනෙන සබ්බස්ස වෙදනාවතො පච්චයස්ස අත්ථිතාය තණ්හුප්පත්තිප්පසඞ්ගෙ තන්නිවාරණත්ථමාහ ‘‘වෙදනාපච්චයා චාපී’’තිආදි.

නනු ‘‘අනුසයසහායා වෙදනා තණ්හාය පච්චයො’’ති වචනස්ස අභාවා අතිප්පසඞ්ගනිවත්තිං න සක්කා කාතුන්ති? න, වට්ටකථාය පවත්තත්තා. වට්ටස්ස ච අනුසයවිරහෙ අභාවතො අනුසයසහිතාව පච්චයොති අත්ථතො වුත්තමෙවෙතං හොතීති. අථ වා ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’ති අනුවත්තමානත්තා අනුසයසහිතාව පච්චයොති විඤ්ඤායති. වෙදනාපච්චයා තණ්හාති චෙත්ථ වෙදනාපච්චයා එව තණ්හා, න වෙදනාය විනාති අයං නියමො ඉච්ඡිතො, න වෙදනාපච්චයා තණ්හා හොතියෙවාති, තස්මා අතිප්පසඞ්ගො එත්ථ නත්ථි එවාති.

වුසීමතොති වුසිතවතො, වුසිතබ්රහ්මචරියවාසස්සාති අත්ථො. වුස්සතීති වා වුසීති මග්ගො වුච්චති, සො එතස්ස වුත්ථො අත්ථීති වුසීමා, උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන අරහා. අග්ගඵලං වා පරිනිට්ඨිතවාසත්තා ‘‘වුසී’’ති වුච්චති, තං එතස්ස අත්ථීති වුසීමා.

තණ්හාපච්චයාඋපාදානපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

645. අත්ථවිභාගො අත්ථස්ස විභජනා. වත්ථුසඞ්ඛාතං කාමන්ති කාමගුණසඤ්ඤිතං රූපාදිආරම්මණමාහ. උපාදියතීති කාමවසෙන ගණ්හාති, දළ්හං අස්සාදෙතීති අත්ථො. කාමං උපාදියතීති එත්ථ කම්මසාධනො කාමසද්දො ¶ , කාමො ච සොති එත්ථ කත්තුසාධනො කිලෙසකාමස්ස අධිප්පෙතත්තා. උපාදානසද්දො පන උභයත්ථාපි කත්තුසාධනොව. දළ්හත්ථො භුසත්ථො. යථා භුසො ආයාසො ¶ උපායාසො, භුසං කුට්ඨං උපකුට්ඨං, එවං ඉධාපීති ආහ ‘‘උපායාසඋපකුට්ඨාදීසු වියා’’ති. පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියතීති පුරිමදිට්ඨිං සස්සතභාවෙන ගණ්හන්තී උපාදියති, පුරිමදිට්ඨිආකාරෙන වා උත්තරදිට්ඨි උප්පජ්ජමානා තෙනෙව පුරිමදිට්ඨිං දළ්හං කරොන්තී තං උපාදියතීති වුත්තා. අථ වා පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියතීති ‘‘සස්සතො අත්තා’’ති (දී. නි. 1.31) ඉදං පුරිමදිට්ඨිං උපාදියමානං උත්තරදිට්ඨිං නිදස්සෙතුං වුත්තං. යථා හි එසා දළ්හීකරණවසෙන පුරිමං උත්තරා උපාදියති, එවං ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදිකාපීති (ම. නි. 1.445; 2.94; 3.91, 116, 136; ධ. ස. 1221; විභ. 938). අත්තග්ගහණං පන අත්තවාදුපාදානන්ති න ඉදං දිට්ඨුපාදානදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. ලොකො චාති වා අත්තග්ගහණවිනිමුත්තං ගහණං දිට්ඨුපාදානභූතං ඉධ පුරිමදිට්ඨිඋත්තරදිට්ඨිවචනෙහි වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

සීලබ්බතං උපාදියතීති එත්ථ අසුද්ධිමග්ගගොසීලාදිසමාදානවසෙන සීලං, අවීතික්කමනවසෙන වතං. උභයථාපි වා සීලං, තපොකම්මභාවෙන ගහිතතාය වතං, ගවාදිපකතිභාවනා. අත්තනො වා ගවාදිභාවාධිට්ඨානං සීලං, ‘‘ගච්ඡන්තො භක්ඛෙති, තිට්ඨන්තො මුත්තෙතී’’තිආදිනා ගවාදිකිරියාකරණං වතං. තංතංඅකිච්චසම්මතතො වා නිවත්ති සීලං, තංසමාදානවතොවෙස භොජනකිච්චකරණාදිවිසෙසපටිපත්ති වතං, තං සීලබ්බතං අසුද්ධිමග්ගං ‘‘සුද්ධිමග්ගො’’ති පරාමසන්තො තථා අභිනිවිසන්තො උපාදියති, තං ගාහං දළ්හං ගණ්හාතීති අත්ථො. සීලබ්බතසහචරිතං පරාමාසං සීලබ්බතන්ති ගහෙත්වා ආහ ‘‘සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චා’’ති. ගොසීලගොවතාදීනීති ච තථාභූතං දිට්ඨිං වදති. තෙනෙවාහ ‘‘සයමෙව උපාදානානී’’ති. අභිනිවෙසතොති අභිනිවෙසභාවතො, අභිනිවිසනතො වා. අත්තවාදුපාදානන්ති ‘‘අත්තා’’ති වාදස්ස පඤ්ඤාපනස්ස, ගහණස්ස ච කාරණභූතා දිට්ඨීති අත්ථො. අත්තවාදමත්තමෙවාති අත්තස්ස අභාවා ‘‘අත්තා’’ති ඉදං වචනමත්තමෙව. උපාදියන්තීති දළ්හං ගණ්හන්ති. කථං? ‘‘අත්තා’’ති. ‘‘අත්තා’’ති හි අභිනිවිසන්තා වචනමත්තමෙව දළ්හං කත්වා ගණ්හන්තීති අත්ථොති. එවං ‘‘අත්තවාදමත්තමෙව උපාදියන්තී’’ති වුත්තං ¶ . අත්තවාදමත්තන්ති වා වාචාවත්ථුමත්තමෙවාහ. වාචාවත්ථුමත්තමෙව හි ‘‘අත්තා’’ති උපාදියන්ති අත්තස්ස අභාවාති.

‘‘ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙ පන කාමුපාදානං සඞ්ඛෙපතො තණ්හාදළ්හත්තං, සෙසුපාදානත්තයං දිට්ඨිමත්තමෙව, විත්ථාරතො පනා’’ති එවං ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරසමුදායතො තදවයවභූතං සඞ්ඛෙපං, විත්ථාරඤ්ච නිද්ධාරෙතීති. ධම්මසඞ්ඛෙපවිත්ථාරෙති නිද්ධාරණෙ භුම්මං දට්ඨබ්බං. කාමෙසූති පඤ්චසු කාමගුණෙසු ¶ . කාමච්ඡන්දොති කාමසඞ්ඛාතො ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො, න ච ධම්මච්ඡන්දො. කාමනවසෙන, රඤ්ජනවසෙන ච කාමොයෙව රාගො කාමරාගො, එවං සබ්බත්ථ කාමත්ථං විදිත්වා කාමො එව නන්දනට්ඨෙන කාමනන්දී, තණ්හායනට්ඨෙන කාමොයෙව කාමතණ්හා, සිනෙහනට්ඨෙන කාමො එව කාමස්නෙහො, පරිදය්හනට්ඨෙන කාමපරිළාහො, මුච්ඡනට්ඨෙන කාමමුච්ඡා, ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනට්ඨෙන කාමජ්ඣොසානං වෙදිතබ්බං. අප්පත්තවිසයපත්ථනා තණ්හා ආරම්මණෙ පරිතස්සනභාවතො, සම්පත්තවිසයග්ගහණං උපාදානං ආරම්මණෙ දළ්හග්ගාහභාවතො. අප්පිච්ඡතාපටිපක්ඛා තණ්හා විසයාභිමුඛභාවතො, සන්තුට්ඨිපටිපක්ඛා උපාදානං තණ්හාදළ්හත්තං හුත්වා අත්රිච්ඡතාභාවතො. පරියෙසනදුක්ඛමූලා තණ්හා අප්පත්තවිසයපත්ථනාභාවතො, ආරක්ඛදුක්ඛමූලං උපාදානං සම්පත්තවිසයග්ගහණභාවතො.

නත්ථි දින්නන්තිආදීසු දින්නන්ති දානමාහ, තං අඵලත්තා රූපං විය දානං නාම න හොතීති පටික්ඛිපති. යිට්ඨං වුච්චති මහාවිජිතයඤ්ඤසදිසො මහායාගො. හුතන්ති ආහුනපාහුනමඞ්ගලකිරියා. තත්ථ ආමන්තෙත්වා හවනං දානං ආහුනං, පාහුනානං අතිථීනං අතිථිකිරියා පාහුනං, ආවාහාදීසු මඞ්ගලත්ථං දානං මඞ්ගලකිරියා, දස කුසලකම්මපථා සුකතකම්මානි නාම, දස අකුසලකම්මපථා දුක්කටකම්මානි නාම, ඵලං විපාකොති නිස්සන්දාදිඵලඤ්චෙව නිප්පරියායවිපාකො ච නත්ථීති යොජනා. යථා චෙත්ථ, එවං ‘‘නත්ථි දින්න’’න්තිආදීසුපි ඵලවිපාකපටික්ඛෙපොව දට්ඨබ්බො. නත්ථි අයං ලොකොති පරලොකෙ ඨිතො ඉමං ලොකං ‘‘නත්ථී’’ති ගණ්හාති. ඉමං හි ලොකං අවෙක්ඛිත්වා පරලොකො, පරඤ්ච ලොකං අවෙක්ඛිත්වා අයං ලොකො හොති ගන්තබ්බතො, ආගන්තබ්බතො චාති පරලොකතො ඉධාගමනස්ස අභාවා තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජනතො චිත්තෙන පරලොකෙ ඨිතො ඉමං ලොකං ‘‘නත්ථී’’ති ගණ්හාතීති අත්ථො. න හි අයං දිට්ඨි පරලොකෙ ඨිතස්සෙව හොතීති. නත්ථි පරලොකොති ඉධලොකෙ ¶ ඨිතො පරලොකං ‘‘නත්ථී’’ති ගණ්හාති. ඉධාපි වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. අයං වා එත්ථ අත්ථො – සංසරණප්පදෙසො ඉධලොකො, පරලොකො ච නාම කොචි නත්ථි සංසරණස්ස අභාවා තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජනතොති.

පුරිමභවතො පච්ඡිමභවෙ උපපතනං උපපාතො, සො යෙසං සීලං, තෙ ඔපපාතිකා. තෙ පන චවනකඋපපජ්ජනකසත්තා නත්ථීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති. නත්ථි ලොකෙ සමණ…පෙ… පවෙදෙන්තීති අනුලොමපටිපදං පටිපන්නත්තා සම්මග්ගතා සම්මාපටිපන්නා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා ¶ ලොකස්මිං නත්ථි, යෙ ඉමඤ්ච ලොකං, පරඤ්ච ලොකං අත්තනා එව අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛතො ඤත්වා පවෙදනසමත්ථා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා නාම නත්ථීති දස්සෙති. රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීතිආදීසු වත්තබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

පකතිඅණුආදීනං සස්සතග්ගාහපුබ්බඞ්ගමො, සරීරස්ස උච්ඡෙදග්ගාහපුබ්බඞ්ගමො ච තෙසං ගාහානං සාමිභූතො කොචි සස්සතො, උච්ඡිජ්ජමානො වා අත්තා අත්ථීති අත්තග්ගාහො කදාචි හොතීති ‘‘යෙභුය්යෙනා’’ති වුත්තං. ස්වායං අත්තග්ගාහො අත්ථතො ඛන්ධාරම්මණො එව දට්ඨබ්බො. යෙභුය්යෙන පඨමං අත්තවාදුපාදානන්තිආදිනාව සම්බන්ධො. යදිපි භවරාගජවනවීථි පඨමං පවත්තති ගහිතපටිසන්ධිකස්ස භවනිකන්තියා පවත්තිතබ්බත්තා, සො පන භවරාගො තණ්හාදළ්හත්තං න හොතීති මඤ්ඤමානො න කාමුපාදානස්ස පඨමුප්පත්තිමාහ.

තණ්හා කාමුපාදානන්ති පන විභාගස්ස අකරණෙ සබ්බාපි තණ්හා කාමුපාදානං, කරණෙපි වා කාමරාගතො අඤ්ඤාපි තණ්හා දළ්හභාවං පත්තා කාමුපාදානන්ති තස්ස අරහත්තමග්ගවජ්ඣතා වුත්තා.

උප්පත්තිට්ඨානභූතා චිත්තුප්පාදා විසයො. පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා ආලයො. තත්ථ රමතීති ආලයරාමා, පජා. තෙනෙව සා ආලයරාමතා සසන්තානෙ, පරසන්තානෙ ච පාකටා හොති. කාමානන්ති වත්ථුකාමානං. ‘‘සුඛදුක්ඛං කම්මුනා හොතී’’ති අග්ගහෙත්වා කොතූහලමඞ්ගලාදිබහුලො හොති. සා කොතූහලමඞ්ගලාදිබහුලතා. අස්ස කාමුපාදානවතො. තන්ති දිට්ඨුපාදානං, අනත්තනි ධම්මමත්තෙ ‘‘අත්තා’’ති මිච්ඡාභිනිවෙසස්ස සුඛුමතරධම්මුපාදානතාය සුඛුමතා වුත්තා. උපනිස්සයවචනෙන ආරම්මණානන්තරපකතූපනිස්සයා ¶ වුත්තාති අනන්තරපච්චයාදීනම්පි සඞ්ගහො කතො හොති.

උපාදානපච්චයාභවපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

646. අත්ථතොති වචනත්ථතො. ධම්මතොති සභාවධම්මතො. සාත්ථතොති සාත්ථකතො, පුබ්බෙ වුත්තස්සපි පුන වචනස්ස සප්පයොජනතො. භෙදසඞ්ගහාති භෙදතො සඞ්ගහතො, විභාගතො චෙව විභත්තස්ස සඞ්ඛිපනතො චාති අත්ථො. යං යස්ස පච්චයොති යං යං උපාදානං යස්ස යස්ස භවස්ස පච්චයො හොති, තතො චාති අත්ථො.

භවතීති ¶ භවොති ඵලවොහාරෙන කම්මභවො වුත්තො. උපපත්තිභවනිබ්බචනමෙව හි ද්වයස්සපි සාධාරණං කත්වා වුත්තං, භවති එතස්මා උපපත්තිභවොති වා. දුතියො පන කම්මභවො සත්තස්ස පුනබ්භවභාවෙන සවිසෙසං භවතීති භවො. තතො එව න සබ්බස්ස භවන්තරස්ස, තංහෙතුනො වා භවභාවප්පසඞ්ගො. දුවිධෙනාති ද්වීහි ආකාරෙහි පවත්තිතොති අත්ථො. දුවිධෙනාති වා පච්චත්තත්ථෙ කරණවචනං, දුවිධොති වුත්තං හොති. අත්ථීති සංවිජ්ජති.

647. අත්තනො පච්චයෙහි කරීයතීති කම්මං, අත්තනො ඵලං කරොතීති කම්මන්ති කෙචි, ‘‘කම්ම’’න්ති එවං වත්තබ්බා කම්මසඞ්ඛාතා. පරිත්තභූමකොති කාමභූමකො. මහාභූමකොති මහග්ගතභූමකො. සබ්බන්ති අනවසෙසං. භවං ගච්ඡති, ගමෙති චාති භවගාමි. ගච්ඡතීති ච නිප්ඵාදනසමත්ථතාවසෙන, අත්තනො පවත්තිකාලෙ භවාභිමුඛං හුත්වා පවත්තතීති අත්ථො, නිබ්බත්තනමෙව වා ගමනං අධිප්පෙතං. ‘‘භවගාමී’’ති ච එතෙන කම්මක්ඛයකරං කම්මං නිවත්තෙති. අයඤ්හි වට්ටකථා, තඤ්ච විවට්ටනිස්සිතන්ති. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොති ද්වාදස චෙතනාති උද්ධච්චසහගතචෙතනායපි ගහණං ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’’ති එත්ථ විය වෙදිතබ්බං. ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති එත්ථ පන ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 3.126; මහාව. 1; සං. නි. 2.1; උදා. 1; නෙත්ති. 24) එත්ථ විය සාපි අපනෙතබ්බා. මන්දබහුවිපාකතාති අප්පමහාවිපාකතා.

‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්මන්ති ඉමිනා චෙතනාසම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො වුත්තා’’ති එතෙන ආචයගාමිතාය තෙසං කම්මසඞ්ඛාතතා වුත්තාති කම්මභවපරියාපන්නතං ¶ පරියායෙන වදති, නිප්පරියායෙන පන චෙතනාව කම්මභවො. වුත්තඤ්හි ‘‘කම්මභවො තීහි ඛන්ධෙහි එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා සම්පයුත්තො, එකෙන ඛන්ධෙන එකෙනායතනෙන එකාය ධාතුයා කෙහිචි සම්පයුත්තො’’ති (ධාතු. 244). උපපත්තිභවො තීහිපි තිකෙහි වුත්තො උපාදින්නක්ඛන්ධොව. යථාහ ‘‘උපපත්තිභවො… කාමභවො… සඤ්ඤාභවො… පඤ්චවොකාරභවො පඤ්චහි ඛන්ධෙහි එකාදසහායතනෙහි සත්තරසහි ධාතූහි සඞ්ගහිතො’’තිආදි (ධාතු. 67). යදි හි අනුපාදින්නකානම්පි ගහණං සියා, ‘‘ද්වාදසහි ආයතනෙහි අට්ඨාරසහි ධාතූහී’’ති වත්තබ්බං සියාති. කාමතණ්හාය කාමෙතබ්බතො කාමනිස්සයතාය භොගා විය, කාමසහචරිතතාය ‘‘කුන්තා පචරන්තී’’ති විය, කාමාරම්මණතාය ‘‘සුඛං රූප’’න්ති විය, කාමපච්චයට්ඨානතාය ‘‘සුඛො සග්ගො’’ති විය කාමාති අවීචිපරනිම්මිතවසවත්තිපරිච්ඡින්නා උපාදින්නක්ඛන්ධා වුච්චන්ති ¶ . රූපාවිරාගතො යං නිස්සිතා, තදුපචාරෙන ‘‘මඤ්චා ඝොසන්තී’’ති විය, ‘‘ඵන්දනදෙවතා’’ති විය ච ‘‘රූප’’න්ති වුච්චන්ති බ්රහ්මකායිකාකනිට්ඨපරිච්ඡින්නා උපාදින්නක්ඛන්ධා.

රූපමෙව භවො රූපභවො, තථා අරූපන්ති ආකාසානඤ්චායතනභවග්ගපරිච්ඡින්නා චත්තාරො උපාදින්නක්ඛන්ධා වුච්චන්ති. අරූපමෙව භවො අරූපභවො. කාමො එව භවොති කාමභවො, සො පන යස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන ‘‘කාමො’’ති වත්තබ්බො හොති, තස්මා ‘‘කාමසඞ්ඛාතො භවො’’ති වුත්තං. කාමාවචරසඤ්ඤිතො වා භවො ‘‘කාමසඞ්ඛාතො භවො’’ති වුත්තො. තථා රූපාරූපභවොති ආහ ‘‘එස නයො රූපාරූපභවෙසූ’’ති. සඤ්ඤාවතං භවොති එත්ථ වන්තු-සද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. තස්ස වා අත්ථෙ අකාරං කත්වා ‘‘සඤ්ඤභවො’’තිපි පාඨො. තෙනාහ ‘‘සඤ්ඤාවා’’තිආදි. වොකිණ්ණොති එතෙන වොකාරසද්දස්ස කම්මසාධනතමාහ. වොකිරීයති පසාරීයති විත්ථාරීයතීති වොකාරො, වොකිරණං වා වොකාරො, සො එකස්සෙව ඛන්ධස්ස වසෙන පවත්තත්තා ‘‘එකො වොකාරො’’ති වුත්තො, පසටුප්පත්තීති අත්ථො.

648. කිඤ්චාපි භවනිද්දෙසෙ ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්මං කම්මභවො’’ති (විභ. 234) ඉමිනා චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි වුත්තා. පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරාදයොවාති පන අවධාරණං ¶ පච්චයධම්මවිසෙසෙපි අත්ථප්පභෙදෙන සඞ්ඛාරභවග්ගහණෙසු අත්ථෙව විසෙසොති දස්සනත්ථං කතං. තෙනාහ ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. සඞ්ඛාරභවානං ධම්මභෙදතො න සඞ්ඛාරා එව පුන වුත්තාති ‘‘සාත්ථකමෙවිදං පුනවචන’’න්ති එතං අයුත්තන්ති චෙ? න, භවෙකදෙසභාවෙන සඞ්ඛාරානං භවොති පුන වුත්තත්තා. පරෙන වා ධම්මවිසෙසං අග්ගහෙත්වා පුනවචනං චොදිතන්ති චොදකාභිලාසවසෙන ‘‘සාත්ථකමෙවිදං පුනවචන’’න්ති වුත්තං.

649. කාමභවාදිනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස කාමභවාදිභාවො ඵලවොහාරෙන අට්ඨකථායං වුත්තො. සහජාතවිඤ්ඤාණස්සපි පච්චයභූතං අවිජ්ජාහෙතුකං සඞ්ඛාරග්ගහණෙන යං කිඤ්චි කම්මං පුබ්බෙ වුත්තං, ඉධ පන ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්ම’’න්ති (විභ. 234) වචනතො භවස්ස නිබ්බත්තකං උපාදානහෙතුකං විපච්චනාය කතොකාසමෙව භවොති අධිප්පෙතො. යං කාමුපාදානපච්චයා රූපභවනිබ්බත්තකං, අරූපභවනිබ්බත්තකඤ්ච කම්මං කරීයති, සො කම්මභවො, තදභිනිබ්බත්තා ඛන්ධා උපපත්තිභවොති ඉමමත්ථං ‘‘එස නයො රූපාරූපභවෙසූ’’ති අතිදිසති. ද්වෙ කාමභවාති ¶ කාමකම්මභවො, කාමූපපත්තිභවොති ද්වෙ කාමභවා. එවං ‘‘ද්වෙ රූපභවා, ද්වෙ අරූපභවා’’ති එත්ථාපි. අන්තොගධෙ හි විසුං අග්ගහෙත්වා අබ්භන්තරගතෙ එව කත්වා කාමභවාදිකෙ කම්මූපපත්තිභවවසෙන දුගුණෙ කත්වා ආහ ‘‘ඡ භවා’’ති.

අවිසෙසෙනාති උපාදානවසෙන භෙදං අකත්වා. උපාදානභෙදාකරණෙනෙව ච ද්වාදසප්පභෙදස්ස සඞ්ගහවසෙන සඞ්ගහතො ‘‘ඡ භවා’’ති වුත්තං. අනුපගම්මාති අනිස්සාය, අනාමසිත්වාති අත්ථො.

650. ගොසීලෙන, කුක්කුරසීලෙන ච සමත්තෙන සමාදින්නෙන ගුන්නං, කුක්කුරානඤ්ච සහබ්යතා වුත්තාති ‘‘සීලබ්බතුපාදානවතො ඣානභාවනා න ඉජ්ඣතී’’ති මඤ්ඤමානා තෙන රූපාරූපභවා න හොන්තීති කෙචි වදන්ති. වක්ඛමානෙන පන පකාරෙන පච්චයභාවතො ‘‘තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති ආහ. අසුද්ධිමග්ගෙ ච සුද්ධිමග්ගපරාමසනං සීලබ්බතුපාදානන්ති සුද්ධිමග්ගපරාමසනෙන රූපාරූපාවචරජ්ඣානානං නිබ්බත්තනං න න යුජ්ජතීති.

අනුස්සවවසෙනාති ‘‘සෙතවධයජ්ජං ආලභතෙ භූතිකාමො’’ති ආදින්නඅනුස්සවවසෙන, යථා ඉමෙ මනුස්සලොකෙ කාමා සමිද්ධා, එවං දෙවලොකෙ ¶ ඉතො සමිද්ධතරාති දිට්ඨානුසාරෙන වා. පුරාණභාරතසීතාහරණපසුබන්ධවිධිආදිසවනං අස්සද්ධම්මස්සවනං. ආදි-සද්දෙන අසප්පුරිසූපනිස්සයං පුබ්බෙ ච අකතපුඤ්ඤතං, අත්තමිච්ඡාපණිධිඤ්ච සඞ්ගණ්හාති. කායදුච්චරිතාදීනිපීති අත්තනො අධිප්පෙතානං කාමානං අනුපායභූතානිපි කායදුච්චරිතාදීනි කරොති, චිරසග්ගාදිඅත්ථං යුද්ධාදිවසෙනාති අධිප්පායො. සන්දිට්ඨිකෙ වා පන රජ්ජසෙනාපතිට්ඨානාදිසඞ්ගහෙ කාමෙ. තදන්තොගධා එවාති තස්මිං දුච්චරිතනිබ්බත්තෙ, සුචරිතනිබ්බත්තෙ ච කාමභවෙ අන්තොගධා එවාති අත්ථො. අන්තොගධාති ච සඤ්ඤාභවපඤ්චවොකාරභවානං එකදෙසෙන අන්තොගධත්තා වුත්තං. න හි තෙ නිරවසෙසා කාමභවෙ අන්තොගධාති.

සප්පභෙදස්සාති සුගතිදුග්ගතිමනුස්සාදිප්පභෙදවතො.

කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ පඨමදුතියඋච්ඡෙදවාදවසෙන, රූපභවෙ තතියඋච්ඡෙදවාදවසෙන, අරූපභවෙ සෙසඋච්ඡෙදවාදවසෙන අයමත්තා සුඋච්ඡින්නො හොතීති තදුපගං කම්මං කරොතීති ආහ ‘‘අයං ¶ අත්තා නාමා’’තිආදි. තත්ථ සුඋච්ඡින්නොති සකලවට්ටදුක්ඛසමුච්ඡෙදෙන සුට්ඨු උච්ඡින්නො, අපුනබ්භවුප්පත්තිකො හොතීති අත්ථො.

‘‘කාමාවචරසම්පත්තිභවෙ’’ති ඉදං පඨමදිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදවසෙන වුත්තං, සෙසං ඉතරදිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදවසෙන. තත්ථ කිඤ්චාපි පාළියං (දී. නි. 1.93 ආදයො) රූපාවචරජ්ඣානවසෙනෙව උපරි චත්තාරො දිට්ඨධම්මනිබ්බානවාදා ආගතා, දිට්ඨිගතිකො පන යං කිඤ්චි ගහෙත්වා යථා තථා අභිනිවිසතීති අරූපභවග්ගහණං, අරූපජ්ඣානානම්පි වා චතුත්ථඣානසඞ්ගහතො අරූපභවග්ගහණං, සන්තසුඛතාය වා තංසමඞ්ගිනො සුඛිතභාවසාමඤ්ඤතො. විගතපරිළාහොති යථාභිලාසිතවිසයූපහාරෙන, පහානෙන ච වූපසන්තකාමරාගපරිළාහො, දිට්ඨෙව ධම්මෙ නිබ්බානප්පත්තොති අත්ථො.

සුද්ධිමග්ගපරාමසනවසෙන පවත්තිතං යං කිඤ්චි ලොකියං සීලං, ඣානඤ්ච සීලබ්බතමිච්චෙව ඉධාධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘ඉදං සීලබ්බතං නාමා’’තිආදි. කමෙන අවත්වා සීලබ්බතුපාදානස්ස අන්තෙ භවපච්චයතාවචනං අත්තවාදුපාදානං විය අභිණ්හං අසමුදාචාරතො, අත්තවාදුපාදානනිමිත්තත්තා ච.

කම්මභවෙති ¶ නිද්ධාරණෙ භුම්මං. හෙතුපච්චයප්පභෙදෙහීති එත්ථ මග්ගපච්චයො ච වත්තබ්බො. දිට්ඨුපාදානාදීනි හි සහජාතකම්මභවස්ස මග්ගපච්චයා හොන්තීති, තස්මා තානි සහජාතාදීසු හෙතුපච්චයං අපනීය මග්ගපච්චයං පක්ඛිපිත්වා සත්තධා පච්චයා හොන්තීති වෙදිතබ්බානි. සබ්බානි පන අනන්තරසමනන්තරඅනන්තරූපනිස්සයනත්ථිවිගතාසෙවනපච්චයෙහි පච්චයා හොන්ති. නානන්තරස්ස උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයා හොන්ති. කදාචි ආරම්මණපච්චයාදිනාපි, තං පන උපනිස්සයපච්චයෙනෙව සඞ්ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘විප්පයුත්තස්ස පන උපනිස්සයපච්චයෙනෙවා’’ති.

භවපච්චයාජාතිආදිපදවිත්ථාරකථාවණ්ණනා

651. ජාතීතිආදීසූති ආදි-සද්දෙන ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසා සම්භවන්තී’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; මහාව. 1; උදා. 1; නෙත්ති. 24) සබ්බං සඞ්ගණ්හාති. තෙනාහ ‘‘ජාතිආදීන’’න්තිආදි. උපපත්තිභවුප්පත්තියෙව ¶ ජාතීති ආහ ‘‘න උපපත්තිභවො’’ති. ජායමානස්ස පන ජාති ජාතීති උපපත්තිභවොපි අසති අභාවා ජාතියා පච්චයොති සක්කා වත්තුං. ජායමානරූපපදට්ඨානතාපි හි රූපජාතියා වුත්තා ‘‘උපචිතරූපපදට්ඨානො උපචයො, අනුප්පබන්ධරූපපදට්ඨානා සන්තතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 641).

ජාතානං ඛන්ධානං උඤ්ඤාතතා, අභිමතතා ච හීනපණීතතා. අනිට්ඨඤ්හි හීනං, ඉට්ඨං පණීතං. ආදි-සද්දෙන සුවණ්ණදුබ්බණ්ණහීනුත්තමාදිං සඞ්ගණ්හාති. යමකානම්පි සතන්ති යමකභාවෙන නිබ්බත්තානම්පි සමානානං. සො ච සත්තානං විසෙසො. භින්නසන්තානිකස්ස විසෙසකාරණස්ස සබ්බෙන සබ්බං අභාවතො ‘‘අජ්ඣත්තසන්තානෙ’’ති වුත්තං. අඤ්ඤස්ස කාරණස්ස අභාවතොති අත්තසන්තානගතතො අඤ්ඤස්ස විසෙසකාරණස්ස අනුපලබ්භමානත්තා, සති ච තස්මිං සබ්බදා සබ්බෙසං අභාවතොති පසඞ්ගස්ස දුන්නිවාරණතො කාරණෙ අවිසිට්ඨෙ ඵලවිසෙසස්ස අයුජ්ජමානකත්තා. තෙනාහ ‘‘කම්මභවහෙතුකොවා’’ති.

තෙන තෙනාති ඤාතිබ්යසනාදිනා ජරාමරණතො අඤ්ඤෙන දුක්ඛධම්මෙන. ජරාමරණනිමිත්තඤ්හි උප්පන්නා සොකාදයො ජරාමරණාභිසම්බන්ධා, තදඤ්ඤෙ අනභිසම්බන්ධා. උපනිස්සයකොටියාති උපනිස්සයංසෙන, උපනිස්සයලෙසෙනාති ¶ අත්ථො. යො හි පට්ඨානෙ අනාගතො සති භාවා, අසති ච අභාවා සුත්තන්තපරියායෙන උපනිස්සයො, සො ‘‘උපනිස්සයකොටී’’ති වුච්චති. පච්චයමහාපදෙසො කිරෙසො, යදිදං උපනිස්සයොති.

භවචක්කකථාවණ්ණනා

652. න කෙවලං සොකාදීනංයෙව ජාති පච්චයො හොති, සොකාදීනං පන පච්චයත්තා අවිජ්ජායපි පච්චයො එවාති දස්සෙතුං ‘‘යස්මා පනා’’තිආදි ආරද්ධං. එත්ථාති පටිච්චසමුප්පාදදෙසනායං. අවිදිතාදි මිදන්ති ම-කාරො පදසන්ධිකරො. සතතන්ති සබ්බකාලං යාව අග්ගමග්ගාධිගමා. සමිතන්ති සඞ්ගතං, අබ්බොච්ඡින්නන්ති අත්ථො.

තෙසූති සොකාදීසු. සිද්ධෙසූති ලබ්භමානෙසු. සිද්ධා හොති අවිජ්ජා අවිනාභාවතො.

කාමයානස්සාති ¶ කාමයමානස්ස, කාමො වා යානං එතස්සාති කාමයානො, තස්ස කාමවසෙන යායමානස්සාති අත්ථො. ඡන්දජාතස්සාති ජාතතණ්හාඡන්දස්ස. පරිහායන්තීති විගච්ඡන්ති. රුප්පතීති සොකාදිනා කුප්පති.

පරියුට්ඨානතාය තිට්ඨනසීලො පරියුට්ඨානට්ඨායී. ‘‘පරියුට්ඨට්ඨායිනො’’ති වා පාඨො. තත්ථ පරියුට්ඨාතීති පරියුට්ඨං, දිට්ඨිපරියුට්ඨානං, තෙන තිට්ඨතීති පරියුට්ඨට්ඨායීති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

පඤ්ච පුබ්බනිමිත්තානීති ‘‘මාලා මිලායන්ති, වත්ථානි කිලිස්සන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, කායෙ වෙවණ්ණියං ඔක්කමති, දෙවො දෙවාසනෙ නාභිරමතී’’ති (ඉතිවු. 83) වුත්තානි පඤ්ච මරණපුබ්බනිමිත්තානීති අත්ථො. තානි හි දිස්වා කම්මනිබ්බත්තක්ඛන්ධසඞ්ඛාතෙ උපපත්තිභවෙ භවච්ඡන්දබලෙන දෙවානං බලවසොකො උප්පජ්ජතීති.

බාලොති අවිද්වා. තෙන අවිජ්ජාය කාරණභාවං දස්සෙති. තිවිධං දුක්ඛන්ති තස්සාරුප්පකථාසවන, කම්මකාරණාදස්සන, මරණකාලකම්මොපට්ඨානනිදානං සොකාදිදුක්ඛං.

ආසවෙ සාධෙන්තීති ආසවෙ ගමෙන්ති බොධෙන්තීති අත්ථො.

එවං ¶ සතීති එවං භවචක්කස්ස අවිදිතාදිතාය අනාදිභාවෙ සති. ආදිමත්තකථනන්ති අවිජ්ජාවසෙන ආදිසබ්භාවකථනං. ආදි එතස්ස අත්ථීති හි ආදිමං, භවචක්කං. තස්ස භාවො ආදිමත්තං, තස්ස කථනං ආදිමත්තකථනං. විසෙසනිවත්තිඅත්ථො වා මත්තසද්දො, සති අනාදිභාවෙ අවිජ්ජා ආදිම්හි, මජ්ඣෙ, පරියොසානෙ ච සබ්බත්ථ සියාති ආදිමත්තාය අවිජ්ජාය කථනං විරුජ්ඣතීති අත්ථො. ‘‘අවිජ්ජා පධානා’’ති වත්වා තස්සා පධානභාවං දස්සෙතුං ‘‘අවිජ්ජාග්ගහණෙනා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අවිජ්ජාග්ගහණෙනාති අවිජ්ජාය උප්පාදනෙන, අප්පහානෙන වා, අත්තනො සන්තානෙ සන්නිහිතභාවකරණෙනාති අත්ථො. කම්මාදීනීති කම්මවිපාකවට්ටානි. පලිබොධෙන්තීති නානාදුක්ඛපරිබ්යූළ්හෙ සංසාරචාරකෙ නිරොධෙන්ති. තෙහීති කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටෙහි. වට්ටස්ස කාරණභාවෙන පධානත්තා ‘‘පධානධම්මො’’ති අවිජ්ජා කථිතා.

තතො අවිජ්ජාදිතො. බ්රහ්මාදිනාති ආදි-සද්දෙන පජාපතිස්සරපුරිසාදිකෙ සඞ්ගණ්හාති. වදතීති ¶ වදො, තං තං හිතාහිතං පවත්තාති අත්ථො. වෙදෙති, වෙදියතීති වා වෙදෙය්යො, සුඛාදිං අනුභවති, සබ්බවිසයෙ වා ජානාති, ‘‘සුඛිතො දුක්ඛිතො’’තිආදිනා අත්තනා, පරෙහි ච ජානාති, ඤායති චාති අත්ථො. බ්රහ්මාදිනා වා අත්තනා වාති වා-සද්දො ච-සද්දත්ථො. තෙනාහ ‘‘කාරකවෙදකරහිත’’න්ති ච-සද්දත්ථසමාසං.

ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤන්ති අවිජ්ජාදීනං ද්වාදසන්නං සුඤ්ඤසභාවානං සුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤං ද්වාදසවිධසුඤ්ඤතාසුඤ්ඤං, ධුවභාවාදිසුඤ්ඤතාය වා චතුබ්බිධම්පි සුඤ්ඤතං එකං කත්වා ද්වාදසඞ්ගගතත්තා ද්වාදසවිධාති තාය ද්වාදසසුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤන්ති අත්ථො.

653. පුබ්බන්තාහරණතොති පුබ්බන්තතො අතීතකොට්ඨාසතො පච්චුප්පන්නවිපාකස්ස ආහරණතො. වෙදනාවසානං පරිච්ඡින්නං එකං භවචක්කං හොති. භවචක්කෙකදෙසොපි හි භවචක්කන්ති වුච්චති. වෙදනා වා තණ්හාසහායාය අවිජ්ජාය පච්චයො හොතීති වෙදනාතො අවිජ්ජා, අවිජ්ජාතො සඞ්ඛාරාති සම්බජ්ඣනතො වෙදනාවසානං භවචක්කං පරිපුණ්ණමෙවාති ¶ දට්ඨබ්බං. අවිජ්ජාග්ගහණෙන වා තණ්හුපාදානානි තදවිනාභාවතො. සඞ්ඛාරග්ගහණෙන භවො, විඤ්ඤාණාදිග්ගහණෙන ජාතිජරාමරණානි, සොකාදයො ච ගහිතාති එවම්පි වෙදනාවසානං භවචක්කන්ති යුත්තමෙවෙතං. එවං තණ්හාමූලකෙ ච යොජෙතබ්බං. ද්වින්නම්පි හි අඤ්ඤමඤ්ඤානුප්පවෙසො හොතීති. අවිජ්ජා ධම්මසභාවං පටිච්ඡාදෙත්වා විපරීතාභිනිවෙසං කාරෙන්තී දිට්ඨිචරිතෙ සංසාරෙ නයති, තෙසං වා සංසාරං සඞ්ඛාරාදිපවත්තිං නයති පවත්තෙතීති සංසාරනායිකා වුත්තා. තණ්හාය තණ්හාචරිතානං සංසාරනායිකාභාවෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

පඨමං භවචක්කං. ඵලුප්පත්තියාති කත්තුඅත්ථෙ කරණවචනං, කරණත්ථෙ එව වා. විඤ්ඤාණාදිපච්චුප්පන්නඵලුප්පත්ති හි ඉධ දිට්ඨා, අදිට්ඨානං පුරිමභවෙ අත්තනො හෙතූනං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරානං ඵලං අනුප්පාදෙත්වා අනුපච්ඡිජ්ජනං පකාසෙති, පකාසනස්ස වා කරණං හොතීති. අථ වා පුරිමභවචක්කං දුතියෙන සම්බන්ධං වුත්තන්ති වෙදනාසඞ්ඛාතස්ස ඵලස්ස උප්පත්තියා තණ්හාදීනං හෙතූනං අනුපච්ඡෙදං පකාසෙති, තස්මා ඵලුප්පත්තියා කාරණභූතාය පඨමස්ස භවචක්කස්ස හෙතූනං අනුපච්ඡෙදප්පකාසනතොති අත්ථො. සඞ්ඛාරාදීනමෙව වා ඵලානං උප්පත්තියා අවිජ්ජාදීනං හෙතූනං ඵලං අජනෙත්වා අනුපච්ඡෙදමෙව, විඤ්ඤාණාදිහෙතූනං වා සඞ්ඛාරාදීනං අනුප්පබන්ධමෙව පකාසෙති පඨමං භවචක්කං, න දුතියං විය පරියොසානම්පීති ‘‘ඵලුප්පත්තියා හෙතූනං ¶ අනුපච්ඡෙදප්පකාසනතො’’ති වුත්තං. අනුපුබ්බපවත්තිදීපනතොති ‘‘සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; උදා. 1) ධම්මානං අනුපුබ්බතො පවත්තියා දීපනතො. ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති හි එත්ථ අපරිපුණ්ණායතනං කලලරූපං වත්වා තතො උද්ධං ‘‘නාමරූපපච්චයා සළායතන’’න්ති සළායතනප්පවත්ති වුත්තා. සහුප්පත්තිදීපනතොති ‘‘උපාදානපච්චයා භවො, භවපච්චයා ජාතී’’ති වා උපපත්තික්ඛන්ධානං එකජ්ඣං උප්පත්තියා දීපනතො. න හි එත්ථ පඨමෙ විය භවචක්කෙ ආයතනානං කමෙන උප්පත්ති වුත්තා.

654. හෙතුආදිපුබ්බකා තයො සන්ධී එතස්සාති හෙතුඵලහෙතුපුබ්බකතිසන්ධි, භවචක්කං. හෙතුඵලහෙතුඵලවසෙන චතුප්පභෙදො අඞ්ගානං සඞ්ගහො එතස්සාති චතුභෙදසඞ්ගහං. සරූපතො අවුත්තාපි තස්මිං ¶ තස්මිං සඞ්ගහෙ ආකිරීයන්ති අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිග්ගහණෙහි පකාසීයන්තීති ආකාරා. අතීතහෙතුආදීනං වා පකාරා ආකාරා. කිලෙසකම්මවිපාකා විපාකකිලෙසකම්මෙහි සම්බන්ධා හුත්වා පුනප්පුනං පරිවත්තන්තීති තෙසු වට්ටනාමං ආරොපෙත්වා ‘‘තිවට්ට’’න්ති වුත්තං, වට්ටෙකදෙසත්තා වා ‘‘වට්ටානී’’ති වුත්තානි.

සන්ධීනං ආදිපරියොසානවවත්ථිතාති සන්ධීනං පුබ්බාපරවවත්ථිතාති අත්ථො.

පරිතස්සතීති තං තං වත්ථුං පරිග්ගහකරණවසෙන තස්සති, තණ්හායතීති අත්ථො. උපාදියතීති දළ්හගාහං ගණ්හාති. පුරිමකම්මභවස්මින්ති පුරිමකම්මභවෙ සති.

තස්ස ච සබ්භාවො කරියමානතා එවාති ආහ ‘‘කම්මභවෙ කරියමානෙති අත්ථො’’ති. දුක්ඛාදීසු මොහොති දුක්ඛාදීනං ආදීනවපටිච්ඡාදකො අප්පහීනො මොහො. ආයූහනාති සම්පිණ්ඩනකා දානාදිකිරියාය පවත්තනකා. එකං ආවජ්ජනං එතෙසන්ති එකාවජ්ජනා, තෙසු එකාවජ්ජනෙසු. සත්තමෙ චෙතනා භවො. ‘‘යා කාචි වා පන චෙතනා භවො, සම්පයුත්තා ආයූහනා සඞ්ඛාරා’’ති ඉදං යථාදස්සිතාය ධම්මට්ඨිතිඤාණභාජනීයෙ වුත්තාය පටිසම්භිදාපාළියා (පටි. ම. 1.45) වසෙන වුත්තං. තත්ථ හි ‘‘චෙතනා භවො’’ති ආගතා. භවනිද්දෙසෙ පන ‘‘සාත්ථතො’’ති එත්ථ ‘‘චෙතනාව සඞ්ඛාරා, භවො පන චෙතනාසම්පයුත්තාපී’’ති විභඞ්ගපාළිවසෙන දස්සිතං. ‘‘තත්ථ කතමො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො? කුසලා චෙතනා කාමාවචරා’’තිආදිනා හි සඞ්ඛාරානං ¶ චෙතනාභාවො විභඞ්ගපාළියං (විභ. 226) වුත්තො. තත්ථ පටිසම්භිදාපාළියං ‘‘චෙතනාසම්පයුත්තා විපාකධම්මත්තා සවිපාකෙන ආයූහනසඞ්ඛාතෙන සඞ්ඛතාභිසඞ්ඛරණකිච්චෙන සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තා. විභඞ්ගපාළියං ‘‘සබ්බම්පි භවගාමිකම්මං කම්මභවො’’ති (විභ. 234) භවස්ස පච්චයභාවෙන භවගාමිභාවතො, කම්මසංසට්ඨසහායතාය කම්මභාවතො ච උපපත්තිභවං භාවෙන්තීති ‘‘භවො’’ති වුත්තා. උපපත්තිභවභාවනාකිච්චං පන චෙතනාය සාතිසයන්ති පටිසම්භිදාපාළියා චෙතනා ‘‘භවො’’ති වුත්තා. භවාභිසඞ්ඛරණකිච්චං චෙතනාය සාතිසයන්ති විභඞ්ගපාළියං ‘‘කුසලා චෙතනා’’තිආදිනා (විභ. 226) චෙතනා ‘‘සඞ්ඛාරා’’ති වුත්තා. තස්මා තෙන තෙන පරියායෙන ¶ උභයං උභයත්ථ වත්තුං යුත්තන්ති නත්ථෙත්ථ විරොධො. තස්ස ඵලෙ උපපත්තිභවෙ නිකාමනාති ‘‘තස්ස සුතං හොති ‘චාතුමහාරාජිකා දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා’ති’’ආදිසුතානුසාරෙන භාවිනි උපපත්තිභවෙ අභිකඞ්ඛනා. ගහණන්ති කාමුපාදානං කිච්චෙනාහ. පරාමසනන්ති ඉතරානි. ආයූහනාවසානෙති තීසුපි අත්ථවිකප්පෙසු වුත්තස්ස ආයූහනස්ස අවසානෙ.

ඉධාති ඉමස්මිං පච්චුප්පන්නභවෙ. භවන්තරස්ස අතීතභවස්ස ඉමිනා පච්චුප්පන්නභවෙන පටිසන්ධානං භවන්තරපටිසන්ධානං, භවන්තරභාවෙන වා පටිසන්ධානං භවන්තරපටිසන්ධානං, තස්ස වසෙන. යං පටිසන්ධීති වුච්චති, තං විඤ්ඤාණන්ති සම්බන්ධො. තථා හි විඤ්ඤාණං ‘‘පටිසන්ධානපච්චුපට්ඨාන’’න්ති වුච්චති. ගබ්භෙති මාතුකුච්ඡියං, ගබ්භාවත්ථායං වා.

ද්වීසු අත්ථවිකප්පෙසු වුත්තෙ ආයූහනසඞ්ඛාරෙ ‘‘තස්ස පුබ්බභාගා’’ති ආහ, තතියෙ අත්ථවිකප්පෙ වුත්තෙ ‘‘තංසම්පයුත්තා’’ති. තංසම්පයුත්තා අවිජ්ජා ගහිතාව හොතීති සම්බන්ධො. දහරස්ස චිත්තප්පවත්ති භවඞ්ගබහුලා යෙභුය්යෙන භවන්තරජනකකම්මායූහනසමත්ථා න හොතීති ‘‘ඉධ පටිපක්කත්තා ආයතනාන’’න්ති වුත්තං. ‘‘කම්මකරණකාලෙ සම්මොහො දස්සිතො’’ති එතෙන කම්මස්ස පච්චයභූතං සම්මොහං දස්සෙති, න කම්මසම්පයුත්තමෙව.

‘‘තත්ථ පුරිමභවස්මිං පඤ්ච කම්මසම්භාරා, එතරහි පඤ්ච විපාකධම්මා, එතරහි පඤ්ච කම්මසම්භාරා, අනාගතෙ පඤ්ච විපාකධම්මාති දස ධම්මා කම්මං, දස ධම්මා විපාකො, ඉති ද්වීසු ඨානෙසු කම්මං, කම්මවට්ටං, ද්වීසු ඨානෙසු විපාකො, විපාකවට්ටන්ති කම්මසඞ්ඛෙපො ච විපාකසඞ්ඛෙපො ¶ ච, කම්මභවො ච විපාකභවො ච කම්මවට්ටඤ්ච විපාකවට්ටඤ්ච, කම්මපවත්තඤ්ච විපාකපවත්තඤ්ච, කම්මසන්තති ච විපාකසන්තති ච, කිරියා චෙව කිරියාඵලඤ්චාති –

‘‘එවං සමුප්පන්නමිදං සහෙතුකං,

දුක්ඛං අනිච්චං චලමිත්තරද්ධුවං;

ධම්මෙහි ධම්මා පභවන්ති හෙතුසො,

න හෙත්ථ අත්තාව පරොව විජ්ජති.

‘‘ධම්මා ධම්මෙ සඤ්ජනෙන්ති, හෙතුසම්භාරපච්චයා;

හෙතූනඤ්ච නිරොධාය, ධම්මො බුද්ධෙන දෙසිතො.

‘‘හෙතූසු ¶ උපරුද්ධෙසු, ඡින්නං වට්ටං න වට්ටති;

එවං දුක්ඛන්තකිරියාය, බ්රහ්මචරියිධ විජ්ජති;

සත්තෙ ච නුපලබ්භන්තෙ, නෙවුච්ඡෙදො න සස්සත’’න්ති. (විභ. අට්ඨ. 242);

තත්ථ කම්මානෙව විපාකං සම්භරන්ති වඩ්ඪෙන්තීති කම්මසම්භාරා, කම්මං වා සඞ්ඛාරභවා, තදුපකාරකානි අවිජ්ජාතණ්හුපාදානානි කම්මසම්භාරා. පටිසන්ධිදායකො වා භවො කම්මං, තදූපකාරකා යථාවුත්තා ආයූහනසඞ්ඛාරා, අවිජ්ජාදයො ච කම්මසම්භාරාති කම්මඤ්ච කම්මසම්භාරා ච කම්මසම්භාරාති එකසෙසවසෙන කම්මසම්භාරග්ගහණං වෙදිතබ්බං. දස ධම්මා කම්මන්ති අවිජ්ජාදයොපි කම්මසහායතාය කම්මසරික්ඛකා, තදූපකාරා චාති ‘‘කම්ම’’න්ති වුත්තා. සඞ්ඛිප්පන්ති එත්ථ අවිජ්ජාදයො, විඤ්ඤාණාදයො චාති සඞ්ඛෙපො, කම්මං, විපාකො ච. ‘‘කම්මං විපාකො’’ති එවං සඞ්ඛිපීයතීති වා සඞ්ඛෙපො, අවිජ්ජාදයො, විඤ්ඤාණාදයො ච. සඞ්ඛෙපභාවසාමඤ්ඤෙන පන එකවචනං කතන්ති දට්ඨබ්බං, සඞ්ඛෙපසද්දො වා භාගාධිවචනන්ති කම්මභාගො කම්මසඞ්ඛෙපො.

එවං සමුප්පන්නන්ති කම්මතොපි විපාකො. තත්ථාපි ‘‘අවිජ්ජාතො සඞ්ඛාරා’’ති එවං සමුප්පන්නං, තිසන්ධිආදිවසෙන වා සමුප්පන්නං ඉදං භවචක්කන්ති අත්ථො. ඉත්තරන්ති ගමනධම්මං, විනස්සධම්මන්ති ¶ අත්ථො. තෙන උප්පාදවයවන්තතාදීපකෙන අනිච්චසද්දෙන, විකාරාපත්තිදීපකෙන චලසද්දෙන ච අදීපිතං කාලන්තරට්ඨායිතාභාවං විභාවෙති. අද්ධුවන්ති එතෙන ථිරභාවාභාවනිස්සාරතං. හෙතු එව සම්භාරා හෙතුසම්භාරා. ‘‘ඨානසො හෙතුසො’’ති (කථා. 355; පටි. ම. 1.44) එත්ථ එවං වුත්තං වා ඨානං, අඤ්ඤම්පි තස්ස තස්ස සාධාරණං කාරණං සම්භාරො, අසාධාරණං හෙතු. එවන්ති එවං හෙතුතො ධම්මමත්තසම්භවෙ, හෙතුනිරොධා ච වට්ටච්ඡෙදෙ ධම්මෙ ච තංනිරොධාය දෙසිතෙ සතීති අත්ථො. බ්රහ්මචරියං ඉධ බ්රහ්මචරියිධ සත්තෙ චාති එත්ථ ච-සද්දො ‘‘එවං බ්රහ්මචරියඤ්ච විජ්ජති, සස්සතුච්ඡෙදා ච න හොන්තී’’ති සමුච්චයත්ථො. එවඤ්හි හෙතුආයත්තෙ ධම්මමත්තසම්භවෙ සත්තො නුපලබ්භති, තස්මිඤ්ච උපලබ්භන්තෙ සස්සතො, උච්ඡෙදො වා සියාති නුපලබ්භන්තෙ තස්මිං නෙව උච්ඡෙදො න සස්සතන්ති වුත්තං හොති.

655. සච්චප්පභවතොති සච්චතො, සච්චානං වා පභවතො ච.

කුසලාකුසලං ¶ කම්මන්ති වට්ටකථාය වත්තමානත්තා සාසවන්ති විඤ්ඤායති. අවිසෙසෙනාති ‘‘චෙතනා චෙතනාසම්පයුත්තකා’’ති විසෙසං අකත්වා, සබ්බම්පි තං කුසලාකුසලං කම්මං සමුදයසච්චන්ති වුත්තන්ති අත්ථො. ‘‘තණ්හා ච…පෙ… අවසෙසා ච සාසවා කුසලා ධම්මා’’ති (විභ. 208-210) හි චෙතනාචෙතනාසම්පයුත්තවිසෙසං අකත්වා වුත්තන්ති, අරියසච්චවිසෙසං වා අකත්වා සමුදයසච්චන්ති වුත්තන්ති අත්ථො. සච්චවිභඞ්ගෙ හි සබ්බෙපි කිලෙසා සබ්බම්පි භවගාමිකම්මං ‘‘සමුදයසච්ච’’න්ති වුත්තං. දුතියසච්චං පභවො එතස්සාති දුතියසච්චපභවං. උපාදානපච්චයා භවොති උපපත්තිභවස්ස, කම්මභවස්ස ච අධිප්පෙතත්තා වුත්තං ‘‘පඨමදුතියසච්චද්වය’’න්ති.

656. වත්ථූසූති ආරම්මණෙසු, දුක්ඛාදීසු වා පටිච්ඡාදෙතබ්බෙසු වත්ථූසු. සම්මොහෙතීති ධම්මසභාවං ජානිතුං පටිවිජ්ඣිතුං අදෙන්තී තස්ස පටිච්ඡාදනවසෙන සම්මොහෙති. වත්ථුන්ති ඉධ ආරම්මණං අධිප්පෙතං. අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච උපත්ථම්භෙති අඤ්ඤමඤ්ඤසන්නිස්සයෙන විනා ඨාතුං අසක්කොන්තා ද්වෙ නළකලාපා විය. සවිසයෙති යථාසකං විසයෙ රූපායතනාදිකෙ. ජායමානානං ඛන්ධානං විකාරභාවෙන ලබ්භමානා ජාති තෙ ජනෙන්තී විය හොතීති වුත්තං ‘‘ඛන්ධෙ ච ජනෙතී’’ති. තෙනාහ ‘‘තෙසං අභිනිබ්බත්තිභාවෙන පවත්තත්තා’’ති. පාකභෙදභාවඤ්ච අධිතිට්ඨතීති එත්ථාපි ‘‘ඛන්ධෙ ජනෙතී’’ති එත්ථ වුත්තනයෙනෙව අත්ථො ගහෙතබ්බො. පාකභෙදවසෙන වත්තතිච්චෙව අත්ථො ¶ . පච්චතීති පාකො, භිජ්ජතීති භෙදො, පාකො ච භෙදො ච පාකභෙදං, තස්ස භාවං පච්චනං, භිජ්ජනඤ්චාති අත්ථො. සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තාති තෙසං කාරණත්තා, තෙහි සිද්ධාය අවිජ්ජාය සහිතෙහි සඞ්ඛාරෙහි පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවායාති අධිප්පායො. චුතිචිත්තං වා පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරපච්චයො හොතීති ‘‘පච්චයො ච හොති භවන්තරපාතුභාවායා’’ති වුත්තං. තං පන චුතිචිත්තං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරරහිතං භවන්තරස්ස පච්චයො න හොතීති සසහායත්තදස්සනත්ථමාහ ‘‘සොකාදීනං අධිට්ඨානත්තා’’ති. ද්වෙධාති අත්තනො අත්තනො සරසෙන, ධම්මන්තරපච්චයභාවෙන චාති ද්වෙධා ද්වෙධා. බ්යාපනිච්ඡාලොපෙන හි නිද්දෙසො.

657. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ සඞ්ඛාරා’’ති එතෙන සඞ්ඛාරානං පච්චයුප්පන්නතාදස්සනෙන ‘‘කො නු ඛො අභිසඞ්ඛරොතීති එස නො කල්ලො පඤ්හො’’ති දස්සෙති, තෙනෙතං කාරකදස්සනනිවාරණං. අත්තා භවතො භවන්තරං සඞ්කමතීති දස්සනං අත්තසඞ්කන්තිදස්සනං, තං සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණුප්පත්තිවචනෙන නිවාරිතං හොති. පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අභෙදතො එකො අත්තාති ගහණං ඝනසඤ්ඤා, තං යමකතාලකන්දං භින්දන්තෙන විය ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපමත්තමෙත’’න්ති වචනෙන නිවාරිතං හොති. ‘‘එවමාදිදස්සනනිවාරණ’’න්ති එතෙන ‘‘සොචති පරිදෙවති දුක්ඛිතො’’තිආදිදස්සනනිවාරණමාහ. සොකාදයොපි හි පච්චයායත්තා අවසවත්තිනොති ‘‘ජාතිපච්චයා ජරාමරණං සොක…පෙ… සම්භවන්තී’’ති (ම. නි. 3.126; සං. නි. 2.1; උදා. 1) එතෙන වුත්තමෙවාති. මිච්ඡාදස්සනනිවාරණතොපීති කාරකදස්සනාදිනානාවිධමිච්ඡාභිනිවෙසනිවාරණතොපි.

658. ‘‘සලක්ඛණසාමඤ්ඤලක්ඛණවසෙනා’’ති එතෙන සබ්බප්පකාරෙන ධම්මානං යාථාවතො අදස්සනමාහ තදුභයවිනිමුත්තස්ස ධම්මෙසු පරමත්ථතො පස්සිතබ්බභාවස්ස අභාවතො. උපක්ඛලනං විය දුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො. පතනං විය භවන්තරපපාතතො. ගණ්ඩපාතුභාවො විය දුක්ඛතාසූලයොගතො, කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතො ච. ගණ්ඩභෙදපීළකා වියාති භෙදනත්ථං පච්චමානෙ ගණ්ඩෙ තස්ස උපරි ජායමානා ඛුද්දකපීළකා විය, ගණ්ඩස්ස වා අනෙකධාභෙදෙ පීළකා විය. ඝට්ටනං විය සඞ්ඝට්ටනරසතාය ඵස්සො. ඝට්ටනදුක්ඛං වියාති ඝට්ටනතො ජාතං දුක්ඛං විය තිවිධදුක්ඛතාවසෙන තිස්සන්නම්පි වෙදනානං දුක්ඛභාවතො. පටිකාරාභිලාසො වියාති සමුදායස්ස එකදෙසනිදස්සනභාවෙනාහ. අසප්පායග්ගහණං විය බහුවිධානත්ථුප්පත්තිනිමිත්තතො. අසප්පායලෙපනං විය දුක්ඛහෙතුනො සසන්තානෙ සන්නිධාපනතො. ගණ්ඩවිකාරපාතුභාවො විය අත්තභාවගණ්ඩස්ස නිබ්බත්තිවිකාරභාවතො ¶ , තන්නිමිත්තඤ්චස්ස සූනභාවාදිසම්භවතො. සූනතාසරාගපුබ්බග්ගහණාදයො හි ගණ්ඩවිකාරා. සරසතො ගණ්ඩස්ස භිජ්ජනං පාකෙන විනා න හොතීති භෙදග්ගහණෙනෙවස්ස පාකොපි ගහිතොති කත්වා ආහ ‘‘ගණ්ඩභෙදො විය ජරාමරණ’’න්ති. ගණ්ඩස්ස වා විසදිසාපත්ති, භිජ්ජනඤ්ච ගණ්ඩභෙදො, තත්ථ විසදිසාපත්ති පාකොති වෙදිතබ්බං.

උපමාහි ¶ භවචක්කං විඤ්ඤාපෙන්තෙන එකාධිට්ඨානෙහි උපමාවිසෙසෙහි තං විඤ්ඤාපෙත්වා ඉදානි නානාධිට්ඨානෙහි විඤ්ඤාපෙතුං ‘‘යස්මා වා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ පටලාභිභූතචක්ඛුකො රූපානි න පස්සති, කිඤ්චි පස්සන්තොපි විපරීතං පස්සති, එවං අවිජ්ජාභිභූතො දුක්ඛාදීනි න පටිපජ්ජති න පස්සති, මිච්ඡා වා පටිපජ්ජතීති පටලං විය අවිජ්ජා. කොසකාරකිමි විය අත්තනාව කතත්තා, වට්ටස්ස අත්තනො එව පරිබ්භමනකාරණත්තා ච කොසප්පදෙසා විය සඞ්ඛාරා. සඞ්ඛාරපරිග්ගහං විනා පතිට්ඨං අලභමානං විඤ්ඤාණං පරිණායකපරිග්ගහං විනා පතිට්ඨං අලභමානො රාජකුමාරො වියාති පරිග්ගහෙන විනා පතිට්ඨාලාභො එත්ථ උපමොපමෙය්යසාමඤ්ඤං. උපපත්තිනිමිත්තන්ති කම්මාදිආරම්මණමාහ. පරිකප්පනතොති ආරම්මණකරණතො, සම්පයුත්තෙන වා විතක්කෙන විතක්කනතො. දෙවමනුස්සමිගවිහඞ්ගාදිවිවිධප්පකාරතාය මායා විය නාමරූපං. පතිට්ඨාවිසෙසෙන වුද්ධිවිසෙසාපත්තිතො වනප්පගුම්බො විය සළායතනං. ආයතනානං විසයිවිසයභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤාභිමුඛභාවො ආයතනඝට්ටනං. තතො ආයතනඝට්ටනතො ද්වයසඞ්ඝට්ටනුප්පත්තිතො, වෙදනාදුක්ඛහෙතුතො ච අග්ගි විය ඵස්සො. සපරිළාහතො දාහො විය වෙදනා. උපරූපරි තණ්හාපවඩ්ඪනතො ලොණූදකපානං විය විසයානුභවනං. ආරම්මණෙ පාතුකම්යතාභාවතො පිපාසා විය තණ්හා. තදස්සුපාදානන්ති තං අභිලාසකරණං තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනං අස්ස තංසමඞ්ගිනො පුග්ගලස්ස, තදස්ස වා භවෙය්ය උපාදානං. බ්යසනාවහතාය අජානනතො භවුපාදානං මච්ඡස්ස බළිසුපාදානං විය. එත්ථ ච සඞ්ඛාරාදීනං කොසප්පදෙසපරිණායකාදීහි ද්වීහි ද්වීහි සදිසතාය ද්වෙ ද්වෙ උපමා වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

659. කොචි අගම්භීරො එව ගම්භීරො විය ඛායති පුරාණතිණපණ්ණාදිභරිතො පබ්බතසඞ්ඛෙපෙ ජලාසයො විය, න එවමයං. අයං පන ගම්භීරොව හුත්වා ඔභාසති පකාසති දිස්සතීති ගම්භීරාවභාසො. යථාරහන්ති අත්ථාදිවසෙන යථානුරූපං.

ජාතිතො ජරාමරණං න න හොති, හොති එවාති අවධාරණෙ සිද්ධෙ ‘‘සියා නු ඛො ජරාමරණං ¶ ජාතිතො, අඤ්ඤතොපී’’ති ආසඞ්කායං තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොතී’’ති වුත්තං. තත්ථ අඤ්ඤග්ගහණං ජාතියා පටියොගීවිසයං, න අඤ්ඤමත්තවිසයං ¶ ‘‘ජාතිං විනා’’ති වචනතො. තෙනස්ස නාඤ්ඤං ජාතියා සහකාරීකාරණභූතං නිවත්තිතං හොති. එස නයො ඉතො පරෙසුපි. ඉත්ථන්ති ඉදං පකාරං, ඉමිනා පකාරෙනාති අත්ථො. ජාතිපච්චයසම්භූතසමුදාගතට්ඨොති ජාතිපච්චයසම්භූතං හුත්වා සහිතස්ස අත්තනො පච්චයානුරූපස්ස උද්ධං උද්ධං ආගතභාවො, අනුප්පවත්තට්ඨොති අත්ථො. අථ වා සම්භූතට්ඨො ච සමුදාගතට්ඨො ච සම්භූතසමුදාගතට්ඨො. ‘‘න ජාතිතො ජරාමරණං න හොති, න ච ජාතිං විනා අඤ්ඤතො හොතී’’ති හි ජාතිපච්චයසම්භූතට්ඨො වුත්තො. ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතීති ජාතිපච්චයසමුදාගතට්ඨො, යා යා ජාති යථා යථා පච්චයො හොති, තදනුරූපපාතුභාවොති අත්ථො.

තත්ථ ‘‘න ජාතිතො ජරාමරණං න හොතී’’ති ඉමිනා ජරාමරණස්ස ජාතිපච්චයතාය අවිතථතං දස්සෙති, ‘‘න ජාතිං විනා අඤ්ඤතො ජරාමරණං හොතී’’ති ඉමිනා අනඤ්ඤථත්තං, ‘‘ඉත්ථඤ්ච ජාතිතො සමුදාගච්ඡතී’’ති ඉමිනා තථතං. තෙන ච යථා පච්චයධම්මා අත්තනො පච්චයුප්පන්නානං පච්චයභාවෙ, තථා අවිතථා අනඤ්ඤථා, එවං පච්චයුප්පන්නධම්මාපි තබ්භාවෙති දස්සෙති. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති එතෙන වචනෙන අත්ථස්ස හෙතුඵලභාවො කථං ඤාතබ්බොති? ‘‘අත්ථපටිසම්භිදා’’ති එතස්ස සමාසපදස්ස අවයවපදත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තත්තා. ‘‘අත්ථෙ පටිසම්භිදා අත්ථපටිසම්භිදා’’ති එත්ථ හි ‘‘අත්ථෙ’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුඵලෙ’’ති වුත්තං, ‘‘පටිසම්භිදා’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘ඤාණ’’න්ති, තස්මා හෙතුඵලඅත්ථසද්දා එකත්ථා, ඤාණපටිසම්භිදා චාති ඉමමත්ථං වදන්තෙන සාධිතො අත්ථස්ස හෙතුඵලභාවො.

යෙනාකාරෙනාති යෙන පවත්තිආකාරෙන. සභාවධම්මා හි පච්චයවිසෙසසිද්ධෙන පවත්තිආකාරෙන විසිට්ඨාකාරා හොන්ති. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාථමාගච්ඡන්තී’’ති (මහානි. 156; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85). යදවත්ථාති යාය අවත්ථාය අවත්ථිතා. අවත්ථාවිසෙසවන්තො හි ධම්මා තෙන තෙන අවත්ථාවිසෙසෙන තං තං අත්ථකිච්චං සාධෙතුං සමත්ථා හොන්ති. ස්වායං පවත්තිආකාරො, අවත්ථාවිසෙසො ච අවිජ්ජායපි අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි දුරවබොධතො එව ඤාණෙන අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨො ¶ ¶ චාති ආහ ‘‘තස්ස…පෙ… ගම්භීරො’’ති. තස්ස ආකාරස්ස, අවත්ථාය ච. හෙතුම්හි ඤාණන්ති එත්ථ හෙතුනො ධම්මපරියායතා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

අස්සාති පටිච්චසමුප්පාදස්ස. තෙන තෙන කාරණෙනාති තෙන තෙන වෙනෙය්යානං බුජ්ඣනානුගුණතාසඞ්ඛාතෙන කාරණෙන. තත්ථාති තස්මිං දෙසනප්පකාරෙ. අනුලොමපටිලොමතොති නයිධ පච්චයුප්පාදා පච්චයුප්පන්නුප්පාදසඞ්ඛාතං අනුලොමං, පච්චයනිරොධා පච්චයුප්පන්නනිරොධසඞ්ඛාතඤ්ච පටිලොමමාහ. ආදිතො පන අන්තගමනමනුලොමං, අන්තතො ච ආදිගමනං පටිලොමමාහ. ආදිතො පට්ඨාය අනුලොමදෙසනාය, අන්තතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනාය ච තිසන්ධිචතුසඞ්ඛෙපං. ‘‘ඉමෙ චත්තාරො ආහාරා කිංනිදානා’’තිආදිකාය (සං. නි. 2.11) වෙමජ්ඣතො පට්ඨාය පටිලොමදෙසනාය, ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො, ඵස්සපච්චයා වෙදනා’’තිආදිකාය (ම. නි. 1.204, 400; ම. නි. 3.421, 425-426; සං. නි. 2.43-45; 2.4.60; කථා. 465, 467) අනුලොමදෙසනාය ච ද්විසන්ධිතිසඞ්ඛෙපං. ‘‘සංයොජනීයෙසු, භික්ඛවෙ, ධම්මෙසු අස්සාදානුපස්සිනො විහරතො තණ්හා පවඩ්ඪති, තණ්හාපච්චයා උපාදාන’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.53, 57) එකසන්ධිද්විසඞ්ඛෙපං. කත්ථචි එකඞ්ගොපි ච පටිච්චසමුප්පාදො දෙසිතො, සො ‘‘තත්ර, භික්ඛවෙ, සුතවා අරියසාවකො’’තිආදිනා (සං. නි. 2.62) දස්සිතො එව.

අවිජ්ජාදීනං සභාවො පටිවිජ්ඣීයතීති පටිවෙධො. වුත්තං හෙතං අට්ඨකථායං ‘‘තෙසං තෙසං වා තත්ථ තත්ථ වුත්තධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො පටිවෙධො’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා). ජානනලක්ඛණස්ස ඤාණස්ස පටිපක්ඛභූතො අවිජ්ජාය අඤ්ඤාණට්ඨො. ආරම්මණස්ස පච්චක්ඛකරණෙන දස්සනභූතස්ස පටිපක්ඛභූතො අදස්සනට්ඨො. යෙන පනෙසා දුක්ඛාදීනං යාථාවසරසං පටිවිජ්ඣිතුං න දෙති, ඡාදෙත්වා පරියොනන්ධිත්වා තිට්ඨති, සො තස්සා සච්චාසම්පටිවෙධට්ඨො. අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරෙකදෙසො සරාගො, අඤ්ඤො විරාගො. රාගස්ස වා අපටිපක්ඛභාවතො රාගපවඩ්ඪකො අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො සබ්බොපි සරාගො, ඉතරො ¶ තප්පටිපක්ඛභාවතො විරාගො. ‘‘දීඝරත්තං හෙතං, භික්ඛවෙ, අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස අජ්ඣොසිතං මමායිතං පරාමට්ඨං ‘එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’’ති (සං. නි. 2.62) අත්තපරාමාසස්ස විඤ්ඤාණං විසෙසතො වත්ථු වුත්තන්ති විඤ්ඤාණස්ස සුඤ්ඤතට්ඨො ගම්භීරො. අත්තා විජානාති සංසරතීති සබ්යාපාරතාසඞ්කන්ති අභිනිවෙසබලවතාය අබ්යාපාරට්ඨඅසඞ්කන්තිපටිසන්ධිපාතුභාවට්ඨා ¶ ච ගම්භීරා. නාමරූපස්ස පටිසන්ධික්ඛණෙ එකුප්පාදො, පවත්තියං විසුං විසුං යථාරහං එකුප්පාදො, නාමස්ස රූපෙන, රූපස්ස ච නාමෙන අසම්පයොගතො විනිබ්භොගො, නාමස්ස නාමෙන, රූපස්ස ච රූපෙන, එකච්චස්ස එකච්චෙන අවිනිබ්භොගො යොජෙතබ්බො. එකුප්පාදෙකනිරොධෙ හි අවිනිබ්භොගෙ අධිප්පෙතෙ සො රූපස්ස ච එකකලාපවුත්තිනො ලබ්භති. අථ වා එකචතුවොකාරභවෙසු නාමරූපානං අසහවත්තනතො අඤ්ඤමඤ්ඤවිනිබ්භොගො, පඤ්චවොකාරභවෙ සහවත්තනතො අවිනිබ්භොගො ච වෙදිතබ්බො.

අධිපතියට්ඨො නාම ඉධ ඉන්ද්රියපච්චයභාවො. ‘‘ලොකොපෙසො ද්වාරාපෙසා ඛෙත්තම්පෙත’’න්ති (ධ. ස. 598-599) වුත්තා ලොකාදිඅත්ථා චක්ඛාදීසු පඤ්චසු යොජෙතබ්බා. මනායතනස්සාපි ලුජ්ජනතො, මනොසම්ඵස්සාදීනං ද්වාරඛෙත්තභාවතො ච එතෙ අත්ථා සම්භවන්ති එව. ආපාථගතානං රූපාදීනං පකාසනයොග්යතාලක්ඛණං ඔභාසනං චක්ඛාදීනං විසයිභාවො, මනායතනස්ස විජානනං. සඞ්ඝට්ටනට්ඨො විසෙසතො චක්ඛුසම්ඵස්සාදීනං පඤ්චන්නං, ඉතරෙ ඡන්නම්පි යොජෙතබ්බා. ඵුසනඤ්ච ඵස්සස්ස සභාවො, සඞ්ඝට්ටනං රසො, ඉතරෙ උපට්ඨානාකාරා. ආරම්මණරසානුභවනට්ඨො රසවසෙන වුත්තො, වෙදයිතට්ඨො ලක්ඛණවසෙන. සුඛදුක්ඛමජ්ඣත්තභාවා යථාක්කමං තිස්සන්නං වෙදනානං සභාවවසෙන වුත්තා. අත්තා වෙදයතීති අභිනිවෙසස්ස බලවතාය නිජ්ජීවට්ඨො වෙදනාය ගම්භීරො. නිජ්ජීවාය වා වෙදනාය වෙදයිතං නිජ්ජීවවෙදයිතං, නිජ්ජීවවෙදයිතමෙව අත්ථො නිජ්ජීවවෙදයිතට්ඨො. සප්පීතිකතණ්හාය අභිනන්දිතට්ඨො, බලවතරතණ්හාය ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනං අජ්ඣොසානට්ඨො. ඉතරො සාධාරණවසෙන වෙදිතබ්බො. ආදානග්ගහණාභිනිවෙසට්ඨා චතුන්නම්පි උපාදානානං සමානා, පරාමාසට්ඨො වුත්තො දිට්ඨුපාදානාදීනමෙව, තථා දුරතික්කමට්ඨො. ‘‘දිට්ඨිකන්තාරො’’ති (ධ. ස. 392) හි වචනතො දිට්ඨීනං දුරතික්කමතා, දළ්හග්ගහණත්තා ¶ වා චතුන්නම්පි දුරතික්කමට්ඨො යොජෙතබ්බො. දුරතික්කමතායපි හි තණ්හාය සමුද්දට්ඨො වුත්තො. යොනිගතිඨිතිනිවාසෙසුඛිපනන්ති සමාසෙ භුම්මවචනස්ස අලොපො දට්ඨබ්බො. එවඤ්හි තෙන ආයූහනාභිසඞ්ඛරණපදානං සමාසො හොති. ජරාමරණඞ්ගං මරණප්පධානන්ති මරණට්ඨා එව ඛයාදයො ගම්භීරාති දස්සිතා. නවනවානඤ්හි ඛයෙන ඛණ්ඩිච්චාදිපරිපක්කප්පවත්ති ජරාති, ඛයට්ඨො වා ජරාය වුත්තොති දට්ඨබ්බො. නවභාවාපගමො හි ඛයොති වත්තුං යුත්තොති. විපරිණාමට්ඨො ද්වින්නම්පි. සන්තතිවසෙන වා ජරාය ඛයවයභාවො, සම්මුතිඛණිකවසෙන මරණස්ස භෙදවිපරිණාමතා යොජෙතබ්බා.

660. අත්ථනයාති අත්ථානං නයා, අවිජ්ජාදිඅත්ථෙහි එකත්තාදී සකෙන භාවෙන නයන්ති ගමෙන්තීති ¶ එකත්තාදයො, තෙසං නයාති වුත්තා. නීයන්තීති හි නයාති. අත්ථා එව වා එකත්තාදිභාවෙන නීයමානා ඤායමානා අත්ථනයාති වුත්තා. නීයන්ති එතෙහීති වා නයා, එකත්තාදීහි ච අත්ථා ‘‘එක’’න්තිආදිනා නීයන්ති, තස්මා එකත්තාදයො අත්ථානං නයාති අත්ථනයා.

අඞ්කුරාදිභාවෙනාති අඞ්කුරපත්තනාළඛන්ධසාඛාපල්ලවපලාසාදිභාවෙන පවත්තමානෙ අවයවෙ එකජ්ඣං ගහෙත්වා සන්තානානුපච්ඡෙදෙන බීජං රුක්ඛභාවං පත්තං රුක්ඛභාවෙන පවත්තං තඤ්ච එකත්තෙන වුච්චතීති සන්තානානුපච්ඡෙදො යථා එකත්තං, එවං ඉධාපි අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිහෙතුහෙතුසමුප්පන්නානං සන්තානානුපච්ඡෙදො එකසන්තතිපතිතතා එකත්තනයොති දස්සෙති. ‘‘හෙතුඵලසම්බන්ධෙනා’’ති එතෙන සන්තානානුපච්ඡෙදං විභාවෙති. සතිපි හි හෙතුඵලානං පරමත්ථතො භෙදෙ හෙතුභාවෙන, ඵලභාවෙන ච තෙසං සම්බන්ධභාවොයෙවෙත්ථ සන්තානානුපච්ඡෙදො, යතො යස්මිං සන්තානෙ කම්මං නිබ්බත්තං, තත්ථෙව ඵලුප්පත්තීති කතස්ස විනාසො, අකතස්ස අබ්භාගමො ච නත්ථීති. එකත්තග්ගහණතොති හෙතුඵලානං භෙදං අනුපධාරෙත්වා හෙතුං, ඵලඤ්ච අභින්නං කත්වා උභින්නං එකභාවස්ස අභෙදස්ස ගහණෙන. ‘‘තදෙව විඤ්ඤාණං සන්ධාවති සංසරතී’’තිආදිනා සස්සතදිට්ඨිං උපාදියති.

ලක්ඛණවවත්ථානන්ති සභාවවවත්ථානං හෙතුනො, ඵලස්ස ච භින්නසභාවතාවබොධො. භින්නසන්තානස්සෙවාති සම්බන්ධරහිතස්ස නානත්තස්ස ගහණතො ¶ අඤ්ඤො මතො, අඤ්ඤො ජාතො, තස්මා ‘‘සත්තන්තරො උච්ඡින්නො, සත්තන්තරො උප්පන්නො’’ති ගණ්හන්තො උච්ඡෙදදිට්ඨිං උපාදියති.

අම්හෙහි උප්පාදෙතබ්බන්ති ආනෙත්වා සම්බන්ධො. බ්යාපාරාභාවො අනභිසන්ධිතාය අබ්යාවටතා. සම්මා පස්සන්තොති ‘‘නිරීහා නිජ්ජීවා ධම්මමත්තා’’ති පස්සන්තො. සභාවො එව නියමො සභාවනියමො ‘‘සසම්භාරග්ගිනො උද්ධමුඛතා, සසම්භාරවායුනො තිරියගමන’’න්ති එවමාදි විය. තෙන සිද්ධො යථාසකං පච්චයුප්පන්නස්ස හෙතුභාවො. ‘‘කස්සචි කත්තුනො අභාවා න කාචි කිරියා ඵලපබන්ධිනී’’ති අකිරියදිට්ඨිං උපාදියති.

‘‘ඛීරතො දධි, න උදකතො, තිලතො තෙලං, න වාලිකතො’’ති සබ්බතො සබ්බසම්භවාභාවදස්සනෙන අහෙතුකදිට්ඨිං හෙතුඅනුරූපමෙව ඵලං පස්සන්තො අකිරියදිට්ඨිං පජහති. යතො කුතොචීති යදි අඤ්ඤස්මා අඤ්ඤස්ස උප්පත්ති සියා, වාලිකතො තෙලස්ස, උච්ඡුතො ඛීරස්ස ¶ කස්මා උප්පත්ති න සියා, තස්මා න කොචි කස්සචි හෙතු අත්ථීති අහෙතුකදිට්ඨිං, අවිජ්ජමානෙපි හෙතුම්හි නියතතාය තිලගාවීසුක්කසොණිතාදීහි තෙලඛීරසරීරාදීනි පවත්තන්තීති නියතිවාදඤ්ච උපාදියතීති විඤ්ඤාතබ්බං යථාරහං.

661. කස්මා? යස්මා ඉදඤ්හි භවචක්කං අපදාලෙත්වා සංසාරභයමතීතො න කොචි සුපිනන්තරෙපි අත්ථීති සම්බන්ධො. අගාධං අප්පතිට්ඨං දුරතියානං දුරතික්කමං. අසනිවිචක්කමිවාති අසනිමණ්ඩලමිව. තඤ්හි නිම්මථනමෙව, නානිම්මථනං පවත්තති, එවං භවචක්කම්පි එකන්තදුක්ඛුප්පාදනතොව ‘‘නිච්චනිම්මථන’’න්ති වුත්තං.

ඤාණාසිනා අපදාලෙත්වා සංසාරභයමතීතො නත්ථීති එතස්ස සාධකසුත්තං දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තම්පි චෙත’’න්තිආදිමාහ. තන්තූනං ආකුලකං තන්තාකුලකං, තන්තාකුලකමිව ජාතා තන්තාකුලකජාතා, කිලෙසකම්මවිපාකෙහි අතිවිය ජටිතාති අත්ථො. කුලියා සකුණියා නීඩං කුලිකං, තං විය ජාතා කුලිකුණ්ඩිකජාතා. මුඤ්චා විය, පබ්බජා විය ච භූතා ජාතා මුඤ්ජපබ්බජභූතා. තදුභයං ¶ කිර තිණං ආකුලං ජටිතං හුත්වා වඩ්ඪති. වඩ්ඪියා අභාවතො අපායං, දුක්ඛගතිභාවතො දුග්ගතිං, සුඛසමුස්සයතො විනිපතිතත්තා විනිපාතඤ්ච, චතුබ්බිධං අපායං ‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.619; දී. නි. අට්ඨ. 2.95 ආපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14, 58; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.67, 99; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.117; චූළනි. අට්ඨ. 6; බු. වං. අට්ඨ. 2.58) වුත්තං සංසාරඤ්ච නාතිවත්තති. සංසාරො එව වා සබ්බො ඉධ වඩ්ඪිඅපගමාදිඅත්ථෙහි අපායාදිනාමකො වුත්තො කෙවලං දුක්ඛක්ඛන්ධභාවතො.

පඤ්ඤාභූමිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති සත්තරසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.