📜

18. දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

නාමරූපපරිග්ගහකථාවණ්ණනා

662. යා විසුද්ධියො සම්පාදෙතබ්බාති සම්බන්ධො. ඉමෙසු යථාවිචාරිතෙසු ඛන්ධාදීසු විපස්සනාය භූමිභූතෙසු ධම්මෙසු. ගන්ථස්ස උග්ගණ්හනං වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො, පරිතො සබ්බථාපි අත්ථස්ස ඤාතුමිච්ඡා පරිපුච්ඡා, සවනුපපරික්ඛාදිවසෙන තදත්ථස්ස මනසිකාරවිධි, තදුභයවසෙන යස්මා තත්ථපි ඤාණං ස්වාසෙවිතං හොති, තස්මා වුත්තං ‘‘උග්ගහපරිපුච්ඡාවසෙන ඤාණපරිචයං කත්වා’’ති, ඛන්ධාදීසු සුතමයං ඤාණං උප්පාදෙත්වාති අත්ථො. විත්ථාරිතමෙව, තස්මා තත්ථ විත්ථාරිතනයානුසාරෙන සීලවිසුද්ධි සම්පාදෙතබ්බාති අධිප්පායො. උපචාරසමාධිපි අප්පනාසමාධි විය විපස්සනාය අධිට්ඨානභාවතො චිත්තවිසුද්ධියෙවාති ආහ ‘‘සඋපචාරා’’ති. වෙදිතබ්බාති අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තනවසෙනෙව වෙදිතබ්බා. එවඤ්හි තා පච්චක්ඛතො විදිතා නාම හොන්ති, තස්මා වෙදිතබ්බා සම්පාදෙතබ්බාති වුත්තං හොති. වෙදිතබ්බාති වා සමාපත්තිසුඛාධිගමවසෙන අනුභවිතබ්බාති අත්ථො. න හි කෙවලෙන ජානනමත්තෙන චිත්තවිසුද්ධියං පතිට්ඨිතො නාම හොති, න ච තත්ථ අපතිට්ඨාය උපරිවිසුද්ධිං සම්පාදෙතුං සක්කාති.

නාමරූපානං යාථාවදස්සනන්ති නාමස්ස, රූපස්ස ච විභජ්ජ යථාභූතසභාවදස්සනං. නාමග්ගහණෙන චෙත්ථ වෙදනාදීනං චතුන්නං තෙභූමකානං ඛන්ධානං ගහණං, න ‘‘විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූප’’න්ති එත්ථ විය විඤ්ඤාණං විනා, නාපි ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති (දී. නි. 3.304, 352; ධ. ස. දුකමාතිකා 109) එත්ථ විය සනිබ්බානෙහි ලොකුත්තරක්ඛන්ධෙහි සද්ධින්ති දට්ඨබ්බං.

663. යාති පජ්ජති එතෙනාති යානං, සමථොව යානං සමථයානං, තං එතස්ස අත්ථීති සමථයානිකො. ඣානෙ, ඣානූපචාරෙ වා පතිට්ඨාය විපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තස්සෙතං නාමං, තෙන සමථයානිකෙන. ‘‘ඨපෙත්වා නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතන’’න්ති ඉදං භවග්ගධම්මානං ආදිකම්මිකස්ස දුප්පරිග්ගහතාය වුත්තං. ලක්ඛණරසාදිවසෙන පරිග්ගහෙතබ්බා ඤාණෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙතබ්බා, පරිග්ගහවිධි පන ඛන්ධනිද්දෙසෙ (විසුද්ධි. 2.421 ආදයො) වුත්තා එවාති අධිප්පායො. ආරම්මණාභිමුඛනමනං ආරම්මණෙන විනා අප්පවත්ති, තෙන නමනට්ඨෙන, නාමකරණට්ඨෙන වා. වෙදනාදයො හි අරූපධම්මා සබ්බදාපි ච ඵස්සාදිනාමකත්තා පථවීආදයො විය කෙසකුම්භාදිනාමන්තරානාපජ්ජනතො අත්තනාව කතනාමතාය නාමකරණට්ඨෙන ‘‘නාම’’න්ති වුච්චන්ති. අථ වා අධිවචනසම්ඵස්සො විය අධිවචනං නාමං අන්තරෙන අනුපචිතසම්භාරානං ගහණං න ගච්ඡන්තීති නාමායත්තග්ගහණතාය වෙදනාදයො ‘‘නාම’’න්ති වුච්චන්ති, රූපං පන විනාපි නාමසවනං අත්තනො රුප්පනසභාවෙනෙව ගහණං ගච්ඡති. වවත්ථාපෙතබ්බන්ති අසඞ්කරතො ඨපෙතබ්බං, අඤ්ඤමඤ්ඤං, රූපෙන ච අමිස්සිතං කත්වා චිත්තෙ ඨපෙතබ්බන්ති අත්ථො.

නාමරූපපරිග්ගහො ච නාම යාවදෙව තස්ස පටිනිස්සජ්ජනත්ථන්ති තදනුරූපමෙව නිදස්සනං දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාමා’’තිආදිමාහ. රුප්පනතොති එත්ථ රුප්පනට්ඨො ‘‘සීතාදිවිරොධිපච්චයසන්නිපාතෙ විසදිසුප්පත්තී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. මහාටී. 2.432) ඛන්ධනිද්දෙසවණ්ණනායං වුත්තොයෙව. එවං විසුං නාමපරිග්ගහං, රූපපරිග්ගහඤ්ච දස්සෙත්වා ඉදානි එකජ්ඣං නාමරූපපරිග්ගහං දස්සෙතුං ‘‘තතො නමනලක්ඛණ’’න්තිආදි වුත්තං.

664. ඉති අරූපමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසං දස්සෙත්වා ඉදානි රූපමුඛෙන තං දස්සෙන්තො ‘‘සුද්ධවිපස්සනායානිකො පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සමථයානිකස්ස සමථමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසො, විපස්සනායානිකස්ස පන සමථං අනිස්සායාති ආහ ‘‘සුද්ධවිපස්සනායානිකො’’ති, සමථභාවනාය අමිස්සිතවිපස්සනායානවාති අත්ථො. අයමෙව වා සමථයානිකොති යථාවුත්තො සමථයානිකො එව වා. තෙන සමථයානිකස්සාපි රූපමුඛෙන විපස්සනාභිනිවෙසො ලබ්භති, න අරූපමුඛෙනෙවාති දස්සෙති. තෙසං තෙසං ධාතුපරිග්ගහමුඛානන්ති ‘‘යං ථද්ධලක්ඛණං, අයං පථවීධාතූ’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.308) සඞ්ඛෙපමනසිකාරාදිවසෙන වුත්තෙසු තෙරසසු ධාතුපරිග්ගහමුඛෙසු. කම්මසමුට්ඨානො නාම කෙසො චම්මබ්භන්තරගතො. තත්ථෙවාති තස්මිංයෙව කම්මසමුට්ඨානෙ කෙසෙ. කායප්පසාදස්ස විය භාවස්සාපි සකලසරීරබ්යාපිතාය ‘‘භාවස්ස අත්ථිතායා’’ති වුත්තං. පුන තත්ථෙවාති තස්මිංයෙව කෙසසඤ්ඤිතෙ රූපසමුදායෙ. අපරානිපීති පුබ්බෙ වුත්තානි කම්මසමුට්ඨානානි වීසති, ඉමානි ආහාරසමුට්ඨානාදීනි චතුවීසති රූපානීති සබ්බානිපි චතුචත්තාලීස, තඤ්ච ඛො තත්ථ ලබ්භමානසන්තතිසීසසාමඤ්ඤෙන වෙදිතබ්බං. ‘‘චතුචත්තාලීසා’’ති ච ඉදං සද්දස්ස අනියතත්තා වුත්තං. න හි සබ්බකාලං උතුචිත්තතො රූපං උප්පජ්ජන්තං සසද්දමෙව උප්පජ්ජතීති. එවන්ති යථා කෙසෙ, එවං ලොමාදීසු චතුසමුට්ඨානිකෙසු. චතුවීසතිකොට්ඨාසෙසූති ද්වත්තිංසාය කොට්ඨාසෙසු වක්ඛමානෙ අට්ඨ කොට්ඨාසෙ අපනෙත්වා චතුවීසතිකොට්ඨාසෙසු. සෙදාදීනං ආතපූපතාපාදිනා, චිත්තවිකාරෙන ච උප්පජ්ජනතො තෙ උතුචිත්තසමුට්ඨානා වුත්තා.

ද්වත්තිංසකොට්ඨාසගතෙසු රූපෙසු පාකටෙසු ජාතෙසු තදඤ්ඤානිපි පාකටානි හොන්තීති තානිපි දස්සෙතුං ‘‘අපරෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අපරෙ දස ආකාරාති තෙජොවායොකොට්ඨාසවසෙන අපරෙ දස ආකාරා. කම්මජෙති භූතකථනං, න විසෙසනං අසිතාදිපරිපාචකස්ස තෙජස්ස අකම්මජස්ස අභාවතො. තථා චිත්තජෙති ච එකන්තචිත්තසමුට්ඨානත්තා අස්සාසපස්සාසානන්ති කෙචි, තං න, අචිත්තජසන්තානෙ පවත්තානං උතුජභාවතො. අබ්භන්තරට්ඨා එව හි තෙ චිත්තජා, න බහිද්ධා, තස්මා තත්ථ ‘‘චිත්තජෙ’’ති ඉදං විසෙසනමෙව, අයඤ්ච අත්ථො හෙට්ඨා ආනාපානකථායං වුත්තොයෙව. සෙසෙසූති සන්තප්පනාදිවසෙන චෙව උද්ධඞ්ගමාදිවසෙන ච පවත්තෙසු තෙජොවායොකොට්ඨාසෙසු.

චක්ඛුදසකාදීසු පධානරූපං චක්ඛාදයොති තෙසු ලබ්භමානං වත්ථුද්වාරභාවං අවයවකිච්චං සමුදායෙ ආරොපෙත්වා වුත්තං ‘‘වත්ථුද්වාරවසෙන පඤ්ච චක්ඛුදසකාදයො’’ති. වත්ථුවසෙන හදයවත්ථුදසකඤ්චාති යොජෙතබ්බං, එකයොගනිද්දිට්ඨානම්පි එකදෙසො අනුවත්තතීති. සබ්බානිපීති යථාවුත්තගණනායං චතුන්නවුතිචතුසතාධිකානි සහස්සරූපරූපානි. කොට්ඨාසාවයවානං පන තදවයවකලාපානඤ්ච භෙදෙ ගය්හමානෙ අතිවිය තතො බහුතරො රූපභෙදො හොති, සො පන භෙදො ඉධ ආදිකම්මිකස්ස දුප්පරිග්ගහොති න ගහෙතබ්බො.

කාමං වත්ථුවසෙනාපි අරූපධම්මා පාකටා හොන්ති, ද්වාරවසෙන පන පරිග්ගහො අනාකුලොති කත්වා වුත්තං ‘‘ද්වාරවසෙන අරූපධම්මා පාකටාහොන්තී’’ති . සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන ‘‘එකාසීති ලොකියචිත්තානී’’ති වුත්තං, ලාභිනො එව පන මහග්ගතචිත්තානි සුපාකටානි හොන්ති. අවිසෙසෙනාති සාධාරණතො. ඵස්සාදයො හි සත්ත චෙතසිකා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහිපි උප්පජ්ජනතො සබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණා. සබ්බෙපි තෙති එකාසීති ලොකියචිත්තානි, තංසම්පයුත්තඵස්සාදයොති සබ්බෙපි තෙ අරූපධම්මෙ. ආරම්මණාදිවිභාගෙන පන චිත්තුප්පාදභෙදෙ ගය්හමානෙ තතො බහුතරො එව හොති, සො පන ඉධ නාධිප්පෙතො.

665. අස්ස චක්ඛුපසාදස්ස නිස්සයභූතා පන චතස්සො ධාතුයොති සම්බන්ධො. සහජාතරූපානි තස්ස චක්ඛුපසාදස්ස ඉච්චෙව සම්බන්ධො. තත්ථෙවාති තස්මිංයෙව සසම්භාරචක්ඛුපදෙසෙ. අනුපාදින්නරූපානීති පුබ්බෙ වුත්තරූපානං උපාදින්නරූපත්තා වුත්තං, අකම්මජරූපානීති අත්ථො. සෙසානීති පඨමං චක්ඛුනො වුත්තත්තා තතො සෙසානි, තෙන පන සද්ධිං චතුපඤ්ඤාස රූපානි හොන්ති. චක්ඛුදසකාදීසු එකස්සපි අග්ගහෙතබ්බතො ‘‘අවසෙසානි තෙචත්තාලීස රූපානී’’ති වුත්තං. සද්දස්ස අනියතත්තා තං අග්ගහෙත්වා ‘‘තෙචත්තාලීස රූපානී’’ති වත්වා පුන උතුචිත්තසමුට්ඨානෙ ද්වෙ සද්දෙ ගහෙත්වා ‘‘පඤ්චචත්තාලීසා’’ති කෙචිවාදො දස්සිතො.

අවසෙසරූපානීති ‘‘දස ධාතුයො’’ති වුත්තෙ ද්වාදස රූපධම්මෙ ඨපෙත්වා අවසෙසානි ඡ නිප්ඵන්නරූපානි. රූපරූපානෙව හි ඉධ පරිග්ගය්හන්ති, න රූපපරිච්ඡෙදවිකාරලක්ඛණානි. චක්ඛුසන්නිස්සයරූපාරම්මණභාවසාමඤ්ඤෙන, චිත්තභාවසාමඤ්ඤෙන ච කුසලාකුසලවිපාකතාය දුවිධම්පි චක්ඛුවිඤ්ඤාණං චිත්තන්ත්වෙව වුත්තං. එවන්ති ඉමිනා ‘‘චක්ඛුං නිස්සායා’’තිආදිනා වුත්තං, අවුත්තඤ්ච ‘‘සොතං නිස්සායා’’තිආදිකං සඞ්ගණ්හාති. මනොවිඤ්ඤාණධාතූති එත්ථපි ‘‘එකා’’ති පදං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං ‘‘එකා මනොවිඤ්ඤාණධාතූ’’ති. අඩ්ඪෙන එකාදස අඩ්ඪෙකාදස, අඩ්ඪං වා එකාදසමං එතාසන්ති අඩ්ඪෙකාදස. අඩ්ඪට්ඨමාති එත්ථාපි එසෙව නයො.

666. චක්ඛුධාතුයං වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘යං ලොකො සෙතකණ්හමණ්ඩලවිචිත්ත’’න්තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.665) වුත්තනයෙන.

667. ඉධ භික්ඛු ඉමස්මිං සරීරෙති අජ්ඣත්තං විපස්සනාභිනිවෙසදස්සනවසෙන වුත්තං. තෙනෙව හි එකස්සෙව භාවස්ස ගහිතත්තා ‘‘සත්තරසරූපානි සම්මසනුපගානී’’ති ආහ. සම්මසිතුං සක්කුණෙය්යානි සම්මසනං උපගච්ඡන්තීති සම්මසනුපගානි, සම්මසනීයානීති අත්ථො. ආකාර-ග්ගහණෙන විඤ්ඤත්තිද්වයං වුත්තං, විකාර-ග්ගහණෙන ලහුතාදිත්තයං, ඉතරෙන ආකාසධාතූති වදන්ති. ආකාර-ග්ගහණෙන පන විඤ්ඤත්තිද්වයෙන සද්ධිං ලක්ඛණරූපමාහ. තම්පි හි රූපානං උප්පජ්ජනාදිආකාරමත්තන්ති. අන්තරපරිච්ඡෙදොති තංතංකලාපානං අසඞ්කරකාරණතාය අන්තරභූතො පරිච්ඡෙදො . යදි න සම්මසනුපගානි, ආකාරාදිමත්තානි ච, කථං රූපානීති ආහ ‘‘අපිච ඛො’’තිආදි.

668. එවං ද්වාචත්තාලීසාය කොට්ඨාසානං වසෙන විත්ථාරතො රූපපරිග්ගහං තදනුසාරෙන විත්ථාරතො එව නාමපරිග්ගහං විභාවෙත්වා තතො සංඛිත්තසංඛිත්තතරසංඛිත්තතමවසෙන, අට්ඨාරසධාතුවසෙන, ද්වාදසායතනවසෙන, පඤ්චක්ඛන්ධවසෙන ච රූපාරූපපරිග්ගහං දස්සෙත්වා අතිසංඛිත්තනයෙනාපි දස්සෙතුං ‘‘යං කිඤ්චි රූප’’න්තිආදි වුත්තං.

යථා ච ධාතුආදිවසෙන, එවං ඉන්ද්රියසච්චපටිච්චසමුප්පාදවසෙනපි රූපාරූපපරිග්ගහො වෙදිතබ්බො. කථං? ඉන්ද්රියවසෙන තාව චක්ඛාදීනි පඤ්ච, ඉත්ථිපුරිසින්ද්රියානි චාති සත්ත ඉන්ද්රියානි රූපං, මනින්ද්රියං, පඤ්ච වෙදනින්ද්රියානි, සද්ධාදීනි පඤ්ච චාති එකාදස නාමං, ජීවිතින්ද්රියං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, පච්ඡිමානි තීණි ඉධ අනධිප්පෙතානි ලොකුත්තරත්තා. දුක්ඛසච්චං නාමඤ්ච රූපඤ්ච, සමුදයසච්චං නාමං, ඉතරානි ඉධ නාධිප්පෙතානි ලොකුත්තරත්තා. පච්චයාකාරෙ ආදිතො තීණි අඞ්ගානි නාමං, චතුත්ථපඤ්චමානි නාමඤ්ච රූපඤ්ච, ඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමනවමානි නාමං, දසමං නාමඤ්චෙව නාමරූපඤ්ච, පච්ඡිමානි ද්වෙ පච්චෙකං නාමඤ්ච රූපඤ්චාති එවං තත්ථ තත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන ඉන්ද්රියසච්චපච්චයාකාරවසෙනපි නාමරූපපරිග්ගහො කාතබ්බො. එවං පන නාමරූපපරිග්ගහස්ස විභාගෙන කථනෙ පයොජනං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

669. කාමං වෙදනාදීසු අරූපධම්මෙසු න උත්තරුත්තරා විය පුරිමපුරිමා සුඛුමා, තථාපි සඞ්ඝට්ටනෙන විකාරආපජ්ජනකෙ රූපධම්මෙ උපාදාය සබ්බෙපි තෙ සුඛුමා එවාති ආහ ‘‘සුඛුමත්තා අරූපං න උපට්ඨාතී’’ති. සම්මසිතබ්බන්ති සම්මදෙව ලක්ඛණාදිතො වීමංසිතබ්බං. මනසිකාතබ්බන්ති තථා චිත්තෙ ඨපෙතබ්බං. පරිග්ගහෙතබ්බන්ති පරිච්ඡෙදකාරිකාය පඤ්ඤාය පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙතබ්බං. වවත්ථපෙතබ්බන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං අසඞ්කරතො විනිච්ඡිතබ්බං. අස්සාති යොගිනො . සුවික්ඛාලිතන්ති සුවිසොධිතං. ආදිකම්මිකස්ස හි කම්මට්ඨානං පරිග්ගණ්හන්තස්ස යාව ධම්මා සුපරිබ්යත්තං න උපතිට්ඨන්ති, තාව තෙ තප්පටිච්ඡාදකසම්මොහබලෙන අභිභූතා අවිසුද්ධා නාම හොන්ති, අසඞ්කරතො උපට්ඨානාභාවතො අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච ජටිතා. යදා පන සම්මසනාදිවිධිනා තං විභූතං හොති, තදා තෙ සුවික්ඛාලිතා, නිජ්ජටා ච නාම හොන්ති. තෙනාහ ‘‘යථා යථා හී’’තිආදි. ආදිකම්මිකස්ස අරූපධම්මා යෙභුය්යෙන රූපධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තනාකාරෙන ගහණං ගච්ඡන්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘තදාරම්මණා අරූපධම්මා’’ති. තෙනෙව හි හෙට්ඨා ‘‘තස්සෙවං පරිග්ගහිතරූපස්ස ද්වාරවසෙන අරූපධම්මා පාකටා හොන්තී’’ති වුත්තං, න වත්ථුවසෙනාති.

ඉදානි රූපපරිග්ගහො අරූපපරිග්ගහස්ස උපායො, උපත්ථම්භො චාති යථාවුත්තමත්ථං උපමාහි පකාසෙතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. මුඛනිමිත්තන්ති මුඛස්ස පටිබිම්බං. තත්රිදං උපමාසංසන්දනං – චක්ඛුමා පුරිසො විය යොගාවචරො, තස්ස චක්ඛු විය යොගිනො කම්මට්ඨානපරිග්ගාහකඤාණං, ආදාසං විය රූපපරිග්ගහො, මුඛනිමිත්තං විය අරූපපරිග්ගහො, ආදාසස්ස අපරිසුද්ධකාලො විය රූපපරිග්ගහස්ස අවික්ඛාලිතකාලො, තදා මුඛනිමිත්තස්ස අපඤ්ඤායනං විය රූපපරිග්ගහස්ස අවිසුද්ධතාය අරූපධම්මානං අනුපට්ඨානං, ආදාසස්ස පුනප්පුනං පරිමජ්ජනං විය රූපපරිග්ගහස්ස පුනප්පුනං විසොධනං, සුපරිමජ්ජිතෙ ආදාසෙ සුබ්යත්තං මුඛනිමිත්තස්ස පඤ්ඤායනං විය සුවික්ඛාලිතෙ නිජ්ජටෙ රූපපරිග්ගහෙ අරූපධම්මානං සුට්ඨු උපට්ඨානන්ති. ඉමිනා නයෙන තෙලත්ථිකොපමාදීසුපි යථාරහං උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. තිලපිට්ඨන්ති තිලචුණ්ණං. කතකට්ඨින්ති කතකබීජං. කලලකද්දමන්ති තනුකද්දමං.

තප්පච්චනීකකිලෙසාති තස්ස අරූපධම්මපරිග්ගාහකඤාණස්ස විබන්ධභාවෙන පටිපක්ඛභූතා සම්මොහාදිකිලෙසා. උච්ඡුආදිඋපමාසු ඉදං මුඛමත්තස්ස දස්සනං – යථා උච්ඡුරසං ගහෙතුකාමො උච්ඡූනි උච්ඡුයන්තෙ පක්ඛිපිත්වා එකවාරං ද්විවාරං යන්තක්කමනමත්තෙන උච්ඡුරසෙ අනික්ඛමන්තෙ න උච්ඡූනි ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡති, යථා වා චොරෙ ගහෙත්වා තෙහි කතකම්මං ජානිතුකාමො ද්වත්තිප්පහාරමත්තෙන තෙසු තමත්ථං අකථෙන්තෙසු න තෙ මුඤ්චති, යථා වා පන ගොදම්මකො ගොණං දමෙතුකාමො ධුරෙ තං යොජෙත්වා එකවාරං ද්විවාරං තස්මිං පථෙන අගච්ඡන්තෙ න විස්සජ්ජෙති, යථා ච දධිං මන්ථෙත්වා නවනීතං ගහෙතුකාමො දධිකලසියං මන්ථං පක්ඛිපිත්වා සකිං, ද්වික්ඛත්තුං වා මන්ථස්ස භමනමත්තෙන නවනීතෙ අනුප්පජ්ජන්තෙ න දධිං ඡඩ්ඩෙති, යථා වා පන මච්ඡෙ පචිත්වා ඛාදිතුකාමො එකවාරං ද්විවාරං අග්ගිදානමත්තෙන මච්ඡෙසු අපච්චන්තෙසු න තෙ ඡඩ්ඩෙති. ‘‘අථ ඛො නං පුනප්පුනං පරිමජ්ජතී’’ති එත්ථ වුත්තනයානුසාරෙන ‘‘අථ ඛො නං උච්ඡුයන්තෙ පුනප්පුනං උප්පීළෙතී’’තිආදිනා සබ්බත්ථ උපමත්ථො යොජෙතබ්බො.

අරූපධම්මානං උපට්ඨානාකාරකථාවණ්ණනා

670. ආකිරීයන්ති අභිමුඛා හොන්ති එතෙහීති ආකාරා, අරූපධම්මානං උපට්ඨානස්ස මුඛභූතා ඵුසනානුභවනවිජානනප්පකාරාති ආහ ‘‘අරූපධම්මා තීහි ආකාරෙහි උපට්ඨහන්තී’’තිආදි. ආරම්මණෙ පවත්තමානෙසු චිත්තචෙතසිකෙසු අසතිපි පුබ්බාපරියෙ ඵුසනලක්ඛණො ඵස්සො, තත්ථ සබ්බපඨමං අභිනිපතන්තො විය හොතීති වුත්තං ‘‘පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො’’ති. තෙනස්ස ඵුසනාකාරෙන සුපාකටභාවෙන උපට්ඨානං දස්සෙති. ඵස්සෙ පන උපට්ඨිතෙ යස්මිං ආරම්මණෙ සො ඵස්සො, තස්ස අනුභවනලක්ඛණා වෙදනා, සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා, ආයූහනලක්ඛණා චෙතනා, පටිවිජානනලක්ඛණං විඤ්ඤාණන්ති ඉමෙපි පාකටා හොන්තීති ආහ ‘‘තංසම්පයුත්තා වෙදනා’’තිආදි. එවං සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතො චතුධාතුවවත්ථානවසෙන ඵස්සමුඛෙන අරූපපරිග්ගහං දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරතො චතුධාතුවවත්ථානවසෙන තං දස්සෙතුං ‘‘තථා කෙසෙ’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ කෙසෙ පථවීධාතූති කෙසසඞ්ඛාතෙ පථවීකොට්ඨාසෙ පථවීධාතු. ලක්ඛණවිභත්තිතො හි ධාතුවවත්ථානදස්සනමෙතං.

පුනපි ද්වින්නං ධාතුවවත්ථානානං වසෙන වෙදනාමුඛෙන අරූපපරිග්ගහං දස්සෙතුං ‘‘එකස්සා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්ස රසානුභවනකවෙදනාති ථද්ධභාවසඞ්ඛාතස්ස ඵොට්ඨබ්බසභාවස්ස අනුභවනවසෙන පවත්තවෙදනා.

අපරස්සාති එත්ථාපි වුත්තනයෙනෙව සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. තත්ථ ආරම්මණපටිවිජානනන්ති ථද්ධතාසඞ්ඛාතඵොට්ඨබ්බාරම්මණපටිවිජානනං. කායද්වාරාභිනිහතං, කෙවලං වා මනොද්වාරිකජවනවිඤ්ඤාණමාහ. තඤ්හි ‘‘පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා’’ති පටිවිජානාති, ඉතරං පන කක්ඛළලක්ඛණපටිවිජානනමත්තමෙවාති.

එතෙනෙව උපායෙනාති ය්වායං සලක්ඛණසඞ්ඛෙපතො, සලක්ඛණවිභත්තිතො ච ධාතුවවත්ථානවසෙන රූපපරිග්ගහං දස්සෙත්වා තත්ථ ඨිතස්ස ඵස්සාදිමුඛෙන අරූපපරිග්ගණ්හනුපායො දස්සිතො, එතෙනෙව උපායෙන. කම්මසමුට්ඨානකෙසෙති චතුසමුට්ඨානකෙසතො නිද්ධාරිතෙ කම්මසමුට්ඨානකෙසෙ. කක්ඛළලක්ඛණාතිආදිනා නයෙනාති ආදි-සද්දෙන න කෙවලං ‘‘පග්ඝරණලක්ඛණා ආපොධාතූ’’තිආදිනා ලක්ඛණවිසෙසෙන සද්ධිං ධාත්වන්තරානියෙව, අථ ඛො එකසමුට්ඨානාදිභෙදානි කොට්ඨාසන්තරානිපීති දට්ඨබ්බං. තෙනෙවාහ ‘‘ද්වාචත්තාලීසාය ධාතුකොට්ඨාසෙසූ’’ති. සබ්බං නයභෙදං අනුගන්ත්වාති ය්වායං ද්වාචත්තාලීසාය ධාතුකොට්ඨාසෙසු පථවීධාතුආදීනං ලක්ඛණාදිතො වවත්ථාපනවසෙන නානාවිධො රූපපරිග්ගහනයො වුත්තො, තං සබ්බං නයභෙදං නයවිසෙසං අනුගන්ත්වා, චක්ඛුධාතුආදීසු රූපපරිග්ගහමුඛෙසු අරූපපරිග්ගහදස්සනවසෙන යොජනා කාතබ්බාති අධිප්පායො. තත්රිදං යොජනාමුඛමත්තදස්සනං – එකස්ස තාව ‘‘චක්ඛුධාතු රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණා, දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණා වා’’තිආදිනා (ධ. ස. අට්ඨ. 600) නයෙන ධාතුයො පරිග්ගණ්හන්තස්ස ‘‘පඨමාභිනිපාතො ඵස්සො, තංසම්පයුත්තා වෙදනා’’ති සබ්බං යොජෙතබ්බං. තථා ‘‘යථාවුත්තලක්ඛණාය චක්ඛුධාතුයා රසානුභවනකවෙදනා වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදි යොජෙතබ්බං. තථා ‘‘යථාවුත්තලක්ඛණා චක්ඛුධාතූ’’ති, ‘‘ආරම්මණපටිවිජානනං විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’තිආදිනා සබ්බං යොජෙතබ්බං. ආයතනාදිවසෙන රූපපරිග්ගහමුඛෙසුපි එසෙව නයො.

671. යථා නාම හෙට්ඨිමඣානං සුභාවිතං වසීභාවං පාපිතමෙව උපරිඣානස්ස පාදකං පදට්ඨානං හොති, න පටිලද්ධමත්තං, එවං රූපපරිග්ගහො සුවිසුද්ධො නිජ්ජටො නිග්ගුම්බො එව අරූපපරිග්ගහස්ස පාදකං පදට්ඨානං හොති, න අවිසුද්ධො, තස්මා රූපාරූපස්ස එකදෙසෙපි අනුපට්ඨිතෙ සො අවිසුද්ධො එව නාම හොති, පගෙව බහූසු අනුපට්ඨිතෙසූති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘සචෙ හී’’තිආදි. පබ්බතෙය්යා ගාවී විය බාලා අබ්යත්තා අඛෙත්තඤ්ඤූ.

ඛග්ගෙනාති ඛග්ගග්ගෙන. සමුග්ගන්ති මඤ්ජූසාසදිසං මහාසමුග්ගං. අපරිග්ගහිතකම්මට්ඨානස්ස අවිභත්තං විය උපට්ඨහන්තම්පි නාමරූපං විභත්තසභාවමෙව, තස්ස ච විභාගො කම්මට්ඨානපරිග්ගහෙසු පාකටො හොතීති ච දස්සනත්ථං සමුග්ගවිවරණං, යමකතාලකන්දඵාලනඤ්ච නිදස්සනභාවෙන වුත්තං. යමකතාලකන්දඤ්හි භින්නසන්තානම්පි අභින්නං විය උපට්ඨාති, එවං රූපාරූපධම්මාති. සබ්බෙපි තෙභූමකෙ ධම්මෙ නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙධා වවත්ථපෙතීති එත්ථ කිඤ්චාපි සබ්බ-සද්දො අනවසෙසපරියාදායකො, නාමරූපභාවො පන අඤ්ඤමඤ්ඤවිධුරොති න තදුභයං සමුදායවසෙන පරිසමාපයෙතබ්බං, තස්මා ‘‘යදෙත්ථ නමනලක්ඛණං, තං නාමං. යං රුප්පනලක්ඛණං, තං රූප’’න්ති එවං ද්වෙධා වවත්ථපෙතීති අත්ථො. එවං වවත්ථපෙන්තොයෙව ච තදුභයවිනිමුත්තස්ස තෙභූමකධම්මෙසු කස්සචි ධම්මස්ස අභාවතො ‘‘සබ්බෙපි තෙභූමකධම්මෙ නාමඤ්ච රූපඤ්චාති ද්වෙධා වවත්ථපෙතී’’ති වුච්චති. ‘‘නාමඤ්ච රූපඤ්චා’’ති එතෙනෙව තස්ස දුවිධභාවෙ සිද්ධෙ ‘‘ද්වෙධා වවත්ථපෙතී’’ති ඉදං නාමරූපවිනිමුත්තස්ස අඤ්ඤස්ස අභාවදස්සනත්ථං. තෙනෙවාහ ‘‘නාමරූපමත්තතො උද්ධ’’න්තිආදි. ‘‘සබ්බෙපි තෙභූමකෙ ධම්මෙ’’ති පන සබ්බග්ගහණඤ්චෙත්ථ සම්මසමනුපගස්ස ධම්මස්ස අනවසෙසෙතබ්බතාය වුත්තං. තඤ්හි අනවසෙසතො පරිඤ්ඤෙය්යං එකංසතො විරජ්ජිතබ්බං, තතො ච චිත්තං විරාජයං පමොචෙතබ්බං. තෙනාහ භගවා –

‘‘සබ්බං, භික්ඛවෙ, අනභිජානං අපරිජානං තත්ථ චිත්තං අවිරාජයං අප්පජහං අභබ්බො දුක්ඛක්ඛයාය. සබ්බඤ්ච ඛො, භික්ඛවෙ, අභිජානං පරිජානං තත්ථ චිත්තං විරාජයං පජහං භබ්බො දුක්ඛක්ඛයායා’’ති (සං. නි. 4.26-27).

යදි තෙභූමකං ධම්මජාතං අනවසෙසතො ගහිතං ‘‘නාමරූප’’න්ති, යං ඉතො බාහිරකෙහි පදත්ථභාවෙන පරිකප්පිතං, සෙය්යථිදං – පකතිආදි ද්රබ්යාදි ජීවාදි කායාදි. තත්ථ කථං පටිපජ්ජිතබ්බන්ති? උම්මත්තකවිපල්ලාසසදිසෙ අසම්මාසම්බුද්ධපවෙදිතෙ කා තත්ථ අඤ්ඤා පටිපත්ති අඤ්ඤත්ර අජ්ඣුපෙක්ඛනතො. අථ වා තෙපි නාමරූපන්තොගධභාවාභාවවසෙන නිච්ඡිතා එවාති වෙදිතබ්බා. කථං? පකති, මහා, අහංකාරො, තම්මත්තානි, ඉන්ද්රියානි, භූතානි, පුරිසොති එතෙ පකතිආදයො. තත්ථ සමභාවෙන පවත්තමානානං සත්තරජතමසඞ්ඛාතානං සුඛදුක්ඛමොහානං සමුදායො පකති, පධානන්ති ච වුච්චති. සත්තමත්තසම්පවෙදනීයො මහා, බුද්ධීති කෙචි. සත්තරජාදීසු අභිමානො අහංකාරො, අස්මිමත්තාති කෙචි. සද්දඵස්සරූපරසගන්ධා තම්මත්තානි අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨානං පථවීආදීනං එකුත්තරතාදස්සනතො එකුත්තරානි තම්මත්තානීති විජ්ඣවාසිඑකලක්ඛණෙහි තම්මත්තෙහි එකලක්ඛණා විසෙසා සජියන්ති, සුඛුමභාවෙන පන නෙසං සම්පවෙසනතො එකුත්තරතාති කෙචි. සොතාදීනි පඤ්ච සවනාදිවුත්තිකානි බුද්ධින්ද්රියානි, වචනාදානවිචරණුස්සග්ගානන්දකිච්චානි වාචාදීනි පඤ්ච කම්මින්ද්රියානි. මනො අන්තොකරණං, ඉතරං බාහිරකරණං. ගන්ධාදීහි ආරද්ධානි පථවීඋදකඅග්ගිවායුආකාසානි භූතානි, චෙතනාසභාවො පුරිසොති එවං පකතිආදීනි සරූපතො වෙදිතබ්බානි.

තත්ථ හි පකති තාව සුඛදුක්ඛමොහමත්තතාය නාමං, සමවිසමභාවාපත්තිතො අනිච්චා, දුක්ඛා, සඞ්ඛතා ච ආපන්නා. මහාපි ‘‘තස්මා අලිඞ්ගතො ලිඞ්ගවිසෙසාමත්තො මහා උප්පජ්ජතී’’ති වචනතො, බුද්ධිභාවානුජානනතො ච නාමං, අනිච්චං, සඞ්ඛතමෙව ච ආපන්නං. ‘‘තස්මා මහතො ඡ විසෙසා සජියන්තී’’ති සක්කතෙ වචනතො ‘‘අස්මී’’ති ගහණනිමිත්තභාවානුජානනෙන අහංකාරො අභිමානොති කත්වා නාමං, තතො එව අනිච්චසඞ්ඛතභාවාපත්ති චස්ස සිද්ධා. ඉතරං තම්මත්තපඤ්චකං ගන්ධරසරූපඵස්සසද්දභාවානුජානනතො රූපං, අරූපන්ති පන කාපිලානං මිච්ඡාභිනිවෙසමත්තං. තෙ හි සොළස විසෙසා පඤ්ච භූතානි, එකාදසින්ද්රියානි භූතෙහි භූතවිසෙසානීති ගන්ධාදිතම්මත්තෙහි තන්නිස්සයානි පථවීආපොතෙජොවායොආකාසසඞ්ඛාතානි භූතානි ඉච්ඡිතානි. ‘‘තබ්බිසෙසා ච නානාජාතිකා අහංකාරතො ච ඉන්ද්රියානී’’ති වචනතො සොතකායචක්ඛුජිව්හාඝානවාචාපාණිපාදපායූපත්ථානි චෙව මනො චාති එකාදසින්ද්රියානි.

තත්ථ මනො නාමං, ඉතරානි සබ්බානි රූපං. වාචාති චෙත්ථ අත්ථාවජොතකස්ස අක්ඛරසමුදායස්ස ගහණං. ඉමෙසං පන ධම්මිනො ධම්මස්ස අනඤ්ඤත්ථස්ස ඉච්ඡිතත්තා සිද්ධාව අනිච්චතා පරිණාමපක්ඛෙ, අභිබ්යත්තිපක්ඛෙපි යදි තබ්බිසයඤාණුප්පාදෙන අභිබ්යඤ්ජනං සිද්ධාව අනිච්චතා, අථ තතො පුබ්බෙපි ඤාණං අත්ථෙව. අක්ඛබ්යත්තිවාදො පන සියාති ඉදමෙත්ථ දිසාමත්තං. ද්රබ්යගුණකම්මසාමඤ්ඤවිසෙසසමවායා ද්රබ්යාදිකා. තත්ථ පථවී ආපො තෙජො වායු ආකාසො කාලො දිසා අත්තා මනොති නව ද්රබ්යානි. සද්ද රූප රස ගන්ධ ඵස්ස සඞ්ඛා පරිමාණානි පුථූත්ව සංයොග වියොග පරත්වා පරත්ව බුද්ධි සුඛ දුක්ඛ ඉච්ඡා දොස පයත්ත ගුරුත්ව ද්රවත්ව ස්නෙහ වෙගා සඞ්ඛාරා දිට්ඨා චෙති එවමෙතෙ තෙවීසති ගුණා. උක්ඛෙපනං අවක්ඛෙපනමාකුචනං පසාරණං ගමනමිති පඤ්ච කම්මානි. අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨෙසු අවිසිට්ඨමභිධානං පච්චයො හොති. සං-ඉති යතො ද්රබ්යගුණකම්මෙසු සා අත්ථි එවාති එතං මහාසාමඤ්ඤං. පථවීආදීසු අනුවත්තිබ්යාවුත්තිබුද්ධිනිමිත්තං ද්රබ්යත්වාදි, තං යථා ද්රබ්යත්ව ගුණත්ව කම්මත්ව ඝටත්වාදි, එසො සාමඤ්ඤවිසෙසො. ඉහ තන්තෙසු පටො, කපාලෙසු ඝටොති ඉහෙති යතො හෙතුහෙතුඵලානං සම්බන්ධො සමවායොති වුත්තො, සමවායොති එවමෙතෙ ද්රබ්යාදිකා.

තත්ථ පථවී ආප තෙජ වායූ භූතරූපං, ආකාසං තෙසං අභාවමත්තං, පරිච්ඡෙදො වා, චන්දසූරියාදිපරිවත්තනං, ධම්මප්පවත්තිඤ්ච උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තං කාලො. තථා දිසා, අත්තා ච. මනො නාමං. සද්දරූපරසගන්ධා රූපමෙව. තථා ඵස්සො භූතත්තයසභාවතො. සඞ්ඛා එකාදිකා තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තිමත්තං. තථා අවයවසමුදායෙ ගුණවිසෙසවසෙන, සණ්ඨානවිසෙසවසෙන වා මහන්තං දීඝං, තබ්බිපරියායතො අණු රස්සන්ති භින්නලක්ඛණදෙසෙසු පුථුත්වන්ති. භින්නදෙසජානං සහභාවෙ සංයොගොති. තදපායෙ වියොගොති. සමානදිසාදෙසගතානං රූපානං මහදබ්බන්තරානං වසෙන පරමපරන්ති පඤ්ඤත්තිමත්තං. බුද්ධිසුඛදුක්ඛඉච්ඡාදොසපයත්තා නාමමෙව. ගුරුත්ව ද්රවත්ව ස්නෙහවෙගා රූපධම්මානං පවත්තිවිසෙසතො ගහෙතබ්බාකාරා. ඉතරො සඞ්ඛාරො ඤාණස්ස පවත්තිවිසෙසො. අදිට්ඨොපි ධම්මාධම්මභාවතො නාමමෙව. උක්ඛෙපනං අවක්ඛෙපනං ආකුචනං පසාරණං ගමනන්ති රූපධම්මානං පවත්තිමත්තං. සදිසාසදිසතායං සාමඤ්ඤවිසෙසසඤ්ඤා, අයුත්තසම්බන්ධෙ සමවායසමඤ්ඤාති ද්රබ්යාදීනම්පි නාමරූපන්තොගධතා දට්ඨබ්බා.

ජීවාජීවබන්ධ පුඤ්ඤ පාපාසව සංවරනිජ්ජරවිමොක්ඛා ජීවාදිකා. තත්ථ ජීවොති අත්තා. පුග්ගලධම්මාධම්මාකාසකාලෙසු අජීවසඤ්ඤා. තෙසු සද්දඵස්සරූපරසගන්ධසණ්ඨානබන්ධභෙදසුඛුමපරඅපරාඝාතප්පභාච්ඡායොජ්ජාකතමානි පුග්ගලලක්ඛණන්ති පුග්ගලො රූපං රූපධම්මානං පවත්තිආකාරමත්තතො. ධම්මාධම්මා ජීවපුග්ගලානං ගතිට්ඨිතිමත්තතාය තදවිසිට්ඨා . ආකාසකාලා පඤ්ඤත්තිමත්තං. බන්ධො ‘‘කම්මපුග්ගලන්තරසංයොගො’’ති වචනතො තෙහි අනඤ්ඤො. පුඤ්ඤපාපානි නාමන්ති පාකටමෙව. ‘‘කම්මපුග්ගලානමාසවො’’ති වචනතො පුඤ්ඤාපුඤ්ඤසම්භවෙ ආසවසමඤ්ඤාති තතො අවිසිට්ඨො ආසවො. ‘‘ආසවනිරොධො සංවරො’’ති වචනතො පටිපක්ඛෙන පුඤ්ඤාපුඤ්ඤනිරොධො සංවරො. ‘‘කම්මඵලප්පවත්තියා පකතියා අප්පවත්ති නිජ්ජරො’’ති වචනතො විපාකනිරොධනිමිත්තං නිජ්ජරො. මොක්ඛොපි ‘‘සබ්බකම්මවිමොක්ඛො’’ති වචනතො කම්මපුග්ගලජීවවියොගො. තත්ථ කම්මපුග්ගලානං සද්දාදිලක්ඛණතාය රූපමත්තතා පුඤ්ඤාපුඤ්ඤමත්තතාය අරූපතා. ජීවො ච අරූපමත්තමෙවාති අයං ද්රබ්යමොක්ඛො. භාවමොක්ඛො පන ජීවස්ස රාගාදිභාවාපරිණාමො රාගාදයො නාමමෙවාති ජීවාදයොපි නාමරූපන්තොගධා එව.

කායප්පවත්තිගතිජාතිබන්ධාපවග්ගා කායාදිකා. තත්ථ පථවීආපතෙජවායුඅත්තසුඛදුක්ඛෙසු කායසමඤ්ඤා. තදවිසිට්ඨා පවත්තිගතිජාතිබන්ධාපවග්ගා, ‘‘භාවොති අත්ථො, කායොති අනත්ථන්තර’’න්ති වචනතො කායතො අඤ්ඤං කිඤ්චි නත්ථි. ‘‘පවත්තිසඤ්ඤා කිරියාසංයොගවිභාගෙසූ’’ති වචනතො ගතිආදිප්පකාරෙන පවත්තා පථවීආදයො එව පවත්ති උපචාරො. ‘‘තස්මිං අනත්ථන්තර’’න්ති වචනතො කායතො අනඤ්ඤා සුරමනුජපෙතතිරච්ඡානනරකූපපත්තියො ගතියො. තාසු පුරිමාපුරිමාවිසිට්ඨො ගතීසු ජාතස්ස නිච්ඡයොපි පවත්තිමත්තන්ති තතො අනඤ්ඤා කණ්හනීලරත්තපීතසුක්කඅතිසුක්කසඞ්ඛාතා ජාතියො. තා උත්තරුත්තරවිසිට්ඨා අඤ්ඤාණමොහරාගදොසතත්වාසන්දස්සනප්පායා සුක්කජාති, අන්තා අච්චන්තවිමුත්තා අවගාහිතත්වා චාති සුක්කජාති. ‘‘දොසෙසු බන්ධසමඤ්ඤා’’ති වචනතො අඤ්ඤාණාදිලක්ඛණස්ස බන්ධස්ස ජීවතො අනඤ්ඤතා. අඤ්ඤාණාදිදොසාභාවතො අපවග්ගසිද්ධීති කායාදයොපි නාමරූපමත්තමෙව.

යොපි තත්ථ තත්ථ ‘‘පුරිසො අත්තා ජීවො’’තිආදිපරියායෙහි වුත්තො අත්තපදත්ථො, සොපි යථාරහං නාමරූපමත්තං උපාදාය පඤ්ඤත්තො, නාමරූපමත්තමෙව වා. තෙන වුත්තං ‘‘තෙපි නාමරූපන්තොගධභාවාභාවවසෙන නිච්ඡිතා එවා’’ති.

සම්බහුලසුත්තන්තසංසන්දනාකථාවණ්ණනා

672. සොති සො විපස්සනාකම්මිකො යොගාවචරො. එවන්ති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. යාථාවසරසතොති යථාභූතසභාවතො. නාමරූපං වවත්ථපෙත්වා එතමත්ථං සංසන්දෙත්වා වවත්ථපෙතීති සම්බන්ධො. ලොකසමඤ්ඤායපි පහානත්ථාය, පගෙව ‘‘සත්තො ජීවො’’ති පවත්තනකමිච්ඡාභිනිවෙසස්සාති අධිප්පායො. නාමරූපමත්තතාය අවිනිච්ඡතත්තා, සන්තානාදිඝනභෙදස්ස ච අකතත්තා අභිනිවෙසෙන විනා සමූහෙකත්තග්ගහණවසෙන ‘‘සත්තො’’ති පවත්තො සම්මොහො සත්තසම්මොහො. තස්ස වික්ඛම්භනා අසම්මොහභූමි. සම්බහුලසුත්තන්තවසෙනාති ‘‘යථාපී’’තිආදිනා ඉධ වුත්තානං, අවුත්තානඤ්ච ‘‘රූපඤ්ච හිදං, මහාලි, අත්තා අභවිස්ස, නයිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්යා’’ති (සං. නි. 3.59; මහාව. 20) එවමාදිනා සම්බහුලානං සුත්තන්තානං වසෙන. ‘‘නාමරූපමත්තමෙවා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං සන්ධායාහ ‘‘එතමත්ථ’’න්ති.

අඞ්ගසම්භාරාති අඞ්ගසම්භාරහෙතු. තන්නිමිත්තං තං අමුඤ්චිත්වා සති එව තස්මිං ‘‘සත්තො’’ති වොහාරො.

අගාරන්ත්වෙවාති යථා කට්ඨාදීනි පටිච්ච උපාදාය තෙසං නාමං විස්සජ්ජෙත්වා අගාරමිච්චෙව සඞ්ඛං සමඤ්ඤං ගච්ඡති, එවං අට්ඨිආදීනි පටිච්ච උපාදාය තෙසං නාමං විස්සජ්ජෙත්වා රූපං සරීරමිච්චෙව සඞ්ඛං ගච්ඡතීති යොජනා.

දුක්ඛමෙව සම්භොතීති දුක්ඛදුක්ඛතාදිභෙදං තිවිධං දුක්ඛමෙව සම්භවති, යථාපච්චයං උප්පජ්ජති, තදෙව දුක්ඛං ඛණට්ඨිතිපබන්ධට්ඨිතිවසෙන තිට්ඨති චෙව ඛණනිරොධආයුක්ඛයනිරොධාදිවසෙන නිරුජ්ඣති චාති අත්ථො. ඉදානි දුක්ඛමෙවාති එවකාරෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නාඤ්ඤත්රා’’තිආදි වුත්තං. තස්සත්ථො – යථාවුත්තං දුක්ඛං ඨපෙත්වා තතො අඤ්ඤං කිඤ්චි ධම්මජාතං න සම්භවති, යො ‘‘සත්තො’’ති වා ‘‘ජීවො’’ති වා වුච්චෙය්ය, සබ්බෙන සබ්බං අභාවා කුතො තස්ස නිරොධොති.

උපමාහිනාමරූපවිභාවනාකථාවණ්ණනා

673. එකෙනාකාරෙන සණ්ඨිතෙසූති යෙන පකාරෙන අක්ඛාදීසු සන්නිවිට්ඨෙසු රථසමඤ්ඤා, තෙන එකෙන ආකාරෙන සමවට්ඨිතෙසු එකජ්ඣං රාසිකතෙසු . එවමෙවන්ති සන්නිවෙසවිසිට්ඨෙ අවයවසමුදායෙ සන්තානවසෙන පවත්තමානෙ යථා ‘‘රථො ගෙහං මුට්ඨි වීණා සෙනා නගරං රුක්ඛො’’ති වොහාරමත්තං, පරමත්ථතො පන රථාදි නාම කිඤ්චි නත්ථි, එවමෙවං. උපාදානක්ඛන්ධෙසූති උපාදානක්ඛන්ධසඤ්ඤිතෙසු රූපාරූපධම්මෙසු සමුදිතෙසු සන්තානවසෙන පවත්තමානෙසු ‘‘සත්තො ජීවො’’ති වොහාරමත්තං, පරමත්ථතො පන සත්තො වා ජීවො වා නත්ථීති යාථාවතො ජානනං. ඉදං යථාභූතදස්සනං ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධී’’ති වුච්චති.

674. තස්සාති සත්තොති ගහිතස්ස අත්තනො. විනාසන්ති නිරුද්ධස්ස විනාසං. අවිනාසන්ති අවිනස්සනං, නිච්චතන්ති අත්ථො. ද්වයවසෙනෙව හි අත්තවාදිනො ඨිතා, සස්සතො අත්තා, උච්ඡිජ්ජතීති වා, එකච්චසස්සතවාදොපි එත්ථෙව සමවරුද්ධොති. අවිනාසං අනුජානන්තොති බුද්ධිආදීනං ධම්මානං විනාසං ඉච්ඡන්තොපි ‘‘ධම්මී නිච්චො කූටට්ඨො’’ති අත්තනො විනාසාභාවං අනුජානන්තො. සස්සතෙති සස්සතගාහෙ. පතති කතවිනාසඅකතබ්භාගමාදිදොසප්පසඞ්ගතොති අධිප්පායො. ඛීරන්වයස්සාති ඛීරස්ස අන්වයභූතස්ස, ඵලභූතස්සාති අත්ථො. තදන්වයස්සාති තස්ස අත්තනො අන්වයභූතස්ස අඤ්ඤස්ස කස්සචි අභාවතො. ඔලීයති නාමාති ‘‘සස්සතො අත්තා’’ති අභිනිවෙසෙන භවාභිරතො හුත්වා භවනිරොධතො සඞ්කොචනං ආපජ්ජන්තො භවෙයෙව නිලීයති නාම. අතිධාවති නාමාති තත්ථ තත්ථෙව හි භවෙ අත්තා උච්ඡිජ්ජතීති උච්ඡෙදවාදී ‘‘උච්ඡිජ්ජති අත්තා’’ති ගණ්හන්තො පරං මරණා සන්තං භවං ‘‘නත්ථී’’ති අතික්කමන්තො අතිධාවති නාමාති වදන්ති. කිලෙසනිරොධෙ පන කම්මස්ස අවිපච්චනතො භවනිරොධෙ ඉච්ඡිතබ්බෙ තථා අග්ගහෙත්වා ‘‘තං තං භවවිසෙසං ආගම්ම අත්තා උච්ඡිජ්ජතීති එවං භවනිරොධො හොතී’’ති ගණ්හන්තො තං අතිධාවති නාම.

පරියුට්ඨිතාති අභිභූතා. චක්ඛුමන්තොති යථාභූතදස්සනසඞ්ඛාතෙන ඤාණචක්ඛුනා චක්ඛුමන්තො.

කාමභවාදිභෙදො භවො ආරමිතබ්බට්ඨෙන ආරාමො එතෙසන්ති භවාරාමා. තස්මිං භවෙ රතා අභිරතාති භවරතා. භවෙ සම්මොදං ආපන්නාති භවසම්මුදිතා. තීහිපි පදෙහි භවස්සාදගධිතතාව වුත්තා. චිත්තං න පක්ඛන්දතීති භවස්සාදගධිතත්තා එව භවනිරොධාවහෙ ධම්මෙ චිත්තං න අනුප්පවිසති. නප්පසීදතීති න ඔකප්පති. න සන්තිට්ඨතීති න පතිට්ඨහති. නාධිමුච්චතීති න අධිමුච්චති.

අට්ටීයමානාති දුක්ඛාපියමානා. හරායමානාති ලජ්ජමානා. ජිගුච්ඡමානාති හීළෙන්තා. විභවන්ති උච්ඡෙදං. අභිනන්දන්තීති වුත්තඅභිනන්දනාකාරදස්සනං ‘‘යතො කිර භො’’තිආදි.

භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. තඤ්හි යථාසකං පච්චයෙහි ජාතත්තා, පරමත්ථතො විජ්ජමානත්තා ච භූතන්ති වුච්චති. භූතතොති යථාභූතසභාවතො, සලක්ඛණතො, සාමඤ්ඤලක්ඛණතො ච.

675. එවං සත්තගාහතො අවලීයනාතිධාවනදොසෙ, යථාභූතදස්සනතො නිබ්බිදාදිගුණෙ ච සුත්තවසෙනෙව දස්සෙත්වා ඉදානි නාමරූපමත්තෙපි ගමනාදිඅත්තකිච්චසිද්ධිං දස්සෙතුං ‘‘තස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තස්මාති යස්මා ‘‘අස්මී’’ති වා ‘‘අහ’’න්ති වා ගාහස්ස වත්ථුභූතො සත්තො නාම නත්ථි, පරමත්ථතො නාමරූපමත්තමෙව, තස්මා. සචෙ කොචි අත්තා නාම නත්ථි, කථමිධ නාමරූපමත්තෙ ගමනාදිඅත්තකිච්චසිද්ධීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘දාරුයන්ත’’න්තිආදි. ‘‘ඛායතී’’ති එතෙන යථා නිජ්ජීවෙ දාරුමයයන්තෙ අබ්භන්තරෙ වත්තමානස්ස ජීවස්ස වසෙන සඊහස්ස සබ්යාපාරස්ස විය උපට්ඨානමත්තං පච්චයවිසෙසතො, එවං නිජ්ජීවෙ නාමරූපමත්තෙ පච්චයවිසෙසතො ගමනාදිඅත්තකිච්චසිද්ධීති සඊහස්ස සබ්යාපාරස්ස විය උපට්ඨානන්ති දස්සෙති.

සච්චතොති භූතතො, පරමත්ථතොති අත්ථො. සුඤ්ඤං ජීවෙන යන්තමිව අභිසඞ්ඛතං පච්චයවසෙන පවත්තීති අධිප්පායො. දුක්ඛස්ස පුඤ්ජො නිච්චාතුරතාය තිණකට්ඨසදිසො අත්තසුඤ්ඤතායාති අත්ථො. එතං නාමරූපං.

යමකන්ති යුගළකං. සො ච ඛො යමකභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤසන්නිස්සිතභාවෙනාති ආහ ‘‘උභො අඤ්ඤොඤ්ඤනිස්සිතා’’ති. තතො එව ච එකස්මිං භිජ්ජමානස්මිං උභො භිජ්ජන්ති. න හි කදාචි පඤ්චවොකාරභවෙ රූපෙ නිරුජ්ඣන්තෙ අරූපං අනිරුජ්ඣන්තං, අරූපෙ වා නිරුජ්ඣන්තෙ රූපං අනිරුජ්ඣන්තං අත්ථි. ස්වායං භඞ්ගො පච්චයා පච්චයනිරොධෙනෙව, නාමරූපනිරොධොති අත්ථො. පච්චයාති වා පච්චයභූතා, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පච්චයා හොන්තාපි උභො භිජ්ජන්තියෙවාති අත්ථො.

676. දණ්ඩාභිහතන්ති විසෙසනෙන දණ්ඩං, දණ්ඩාභිඝාතස්ස පච්චයං පුරිසවායාමඤ්ච දස්සෙති, භෙරියා පන විසෙසිතබ්බතා සද්දස්ස අසාධාරණකාරණතාය. තෙනෙව හි ‘‘අඤ්ඤා භෙරී’’ති භෙරීයෙව ගහිතා, න දණ්ඩාදයො. අදිස්සමානරූපතාය සද්දං නාමට්ඨානියං කත්වා ‘‘එවමෙව’’න්තිආදිනා උපමාසංසන්දනං කරොති.

න චක්ඛුතො ජායරෙති න චක්ඛායතනතො නිග්ගච්ඡනවසෙන ජායන්ති. න හි චක්ඛායතනස්ස පච්චයභාවූපගමනතො පුබ්බෙ ඵස්සපඤ්චමකා ලබ්භන්ති, න ච පදෙසවන්තො, යෙන තෙ තතො නිග්ගච්ඡෙය්යුං. තෙනෙවාහ ‘‘පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙ’’ති (මහානි. 10). න රූපතොති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘නො ච උභින්නමන්තරා’’ති ඉදං පන තෙසං අරූපධම්මත්තා අප්පදෙසතාය වුත්තං. කෙවලං පන යස්මිං ඛණෙ පච්චයසමවායො, තදා උප්පජ්ජනමත්තමෙවාති ආහ ‘‘හෙතුං පටිච්ච පභවන්ති සඞ්ඛතා’’ති, චක්ඛුරූපාලොකමනසිකාරාදිභෙදං ධම්මජාතං නිස්සාය පච්චයභූතං කාරණං ලභිත්වා තෙහි සමෙච්ච සම්භූය කතත්තා සඞ්ඛතා ඵස්සාදයො ධම්මා උප්පජ්ජන්තීති අත්ථො. තස්සා පන ධම්මානං උප්පත්තියා පාකටං රූපධම්මපවත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘යථාපි සද්දො පහටාය භෙරියා’’ති ආහ. ඵස්සපඤ්චමග්ගහණඤ්චෙත්ථ පාකටඅරූපධම්මානං දස්සනං. සෙසගාථාසුපි එසෙව නයො.

වත්ථුරූපාති හදයවත්ථුතො. තන්නිස්සයානං අරූපධම්මානං බහුභෙදත්තා සාමඤ්ඤවොහාරෙන තෙ දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛතා’’ති වුත්තං.

677. නිත්තෙජන්ති තෙජහීනං ආනුභාවරහිතං. යථා පන තං නිත්තෙජං, තං දස්සෙතුං ‘‘න ඛාදතී’’තිආදි වුත්තං. න හි අඤ්ඤථා සද්දහනුස්සහනාදීසු නාමං ‘‘නිත්තෙජ’’න්ති සක්කා වත්තුං, නාපි රූපං සන්ධාරණාබන්ධනාදීසු. තෙනෙව හි ‘‘රූපං නිත්තෙජ’’න්ති වත්වා ‘‘න හි තස්ස ඛාදිතුකාමතා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අථ ඛො’’තිආදිනා බ්යතිරෙකවසෙනාපි නාමරූපානං නිත්තෙජතංයෙව විභාවෙති. අඤ්ඤමඤ්ඤසන්නිස්සයෙන හි නාමරූපස්ස අත්තකිච්චසිද්ධිපි පච්චෙකං අසමත්ථතාවිභාවනමෙව. තථා හි නාමරූපස්ස අත්තසුඤ්ඤතා, නිරීහතා, බ්යාපාරවිරහතා ච සුට්ඨුතරං පාකටා හොන්ති.

කථං පන පච්චෙකං අසමත්ථානං සමුදිතභාවෙ සමත්ථතා හොති? අසාමග්ගියං අහෙතූනං සාමග්ගියම්පි අහෙතුභාවාපත්තිතො. න හි පච්චෙකං දට්ඨුං අසක්කොන්තානං අන්ධානං සතම්පි සහස්සම්පි සමුදිතං දට්ඨුං සක්කොතීති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘ඉමස්ස පනත්ථස්සා’’තිආදි. ඉමං උපමං උදාහරන්ති අට්ඨකථාචරියා උපමායපි අසිද්ධස්ස අත්ථස්ස සාධෙතබ්බතො. තෙනෙවාහ ‘‘උපමං තෙ කරිස්සාමි, උපමායපිධෙකච්චෙ විඤ්ඤූ පුරිසා භාසිතස්ස අත්ථං ජානන්තී’’ති (සං. නි. 2.67). තුට්ඨහට්ඨොති යදිපාහං චක්ඛුකරණීයං කාතුං න සක්කොමි, පාදකරණීයං පන කාතුං සක්කොමි, ත්වඤ්ච චක්ඛුකරණීයං, තස්මා අම්හාකං උභින්නං සහිතානඤ්ච වසෙන ඉච්ඡිතදෙසසම්පත්ති සිජ්ඣතීති තුට්ඨහට්ඨො ජච්චන්ධො. තත්ථ ජච්චන්ධොතිආදි උපමොපමෙය්යසංසන්දනං. ධම්මානං අත්තලාභො පරපටිබද්ධොති වත්තබ්බමෙව නත්ථි තතො පුබ්බෙ අවිජ්ජමානත්තා, පටිලද්ධත්තලාභස්සාපි පරපටිබද්ධමෙව අත්ථකිච්චන්ති දස්සෙතුං ‘‘න සකෙන තෙජෙන උප්පජ්ජති, න තාසු තාසු කිරියාසු පවත්තතී’’ති වුත්තං. තෙසං නාමරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය උප්පත්ති වා පවත්ති වා න ච න හොතීති ජච්චන්ධපීඨසප්පිඋපමාය සාධිතමත්ථං නිගමෙන්තො ‘‘අසාමග්ගියං අහෙතූනං සාමග්ගියම්පි අහෙතුකභාවාපත්තිතො’’ති යථාවුත්තස්ස හෙතුනො අනෙකන්තිකභාවං විභාවෙති.

පරධම්මවසානුවත්තිනොති පරෙසං අත්තතො අඤ්ඤෙසං හෙතුපච්චයසඞ්ඛාතානං ධම්මානං වසෙන අනුවත්තනසීලා. අත්තදුබ්බලාති අත්තනා දුබ්බලා අසමත්ථා. පරපච්චයතොති පරෙසං ධම්මානං පච්චයභාවතො. එතෙන ජනකපච්චයං වදති. තෙනෙවාහ ‘‘ජායරෙ’’ති. පරආරම්මණතොති පරෙසං ධම්මානං ආරම්මණභාවතො. එතෙන උපත්ථම්භකපච්චයං වදති. පච්චයග්ගහණං වා රූපාපෙක්ඛං, ආරම්මණග්ගහණං නාමාපෙක්ඛං. ‘‘පරධම්මෙහී’’ති ඉදං ආරම්මණපච්චයානං විසෙසනං. පුරිමත්ථෙන හි වුත්තමෙවත්ථං පච්ඡිමත්ථෙන පාකටං කරොති. පභාවිතාති උප්පාදිතා.

නාවායන්තිකූපමායපි නාමරූපානං අවසවත්තිතං විභාවෙතුං ‘‘යථාපී’’තිආදිනා තිස්සො ගාථා වුත්තා. නිස්සායාති පතිට්ඨාය. යන්තීති ගච්ඡන්ති. මනුස්සෙ නිස්සායාති නෙතුභූතෙ නියාමකකම්මකාරකාදිමනුස්සෙ අපස්සාය. න හි තෙසං අරණග්ගහණලඞ්කාරසණ්ඨාපනඋදකුස්සිඤ්චනාදිකිරියාය විනා නාවා ඉච්ඡිතදෙසං පාපුණාති. උභොති අඤ්ඤමඤ්ඤං නාවං නිස්සාය මනුස්සා, මනුස්සෙ නිස්සාය නාවාති අත්ථො.

එවන්ති වුත්තප්පකාරෙන. නානානයෙහීති පඨමාදීනං සත්තන්නං ඣානානං, තෙසං උපචාරානඤ්ච වසෙන චුද්දස අරූපපරිග්ගහමුඛානි, චතුධාතුවවත්ථානෙ වුත්තානං තෙරසන්නං ධාතුපරිග්ගහමුඛානං ධාතායතනඛන්ධමහාභූතවසෙන, ඉධ වුත්තානං අවුත්තානඤ්ච ඉන්ද්රියසච්චපටිච්චසමුප්පන්නානං වසෙන සමවීසති රූපපරිග්ගහමුඛානි, තානි පච්චෙකං ‘‘ඵස්සො වෙදනා චිත්ත’’න්ති ඉමෙසං සම්මුඛභාවෙන උපට්ඨිතානං තිණ්ණං අරූපධම්මානං වසෙන තිගුණිතානි සමසට්ඨි, චුද්දස අරූපපරිග්ගහමුඛානි, තානි චාති චතුසත්තතියා නාමරූපපරිග්ගහනයෙහි චෙව සම්බහුලසුත්තන්තරථගෙහමුට්ඨිවීණාසෙනාරුක්ඛදාරුයන්තනළකලාපිභෙරිජච්චන්ධපඞ්ගුළනාවාමනුස්සූපමාහි ච නාමරූපපමත්තතාවවත්ථාපනනයෙහි ච. සත්තසඤ්ඤං අභිභවිත්වාති අනාදිකාලභාවිතං ඛන්ධපඤ්චකෙ අත්තගාහං වික්ඛම්භෙත්වා. නාමරූපානං යාථාවදස්සනන්ති ‘‘ඉදං නාමං, එත්තකං නාමං, න ඉතො භිය්යො. ඉදං රූපං, එත්තකං රූපං, න ඉතො භිය්යො’’ති ච තෙසං ලක්ඛණසල්ලක්ඛණමුඛෙන ධම්මමත්තභාවදස්සනං. අත්තදිට්ඨිමලවිසොධනතො දිට්ඨිවිසුද්ධීති වෙදිතබ්බං. එතස්සෙවාති නාමරූපස්ස යාථාවදස්සනස්සෙව.

දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති අට්ඨාරසමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.