📜

19. කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

පච්චයපරිග්ගහකථාවණ්ණනා

678. අනන්තරනිද්දිට්ඨාය දිට්ඨිවිසුද්ධියා විසයභාවෙන දස්සිතත්තා ‘‘එතස්සෙවා’’ති වුත්තං, න තදඤ්ඤතො විසෙසනත්ථං තදඤ්ඤස්සෙව අභාවතො. අජ්ඣත්තං වා හි විපස්සනාභිනිවෙසො හොතු බහිද්ධා වා, අජ්ඣත්තසිද්ධියං පන ලක්ඛණතො සබ්බම්පි නාමරූපං අනවසෙසතො පරිග්ගහිතමෙව හොතීති. පච්චයපරිග්ගහෙනාති හෙතුම්හි කරණවචනං. පච්චයපරිග්ගහහෙතු හිස්ස අද්ධත්තයකඞ්ඛාවිතරණං හොතීති, කරණෙ වා එතං කරණවචනං පච්චයපරිග්ගහස්ස සාධකතමභාවතො කඞ්ඛාවිතරණකිරියාය. යදා හිස්ස සුපරිසුද්ධො නිජ්ජටො නිග්ගුම්බො පච්චයපරිග්ගහො සිජ්ඣති, තදානෙන කඞ්ඛා විතරීයතීති. විතරිත්වාති අතික්කමිත්වා, වික්ඛම්භෙත්වාති අත්ථො. තං පන ඤාණං තථාධිගතං වසීභාවප්පත්තං ඣානං විය යොගිනො සන්තානෙ පබන්ධවසෙන පවත්තතීති කත්වා වුත්තං ‘‘ඨිතං ඤාණ’’න්ති.

තන්ති කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිං. තං සම්පාදෙතුකාමො ආපජ්ජතීති සම්බන්ධො. යාථාවතො දිට්ඨං නාමරූපං තිවිධදුක්ඛතායොගතො රොගො විය. පච්චයා චස්ස රොගසමුට්ඨානං විය උපට්ඨහන්තීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘යථා නාම…පෙ… පරියෙසතී’’ති ආහ. සංසාරදුක්ඛනිමුග්ගස්ස සන්තානස්ස තතො විමොචෙතුකාමතාවසෙන අනුකම්පිතබ්බතා ලබ්භතීති තමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යථා වා පනා’’තිආදි වුත්තං. එවමෙව ඨිතෙ යදෙකෙ වදන්ති ‘‘අනුකම්පෙතබ්බකුමාරකදස්සනෙන තස්ස මාතාපිතුආවජ්ජනං ඉධ අනුදාහරණං නිරොධෙතබ්බතාය නාමරූපස්ස අනුකම්පිතබ්බතාභාවතො’’ති, තදපාහතං හොති. අවස්සඤ්චෙතං එවං ඉච්ඡිතබ්බං, අඤ්ඤථා වෙනෙය්යපුග්ගලසන්තානෙ සත්ථු මහාකරුණාපවත්ති එව විචාරෙතබ්බා සියා. මන්දබුද්ධිතාය මන්දං. වුඩ්ඪතරොපි කොචි මන්දබුද්ධි හොතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘කුමාර’’න්ති වුත්තං. යො කොචි පඨමවයෙ වත්තමානො ‘‘කුමාරො’’ති වුච්චතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘දහර’’න්ති වුත්තං. එවම්පි යො ආධාවිත්වා පරිධාවිත්වා විචාරණකො තරුණදාරකො, සොපි ‘‘දහරො’’ති වුච්චතීති තතො නිවත්තනත්ථං ‘‘උත්තානසෙය්යක’’න්ති වුත්තං. චතූහිපි පදෙහි කරුණායිතබ්බතංයෙව දස්සෙති. ආපජ්ජතීති කරොති.

යථා පනස්ස හෙතුපච්චයපරියෙසනාපත්ති හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘සො’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ බ්යතිරෙකමුඛෙන අත්ථො සාධිතො සම්මදෙව සාධිතො හොතීති අහෙතුකභාවං තාව පටික්ඛිපන්තො ‘‘න තාවිදං නාමරූපං අහෙතුක’’න්ති වත්වා තත්ථ කාරණමාහ ‘‘සබ්බත්ථා’’තිආදිනා. හෙතුමන්තරෙන සති සම්භවෙ සබ්බධම්මානං හෙතුඅභාවො සමානොති සබ්බසමානතා සියා, තථා ච සති සොතපදෙසාදීසු, බහිද්ධා ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිහෙතුඅභාවොති සබ්බත්ථ, චක්ඛාදීනං උප්පත්තිතො පුබ්බෙ, පරිභෙදතො උද්ධඤ්ච හෙතුඅභාවොති සබ්බදා ච අන්ධාදීනං අරූපීනං, අසඤ්ඤීනඤ්ච හෙතුඅභාවොති සබ්බෙසඤ්ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි භවිතබ්බං, හෙතුඅභාවා විසෙසතො තඤ්ච නත්ථීති ආහ ‘‘සබ්බත්ථ සබ්බදා සබ්බෙසඤ්ච එකසදිසභාවාපත්තිතො’’ති. නිදස්සනමත්තඤ්චෙතං යදිදං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු හී’’ති. යත්තකා ලොකෙ විසෙසා, තෙහි සබ්බෙසං, සබ්බකාලඤ්ච භවිතබ්බන්ති අධිප්පායො. ආදි-සද්දෙන වා තෙසම්පි ගහණං කතමෙවාති දට්ඨබ්බං. තස්මා අහෙතුකභාවෙ විසිට්ඨතාය අසම්භවො එවාති සබ්බත්ථ එකසදිසභාවාපත්තිතො, සබ්බදා එකසදිසභාවාපත්තිතො, සබ්බෙසං එකසදිසභාවාපත්තිතොති පච්චෙකං සම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. එවං අහෙතුභාවෙ පටිසිද්ධෙ විසමහෙතුවාදී වදෙය්ය ‘‘න ඉදං අහෙතුකං කිඤ්චරහි සහෙතුකං, කෙන පන හෙතුනා සහෙතුකන්ති? ඉස්සරාදිනා’’ති.

ආදි-සද්දෙන පකතිපුරිසපජාපතිකාලාදීනං ගහණං වෙදිතබ්බං, තං පටික්ඛිපන්තො ආහ ‘‘න ඉස්සරාදිහෙතුක’’න්තිආදි. න නාමරූපං ඉස්සරාදිහෙතුකං නාමරූපතො අඤ්ඤස්ස අනුපලබ්භමානත්තා ඉස්සරපකතිආදිනමෙව අභාවතො. යදි පන අසතො ඉස්සරාදිතො නාමරූපස්ස උප්පත්ති, එවං සති සා එව සබ්බත්ථ සබ්බදා සබ්බෙසං එකසදිසතා ආපජ්ජති. අථ නාමරූපමත්තමෙව ඉස්සරාදිහෙතුකං, නාමරූපඤ්ච අහුත්වා සම්භවන්තං, හුත්වා ච විනස්සන්තං දිස්සතීති ඉස්සරාදීහිපි තාදිසෙහි භවිතබ්බං. තථා ච තදපි සප්පච්චයං සඞ්ඛතමෙවාති තස්සාපි පච්චයපරිග්ගහො කාතබ්බො. අථ තං නුප්පජ්ජති, අහෙතුකතා තස්ස ආපන්නා. තෙනාහ ‘‘අහෙතුකභාවාපත්තිතො’’ති.

අපිච න ඉස්සරාදිහෙතුකං නාමරූපං. කිං කාරණං? කමෙන උප්පත්තිතො. යදි හි එවං නිච්චං ඉස්සරාදිසඤ්ඤිතං කම්මකිලෙසින්ද්රියාරම්මණාදිනිරපෙක්ඛකාරණම්පි සියා, සබ්බෙසංයෙව එකජ්ඣං උප්පත්ති සියා, යත්තකෙහි තතො උප්පජ්ජිතබ්බං. කස්මා? කාරණස්ස සන්නිහිතභාවතො. යදි පන තස්ස ඉච්ඡාවසෙන තස්ස උප්පත්තිං පරිකප්පෙය්යුං, තාසඤ්ච ඉච්ඡානං එකජ්ඣං උප්පත්තියං කො විබන්ධො. අථ අඤ්ඤම්පි කිඤ්චි කම්මකිලෙසින්ද්රියාරම්මණාදිඅපෙක්ඛිතබ්බං අත්ථීති චෙ? තදෙව හෙතු කාරණං, කිමඤ්ඤෙන අදිට්ඨසාමත්ථියෙන පරිකප්පිතෙන පයොජනං? දිට්ඨඤ්හි කම්මාදීනං සාමත්ථියං තදඤ්ඤපච්චයසන්නිධානෙපි තදභාවෙ අභාවතො. යථා හි රූපාලොකමනසිකාරසන්නිධානෙපි චක්ඛුනො අභාවෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස අභාවං, භාවෙ ච භාවං දිස්වා චක්ඛුනො චක්ඛුවිඤ්ඤාණුප්පාදනසමත්ථතා අත්ථීති විඤ්ඤායති. යථා ච ය්වායං යමකානම්පි සමානානං ජනකජනනීසුක්කසොණිතාදිබාහිරපච්චයසමභාවෙපි සත්තානං හීනපණීතතාදිවිසෙසො දිස්සති, සො ච සසන්තානෙ තාදිසස්ස අඤ්ඤස්ස හෙතුනො අභාවා කම්මකිලෙසහෙතුකොති තස්ස තත්ථ සමත්ථතා අත්ථීති විඤ්ඤායති, න එවමිස්සරාදිකස්ස. කාරණස්ස හි භාවාභාවෙ ඵලස්ස භාවාභාවෙහි කාරණස්ස සමත්ථතා විඤ්ඤායෙය්ය. න ච සන්නිහිතෙ තදකාරණස්ස නාමරූපස්ස ඉස්සරාදිවෙකල්ලෙන කත්ථචි අනුප්පත්ති දිට්ඨා, තස්මා අකාරණමිස්සරො.

අථාපි සග්ගො එවං ඉස්සරාදිහෙතුකො වුච්චෙය්ය, සොපි සග්ගප්පකාරො සබ්බකාලං තතො නිබ්බත්තෙය්ය. න හි සන්නිහිතකාරණස්ස ඵලස්ස අනුප්පත්ති යුත්තා. නිච්චෙ ච සති අඤ්ඤනිරපෙක්ඛකාරණෙ සග්ගස්ස ආදියෙව න යුත්තො, යාව ඉස්සරාදිකං කාරණං, තාව සබ්බස්ස අත්ථිභාවප්පසඞ්ගතො. අථාපි වදෙය්ය ‘‘අඤ්ඤෙපි යථාරහං පච්චයා හොන්තියෙව, ඉස්සරාදිකම්පි තෙසං සහකාරීකාරණං හොතී’’ති. යදෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. යදි පරො වදෙය්ය ‘‘ඉධ බුද්ධිපුබ්බො භාවානං රචනාවිසෙසො දිට්ඨො, යථා තං ඝටගෙහාදීනං. අත්ථි ච අජ්ඣත්තිකබාහිරානං සරීරපදුමාදීනං රචනාවිසෙසො, තස්මා තෙනාපි බුද්ධිපුබ්බෙන භවිතබ්බං. යස්ස ච සො බුද්ධිපුබ්බො, සො ඉස්සරාදිකො, තස්මා තෙන නාමරූපසඤ්ඤිතස්ස ලොකස්ස කාරණෙන භවිතබ්බ’’න්ති. තයිදං අසිද්ධං, රචිතා සරීරපදුමාදයොති තත්ථෙව උප්පන්නත්තා. උප්පන්නස්ස හි සන්නිවෙසවසෙන තථා තථා පට්ඨපනං ‘‘රචනා’’ති වුච්චති. අනෙකන්තිකො චායං අබුද්ධිපුබ්බස්සාපි දිට්ඨත්තා. දිට්ඨො හි න්හාරුආදීනං අග්ගිසංයොගෙන රචනාවිසෙසො, තථා විසුස්සන්තානං පුබ්බචම්මාදීනං. යදි පනායමිස්සරාදිකො ගවස්සජගද්රභාදීනං කරීසාවත්තෙ පටිමහුතං රචෙය්ය, උම්මත්තො විය වික්ඛිත්තො සියා. කිඤ්චායං ලොකං සජ්ජෙන්තො අත්තත්ථං වා සජ්ජෙය්ය ලොකත්ථං වා.

තත්ථ ච යදි පුරිමො මක්ඛො කතකිච්චො න සියා ලොකෙන සාධෙතබ්බස්ස අත්ථිභාවතො. අථ දුතියො, කස්මා ලොකස්ස අහිතදුක්ඛාවහං පාපං නිරයාදිං, ජරාමරණාදිඤ්ච සජති? අථ තදුභයං අනාමසිත්වා කීළත්ථං සජති. කීළා ච නාම රතිඅත්ථා හොති. විනා කීළාය රතිං අජානන්තානං රතිඅත්ථඤ්ච කීළමාරභන්තො රතියං ඉස්සරො අනිස්සරො සියා. අථ පයොජනනිරපෙක්ඛො, සබ්බකාලං සජෙය්ය, තස්ස චායං සජනසමත්ථතා අහෙතුකා වා සියා සහෙතුකා වා. අහෙතුකා චෙ, සබ්බෙසං සියා සහෙතුකා වා. අහෙතුකා චෙ, සබ්බෙසම්පි සියා. අථ සහෙතුකා, සො චස්ස හෙතු පරතො වා සම්භූතො සියා අත්තතො වා. තත්ථ පරතො චෙ සම්භූතො, යදස්ස සො ලද්ධො, තස්සායං වෙය්යාවච්චකරසදිසො සියා. අථ අත්තතො තදුප්පත්තිතො පුබ්බෙ අයං කීදිසො ලොකො චාති සබ්බමිදං ආලුනවිසිණං ආකුලබ්යාකුලං ගොයූථෙන ගතමග්ගසදිසඵෙණපිණ්ඩසමං අවිමද්දක්ඛමං අසාරං. තිට්ඨතු පසඞ්ගො, යථාධිකතමෙව වණ්ණයිස්සාම. තස්මාති යස්මා ඉදං නාමරූපං න අහෙතුකං, නාපි ඉස්සරාදිවිසමහෙතුකං, තස්මා. තෙති හෙතුපච්චයා.

679. ඔළාරිකත්තා, සුපාකටත්තා ච රූපස්ස පච්චයපරිග්ගහො සුකරොති ‘‘ඉමස්ස තාව රූපකායස්සා’’තිආදිනා පඨමං තස්ස පච්චයපරිග්ගහවිධිං ආරභති. තත්ථ යථා නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහො අහෙතුවිසමහෙතුවාදනිවත්තියා හොති, එවං නිබ්බිදාවිරාගාවහභාවෙන තත්ථ අභිරතිනිවත්තියාපි ඉච්ඡිතබ්බොති තං ගබ්භසෙය්යකවසෙන දස්සෙන්තො නිබ්බත්තට්ඨානස්ස සුචිභාවපටිසෙධනමුඛෙන අසුචිභාවං විභාවෙතුං ‘‘අයං කායො’’තිආදිමාහ. තත්ථ උප්පලාදීනි අසුචිට්ඨානෙ නිබ්බත්තානිපි සයං සුචිසම්මතානෙවාති තංදස්සනත්ථං අබ්භන්තරග්ගහණං. තෙනාහ භගවා –

‘‘යථා සඞ්කාරධානස්මිං, උජ්ඣිතස්මිං මහාපථෙ;

පදුමං තත්ථ ජායෙථ, සුචිගන්ධං මනොරම’’න්ති. (ධ. ප. 58);

‘‘නිබ්බත්තතී’’ති ඉදං මාතුකුච්ඡියං පටිසන්ධිපවත්තීසු රූපකායස්ස නිබ්බත්තනසාමඤ්ඤතො ගහෙත්වා වුත්තං, න පඨමාභිනිබ්බත්තිමත්තං. එවඤ්ච කත්වා ආහාරස්ස උපත්ථම්භකපච්චයතාවචනං, උදරපටලස්ස පච්ඡතො කරණාදිවචනං, දුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටික්කූලතාවචනඤ්ච සමත්ථිතං හොති. එවමවට්ඨිතෙ යදෙකච්චෙහි පිට්ඨිතො, පුරතො ච කරණං කිං සියා පටිසන්ධිකාලෙතිආදි වුත්තං, තං අපාහතං හොති. ‘‘නිබ්බත්තකත්තා’’ති ඉමිනා බීජං විය අඞ්කුරස්ස අවිජ්ජාදයො රූපකායස්ස අසාධාරණකාරණතාය හෙතූති දස්සෙති. ‘‘උපත්ථම්භකත්තා’’ති ඉමිනා පන අඞ්කුරස්ස පථවීසලිලපාරිසිආදයො විය ආහාරො සාධාරණකාරණතාය පච්චයොති දස්සෙති.

පඤ්ච ධම්මා හෙතුපච්චයාති අවිජ්ජාදයො පඤ්ච ධම්මා යථාරහං හෙතු ච පච්චයො චාති අත්ථො. භවෙසු විජ්ජමානදොසපටිච්ඡාදනපත්ථනා දළ්හග්ගාහභාවෙන සඞ්ඛාරභවානං හෙතුභූතා ජනකසහායතාය භවනිකන්ති තංසහජාතආසන්නකාරණත්තා අභිසඞ්ඛාරිකා, අපස්සයභූතා චාති ‘‘මාතා විය දාරකස්ස උපනිස්සයා’’ති වුත්තා. යථා පිතු ජනිතසුක්කෙ පුත්තස්ස උප්පත්තීති පිතා ජනකො, එවං කම්මං සත්තස්ස උප්පාදකත්තා ජනකං වුත්තං. යථා ධාති ජාතස්ස දාරකස්ස පොසනවසෙන සන්ධාරිකා, එවං ආහාරො උප්පන්නස්ස කායස්සාති සන්ධාරකො වුත්තො.

කාමඤ්චෙත්ථ අවිජ්ජාදයො නාමකායස්සාපි පච්චයො, පකාරන්තරෙන පන තස්ස පාකටං පච්චයපරිග්ගහවිධිං දස්සෙතුං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්චා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ චක්ඛුඤ්චාති ච-සද්දො සමුච්චයත්ථො. තෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආවජ්ජනාදිඅජ්ඣත්තං සබ්බං පච්චයජාතං සඞ්ගණ්හාති. රූපෙ චාති පන ච-සද්දෙන යථා බහුලං බාහිරරූපං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයො, එවං අඤ්ඤම්පි බාහිරං පච්චයජාතං සඞ්ගණ්හාති. පටිච්චාති පච්චයභූතං ලද්ධාති අත්ථො. තෙන චක්ඛුස්ස නිස්සයපුරෙජාතඉන්ද්රියවිප්පයුත්තඅත්ථිඅවිගතවසෙන, රූපස්ස ආරම්මණපුරෙජාතඅත්ථිඅවිගතවසෙන, ඉතරෙසඤ්ච සඞ්ගහිතානං අනන්තරාදිසහජාතාදිවසෙන පච්චයභාවං දස්සෙති. වචනභෙදෙ පන කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ආදි-සද්දෙන ච ඵස්සාදීනං විය සහපච්චයෙහි සොතවිඤ්ඤාණාදීනං සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’තිආදිපාඨස්ස (ම. නි. 1.204; 3.421, 425-426; සං. නි. 2.43-45; කථා. 465, 467) විය ‘‘සොතඤ්ච පටිච්චා’’තිආදිපාඨස්ස සඞ්ගහිතත්තා. එවං සම්මසනුපගං සබ්බං නාමං සහපච්චයෙන සඞ්ගහිතං හොති. තෙනාහ ‘‘නාමකායස්ස පච්චයපරිග්ගහං කරොතී’’ති.

පවත්තිං දිස්වාති එතරහි පවත්තිං දිස්වා. එවන්ති ඉමිනා න කෙවලං සප්පච්චයතාමත්තමෙව පච්චාමට්ඨං, අථ ඛො යාදිසෙහි පච්චයෙහි එතරහි පවත්තති, තාදිසෙහි අවිජ්ජාදිපච්චයෙහෙව අතීතෙපි පවත්තිත්ථාති පච්චයසදිසතාපි පච්චාමට්ඨාති දට්ඨබ්බං.

680. පුබ්බන්තන්ති අතීතං ඛන්ධප්පබන්ධකොට්ඨාසං. ආරබ්භාති උද්දිස්ස. අහොසිං නු ඛො, න නු ඛො අහොසින්ති සස්සතාකාරං, අධිච්චසමුප්පත්තිආකාරඤ්ච නිස්සාය අතීතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං, අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. කිං නු ඛො අහොසින්ති ජාතිලිඞ්ගූපපත්තියො නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො නු ඛො අහොසිං, බ්රාහ්මණාදීසු ගහට්ඨාදීසු දෙවාදීසු අඤ්ඤතරො නු ඛො’’ති කඞ්ඛති. කථං නු ඛොති සණ්ඨානාකාරං නිස්සාය ‘‘දීඝො නු ඛො අහොසිං, රස්සඔදාතකාළපමාණිකඅප්පමාණිකාදීනම්පි අඤ්ඤතරො’’ති කඞ්ඛති. ඉස්සරනිම්මානාදිං නිස්සාය ‘‘කෙන නු ඛො පකාරෙන අහොසි’’න්ති නිබ්බත්තාකාරතො කඞ්ඛතීති ච වදන්ති. කිං හුත්වා කිං අහොසින්ති ජාතිආදිං නිස්සාය ‘‘ඛත්තියො හුත්වා නු ඛො බ්රාහ්මණො අහොසිං…පෙ… දෙවො හුත්වා නු ඛො මනුස්සො අහොසි’’න්ති අත්තනො අපරාපරුප්පත්තිං කඞ්ඛති. සබ්බත්ථෙව ච අද්ධානන්ති කාලාධිවචනං. භවිස්සාමි නු ඛොති සස්සතාකාරං, උච්ඡෙදාකාරඤ්ච නිස්සාය අනාගතෙ අත්තනො විජ්ජමානතං, අවිජ්ජමානතඤ්ච කඞ්ඛති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. එතරහි වා පන පච්චුප්පන්නං අද්ධානන්ති ඉදානි වා පටිසන්ධිමාදිං කත්වා චුතිපරියන්තං සබ්බම්පි වත්තමානකාලං. අජ්ඣත්තං කථංකථී හොතීති අත්තනො ඛන්ධෙසු විචිකිච්ඡා හොති. අහං නු ඛොස්මීති අත්තනො අත්ථිභාවං කඞ්ඛති. අයුත්තං පනෙතන්ති. යුත්තං අයුත්තන්ති කා එත්ථ චින්තා. උම්මත්තකො විය හි බාලපුථුජ්ජනො. නො නු ඛොස්මීති අත්තනො නත්ථිභාවං කඞ්ඛති. කිං නු ඛොස්මීති ඛත්තියොව සමානො අත්තනො ඛත්තියභාවං කඞ්ඛති. එස නයො සෙසෙසු. කථං නු ඛොස්මින්ති වුත්තනයමෙව. කෙවලඤ්හෙත්ථ ‘‘අබ්භන්තරෙ ජීවො නාම අත්ථී’’ති ගහෙත්වා තස්ස දීඝාදිභාවං කඞ්ඛන්තො ‘‘කථං නු ඛොස්මි’’න්ති කඞ්ඛතීති වෙදිතබ්බො. පච්චුප්පන්නං පන අත්තනො සරීරසණ්ඨානං අජානන්තො නාම නත්ථි. කුතො ආගතො, සො කුහිං ගාමී භවිස්සතීති අත්තභාවස්ස ආගතිගතිට්ඨානං කඞ්ඛති. සා සබ්බාපි පහීයතීති සා යථාවුත්තා සොළසවිධාපි විචිකිච්ඡා වික්ඛම්භනවසෙන පහීයති.

681. කුසලාදිභෙදතො සබ්බප්පකාරස්සාපි නාමස්ස සාධාරණො පච්චයොති, තතො පවත්තිතො මනසිකාරාදිකො කුසලාදිභෙදතො සබ්බප්පකාරස්සාපි නාමස්ස අසාධාරණො පච්චයොති ච යොජෙතබ්බං. කුසලාදිභෙදතොති කුසලාකුසලවිපාකකිරියභෙදතො. තස්සාපි සොමනස්සසහගතාදිඅඤ්ඤතරභෙදවසෙන සබ්බප්පකාරස්සාපි. යං එකන්තතො ඡද්වාරිකං, තම්පි ඡද්වාරග්ගහණෙනෙව ගහිතං යථා ඡට්ඨාරම්මණං ඡළාරම්මණග්ගහණෙනාතිපි වුත්තං ‘‘සබ්බප්පකාරස්සාපී’’ති. තතොති චක්ඛුරූපාදිතො. මනසිකාරාදිකොති යොනිසොමනසිකාරඅයොනිසොමනසිකාරාදිකො , කම්මභවඞ්ගාදිකො ච. කාමඤ්චෙත්ථ ද්වාරච්ඡක්කයොනිසොමනසිකාරාදිවසෙන නාමස්සෙව සාධාරණො, අසාධාරණො ච පච්චයො වුත්තො, තං පන අවිසෙසවසෙන වුත්තං. විසෙසතො පන කම්මං විපාකනාමස්ස, කම්මසමුට්ඨානරූපානඤ්ච චිත්තං චෙතසිකනාමස්ස, චිත්තසමුට්ඨානරූපානඤ්ච සාධාරණො පච්චයො, යථාවුත්තස්සෙව ච නාමස්ස, රූපස්ස ච තදඤ්ඤනාමරූපාපෙක්ඛාය අසාධාරණො පච්චයො. තථා සභාගො, උතුසභාගො ච ආහාරො තංසමුට්ඨානරූපානං සාධාරණො පච්චයො, තදඤ්ඤාපෙක්ඛාය අසාධාරණොති රූපස්සාපි සාධාරණො, අසාධාරණො ච පච්චයො යථාරහං නිද්ධාරෙතබ්බො. පච්චයපරිග්ගහො නාම අනධිගතාරහත්තෙන කාතබ්බොති තදපෙක්ඛාය ‘‘යොනිසොමනසිකාරසද්ධම්මස්සවනාදිකො කුසලස්සෙවා’’ති වුත්තං. ආදි-සද්දෙන සප්පුරිසූපනිස්සයස්ස, චතුන්නම්පි වා සම්පත්තිචක්කානං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. විපරීතො අකුසලස්සාති වචනතො යථා යොනිසොමනසිකාරාදිවිපරීතො අකුසලස්සෙව පච්චයො, තථා යොනිසොමනසිකාරාදි කුසලස්සෙව පච්චයො හොතීති අත්ථො. යස්ස වා කුසලං සම්භවති, අකුසලං සම්භවති, කුසලාකුසලානි වා, තස්සාති අත්ථසිද්ධමෙතං. කම්මාදිකොති ආදි-සද්දෙන අවිජ්ජාදයො විය ගතිකාලාදයොපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. භවඞ්ගාදිකොති භවඞ්ගසන්තීරණපරිත්තකිරියාරහත්තාදිකො. තත්ථ භවඞ්ගං පඤ්චද්වාරමනොද්වාරාවජ්ජනකිරියානං, සන්තීරණං වොට්ඨබ්බනස්ස, පරිත්තකිරියා යථාරහං පරිත්තමහග්ගතකිරියානං, අරහත්තං ආවජ්ජනවජ්ජානං සබ්බකිරියානං පච්චයොති වෙදිතබ්බං.

කම්මන්ති චෙතනාව අධිප්පෙතා, සා ච ඛො කුසලාකුසලා. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කුසලාකුසලචෙතනා විපාකානං ඛන්ධානං, කටත්තා ච රූපානං කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.427). න චිත්තං විය සසම්පයුත්තා. චිත්තඤ්හෙත්ථ සසම්පයුත්තං අධිප්පෙතං ‘‘හෙතූ හෙතුසම්පයුත්තකානං ධම්මානං, තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 1.1.1). තත්ථාති තෙසු කම්මාදීසු රූපජනකපච්චයෙසු. අතීතතො එව කම්මතො ඵලං උප්පජ්ජති, න වත්තමානතොති වුත්තං ‘‘කම්මං අතීතමෙව කම්මසමුට්ඨානස්ස රූපස්ස පච්චයො’’ති. යදි හි පච්චුප්පන්නතො කම්මතො ඵලං උප්පජ්ජෙය්ය, ආයූහනක්ඛණෙ එව ඵලෙන උප්පජ්ජිතබ්බං භවෙය්ය, න ච තං දිට්ඨමිච්ඡිතං වා. න හි ලොකෙ කුදාචනං කරියමානමෙව කම්මං ඵලං දෙන්තං දිට්ඨං, තථාරූපො වා ආගමො අත්ථීති. නනු ච ඉදමපි න දිට්ඨං, යං විනට්ඨතො හෙතුතො ඵලං උප්පජ්ජමානං, මතො වා කුක්කුටො වස්සන්තොති? සච්චමදිට්ඨං රූපධම්මානං පබන්ධවිච්ඡෙදෙ, ඉදං පන අරූපං පබන්ධොපි අත්ථීති උපමා න සංසන්දති. කම්මතො හි අතීතතො එව කම්මස්ස කතත්තා, උපචිතත්තා ච ඵලං උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තා උපචිතත්තා විපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පන්නං හොතී’’තිආදි (ධ. ස. 431). යස්මා අනන්තරාදිපච්චයලාභතො උප්පාදක්ඛණෙ එව චිත්තස්ස බලවතා, තස්මා තං උප්පජ්ජමානමෙව රූපං ජනෙතීති ආහ ‘‘චිත්තං චිත්තසමුට්ඨානස්ස උප්පජ්ජමාන’’න්ති. රූපස්ස පච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. යස්මා පන රූපස්ස ඨිතික්ඛණෙ බලවතා පච්ඡාජාතාදිපච්චයලාභතො, තස්මා වුත්තං ‘‘උතුආහාරා…පෙ… හොන්තී’’ති, බාහිරං උතුං, ආහාරඤ්ච පච්චයං ලභිත්වා අත්තනො ඨිතික්ඛණෙ උතුආහාරා රූපං ජනෙන්තීති අත්ථො.

එවන්ති ‘‘සාධාරණාසාධාරණවසෙනා’’තිආදිනා වුත්තප්පකාරෙන.

682. සඞ්ඛාරානන්ති සඞ්ඛතසඞ්ඛාරානං. භඞ්ගන්ති මරණං. ජරාමරණං නාම ජාතියා සතීතිආදි ඵලදස්සනානුපුබ්බියා හෙතුදස්සනක්කමෙන නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහො සුකරොති කත්වා දස්සිතො. තත්ථ භවෙ සතීති කම්මභවෙ සති.

683. පුබ්බෙ විත්ථාරෙත්වා දස්සිතඅනුලොමපටිච්චසමුප්පාදවසෙනාති පරියොසානතො පට්ඨාය පටිලොමනයෙන ආදිපාපනවසෙන විත්ථාරෙත්වා දස්සිතඅනුලොමපටිච්චසමුප්පාදවසෙන. ‘‘අසති ජාතියා නත්ථි ජරාමරණ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 2.4) හි පටිලොමවසෙන දස්සිතෙ පච්චයාකාරෙ ‘‘යස්ස අභාවා යස්ස අභාවො, සො තස්ස පච්චයො’’ති බ්යතිරෙකතො, අන්වයතො ච නාමරූපස්ස පච්චයපරිග්ගහො සුකරොති.

684. පුරිමකම්මභවස්මිං මොහොතිආදි වුත්තත්ථමෙව. කම්මසහායත්තා කිලෙසවට්ටං කම්මවට්ටෙ පක්ඛිත්වා වුත්තං ‘‘කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙනා’’ති.

685. දිට්ඨධම්මො වුච්චති පච්චක්ඛභූතො පච්චුප්පන්නො අත්තභාවො, තත්ථ වෙදිතබ්බඵලං කම්මං දිට්ඨධම්මවෙදනීයං. පච්චුප්පන්නභවතො අනන්තරං වෙදිතබ්බඵලං කම්මං උපපජ්ජවෙදනීයං. අපරාපරියායෙති දිට්ඨධම්මානන්තරානාගතතො අඤ්ඤස්මිං අත්තභාවපරියායෙ අත්තභාවපරිවත්තෙ. අහොසිකම්මන්ති අහොසි එව කම්මං, න තස්ස විපාකො අහොසි, ‘‘අත්ථි, භවිස්සති වා’’ති එවං වත්තබ්බකම්මං. පටිපක්ඛෙහි අනභිභූතතාය, පච්චයවිසෙසෙන පටිලද්ධවිසෙසතාය ච බලවභාවං පත්තා තාදිසස්ස පුබ්බාභිසඞ්ඛාරස්ස වසෙන සාතිසයා හුත්වා පවත්තා පඨමජවනචෙතනා තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ ඵලදායිනී දිට්ඨධම්මවෙදනීයා නාම. සා හි වුත්තාකාරෙන බලවති ජවනසන්තානෙ ගුණවිසෙසයුත්තෙසු උපකාරාපකාරවසප්පවත්තියා, ආසෙවනාලාභෙන අප්පවිපාකතාය ච පඨමජවනචෙතනා ඉතරද්වයං විය පවත්තසන්තානුපරමාපෙක්ඛං, ඔකාසලාභාපෙක්ඛඤ්ච කම්මං න හොතීති ඉධෙව පුප්ඵමත්තං විය පවත්තිවිපාකමත්තං ඵලං දෙති. තථා අසක්කොන්තන්ති කම්මස්ස විපාකදානං නාම උපධිපයොගාදිපච්චයන්තරසමවායෙනෙව හොතීති තදභාවතො තස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දාතුං අසක්කොන්තං. අත්ථසාධිකාති දානාදිපාණාතිපාතාදිඅත්ථස්ස නිප්ඵාදිකා. කා පන සාති ආහ ‘‘සත්තමජවනචෙතනා’’ති. සා හි සන්නිට්ඨාපකචෙතනා වුත්තනයෙන පටිලද්ධවිසෙසා, පුරිමජවනචෙතනාහි ලද්ධාසෙවනා ච සමානා අනන්තරත්තභාවෙ විපාකදායිනී උපපජ්ජවෙදනීයකම්මං නාම. ‘‘සති සංසාරප්පවත්තියා’’ති ඉමිනා අසති සංසාරප්පවත්තියං අහොසිකම්මපක්ඛෙ තිට්ඨති විපච්චනොකාසස්ස අභාවතොති දීපෙති.

686. යං ගරුකන්ති යං අකුසලං මහාසාවජ්ජං, කුසලං මහානුභාවං කම්මං. යං බහුලන්ති යං බහුලං අභිණ්හසො කතං සමාසෙවිතං. මරණකාලෙ අනුස්සරිතන්ති පරිබ්යත්තභාවෙන මරණස්ස ආසන්නකාලෙ අනුස්සරිතං. ආසන්නකාලෙ කතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති හි වුත්තං. ‘‘පුනප්පුනං ලද්ධාසෙවන’’න්ති ඉමිනා ‘‘යං බහුල’’න්ති වුත්තකම්මතො විසෙසෙති. තථා දිට්ඨධම්මවෙදනීයං නිවත්තෙති පටිසන්ධිආකඩ්ඪනානුජානනතො. පටිසන්ධිජනකවසෙන හි ගරුකාදිකම්මචතුක්කං වුත්තං.

තත්ථ ගරුකං සබ්බපඨමං විපච්චති. තථා හි තං ගරුකන්ති වුත්තං. ගරුකෙ අසති බහුලීකතං, තස්මිං අසති ආසන්නං, තස්මිම්පි අසති ‘‘කටත්තා වා පනා’’ති වුත්තං පුරිමජාතීසු කතකම්මං විපච්චති. බහුලාසන්නපුබ්බකතෙසු ච බලාබලං වා ජානිතබ්බං, පාපතො පාපන්තරං, කල්යාණඤ්ච, කල්යාණතො ච කල්යාණන්තරං, පාපඤ්ච, බහුලීකතතො ච මහතො ච පුබ්බකතාදි, අප්පඤ්ච. බහුලානුස්සරණෙන විප්පටිසාරාදිජනනතො පටිපක්ඛස්ස අපරිපුණ්ණතාය ආරද්ධවිපාකස්ස කම්මස්ස, කම්මසෙසස්ස වා අපරාපරියායෙ වෙදනීයස්ස අපරික්ඛීණතාය සන්තතියා පරිණාමවිසෙසතොති තෙහි තෙහි කාරණෙහි ආහිතබලං පඨමං විපච්චති. මහානාරදකස්සපජාතකෙ විදෙහරඤ්ඤො සෙනාපති අලාතො, බීජකො දාසො, රාජකඤ්ඤා රුචා ච එත්ථ නිදස්සනං. තථා හි වුත්තං භගවතා –

‘‘තත්රානන්ද , ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං , මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං දුග්ගතිං විනිපාතං නිරයං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතී හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි හොති, තස්ස දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතී…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතී හොති…පෙ… මිච්ඡාදිට්ඨි හොති, තස්ස දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති කල්යාණකම්මං සුඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති සම්මාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා සුගතිං සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි හොති, තස්ස දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ.

‘‘තත්රානන්ද, ය්වායං පුග්ගලො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො…පෙ… සම්මාදිට්ඨි කායස්ස භෙදා පරං…පෙ… නිරයං උපපජ්ජති. පුබ්බෙ වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, පච්ඡා වාස්ස තං කතං හොති පාපකම්මං දුක්ඛවෙදනීයං, මරණකාලෙ වාස්ස හොති මිච්ඡාදිට්ඨි සමත්තා සමාදින්නා, තෙන සො කායස්ස භෙදා පරං මරණා අපායං …පෙ… නිරයං උපපජ්ජති. යඤ්ච ඛො සො ඉධ පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොති…පෙ… සම්මාදිට්ඨි හොති, තස්ස දිට්ඨෙ වා ධම්මෙ විපාකං පටිසංවෙදෙති උපපජ්ජ වා අපරෙ වා පරියායෙ’’ති (ම. නි. 3.303).

කිං බහුනා යං තං තථාගතස්ස මහාකම්මවිභඞ්ගඤාණං, තස්සෙවායං විසයො, යදිදං තස්ස තස්ස කම්මස්ස තෙන තෙන කාරණෙන පුබ්බාපරවිපාකතා සාමත්ථියං.

687. පටිසන්ධිදානාදිවසෙන විපාකසන්තානස්ස නිබ්බත්තකං ජනකං. තෙනාහ ‘‘තං පටිසන්ධියම්පි පවත්තෙපි රූපාරූපවිපාකක්ඛන්ධෙ ජනෙතී’’ති. සුඛදුක්ඛසන්තානස්ස, නාමරූපප්පබන්ධස්ස වා චිරතරප්පවත්තිහෙතුභූතං උපත්ථම්භකං. තෙනාහ ‘‘සුඛදුක්ඛං උපත්ථම්භෙති, අද්ධානං පවත්තෙතී’’ති. උපපීළකං සුඛදුක්ඛප්පබන්ධෙ පවත්තමානෙ සණිකං සණිකං තං හාපෙති. තෙනාහ ‘‘සුඛදුක්ඛං පීළෙති බාධති, අද්ධානං පවත්තිතුං න දෙතී’’ති. ඝාතෙත්වාති උපච්ඡින්දිත්වා. කම්මස්ස උපච්ඡින්දනං නාම තස්ස විපාකපටිබාහනමෙවාති ආහ ‘‘තස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා’’ති. තඤ්ච අත්තනො විපාකුප්පත්තියා ඔකාසකරණන්ති වුත්තං ‘‘අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කරොතී’’ති. විපච්චනාය කතොකාසං කම්මං විපක්කමෙව නාම හොතීති ආහ ‘‘එවං පන කම්මෙන කතෙ ඔකාසෙ තං විපාකං උප්පන්නං නාම වුච්චතී’’ති. උපපීළකං අඤ්ඤස්ස විපාකං උපච්ඡින්දති, න සයං අත්තනො විපාකං දෙති. උපඝාතකං පන දුබ්බලං කම්මං උපච්ඡින්දිත්වා අත්තනො විපාකං උප්පාදෙතීති අයමෙතෙසං විසෙසො. බව්හාබාධතාදිපච්චයූපනිපාතෙන විපාකස්ස විබාධකං උපපීළකං, තථා විපාකස්සෙව උපච්ඡෙදකං උපඝාතකං. කම්මං උපඝාතෙත්වා අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසකරණෙන විපච්චනෙ සති ජනකමෙව සියා, ජනකාදිභාවො නාම විපාකං පති ඉච්ඡිතබ්බො, න කම්මං පතීති විපාකස්සෙව උපඝාතකතා යුත්තා විය දිස්සති, වීමංසිතබ්බං.

කම්මන්තරන්ති කම්මවිසෙසො කම්මානං බලාබලභෙදො. විපාකන්තරන්ති විපාකවිසෙසො, තස්ස හීනපණීතතාදිභෙදො. අපරො නයො – යස්මිං කම්මෙ කතෙ පටිසන්ධියං, පවත්තෙ ච විපාකකටත්තාරූපානං උප්පත්ති හොති, තං ජනකං. යස්මිං පන කතෙ අඤ්ඤෙන ජනිතස්ස ඉට්ඨස්ස වා අනිට්ඨස්ස වා ඵලස්ස විබාධකවිච්ඡෙදකපච්චයානුප්පත්තියා, උපබ්රූහනපච්චයුප්පත්තියා ච ජනකානුභාවානුරූපං පරිපොසචිරතරප්පබන්ධා හොන්ති, තං උපත්ථම්භකං. ජනකෙන නිබ්බත්තිතං කුසලඵලං වා අකුසලඵලං වා යෙන පච්චනීකභූතෙන රොගධාතුසමතාදිනිමිත්තතාය බාධීයති, තං උපපීළකං. යෙන පන කම්මුනා ජනකසාමත්ථියවසෙන චිරතරප්පබන්ධාරහම්පි සමානං ඵලං විච්ඡෙදකපච්චයුප්පත්තියා උපහඤ්ඤති විච්ඡිජ්ජති, තං උපඝාතකං. තත්ථ කෙචි දුතියස්ස කුසලභාවං ඉත්ථන්නාමගතස්ස අප්පාබාධදීඝායුකතාසංවත්තනවසෙන, පච්ඡිමානං ද්වින්නං අකුසලභාවං බව්හාබාධඅප්පායුකතාසංවත්තනවසෙන වණ්ණෙන්ති. දෙවදත්තාදීනං, පන නාගාදීනං, ඉතො අනුපදින්නෙන යාපනකපෙතානඤ්ච නරකාදීසු අකුසලවිපාකුපත්ථම්භනුපපීළනුපඝාතකානි න න සන්තීති චතුන්නම්පි අකුසලාකුසලභාවො න විරුජ්ඣති. බුද්ධාවෙණිකතාය අසාධාරණස්සෙව ඤාණස්ස ගොචරභාවතො කම්මන්තරාදි ‘‘අසාධාරණං සාවකෙහී’’ති වුත්තං. එකදෙසතො ජානිතබ්බං අනවසෙසතො ජානිතුං න සක්කා අවිසයත්තා. සබ්බෙන සබ්බං අජානනෙ පච්චයපරිග්ගහො න පරිපූරතීති.

688. යථාවුත්තං කම්මං වත්තමානවිපාකප්පබන්ධනිමිත්තමෙව අධිප්පෙතන්ති කම්මෙකදෙසතාය ‘‘ද්වාදසවිධං කම්මං කම්මවට්ටෙ පක්ඛිපිත්වා’’ති වුත්තං. කිලෙසවට්ටම්පි කම්මසහායතාය කම්මවට්ටපක්ඛිකමෙව කත්වා ආහ ‘‘කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙනා’’ති. යාදිසතො පච්චයතො පච්චුප්පන්නෙ අද්ධානෙ නාමරූපස්ස පවත්ති, තාදිසතො එව ඉතරස්මිම්පි අද්ධද්වයෙති යථා අතීතානාගතෙ නයං නෙති, තං දස්සෙන්තො ‘‘ඉද’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අනාගතෙපි කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙනෙවාති එත්ථ වුත්තං එව-සද්දං ‘‘එතරහි අතීතෙපී’’ති එත්ථාපි ආනෙත්වා වත්තබ්බං අද්ධත්තයෙපි කිරියාකිරියඵලමත්තතාදස්සනපරත්තා චොදනාය. ඉති කම්මඤ්චෙවාතිආදි වුත්තස්සෙවත්ථස්ස නිගමනවසෙන වුත්තං. අපරාපරං වට්ටනට්ඨෙන වට්ටං. තථා පවත්තනං පවත්තං. හෙතුඵලභාවෙන සම්බන්ධතීති සන්තති, පබන්ධො. කරණට්ඨෙන, පච්චයෙහි කරීයතීති වා කිරියා.

කම්මාති කම්මතො. සම්භවති එතස්මාති සම්භවො, කම්මං සම්භවො එතස්සාති කම්මසම්භවො, විපාකො.

කාරණසාමග්ගියං දානාදීහි සාධිතකිරියාය වත්තමානාය කාරණමත්තෙ කත්තුවොහාරොති ආහ ‘‘නෙව කාරණතො උද්ධං කාරකං පස්සතී’’ති. කරොතීති හි කාරකං. විපාකපටිසංවෙදකං න පස්සතීති සම්බන්ධො . කාමං බාලාපි ‘‘කාරකො පටිසංවෙදකො’’ති වදන්තා අත්ථතො පඤ්ඤත්තිමත්තමෙව වදන්ති, තෙ පන විපරීතාභිනිවෙසවසෙනාපි වදන්තීති තං අප්පමාණන්ති ආහ ‘‘සමඤ්ඤාමත්තෙන පණ්ඩිතා වොහරන්තී’’ති.

689. එවෙතන්ති එවංවිධං එතං දස්සනං, සම්මදස්සනං, අවිපරීතදස්සනන්ති අත්ථො. බීජරුක්ඛාදිකානංවාති යථා බීජතො රුක්ඛො, රුක්ඛතො පුන බීජන්ති අනාදිකාලිකත්තා බීජරුක්ඛසන්තානස්ස පුබ්බකොටි නත්ථි, එවං කම්මපච්චයා විපාකො, විපාකපච්චයා කම්මන්ති අනාදිකාලිකත්තා කම්මවිපාකසන්තානස්ස පුබ්බකොටි න පඤ්ඤායති. ආදි-සද්දෙන ‘‘කුක්කුටියා අණ්ඩං, අණ්ඩතො කුක්කුටී, පුනපි කුක්කුටියා අණ්ඩ’’න්ති එවමාදිං සඞ්ගණ්හාති. අනාගතෙපි සංසාරෙති යථා අතීතෙ, එවං අනාගතෙපි අද්ධානෙ ‘‘ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.619; දී. නි. අට්ඨ. 2.95 අපසාදනාවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.60; අ. නි. අට්ඨ. 2.4.199; ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා; විභ. අට්ඨ. 226 සඞ්ඛාරපදනිද්දෙස; සු. නි. අට්ඨ. 2.523; උදා. අට්ඨ. 39; ඉතිවු. අට්ඨ. 14, 58; ථෙරගා. අට්ඨ. 1.67, 99; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.117; චූළනි. අට්ඨ. 6; බු. වං. අට්ඨ. 2.58) වුත්තෙ සංසාරෙ සති කම්මවිපාකානං අප්පවත්තං න දිස්සති, කම්මවිපාකානං අප්පවත්ති න දිස්සති, පවත්තති එවාති අත්ථො.

එතමත්ථන්ති ‘‘කම්මස්ස කාරකො නත්ථී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 2.689) වුත්තමත්ථං. අසයංවසීති න සයංවසිනො, මිච්ඡාභිනිවෙසපරවසාති අත්ථො. අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධිතාති ඉතරීතරවිරොධිතා, දිට්ඨියො, දිට්ඨියා වා අඤ්ඤමඤ්ඤෙන විරොධිතා විරුද්ධා.

ගම්භීරඤාණගොචරතාය ගම්භීරං. තථා නිපුණං. සත්තසුඤ්ඤතාය, අඤ්ඤමඤ්ඤසභාවසුඤ්ඤතාය ච සුඤ්ඤං. පච්චයන්ති නාමරූපස්ස පච්චයං, තප්පච්චයපටිවෙධෙනෙව ච සබ්බං පටිවිද්ධං හොතීති. කම්මං නත්ථි විපාකම්හීතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

පච්චයසුඤ්ඤං ඵලන්ති යථාවුත්තමත්ථං උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා න සූරියෙ’’තිආදි වුත්තං. තෙසන්ති සූරියාදීනං. සොති අග්ගි. සම්භාරෙහීති ආතපාදීහි කාරණෙහි.

යදි ච හෙතු ච ඵලඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤරහිතං, කථං හෙතුතො ඵලං නිබ්බත්තතීති ආහ ‘‘කම්මඤ්ච ඛො උපාදායා’’ති. න කෙවලං කම්මඵලමෙව සුඤ්ඤං කත්තුරහිතං, සබ්බම්පි ධම්මජාතං කාරකරහිතන්ති දස්සෙතුං ‘‘න හෙත්ථ දෙවො’’ති ගාථා වුත්තා. හෙතුසම්භාරපච්චයාති හෙතුසමූහනිමිත්තං, හෙතුපච්චයනිමිත්තං වා.

690. චුතිපටිසන්ධිවසෙනවිදිතා හොන්තීති කම්මවට්ටවිපාකවට්ටවසෙන පච්චයපරිග්ගහස්ස කතත්තා චුතිපටිසන්ධිවසෙන විදිතා හොන්තීති වදන්ති. වුත්තනයෙන පන සප්පච්චයනාමරූපස්ස දස්සනෙන තීසු අද්ධාසු පහීනවිචිකිච්ඡස්ස අද්ධත්තයපරියාපන්නා ධම්මා අතීතපච්චුප්පන්නානාගතභවෙසු ච චුතිපටිසන්ධිවසෙන විදිතා හොන්ති, න අනුපදධම්මවසෙන තථාපරිග්ගහස්ස අකතත්තා. සාස්ස හොති ඤාතපරිඤ්ඤාති යාය නාමරූපපරිග්ගහං, තස්ස ච පච්චයපරිග්ගහං කරොති, සා අස්ස යොගිනො ‘‘ඉදං නාමං, එත්තකං නාම’’න්තිආදිනා, ‘‘තස්ස අයං පච්චයො, එත්තකො පච්චයො’’තිආදිනා ච පරිච්ඡෙදවසෙන ඤාතවතී පඤ්ඤාති කත්වා ඤාතපරිඤ්ඤා.

ඉදානි යෙන කාරණෙන අද්ධත්තයපරියාපන්නා ධම්මා චුතිපටිසන්ධිවසෙන විදිතා හොන්ති, තං දස්සෙතුං ‘‘සො එවං පජානාතී’’තිආදි වුත්තං. තෙන ධම්මානං භවන්තරසඞ්කමො නාම න කදාචිපි අත්ථි, තත්ථ තත්ථෙව නිරුජ්ඣනතොති දස්සෙති. සජ්ඣාය මන්තොදකපාන මුඛමණ්ඩන පදීපසීඛූපමාහි තමෙව ධම්මානං සඞ්කමාභාවං විභාවෙතුං ‘‘අපිච ඛො’’තිආදිමාහ.

මනොධාතුඅනන්තරන්ති කිරියමනොධාතුයා අනන්තරං ලබ්භමානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. න චෙව ආගතන්ති කිරියමනොධාතුතො න චෙව ආගතං කිරියමනොධාතුයං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස අභාවතො. නාපි න නිබ්බත්තං අනන්තරන්ති කිරියමනොධාතුතො අනාගච්ඡන්තම්පි පච්චයසාමග්ගිලාභෙන තතො අනන්තරං නාපි න නිබ්බත්තං, නිබ්බත්තමෙව හොති. යථායං පවත්තියං චිත්තප්පවත්ති, තථෙව පටිසන්ධිම්හි වත්තතෙ චිත්තසන්තති, චුතිචිත්තතො අනාගච්ඡන්තම්පි පටිසන්ධිචිත්තං තතො අනන්තරං නාපි න නිබ්බත්තති, පච්චයසාමග්ගිවසෙන නිබ්බත්තතෙවාති අත්ථො. සන්තතිගහණෙන චෙත්ථ කුතොචි ආගමාභාවමෙව විභාවෙති. හෙතුඵලභාවෙන හි සම්බන්ධතාති ධම්මප්පවත්ති සන්තතීති. තෙනාහ ‘‘පුරිමං භිජ්ජතෙ චිත්ත’’න්තිආදි. පුරිමන්ති චුතිචිත්තං. භිජ්ජතෙති නිරුජ්ඣති. පච්ඡිමන්ති පටිසන්ධිචිත්තං. තතොති චුතිචිත්තතො අනන්තරමෙව ජායති. යත්ථ හි චුතිචිත්තතො දූරෙපි කාලන්තරෙපි උප්පජ්ජමානං පටිසන්ධිචිත්තං අනන්තරමෙව ජායතීති වුච්චති. තස්මා තෙසං අන්තරිකා නත්ථි තෙසං චුතිපටිසන්ධිචිත්තානං බ්යවධායකං කිඤ්චි නත්ථි. වීචි තෙසං න විජ්ජතීති තස්සෙව වෙවචනං. ඉතොති චුතිචිත්තතො අනන්තරං න ච ගච්ඡති කිඤ්චි චිත්තං. තඤ්හි සසම්පයුත්තධම්මං තථෙව නිරුජ්ඣති. පටිසන්ධි චාති පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණඤ්ච අඤ්ඤමෙව යථාපච්චයං ජායති නිබ්බත්තතීති පුනපි සඞ්කමාභාවමෙව විභාවෙන්තො සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං නිගමෙති.

691. නාමරූපග්ගහණෙන , තස්ස ච පච්චයධම්මග්ගහණෙන අග්ගහිතස්ස තෙභූමකධම්මස්ස අභාවතො ‘‘විදිතසබ්බධම්මස්සා’’ති වුත්තං. න චෙත්ථ ලොකුත්තරධම්මා අධිගතා. ථාමගතං හොති අනෙකාකාරවොකාරපච්චයපරිග්ගහවිධිනො අනුට්ඨිතත්තා. සුට්ඨුතරං පහීයති තියද්ධගතධම්මප්පවත්තියා විගතසම්මොහත්තා. සා එවාති සොළසවිධා කඞ්ඛා එව. යස්මා එත්ථ ‘‘බුද්ධො, ධම්මො, සඞ්ඝො, සික්ඛා’’ති ච කඞ්ඛාය ගොචරභූතා ලොකියා ධම්මා අධිප්පෙතා. න හි ලොකුත්තරධම්මෙ ආරබ්භ කිලෙසා පවත්තිතුං සක්කොන්ති. පුබ්බන්තොති අතීතා ඛන්ධායතනධාතුයො. අපරන්තොති අනාගතා. පුබ්බන්තාපරන්තොති තදුභයං, අද්ධාපච්චුප්පන්නං වා තදුභයභාගයුත්තත්තා. එවං බුද්ධාදිග්ගහණෙන, පටිච්චසමුප්පන්නධම්මග්ගහණෙන ච ගහිතො අට්ඨමො කඞ්ඛාවිසයො නාමරූපමත්තං, ඉදප්පච්චයතාග්ගහණෙන පන තස්ස පච්චයො ගහිතො, තස්මා සොළසවත්ථුකාය කඞ්ඛාය පහීනාය අට්ඨවත්ථුකා කඞ්ඛා අප්පතිට්ඨාව හොතීති ආහ ‘‘න කෙවලඤ්ච…පෙ… පහීයතියෙවා’’ති.

දිට්ඨෙකට්ඨත්තා විචිකිච්ඡාය යථා දිට්ඨි සමුච්ඡිජ්ජමානා විචිකිච්ඡාය සද්ධිංයෙව සමුච්ඡිජ්ජති, එවං විචිකිච්ඡා වික්ඛම්භියමානා දිට්ඨියා සද්ධිංයෙව වික්ඛම්භීයතීති ආහ ‘‘ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි වික්ඛම්භන්තී’’ති. අත්තාභිනිවෙසූපනිස්සයා හි ‘‘අහොසිං නු ඛො අහ’’න්තිආදි (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) නයප්පවත්තා සොළසවත්ථුකා කඞ්ඛා, සා එව ච පුබ්බන්තාදිවත්ථුකභාවෙන වුත්තා. අත්තාභිනිවෙසවත්ථුකානි ච ද්වාසට්ඨි දිට්ඨිගතානි, බුද්ධාදිවත්ථුකා ච කඞ්ඛා තදෙකට්ඨාති. ධරීයන්ති අත්තනො පච්චයෙහීති ධම්මා, තිට්ඨති එත්ථ තදායත්තවුත්තිතාය ඵලන්ති ඨිති, ධම්මානං ඨිති ධම්මට්ඨිති, පච්චයධම්මො. අථ වා ධම්මොති කාරණං ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718 ආදයො) විය, ධම්මස්ස ඨිති සභාවො, ධම්මතො ච අඤ්ඤො සභාවො නත්ථීති පච්චයධම්මානං පච්චයභාවො ධම්මට්ඨිති, ධම්මට්ඨිතියං ඤාණං ධම්මට්ඨිතිඤාණං. සඞ්ඛාරානං යං යං භූතං අනිච්චතාදි යථාභූතං, තත්ථ ඤාණන්ති යථාභූතඤාණං. සම්මා පස්සතීති සම්මාදස්සනං.

අවිජ්ජා පච්චයොති අවිජ්ජා හෙතුආදිවසෙන සඞ්ඛාරානං යථාරහං පච්චයො. තතො එව සඞ්ඛාරා පච්චයසමුප්පන්නා. උභොපෙතෙති යස්මා අවිජ්ජාපි ආසවාදිවසෙන පච්චයසම්භූතාව, තස්මා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරාති උභයෙපි එතෙ ධම්මා පච්චයසමුප්පන්නා. ඉතීති එවං. පච්චයපරිග්ගහෙ පඤ්ඤාති පච්චයානං පරිච්ඡිජ්ජ ගහණවසෙන පවත්තා පඤ්ඤා. වුත්තනයෙන ධම්මට්ඨිතිඤාණං.

නිමිත්තන්ති සඞ්ඛාරනිමිත්තං, අත්ථතො පඤ්චක්ඛන්ධා. තෙ හි ඝනසඤ්ඤාපවත්තියා වත්ථුභාවතො නිමිත්තං, සවිග්ගහභාවෙන උපට්ඨානතො වා. යස්මා අනිච්චතා නාම සඞ්ඛාරානං අවිපරීතාකාරො. තත්ථ නිච්චතාය ලෙසස්සාපි අභාවතො අනිච්චතො පස්සන්තො යථාභූතං ජානාති. තඤ්ච ඤාණං අවිපරීතග්ගහණතාය සම්මාදස්සනං. තංසමඞ්ගිනා ච පච්චුප්පන්නෙසු විය අතීතානාගතෙසුපි නයං නෙන්තෙන තෙ සුපරිවිදිතා හොන්ති.

අනිච්චතා ච නාම උප්පත්තිමතො, උප්පාදො ච පච්චයවසෙනාති අනිච්චතා සිජ්ඣමානා සඞ්ඛාරානං සප්පච්චයතං සාධෙන්තී යථාවුත්තකඞ්ඛප්පහානාය සංවත්තතීති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ‘‘අනිච්චතො…පෙ… පහීයතී’’ති ආහ. තත්ථ තදන්වයෙනාති පච්චක්ඛතො දිට්ඨස්ස අනුගමනෙන. එත්ථාති යථාදිට්ඨෙසු ධම්මෙසු. දුක්ඛතො මනසි කරොන්තොතිආදීසුපි එසෙව නයො. පවත්තන්ති උපාදින්නක්ඛන්ධප්පවත්තං. තඤ්හි කිලෙසාභිසඞ්ඛාරෙහි පවත්තිතත්තා සාතිසයං දුක්ඛභාවෙන උපට්ඨාති. පවත්තන්ති ඨානනිසජ්ජාදිවසෙන දුක්ඛදුක්ඛතාදිවසෙන ච සඞ්ඛාරප්පවත්තන්ති අපරෙ. ‘‘නිමිත්තං, පවත්ත’’න්ති ච වුත්තෙ අජ්ඣත්තබහිද්ධාසන්තානසඤ්ඤිතෙ සබ්බස්මිං සප්පච්චයෙ නාමරූපෙ යාථාවතො පවත්තා එකාව පඤ්ඤා පරියායවසෙන ‘‘යථාභූතඤාණ’’න්තිපි ‘‘සම්මාදස්සන’’න්තිපි තත්ථ කඞ්ඛාවික්ඛම්භනෙන ‘‘කඞ්ඛාවිතරණා’’තිපි වුච්චති. යථා ‘‘රුක්ඛො පාදපො තරූ’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යඤ්ච යථාභූතඤාණ’’න්තිආදි.

පරමත්ථතො සාසනෙ අස්සාසො නාම අරියඵලං, පතිට්ඨා නාම අරියමග්ගො, අයං පන අනධිගතමග්ගඵලොපි තදධිගමුපායපටිපත්තියං ඨිතත්තා ලද්ධස්සාසො විය, ලද්ධපතිට්ඨො විය ච හොතීති වුත්තං ‘‘ලද්ධස්සාසො ලද්ධපතිට්ඨො’’ති. අපරිහීනකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිකො විපස්සකො ලොකියාහි සීලසමාධිපඤ්ඤාසම්පදාහි සමන්නාගතත්තා උත්තරි අප්පටිවිජ්ඣන්තො සුගතිපරායණො ච හොතීති වුත්තං ‘‘නියතගතිකො’’ති. තතො එව චූළසොතාපන්නො නාම හොති. සොතාපන්නො හි ඛීණාපායදුග්ගතිවිනිපාතොති.

අථ වා ලද්ධස්සාසො දිට්ඨිවිසුද්ධිසමධිගමෙන. නාමරූපපරිච්ඡෙදෙන හි ඛන්ධාදිකෙ සභාවසරසතො සල්ලක්ඛෙත්වා සාසනෙ ධම්මුපසංහිතපාමොජ්ජප්පටිලාභෙන ලද්ධස්සාසො හොති. ලද්ධපතිට්ඨො කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිසමධිගමෙන. සප්පච්චයනාමරූපදස්සනෙන හි පරිමද්දිතදිට්ඨිකණ්ටකො විනිද්ධතඅහෙතුවිසමහෙතුවාදො යථාසකං පච්චයෙහෙව ධම්මමත්තං ජානිත්වා සාසනෙ පතිට්ඨිතසද්ධො ලද්ධපතිට්ඨො නාම හොති. නාමරූපවවත්ථානෙන දුක්ඛසච්චං, ධම්මට්ඨිතිඤාණෙන සමුදයසච්චං, තස්සෙව අපරභාගෙන අනිච්චතො මනසිකාරාදිවිධිනා මග්ගසච්චඤ්ච අභිඤ්ඤාය පවත්තියා දුක්ඛභාවං දිස්වා අප්පවත්තෙ නිරොධෙ එකංසෙනෙව නින්නජ්ඣාසයතාය ලොකියෙනෙව ඤාණෙන චතුන්නං අරියසච්චානං අධිගතත්තා අපායෙසු අභබ්බුප්පත්තිකො, සොතාපන්නභූමියං භබ්බුප්පත්තිකො ච හොතීති වුත්තං ‘‘නියතගතිකො’’ති. තෙනාහ ‘‘චූළසොතාපන්නො නාම හොතී’’ති.

තස්මාති යස්මා එවං මහානිසංසමෙතං යථාභූතඤාණං, තස්මා. සදාති සබ්බකාලං රත්තිඤ්චෙව දිවා ච. සබ්බසොති නිබ්බත්තකහෙතුආදිපරිග්ගණ්හනවසෙන සබ්බප්පකාරෙන.

කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති එකූනවීසතිමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.