📜
20. මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා
සම්මසනඤාණකථාවණ්ණනා
692. එවං ¶ ¶ මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච ඤත්වා ඨිතං ඤාණන්ති අයං උපක්කිලෙසවිනිමුත්තා වීථිපටිපන්නා විපස්සනාපඤ්ඤා අරියමග්ගස්ස පුබ්බභාගමග්ගො, අයං ඔභාසාදිභෙදො දසවිධො උපක්කිලෙසො න මග්ගොති එවං මග්ගඤ්ච අමග්ගඤ්ච යාථාවතො වවත්ථපෙත්වා ඨිතං ඤාණං.
අතීතාදිවසෙන අනෙකභෙදභින්නෙ ධම්මෙ කලාපතො සඞ්ඛිපිත්වා සම්මසනං කලාපසම්මසනං, අයං කිර ජම්බුදීපවාසීනං අභිලාපො. ‘‘යං කිඤ්චි රූප’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.361; 2.113; 3.86; අ. නි. 4.181) නයෙන හි ධම්මානං විපස්සනා නයවිපස්සනා, අයං කිර තම්බපණ්ණිදීපවාසීනං අභිලාපො. තෙනෙවාහ ‘‘කලාපසම්මසනසඞ්ඛාතාය නයවිපස්සනායා’’ති. තාව-සද්දො කමත්ථො, තෙන සම්මසනප්පකාරානං බහුභෙදතං දීපෙති. බහුභාවතො හි තෙසං පඨමං නයවිපස්සනාය යොගාරම්භං අනුසාසති ‘‘නයවිපස්සනාය තාව යොගො කරණීයො’’ති. කස්මාති චොදකවචනං. තස්සායං අධිප්පායො – යදි මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධි සම්පාදෙතබ්බා, අථ කස්මා ‘‘නයවිපස්සනාය ආදිතො යොගො කාතබ්බො’’ති වුත්තන්ති. ඉතරො තස්සායං අධිගමූපායොති දස්සෙන්තො ‘‘ආරද්ධවිපස්සකස්සා’’තිආදිමාහ. තෙනෙතං දස්සෙති ‘‘විපස්සනාය සති උදයබ්බයඤාණුප්පාදො, උදයබ්බයඤාණෙ සති ඔභාසාදිඋපක්කිලෙසසම්භවො, තතො මග්ගාමග්ගවවත්ථානං, තස්මා තස්ස ආදිතොව ආරම්භස්ස සම්භවො නත්ථීති විපස්සනා පඨමං ආරද්ධබ්බා’’ති. එවම්පි පඨමං නයවිපස්සනාව කස්මා ආරද්ධබ්බාති ආහ ‘‘විපස්සනාය ච කලාපසම්මසනං ආදී’’ති. තඤ්හි අතීතාදිභෙදභින්නානං ධම්මානං සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානවසෙන පවත්තනතො ආදිකම්මිකස්ස සුකරං සම්මසනන්ති ආදිභූතං.
තස්මාති ¶ ආදිභූතත්තා. අථ වා තස්මාති යස්මා ආරද්ධවිපස්සකස්ස…පෙ… කලාපසම්මසනං ආදි, තස්මා. එතන්ති කලාපසම්මසනං. අපිචාතිආදි කලාපසම්මසනස්සෙව විපස්සනාය ආදිභාවෙ උපචයහෙතුදස්සනං. උදයබ්බයඤාණපරියොසානා තීරණපරිඤ්ඤා, අසම්පත්තෙ ¶ එව ච උදයබ්බයඤාණෙ මග්ගාමග්ගවවත්ථානං හොතීති ආහ ‘‘තීරණපරිඤ්ඤාය වත්තමානායා’’ති. කලාපසම්මසනෙ තාව යොගො කාතබ්බොති එත්ථාපි තස්සෙව පඨමාරම්භෙ කාරණං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යස්මා කලාපසම්මසනං නාම එකවිසුද්ධියම්පි න අන්තොගධං, එකච්චෙ ච තං අනාමසිත්වාව විපස්සනාචාරං වණ්ණෙන්ති. එවං සන්තෙපි තං සුත්තන්තෙසු එකදෙසෙන, අනවසෙසතො ච දස්සිතං. පටිසම්භිදායං ආදිකම්මිකානං මනසිකාරසුකරතාය විපස්සනාය ආදිභාවෙන ඨපිතං. විපස්සන්තස්ස ච ඔභාසාදීසු උප්පන්නෙසු මග්ගාමග්ගඤාණසම්භවො, තස්මා ‘‘තං සම්පාදෙතුකාමෙනා’’තිආදිනා අයං විචාරො කතොති දට්ඨබ්බං.
693. තත්රාති තස්මිං තීරණපරිඤ්ඤාය ඤාතපරිඤ්ඤානන්තරභාවෙ, තාසු වා පරිඤ්ඤාසු. විනිච්ඡයොති සරූපතො, කිච්චතො, භූමිතො ච සන්නිට්ඨානං. ලොකුත්තරාපි පුරිමස්මිං සච්චද්වයෙ මග්ගසම්පයුත්තා තිවිධාපි පරිඤ්ඤා කිච්චවසෙන ලබ්භතීති ‘‘ලොකියපරිඤ්ඤා’’ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. සභාවධම්මානං ලක්ඛණසල්ලක්ඛණතො ඤෙය්යඅභිමුඛා පඤ්ඤා අභිඤ්ඤාපඤ්ඤා. ඤාතට්ඨෙති ඤාතභාවනිමිත්තං. අභිඤ්ඤෙය්යස්ස ජානනහෙතු ‘‘ඤාණ’’න්ති වුච්චති. පරිඤ්ඤාපඤ්ඤාති අනිච්චාදිලක්ඛණානි පරිච්ඡිජ්ජ ජානනපඤ්ඤා. තීරණට්ඨෙති සම්මසනභාවහෙතු. පහානපඤ්ඤාති පහාතබ්බස්ස පජහනපඤ්ඤා. වෙදයිතාදිලක්ඛණවිධුරතාය රුප්පනලක්ඛණං පච්චත්තලක්ඛණං වුත්තං. තෙසංයෙව පච්චත්තලක්ඛණසල්ලක්ඛණවසෙන ගහිතධම්මානංයෙව. යථා පථවීඵස්සාදීනං කක්ඛළඵුසනාදිලක්ඛණානි තීසුපි ඛණෙසු සල්ලක්ඛිතබ්බානි පටිනියතරූපතාය සභාවසිද්ධානෙව හුත්වා ගය්හන්ති, න එවමනිච්චතාදිලක්ඛණානි. තානි පන භඞ්ගුදයබ්බයපීළාවසවත්තනාකාරමුඛෙන ගහෙතබ්බතො සමාරොපිතරූපානි විය ගය්හන්තීති වුත්තං ‘‘සාමඤ්ඤලක්ඛණං ආරොපෙත්වා’’ති. ලොකියපරිඤ්ඤානංයෙව අධිප්පෙතත්තා ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාව ‘‘පහානපරිඤ්ඤා’’ති වුත්තා.
සඞ්ඛාරපටිච්ඡෙදතොති නාමරූපවවත්ථානතො, යා ‘‘දිට්ඨිවිසුද්ධී’’ති වුත්තා. කෙචි පන ‘‘ඛන්ධාදීනං විපස්සනාය භූමිභාවතො සබ්බොපි ඛන්ධාදිවිචාරො සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදො’’ති වදන්ති. ‘‘පච්චත්තලක්ඛණපටිවෙධස්සෙව ආධිපච්ච’’න්ති ඉමිනා නාමරූපපච්චයපරිග්ගහපඤ්ඤානං තීරණපහානාසමත්ථතං ¶ දස්සෙති ¶ . තාසම්පි පන ‘‘නමනලක්ඛණං නාමං, රුප්පනලක්ඛණං රූප’’න්ති අරූපරූපානං සාධාරණාකාරසල්ලක්ඛණවසෙන පවත්තියා එකෙනාකාරෙන තීරණපරියායො, දිට්ඨිකඞ්ඛාවික්ඛම්භනෙන පහානපරියායො ලබ්භතීති සියා තීරණපහානෙසුපි ආධිපච්චන්ති වදන්ති. උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන පන යථා දිට්ඨිවිසුද්ධියාව සඞ්ඛාරපරිච්ඡෙදතා, එවං ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනාය එව තීරණපහානකිච්චතා වෙදිතබ්බා. එවං හි තිස්සොපි පරිඤ්ඤා වවත්ථිතා හොන්ති, අඤ්ඤථා සඞ්කාරො සියා. තීරණපරිඤ්ඤාය භූමි තත්ථ පඤ්ඤාය අනිච්චතාදිලක්ඛණසන්තීරණතො. තෙනාහ ‘‘එතස්මිං…පෙ… ආධිපච්ච’’න්ති. කාමං උදයබ්බයඤාණම්පි කඤ්චි මිච්ඡාභිනිවෙසං පජහති, තස්ස පන අථාමගතත්තා න සාතිසයං පහානන්ති වුත්තං ‘‘භඞ්ගානුපස්සනං ආදිං කත්වා උපරි පහානපරිඤ්ඤාය භූමී’’ති. අනිච්චතො අනුපස්සන්තොති අනිච්චාකාරතො සඞ්ඛාරෙ අනුපස්සන්තො සම්මසන්තො. නිච්චසඤ්ඤන්ති ‘‘තෙ නිච්චා සස්සතා’’ති පවත්තං මිච්ඡාසඤ්ඤං. සඤ්ඤාසීසෙන දිට්ඨිචිත්තානම්පි ගහණං දට්ඨබ්බං. එසෙව නයො ඉතො පරෙසුපි. නිබ්බින්දන්තොති අනිච්චානුපස්සනාදිසම්භූතාය නිබ්බිදානුපස්සනාය සඞ්ඛාරෙ නිබ්බිජ්ජනවසෙන පස්සන්තො. නන්දින්ති සප්පීතිකතණ්හං. විරජ්ජන්තොති විරාගානුපස්සනාය විරජ්ජනවසෙන යථා සඞ්ඛාරෙසු රාගො නුප්පජ්ජති, එවං අනුපස්සන්තො. තථාභූතො හි රාගං පජහතීති වුච්චති. නිරොධෙන්තොති නිරොධානුපස්සනාය යථා සඞ්ඛාරා නිරුජ්ඣන්තියෙව, න ආයතිං පුනබ්භවවසෙන උප්පජ්ජන්ති, එවං අනුපස්සන්තො. තථාභූතො හි සඞ්ඛාරානං සමුදයං පජහති නාම අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනතො. පටිනිස්සජ්ජන්තොති පටිනිස්සග්ගානුපස්සනාය යථා සඞ්ඛාරා න පුන ආදියන්ති, එවං වොස්සජ්ජන්තො. තෙනාහ ‘‘ආදානං පජහතී’’ති, නිච්චාදිවසෙන වා ගහණං විස්සජ්ජෙතීති අත්ථො. සාධිතත්තාති සම්පාදිතත්තා. ඉතරාති තීරණපහානපරිඤ්ඤා. එවං පරිඤ්ඤා නිද්දිසිත්වා පරිඤ්ඤාක්කමවසෙනපි කඞ්ඛාවිතරණානන්තරං ‘‘කලාපසම්මසනෙ යොගො කාතබ්බො’’ති ය්වායමත්ථො වුත්තො, තං නිගමවසෙන පච්චාහරන්තො ‘‘තෙන වුත්ත’’න්තිආදිමාහ, තං වුත්තත්ථමෙව.
694. තත්රාති තස්මිං කලාපසම්මසනෙ විභාවෙතබ්බෙ, තස්ස වා කලාපසම්මසනස්ස ආදිභාවෙ. අයං පාළීති දස්සියමානං පටිසම්භිදාමග්ගපාළිමාහ. තත්ථ සඞ්ඛිපිත්වා වවත්ථානෙ පඤ්ඤාති අතීතාදිභෙදභින්නෙ ධම්මෙ ¶ එකතො සඞ්ගහෙත්වා අනිච්චාදිවසෙන විනිච්ඡයෙ සාධෙතබ්බෙ තංසාධනීයා පඤ්ඤා. සම්මසනෙ අනිච්චතාදිවසෙන තීරණෙ ඤාණන්ති පවුච්චති, සා කථං හොතීති අත්ථො. වවත්ථානෙ සම්මසනෙති ච නිප්ඵාදෙතබ්බෙ භුම්මවචනං. යං කිඤ්චි රූපන්තිආදීනි පදානි ¶ හෙට්ඨා වුත්තත්ථානෙව. සබ්බං රූපං අනිච්චතො වවත්ථපෙතීතිආදීනි පන යස්මා පරතො වණ්ණියිස්සන්ති, තස්මා තත්ථෙව නෙසං අත්ථං විභාවයිස්සාම.
පාළිවවත්ථානං පන එවං වෙදිතබ්බං – එත්ථ හි ආදිකම්මිකානං විපස්සනාමනසිකාරසුඛත්ථං ‘‘යං කිඤ්චි රූප’’න්තිආදිනා පඨමං තාව පඤ්චක්ඛන්ධා අතීතාදිවිභාගමුඛෙන ගහිතා, තෙ පන ඛන්ධා යස්මා ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තධම්මවසෙන විභාගං ලබ්භන්ති, තස්මා තදනන්තරං ද්වාරඡක්කාදිවසෙන දස ඡක්කා ගහිතා. යස්මා පන ලක්ඛණෙසු අනත්තලක්ඛණං දුක්ඛවිභාගං, තස්මා තස්ස විභාවනාය ඡ ධාතුයො ගහිතා. තතො යෙසු කසිණෙසු ඉතො බාහිරකානං අත්තාභිනිවෙසො, තානි ඉමෙසං ඣානානං ආරම්මණභාවෙන උපට්ඨානාකාරමත්තානීති දස්සනත්ථං දස කසිණානි ගහිතානි. තතො දුක්ඛානුපස්සනාය පරිවාරභාවෙන පටික්කූලාකාරවසෙන ද්වත්තිංස කොට්ඨාසා ගහිතා. පුබ්බෙ ඛන්ධවසෙන සඞ්ඛෙපතො ගහිතා ධම්මා නාතිසඞ්ඛෙපවිත්ථාරනයෙන, විත්ථාරනයෙන ච මනසි කාතබ්බාති දස්සනත්ථං ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො ච ගහිතා. තෙසු ඉමෙ ධම්මා සතිපි සුඤ්ඤනිරීහඅබ්යාපාරභාවෙ ධම්මසභාවතො ආධිපච්චවසෙන පවත්තන්තීති අනත්තලක්ඛණවිභාවනත්ථං ඉන්ද්රියානි ගහිතානි. එවං අනෙකභෙදභින්නාපිමෙ ධම්මා භූමිත්තයපරියාපන්නතාය තිවිධාව හොන්තීති දස්සනත්ථං තිස්සො ධාතුයො ගහිතා.
එත්තාවතා නිමිත්තං දස්සෙත්වා පවත්තං දස්සෙතුං කාමභවාදයො නව භවා ගහිතා. එත්තකෙ අභිඤ්ඤෙය්යවිසෙසෙ පවත්තමනසිකාරකොසල්ලෙන සණ්හසුඛුමෙසු නිබ්බත්තිතමහග්ගතධම්මෙසු මනසිකාරො පවත්තෙතබ්බොති දස්සනත්ථං ඣානප්පමඤ්ඤාරුප්පානි ගහිතානි. තත්ථ ඣානානි නාම වුත්තාවසෙසාරම්මණානි රූපාවචරජ්ඣානානි. පච්චයපච්චයුප්පන්නවිභාගතො ඉමෙ ධම්මා භින්දිත්වා මනසි කාතබ්බාති දස්සනත්ථං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගානි ගහිතානි. පච්චයාකාරමනසිකාරො හි ලක්ඛණත්තයං සුඛෙන, සුට්ඨුතරඤ්ච විභාවෙති, තස්මා පච්ඡතො ගහිතො. එවමෙතෙ සම්මසනීයභාවෙන ගහිතා ¶ ඛන්ධාදිවසෙන කොට්ඨාසතො පඤ්චවීසතිවිධා. පභෙදතො පන අතීතාදිභෙදං අනාමසිත්වාව ගය්හමානා ද්වීහි ඌනානි ද්වෙසතානි හොන්ති.
තත්ථ අනිච්චතො වවත්ථපෙතීතිආදිකො පඨමො ලක්ඛණවවත්ථාපනවාරො. අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාතිආදිකො දුතියො හෙතුවාරො ලක්ඛණානං හෙතුකිත්තනතො. අනිච්චං සඞ්ඛතන්තිආදිකො පන හෙතුපතිට්ඨාපනවාරො ¶ පාකටභාවසල්ලක්ඛණතො. ඛයට්ඨෙනාති හි ඛයසභාවතො යස්මා රූපං ඛයසභාවං උප්පජ්ජිත්වා ඛයං වයං භෙදං ගච්ඡති, තස්මා අනිච්චන්ති අත්ථො. භයට්ඨෙනාති භායිතබ්බභාවතො යස්මා රූපං පභඞ්ගුරතාය භයානකං, තස්මා දුක්ඛන්ති. තෙනාහ භගවා ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති (සං. නි. 30.15, 45, 46, 76, 85; 2.4.14; පටි. ම. 2.10). අසාරකට්ඨෙනාති අසාරකභාවතො, අත්තසාරවිරහතොති අත්ථො. තතියවාරෙ පන ‘‘රූපං අනිච්ච’’න්ති වත්වා තස්ස හෙතුං පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘සඞ්ඛත’’න්තිආදි වුත්තං. යස්මා සමෙච්ච සම්භූය පච්චයෙහි කතං, අනුරූපෙ ච පච්චයෙ පටිච්ච, න විනා තෙහි සමං, සම්මා ච උප්පන්නං, තස්මා ඛයවයවිරාගනිරොධධම්මන්ති. න හි පච්චයනිබ්බත්තං අනිරුජ්ඣනකං නාම අත්ථි. තෙනාහ භගවා ‘‘යං තං රූපං ජාතං භූතං සඞ්ඛතං පලොකධම්මං, තං වත මා පලුජ්ජීති නෙතං ඨානං විජ්ජතී’’ති (සං. නි. 5.379). එතෙන අනිච්චා පථවීධාතු පච්චයනිබ්බත්තත්තා තදඤ්ඤං පච්චයනිබ්බත්තං වියාති දස්සෙති. එස නයො සෙසධම්මෙසුපි.
ඉදානි අන්වයතො, බ්යතිරෙකතො ච සඞ්ඛතධම්මානං අනිච්චතං පතිට්ඨාපෙතුං ‘‘ජාතිපච්චයා’’තිආදි වුත්තං. අනිච්චලක්ඛණස්සෙව චෙත්ථ පතිට්ඨාපනං තස්මිං පතිට්ඨාපිතෙ සෙසලක්ඛණද්වයස්සපි පතිට්ඨාපනසිද්ධිතො.
ඉමිනා පෙය්යාලෙන ඉමෙ ධම්මරාසයො සංඛිත්තාති සම්බන්ධො. ‘‘ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තා ධම්මා, පඤ්චක්ඛන්ධා’’ති ඉදං අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ ‘‘චක්ඛුං, භික්ඛවෙ, අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්තිආදිනා (පටි. ම. 1.3; සං. නි. 4.46) ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තෙ ධම්මෙ දස්සෙත්වා තෙසං පඤ්චහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතතං දස්සෙතුං ‘‘රූපං අභිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… විඤ්ඤාණං අභිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ආගතත්තා වුත්තං. පටිසම්භිදායං (පටි. ම. 1.48) පන ‘‘යං කිඤ්චි රූප’’න්තිආදිනා පඨමං පඤ්චක්ඛන්ධෙ දස්සෙත්වා ‘‘චක්ඛු’’න්තිආදිනා ද්වාරාරම්මණෙහි සද්ධිං ද්වාරප්පවත්තා ධම්මා දස්සිතා. තථාදස්සනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.
කස්මා ¶ පනෙත්ථ ඉමෙ ධම්මරාසයො සංඛිත්තාති පාළියං විත්ථාරතො ආගතත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදිමාහ. තෙනෙවාහ ‘‘තං තත්ථ…පෙ… සංඛිත්ත’’න්ති. තත්ථ තන්ති අභිඤ්ඤෙය්යං. එත්ථාති අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ. ‘‘විඤ්ඤාණං මනො ධම්මා’’තිආදිනා තත්ථ තත්ථ කොට්ඨාසෙ යෙ ලොකුත්තරධම්මා ආගතා. කෙචි පන ‘‘එත්ථාති පටිසම්භිදාය’’න්ති වදන්ති, තං න ¶ සුන්දරං. සම්මසනුපගා එව හි ධම්මා පටිසම්භිදායං ගහිතා සම්මසනවාරස්ස අධිප්පෙතත්තා, න අභිඤ්ඤෙය්යනිද්දෙසෙ (පටි. ම. 1.3; සං. නි. 4.46) විය සබ්බෙව අභිඤ්ඤෙය්යා ධම්මා. යෙ රූපාරූපධම්මා. යස්සාති යොගිනො. තෙසු තෙන සම්මසනං ආරභිතබ්බං යථාපාකටං විපස්සනාභිනිවෙසොති කත්වා. පච්ඡා පන අනුපට්ඨහන්තෙපි උපායෙන උපට්ඨහාපෙත්වා අනවසෙසතොව සම්මසිතබ්බා.
695. ‘‘අතීතං රූපං අනිච්ච’’න්තිආදිනා අනිච්චතො සම්මසනස්ස අතීතාදිවිභාගා පවත්තිට්ඨානභූතාති ආහ ‘‘එකාදසහි ඔකාසෙහී’’ති. වවත්ථාපනං නාම සන්නිට්ඨානං. අනිච්චතො සන්නිට්ඨානඤ්චෙත්ථ ‘‘අනිච්ච’’න්ති විපස්සනාවාති ආහ ‘‘අනිච්චන්ති සම්මසතී’’ති.
කථන්ති සම්මසනාකාරො පුච්ඡිතොති තං පරතො ඉධෙව පාළියං දුතියවාරෙ වුත්තනයෙනෙවාති සඞ්ඛෙපෙනෙව විස්සජ්ජෙති. ඉදානි තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘වුත්තඤ්හෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ හී-ති හෙතුඅත්ථෙ නිපාතො. යස්මා ‘‘රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං අනිච්චං ඛයට්ඨෙනා’’ති එවං වුත්තං, තස්මා ඉමිනා වුත්තනයෙන අනිච්චන්ති සම්මසතීති යොජනා.
එවම්පි සඞ්ඛෙපොයෙවාති විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘‘එසා’’තිආදි වුත්තං. අතීතෙති අතීතෙ භවෙ. ආදිකම්මිකස්ස හි ඉදං සම්මසනවිධානං, තස්මා භවවසෙන අද්ධාභෙදො අධිප්පෙතො. තෙනාහ ‘‘නයිමං භවං සම්පත්තන්තී’’ති. එත්ථ ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො. ඉදං වුත්තං හොති – යං අතීතභවෙ පරියාපන්නං රූපං, තං අතීතෙයෙව භවෙ ඛීණං, තතො න ඉමං භවං සම්පත්තං, තස්මා අනිච්චං ඛයට්ඨෙන ඛයසභාවත්තාති සම්මසතීති. එස නයො යං අනාගතන්තිආදීසුපි.
යං ¶ බහිද්ධා, තම්පි බහිද්ධා එව ඛීයති, න අජ්ඣත්තභාවං ගච්ඡතීති අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාති, යං ඔළාරිකං, තම්පි තත්ථෙව ඛීයතීති අනිච්චං ඛයට්ඨෙනාතිආදිනා යොජෙතබ්බං.
ඉදං සබ්බම්පීති ඉදං අතීතාදිභෙදස්ස රූපස්ස සම්මසනතො සබ්බං එකාදසවිධම්පි සම්මසනං එකං සම්මසනං අනිච්චතො සම්මසනන්ති කත්වා.
තන්ති තං එකාදසවිධම්පි රූපං. සප්පටිභයතායාති භයානකතාය. භයාවහං හොතීති අප්පහීනවිපල්ලාසස්ස ¶ ‘‘අහං විනස්සාමි, මම සන්තකං විනස්සතී’’ති චින්තෙන්තස්ස භයජනකං හොති. සීහොපමසුත්තෙ දෙවානං වියාති සීහොපමසුත්තෙ දෙසියමානෙ දෙවානං විය. තත්ථ හි –
‘‘යදා තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජති අරහං සම්මාසම්බුද්ධො…පෙ… සො ධම්මං දෙසෙති ‘ඉති රූපං, ඉති රූපස්ස සමුදයො, ඉති රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො. ඉති වෙදනා… ඉති සඤ්ඤා… ඉති සඞ්ඛාරා… ඉති විඤ්ඤාණං, ඉති විඤ්ඤාණස්ස සමුදයො, ඉති විඤ්ඤාණස්ස අත්ථඞ්ගමො’ති. යෙපි තෙ, භික්ඛවෙ, දෙවා දීඝායුකා වණ්ණවන්තො සුඛබහුලා උච්චෙසු විමානෙසු චිරට්ඨිතිකා, තෙපි තථාගතස්ස ධම්මදෙසනං සුත්වා යෙභුය්යෙන භයං සංවෙගං සන්තාසං ආපජ්ජන්ති ‘අනිච්චාව කිර භො මයං සමානා නිච්චම්හාති අමඤ්ඤිම්හ, අද්ධුවාව…පෙ… අසස්සතාව කිර භො මයං සමානා සස්සතම්හාති අමඤ්ඤිම්හ, මයම්පි කිර භො අනිච්චා අද්ධුවා අසස්සතා සක්කායපරියාපන්නා’’’ති (සං. නි. 3.78; අ. නි. 4.33) –
එවං දෙවානං භයුප්පත්ති ආගතා.
ඛන්ධපඤ්චකං, තදෙකදෙසො වා අත්තවාදීහි ‘‘අත්තා’’ති පරිකප්පීයති, තඤ්ච එකන්තතො අනිච්චං, දුක්ඛඤ්චාති ආහ ‘‘යඤ්හි අනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්තිආදි. තීසු දුක්ඛතාසු සඞ්ඛාරදුක්ඛතාව බ්යාපිනී, ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛ’’න්ති ච අධිප්පෙතාති වුත්තං ‘‘අනිච්චතං වා උදයබ්බයපටිපීළනං වා’’ති. අත්තා අභවිස්සාති ‘‘කාරකො වෙදකො සයංවසී’’ති එවංභූතො අත්තා අභවිස්සාති අධිප්පායො. එවඤ්හි සති රූපස්ස ආබාධාය සංවත්තනං අයුජ්ජමානකං සියා. යථා රූපක්ඛන්ධෙ අභෙදතො තිවිධං සම්මසනං, භෙදතො තෙත්තිංසවිධං, එවං වෙදනාක්ඛන්ධාදීසුපීති ඉමමත්ථං ‘‘එස නයො’’ති ¶ අතිදිසති. තෙන ඛන්ධවසෙන තාව භෙදතො පඤ්චසට්ඨිඅධිකා සතං සම්මසනවාරා දස්සිතා හොන්ති. ඉමිනා නයෙන ද්වාරඡක්කාදීසුපි යථාරහං සම්මසනභෙදො වෙදිතබ්බො.
696. නියමතො සඞ්ඛතාදිභෙදං හොතීති එකංසෙන සඞ්ඛතතාදිවිසෙසවන්තං හොති අසඞ්ඛතාදිසභාවෙ අනිච්චතාය අසම්භවතො. අස්සාති අනිච්චස්ස. පරියායදස්සනත්ථන්ති වෙවචනදස්සනත්ථං, තං පන ‘‘ඛයධම්ම’’න්තිආදීනං වසෙන වෙදිතබ්බං, න පුරිමානං තිණ්ණං. න හි ¶ තදෙව තස්ස පරියායො හොති, නාපි සඞ්ඛතපටිච්චසමුප්පන්නපදානි හුත්වා අභාවදීපනතො පාකභාවදීපනතො. පාකභාවදීපනෙන පන අනිච්චතාය සාධනපක්ඛෙ තිට්ඨන්ති. තෙනෙව හි සබ්බෙසං පදානං පරියායතාභාවතො ‘‘නානාකාරෙහි වා’’ති විකප්පන්තරං ගහිතං. මනසිකාරප්පවත්තීදස්සනත්ථන්ති අනිච්චතාය උපබ්රූහනමනසිකාරපවත්තිදස්සනත්ථං.
චත්තාරීසාකාරඅනුපස්සනාකථාවණ්ණනා
697. සොති යොගාවචරො. තස්සාති යථාවුත්තභෙදස්ස අනිච්චතාදිසම්මසනස්ස. ථිරභාවත්ථායාති දළ්හභාවත්ථාය අනිච්චාදිආකාරස්ස පුනප්පුනං මනසිකාරො විය බහුලීකාරභාවතො. යං තං භගවතා එතස්ස විභඞ්ගෙ අනිච්චාදිසම්මසනං වුත්තන්ති සම්බන්ධො. අනුලොමිකන්ති අරියමග්ගාධිගමස්ස අනුකූලං. ඛන්තින්ති ඤාණඛන්තිං. ඤාණඤ්හි විසයසභාවං ඔගාහෙත්වා වවත්ථානෙ ඛමති සහතීති ඛන්තීති වුච්චති. සම්මත්තනියාමන්ති අරියමග්ගං. සො හි සම්මාදිට්ඨිආදිසම්මත්තඤ්චෙව අනිවත්තිධම්මතාය නියාමො චාති වුච්චති. ‘‘ආදිනා නයෙනා’’ති ඉමිනා ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධෙ දුක්ඛතො පස්සන්තො අනුලොමිකං ඛන්තිං පටිලභති, ඛන්ධානං නිරොධො සුඛං නිබ්බානන්ති පස්සන්තො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමතී’’ති (පටි. ම. 3.38) එවමාදිකො පාඨසෙසො රොගාදිපටිපක්ඛයොජනාවසෙන විත්ථාරෙතබ්බො. ‘‘ඛන්ධානං නිරොධො නිච්චං නිබ්බාන’’න්ති වචනෙන සඞ්ඛාරානං දුක්ඛරොගතාදිපටිපක්ඛො නිබ්බානස්ස සුඛාරොග්යාදිභාවො ‘‘ආදිනා නයෙනා’’ති එත්ථ නයග්ගහණෙන දීපිතොති. අවසෙසො සබ්බො පාඨො පකාසිතො එව හොතීති.
කාමඤ්චෙතං ¶ චත්තාරීසාය ආකාරෙහි සම්මසනං අනුලොමඤාණෙ භාවෙතබ්බවිධානං. තෙනාහ ‘‘අනුලොමඤාණං විභජන්තෙන…පෙ… වුත්ත’’න්ති, ඉතො පට්ඨාය පන කතපරිචයස්සෙව කිච්චාවහං හොතීති ඉධාපි වුත්තන්තීති දට්ඨබ්බං. තස්සාපීති න කෙවලං කලාපසම්මසනස්සෙව, අථ ඛො යථාදස්සිතස්ස චත්තාලීසප්පභෙදස්ස අනිච්චාදිසම්මසනස්සපි. තඤ්හි අනුලොමිකඛන්තිපටිලාභාය, සම්මත්තනියාමොක්කමනාය ච සංවත්තනතො එකංසතො ඉච්ඡිතබ්බං. වුත්තඤ්හි –
‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කඤ්චි සඞ්ඛාරං නිච්චතො සමනුපස්සන්තො අනුලොමිකාය ඛන්තියා සමන්නාගතො භවිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, අනුලොමිකාය ඛන්තියා ¶ අසමන්නාගතො සම්මත්තනියාමං ඔක්කමිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති, සම්මත්තනියාමං අනොක්කමමානො සොතාපත්තිඵලං වා…පෙ… අරහත්තං වා සච්ඡිකරිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සබ්බසඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො සමනුපස්සන්තො’’ති (අ. නි. 6.98; පටි. ම. 3.36) –
ආදි සුක්කපක්ඛො විත්ථාරෙතබ්බො. තථා ‘‘සො වත, භික්ඛවෙ, භික්ඛු කඤ්චි සඞ්ඛාරං සුඛතො, දුක්ඛතො, කඤ්චි ධම්මං අත්තතො, අනත්තතො’’ති (පටි. ම. 3.36) විත්ථාරෙතබ්බො.
698. එකෙකං ඛන්ධං අනිච්චාදිසම්මසනස්ස වසෙන සම්මසතීති සම්බන්ධො. තස්ස පන සම්මසනස්ස පඤ්චන්නං ඛන්ධානං සාධාරණතාය ‘‘එකෙකං ඛන්ධ’’න්ති වුත්තං. අනච්චන්තිකතායාති අච්චන්තිකතාභාවතො, අසස්සතතායාති අත්ථො. සස්සතඤ්හි අච්චන්තිකං පරාය කොටියා අභාවතො. ආදිඅන්තවන්තතායාති පුබ්බාපරකොටිවන්තතාය, උදයබ්බයධම්මතොති අත්ථො. අනිච්චතො සම්මසතීති සම්බන්ධො. එස නයො සබ්බත්ථ.
අනිච්චතොති ච අද්ධුවතො. එතඤ්හි න නිච්චං, ඛණිකතාය අසදාභාවිතාය වා න ඉච්චං න උපගන්තබ්බන්ති අනිච්චං. උප්පාදවයපටිපීළනතායාති උප්පාදෙන, වයෙන ච පති පති ඛණෙ ඛණෙ තංසමඞ්ගිනො විබාධනසභාවත්තා, තෙහි වා සයමෙව විබාධෙතබ්බත්තා. උදයබ්බයවන්තො හි ධම්මා අභිණ්හං තෙහි පටිපීළිතා එව හොන්ති, යා පීළනා ‘‘සඞ්ඛාරදුක්ඛතා’’ති වුච්චති. දුක්ඛවත්ථුතායාති ¶ තිවිධස්සාපි දුක්ඛස්ස, සංසාරදුක්ඛස්ස ච අධිට්ඨානභාවතො. පච්චයයාපනීයතායාති යථාරහං පච්චයෙහි යාපෙතබ්බතාය. රොගමූලතායාති මූලබ්යාධි විය අනුබන්ධබ්යාධීනං මූලභාවතො, පදද්වයෙනාපි යාප්යරොගසදිසතොති දස්සෙති. යාප්යබ්යාධි හි රොගො ඉතරො ආබාධොති. දුක්ඛතාසූලයොගිතායාති තිවිධදුක්ඛතාසඞ්ඛාතෙන රුජ්ජනෙන යුජ්ජතාය. කිලෙසාසුචිපග්ඝරණතායාති යථාරහමාරම්මණවසෙන, සමන්නාගමවසෙන ච රාගාදිකිලෙසාසුචිවිස්සන්දනතො. අහුත්වා සම්භවතො උප්පත්තියා උද්ධුමාතතා.
අන්තොතුදනතායාති අබ්භන්තරෙ තුදනතො. දුක්ඛවෙදනාදයො විය හි ඉමෙ සඞ්ඛාරා අත්තභාවස්ස අබ්භන්තරගතා එව උදයබ්බයවසෙන තුදන්ති. අරියමග්ගසණ්ඩාසෙන විනා නීහරිතුං අසක්කුණෙය්යතාය දුන්නීහරණීයතා තණ්හාදිට්ඨාභිනිවෙසදළ්හභාවතො. අඝන්ති පාපං විය අරියජනෙහි ¶ විගරහිතබ්බං. සත්තානං අනත්ථජනනතො අවඩ්ඪිආවහං, පාපස්ස ච වත්ථුභූතං ඛන්ධපඤ්චකන්ති ආහ ‘‘විගරහ…පෙ… අඝතො’’ති. අසෙරිභාවජනකතායාති පරවසතාජනනතො. යථා ගිලානො අඤ්ඤෙහි සංවෙසනවුට්ඨාපනාදිනා පරපටිබද්ධසරීරවුත්තිකො අසෙරී, එවමෙතෙපි අසෙරිභාවජනකා. අවසතායාති අවසවත්තනතො. යථා පරොසතන්තො පුරිසො පරස්ස වසං න ගච්ඡති, එවං සුභසුඛාදිභාවෙන වසෙ වත්තෙතුං අසක්කුණෙය්යතො. අවිධෙය්යතායාති ‘‘මා ජීරථ, මා මීයථා’’තිආදිනා විධාතුං අසක්කුණෙය්යතො. පලුජ්ජනතායාති බ්යාධිආදීහි පකාරෙහි ඡිජ්ජනතො විනස්සනතො. තෙහි එව වා ආබ්යසනතො. බ්යසනත්ථො හි ලොකසද්දො, පසද්දො භුසත්ථො දට්ඨබ්බො. බ්යාධිආදීහි ච ඛන්ධානං බ්යසනන්ති. බ්යසනාවහභාවෙන එතීති ඊති, ආගන්තුකානං අකුසලපක්ඛියානං බ්යසනහෙතූනං එතං අධිවචනං. ඛන්ධා ච එදිසාති ආහ ‘‘අනෙකබ්යසනාවහතාය ඊතිතො’’ති.
උපද්දවතීති උපද්දවො, අනත්ථං ජනෙන්තො අභිභවති අජ්ඣොත්ථරතීති අත්ථො, රාජදණ්ඩාදීනං එතං අධිවචනං. ඛන්ධා ච එදිසාති වුත්තං ‘‘අවිදිතානං…පෙ… උපද්දවතො’’ති. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකභයාවහතො, අභයපටිපක්ඛතො ච ඛන්ධා භයන්ති ආහ ‘‘සබ්බභයානං…පෙ… භයතො’’ති. බහිද්ධා ඤාතිබ්යසනාදීහි, අජ්ඣත්තං රාගාදීහි අනත්ථෙහි උපසජ්ජනට්ඨෙන, උපසග්ගසදිසතාය ¶ ච උපසග්ගො. උපසග්ගොති ච දෙවතූපසංහාරවසෙන පවත්තො බ්යාධිආදිඅනත්ථො. සො අත්ථකාමෙන මුහුත්තම්පි න අජ්ඣුපෙක්ඛිතබ්බො හොති. තෙන වුත්තං ‘‘අනෙකෙහි…පෙ… උපසග්ගතො’’ති. දොසූපසට්ඨතායාති ආරම්මණතො, සම්පයොගතො ච රාගාදිදොසෙහි උපෙතතාය. ලොකධම්මා ලාභාදිහෙතුකා අනුනයපටිඝා, තෙහි, බ්යාධිආදීහි ච අනවට්ඨිතතා පචලිතතා.
උපක්කමෙනාති අත්තනො, පරස්ස වා පයොගෙන. සරසෙනාති සභාවෙන. පභඞ්ගුපගමනසීලතා භිදුරතා. සබ්බාවත්ථනිපාතිතායාති රුක්ඛඵලං විය අතිතරුණකාලතො පට්ඨාය සබ්බාසු අවත්ථාසු නිපතනසීලතාය. අනිපතස්සපි සබ්බෙන සබ්බං අසාරතාය ථිරභාවස්ස අභාවතාය. ථිරඤ්හි ධුවං නාම හොති. තායිතුං රක්ඛිතුං අසමත්ථතාය න තායනොති අතායනො, තබ්භාවො අතායනතා. තාණාසීසාය උපගතස්ස අලබ්භනෙය්යඛෙමතා. දුක්ඛභීතියා උපලීයනාධිප්පායෙන අල්ලීයිතුං. දුක්ඛනිවත්තනං ලෙණකිච්චං. ජාතිආදිභයානං හිංසනං විධමනං භයසාරකත්තං. යථාපරිකප්පිතෙහීති පරමත්ථතො අවිජ්ජමානෙහි බාලෙහි පරිකප්පිතප්පකාරෙහි. රිත්තතායාති විවිත්තතාය, විරහිතතායාති ¶ අත්ථො. අන්තොසාරාභාවො රිත්තතා. සා එව ච තුච්ඡතාති ආහ ‘‘රිත්තතායෙව තුච්ඡතො’’ති. අප්පකත්තාති පරිත්තත්තා, ලාමකත්තා වා. ධුවසාරාභාවාදීහි සද්ධිං අත්තසාරාභාවං රිත්තපදෙන වත්වා නිබ්බත්තිතමත්තසාරාභාවමෙව සුඤ්ඤපදෙන දස්සෙතුං ‘‘සාමි…පෙ… සුඤ්ඤතො’’ති වුත්තං. යථා කෙනචි සාමිආදිලක්ඛණෙන අත්තනා සුඤ්ඤා එතෙ, එවං සයම්පි අතංසභාවොති ආහ ‘‘සයඤ්ච…පෙ… අනත්තතො’’ති. න අත්තාති හි අනත්තාති.
පවත්තිදුක්ඛතායාති භවපවත්තිදුක්ඛභාවතො. භවපවත්ති ච පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අනිච්චාදිආකාරෙන පවත්තනමෙව, සො ච ආදීනවො. යථාහ ‘‘යං, භික්ඛවෙ, පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා අනිච්චා දුක්ඛා විපරිණාමධම්මා. අයං, භික්ඛවෙ, පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු ආදීනවො’’ති. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛස්ස ච ආදීනවතායා’’ති. ආදීනන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො යථා ‘‘එකමන්ත’’න්ති (දී. නි. 1.165), අතිවිය කපණන්ති අත්ථො. භුසත්ථො හි අයං ආ-කාරො. යථා ¶ ‘‘ද්විධා ඡිද්දකං විච්ඡිද්දක’’න්ති එත්ථ ද්වි-සද්දස්ස අත්ථෙ වි-සද්දො, එවමිධාපීති ආහ ‘‘ද්වෙධා පරිණාමපකතිතාය විපරිණාමධම්මතො’’ති. විපරිණාමො ච විපරීතසභාවාපත්ති. දුබ්බලතායාති සරසභිදුරතාය බලාභාවතො. දුබ්බලම්පි කිඤ්චි මුදුකම්මඤ්ඤාභාවෙන දුප්පධංසියා. ඉමෙ පන සුපධංසියා එවාති ආහ ‘‘ඵෙග්ගු විය සුඛභඤ්ජනීයතාය චා’’ති. අඝස්ස පාපස්ස හෙතුතා අඝහෙතුතා. ඛන්ධපටිබද්ධමෙව හි සබ්බං කිබ්බිසන්ති. ඉමෙ රූපාදයො සුඛහෙතු, න දුක්ඛහෙතූති ජනිතවිස්සාසානං හනනසීලතාය, ඛන්ධෙසු හි ‘‘එතං මමා’’ති ගාහවසෙන සත්තා බ්යසනං පාපුණන්ති, විස්සාසං වා හනන්තීති විස්සාසඝාතිනො, තබ්භාවතො.
විගතභවතායාති අපගතවඩ්ඪිතාය. විභවතණ්හා, විභවදිට්ඨි ච විභවො උත්තරපදලොපෙන, තතො විභවතො, පිතුසදිසස්ස වා සභාවහෙතුනො විභවතො විනාසතො සම්භූතතාය. ආසවානං ආරම්මණාදිනා පච්චයභාවො ආසවපදට්ඨානතා. බීජාදිකො අසාධාරණො හෙතු, භූතසලිලාදිකො සාධාරණො පච්චයො. එස නයො අජ්ඣත්තෙපි. තෙහි සමෙච්ච සම්භූය කතො සඞ්ඛතො. මච්චුමාරස්ස අධිට්ඨානභාවෙන, කිලෙසමාරස්ස පච්චයභාවෙන සංවඩ්ඪනතො ආමිසභූතතා, ඛන්ධාපි ඛන්ධානං ආමිසභූතා පච්චයභාවෙන සංවඩ්ඪනතො, තදන්තොගධා අභිසඞ්ඛාරා. දෙවපුත්තමාරස්ස පන ‘‘මමෙත’’න්ති අධිමානවසෙන ආමිසභාවොති ඛන්ධාදිමාරානම්පි ඉමෙසං යථාරහං ආමිසභූතතා වත්තබ්බා. ධම්මසද්දො ‘‘ජාතිධම්මාන’’න්තිආදීසු (ම. නි. 3.373; පටි. ම. 1.33) විය පකතිඅත්ථො ¶ , ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’තිආදීසු (විභ. 718 ආදයො) විය හෙතුඅත්ථො චාති ආහ ‘‘ජාතිජරාබ්යාධිමරණපකතිතාය, සොකපරිදෙවඋපායාසහෙතුතායා’’ති. සංකිලෙසත්තයග්ගහණෙන තදෙකට්ඨානං දසන්නං කිලෙසවත්ථූනම්පි සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො. තදාරම්මණාපි හි ධම්මා තදනතිවත්තනතො සංකිලෙසිකා එව. තථා ඛුද්දා, තණ්හා, ජටාදීසු සරීරස්ස, සංකිලෙසස්ස ච සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.
චත්තාරීසාපි සම්මසනානි තීසු අනුපස්සනාසු අන්තොගධානෙවාති තදන්තොගධභාවං දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ හී’’තිආදි වුත්තං. අනිච්චානුපස්සනානි සරූපතො ¶ , පරියායතො ච අනිච්චභාවවිභාවනතො. එස නයො ඉතරෙසුපි. ‘‘අසාරකතො’’ති ඉදං නිච්චසාරාභාවවිභාවනං.
එත්තාවතා කලාපතො ධම්මෙ සඞ්ගහෙත්වා නයතො සම්මසනමත්තං දස්සිතං, න තාව අනුපදධම්මවිපස්සනා විහිතාති ‘‘සම්මසනාරම්භවිධාන’’න්ති. වුත්තං.
ඉන්ද්රියතික්ඛකාරණනවකකථාවණ්ණනා
699. එකච්චස්ස තික්ඛින්ද්රියස්ස මහාපඤ්ඤස්ස නයවිපස්සනාවසෙනෙව උදයබ්බයඤාණං උප්පජ්ජති, ඉතරස්ස නුප්පජ්ජති. තං සන්ධාය ‘‘යස්ස පන…පෙ… න සම්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. උදයබ්බයඤාණුප්පත්ති හි ඉධ නයවිපස්සනාය සම්පජ්ජනන්ති අධිප්පෙතං. තෙන ‘‘නවහාකාරෙහි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි භවන්ති…පෙ… අන්තරා ච අබ්බොසානෙනා’’ති එවං වුත්තානං නවන්නං ආකාරානං වසෙන ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි කත්වා සප්පායානි සෙවමානෙන සම්මසිතබ්බන්ති සම්බන්ධො.
තෙනාති යොගිනා. නවහාකාරෙහීති වක්ඛමානෙහි නවහි ආකාරෙහි. ඉන්ද්රියානීති සද්ධාදීනි ඉන්ද්රියානි. තික්ඛානීති තිඛිණානි විසදානි සූරානි. උප්පන්නුප්පන්නානන්ති ඛණෙ ඛණෙ උප්පන්නානං උප්පන්නානං. සඞ්ඛාරානන්ති විපස්සියමානානං රූපාරූපධම්මානං. ඛයමෙවාති පඨමං උප්පාදං දිස්වා තං මුඤ්චිත්වා ඛයමෙව භඞ්ගමෙව පස්සති. තස්ස තථාඛයදස්සනපසුතස්ස විපස්සනාපඤ්ඤා තික්ඛා සූරා වහති, ඉතරානි ච ඉන්ද්රියානි. තත්ථාති ඛයදස්සනෙ. සක්කච්චකිරියායාති ආදරකාරිතාය, යථා ඛයදස්සනපරමෙනෙව විපස්සනාඤාණං පවත්තති, එවං තං ආදරජාතො සම්පාදෙති. සාතච්චකිරියායාති අවිච්ඡෙදකිරියාය, යථා විපස්සනාඤාණං ඛයදස්සනවසෙන නිරන්තරමෙව පවත්තති, එවං යුත්තප්පයුත්තො නං සම්පාදෙති. සප්පායකිරියායාති අනුරූපකිරියාය ආවාසාදිසත්තවිධසප්පායාසෙවනකිරියාය ¶ . නිමිත්තග්ගාහෙනාති යථා මනසිකරොන්තස්ස විපස්සනාසමාධි උප්පන්නො, තස්ස ආකාරස්ස සල්ලක්ඛණවසෙන සමථනිමිත්තග්ගහණෙන සම්පාදෙතීති සම්බන්ධො. අනුපවත්තනතායාති අනුරූපතො පවත්තනෙන භාවනාචිත්තස්ස ලීනභාවෙ පීතිවීරියධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගානං උද්ධතභාවෙ පස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගානං බ්රූහනෙනාති අත්ථො. කායෙ ච ජීවිතෙ ච අනපෙක්ඛතන්ති අත්තනො කායෙ අසුචිභාවෙන බාහිරකඅවිඤ්ඤාණකකුණපෙ ¶ විය ජීවිතෙ අහිතාවහපච්චත්ථිකෙ විය නිරපෙක්ඛචිත්තං උපට්ඨපෙති. තත්ථ ච අභිභුය්ය නෙක්ඛම්මෙනාති තස්මිං කායචිත්තෙ අනපෙක්ඛභාවෙන ඉන්ද්රියානං තික්ඛභාවාපාදනෙන උප්පන්නං උප්පන්නං දුක්ඛං වීරියෙන අභිභවිත්වා භාවනං සම්පාදෙති. අන්තරාති යථාධිප්පෙතාය භාවනාසිද්ධියා අන්තරාව. අබ්බොසානෙනාති අසඞ්කොචනෙන.
එවං වුත්තානන්ති එවං ‘‘නවහාකාරෙහි ඉන්ද්රියානි තික්ඛානි භවන්තී’’තිආදිනා අට්ඨකථායං වුත්තානං. එත්ථ ච යථා නාම සුඛුමානං මුත්තාපවාළාදීනං විජ්ඣනෙ සුඛුමතරෙන වෙධනෙන භවිතබ්බං, එවමෙව සණ්හසුඛුමානං රූපාරූපධම්මානං, පච්චයස්ස ච පරිග්ගණ්හනෙ තික්ඛෙන ඤාණෙන භවිතබ්බං. තෙසං පන ඛයවයදස්සනෙ තික්ඛතරෙන භවිතබ්බං. තික්ඛතරතා චස්ස නිසානසිලායං සණ්හමට්ඨතාය කරණෙන විය ඵරසුධාරාය නිසිතභාවාපාදනෙන ඉන්ද්රියානං තික්ඛභාවාපාදනෙන සාධෙතබ්බා. තඤ්ච යෙහි නවහි ආකාරෙහි හොති, තෙසු ඛණිකානං සඞ්ඛාරානං ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනාකාරදස්සනං පඨමං වුත්තං ‘‘උප්පන්නුප්පන්නානං සඞ්ඛාරානං ඛයමෙව පස්සතී’’ති. අසති ඤාණස්ස තික්ඛතරභාවෙ තදභාවතො සෙසින්ද්රියතික්ඛතා තස්ස සම්භාරභාවතො වුත්තා, අවිනාභාවතො වා. සක්කච්චකිරියාදිග්ගහණං පන තස්ස උපායදස්සනං. අසප්පායානි භොජනාදීනි අනුපයුජ්ජනාදිවසෙන වජ්ජෙත්වා සප්පායානි මත්තසො සෙවමානෙන. රූපාරූපධම්මානං අච්චන්තවිධුරතාය එකජ්ඣං අසම්මසිතබ්බත්තා, තථා සම්මසනස්ස ච ඉධ අනධිප්පෙතත්තා ‘‘කාලෙන රූපං සම්මසිතබ්බං, කාලෙන අරූප’’න්ති වුත්තං. තත්ථාපි ච රූපස්ස ඔළාරිකතාය සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා පඨමං සම්මසිතබ්බතා වුත්තා. නිබ්බත්ති පස්සිතබ්බාති පඨමං තාව ආගමානුසාරතො අනුමානවසෙන දට්ඨබ්බා. තතො පරං අනුක්කමෙන බලප්පත්තෙ භාවනාඤාණෙ පච්චක්ඛතොපි දිස්සතීති.
රූපනිබ්බත්තිපස්සනාකාරකථාවණ්ණනා
700. සබ්බෙසන්ති ¶ කාමාවචරාදිඅණ්ඩජාදිභෙදභින්නානං සබ්බෙසං සත්තානං. පඨමං කම්මතො නිබ්බත්තති තංමූලකත්තා උතුජාදිරූපානං. පරතො පවත්තනකකායදසකාදිවසෙන ලබ්භමානං පබන්ධත්තයං, සන්තතිසීසං වා සන්ධාය ‘‘තිසන්තතිවසෙනා’’ති වුත්තං.
දන්ධං ¶ මන්දං චිරෙන නිරොධො එතස්සාති දන්ධනිරොධං සත්තරසචිත්තක්ඛණායුකත්තා. තෙනාහ ‘‘ගරුපරිවත්තී’’ති. තෙනාති තස්මා, යස්මා ‘‘තතො සීඝතරං ඛො, භික්ඛවෙ, ආයුසඞ්ඛාරා ඛීයන්තී’’ති (සං. නි. 2.228) වචනතො රූපධම්මාපි ඉත්තරකාලා එව, අරූපධම්මා පන තෙහි සාතිසයං ඉත්තරකාලා, තස්මා ආහ භගවාති අත්ථො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා විචාරිතමෙව. තෙහි සදිසාති චිත්තස්ස උප්පාදභඞ්ගක්ඛණෙහි සදිසා. සබ්බෙසම්පි හි සඞ්ඛාරානං උප්පාදභඞ්ගක්ඛණෙසු විසදිසතා නත්ථි, සමානකාලාව තෙ. ඨානප්පත්තන්ති ඨිතික්ඛණප්පත්තං. තෙනාති දුතියභවඞ්ගචිත්තෙන. වත්ථුරූපං එකස්ස චිත්තස්ස නිස්සයො හුත්වා අඤ්ඤස්ස න හොති ඨපෙත්වා මරණාසන්නං, තස්මා වුත්තං ‘‘තෙන සද්ධි’’න්තිආදි.
එවං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාව චුතිචිත්තස්ස උප්පත්ති, තං දස්සෙත්වා ඉදානි නිරොධං දස්සෙතුං ‘‘පටිසන්ධිචිත්තස්සා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඨානක්ඛණෙති පටිසන්ධිචිත්තස්ස ඨිතික්ඛණෙ. යාව පවත්ති නාම අත්ථීති යාව සංසාරප්පවත්ති නාම අත්ථි, යාව වා චිත්තස්ස පවත්ති නාම අත්ථි. අසඤ්ඤූපපත්තියඤ්හි නත්ථි චිත්තප්පවත්තීති. රූපූපපත්තියං සංසෙදජා ඔපපාතිකසදිසාති ඔපපාතිකානංයෙව ගහණං. ඔපපාතිකානම්පීති පි-සද්දෙන වා සංසෙදජෙ සම්පිණ්ඩෙති. සත්තසන්තතිවසෙනාති චක්ඛුදසකාදීනං සත්තන්නං සන්තතිසීසානං වසෙන.
701. තත්ථාති කම්මතො රූපපවත්තියං. නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභූතංයෙව ඉධ කම්මන්ති අධිප්පෙතන්ති ආහ ‘‘කම්මං නාම කුසලාකුසලචෙතනා’’ති. ජීවිතනවකං චක්ඛුදසකාදිඅන්තොගධමෙව කත්වා ‘‘සමසත්තතිරූප’’න්ති වුත්තං. තං වා චක්ඛුදසකාදි විය සුඛපරිග්ගහං න හොතීති. තදෙවාති යථාවුත්තං විපාකක්ඛන්ධකටත්තාරූපමාහ. කම්මඤ්හි කම්මජස්ස ජනකං, පරිපාචකම්පි හොති ජීවිතින්ද්රියස්ස, කම්මජග්ගිනො ච වසෙන අනුරක්ඛණසබ්භාවතො, ආහාරාදිපටිලාභහෙතුතාය උපත්ථම්භකනිමිත්තතො ච. තෙනාහ ‘‘උපත්ථම්භකපච්චයොපි හොතී’’ති. උපත්ථම්භකපච්චයතා ¶ චස්ස උපනිස්සයපච්චයවසෙනෙව වෙදිතබ්බා. කම්මං පච්චයො එතස්සාති කම්මපච්චයං, තදෙව චිත්තං, තං සමුට්ඨානං එතස්සාති කම්මපච්චයචිත්තසමුට්ඨානං. විපාකචෙතසිකානම්පි කම්මපච්චයචිත්තසමුට්ඨානතා වත්තබ්බා, න වා වත්තබ්බා කම්මසමුට්ඨානකම්මපච්චයග්ගහණෙන ගහිතත්තා. ඨානප්පත්තා ඔජා අඤ්ඤං ඔජට්ඨමකං සමුට්ඨාපෙති ආහාරානුගතෙ සරීරෙති ගහෙතබ්බං.
තත්රාපීති ¶ කම්මසමුට්ඨානාහාරසමුට්ඨානෙපි ඔජට්ඨමකෙ. චතස්සො වා පඤ්ච වා පවත්තියො ඝටෙතීති සදිසසන්තතිවසෙන චතස්සො වා පඤ්ච වා රූපකලාපප්පවත්තියො සන්තානෙති. බාහිරපච්චයවිසෙසෙන පන විසදිසා බහූපි පවත්තියො ඝටෙතීති වදන්ති. යථා කම්මපච්චයාහාරසමුට්ඨානෙ පවෙණිඝටනා, එවං කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානෙපීති තං දස්සෙතුං ‘‘කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාමා’’තිආදි වුත්තං. එත්ථ ච යථා තත්ථ තත්ථ කොට්ඨාසෙ පරම්පරප්පවත්තිං දස්සෙන්තෙන අකම්මජා දුතියාදිපවත්තියො අසම්භෙදෙන දස්සිතා, එවං කම්මජාහාරසමුට්ඨානඋතුවසෙන, කම්මජඋතුසමුට්ඨානාහාරවසෙන, කම්මපච්චයචිත්තජාහාරඋතුසමුට්ඨානඋතුආහාරවසෙන ච සම්භෙදවසෙනාපි රූපප්පවත්ති දස්සෙතබ්බාති වදන්ති. තත්ථ කම්මජතො පවත්තආහාරා විසෙසපච්චයලාභෙ සති යථාවුත්තපරිමාණාහි පවත්තීහි උද්ධම්පි පවත්තියො න ඝටෙන්තීති න සක්කා වත්තුං. තථා හි ‘‘දස ද්වාදස වාරෙ පවත්තිං ඝටෙතී’’ති (විසුද්ධි. 2.703), ‘‘එවං දීඝම්පි අද්ධානං අනුපාදින්නපක්ඛෙ ඨත්වාපි උතුසමුට්ඨානං පවත්තති එවා’’ති (විසුද්ධි. 2.704) ච වක්ඛති.
702. ජනකාජනකා මතාති පුරිමකා තිකොට්ඨාසසඞ්ගහිතා ජනකා, පච්ඡිමකොට්ඨාසිකා ‘‘සොළසා’’ති වුත්තා අජනකාති මතා ඤාතා. කුසලකිරියතොති කුසලතො ච කිරියතො ච. ඉරියාය කායිකකිරියාය පවත්තිට්ඨානතාය පථභාවතො ඉරියාපථො, ගමනාදි, අත්ථතො තදවත්ථා රූපප්පවත්ති. කාමඤ්චෙත්ථ රූපවිනිමුත්තො ඉරියාපථො, විඤ්ඤත්ති ච නත්ථි, තථාපි න සබ්බං රූපසමුට්ඨාපකචිත්තං ඉරියාපථූපත්ථම්භකං, විඤ්ඤත්තිවිකාරුප්පාදකඤ්ච හොති. යං පන චිත්තං විඤ්ඤත්තිජනකං, තං එකංසතො ඉතරස්ස ජනකං අවිනාභාවතො, තථා ඉරියාපථූපත්ථම්භකං රූපස්ස. එතස්ස විසෙසස්ස දස්සනත්ථං ‘‘රූපං, ඉරියාපථං, විඤ්ඤත්තිඤ්චා’’ති සමුච්චයො කතො. විපාකවජ්ජානීති එත්ථ විපාකාභිඤ්ඤාද්වයවජ්ජානීති වත්තබ්බං තදඤ්ඤෙසංයෙව සෙසග්ගහණෙන ගහෙතබ්බත්තා. න වා වත්තබ්බං සෙසග්ගහණෙනෙව අභිඤ්ඤාචිත්තානම්පි නිවත්තෙතබ්බතො. න විඤ්ඤත්තිං ජනයන්ති ¶ මහග්ගතකුසලාදීනං සන්තභාවෙන අවිප්ඵාරිකභාවතො. විප්ඵාරිකමෙව හි කාමාවචරකුසලාදිවිඤ්ඤත්තිං සමුට්ඨාපෙති, ඉරියාපථූපත්ථම්භකානි පන හොන්ති සතිපි සන්තභාවෙ ඣානවෙගෙන සඋස්සාහත්තා, යතො තෙසං ජවනකිච්චතා. පඤ්ච භවඞ්ගචිත්තානීති ¶ සම්බන්ධො. රූපමෙව ජනයන්ති, න ඉරියාපථං නිරුස්සාහසන්තභාවෙන පරිදුබ්බලභාවතො. කිරියාමයචිත්තෙහි අවිමිස්සභවඞ්ගප්පවත්තිකාලෙ ඛන්ධාදිසරීරාවයවානං නිච්චලභාවෙනාවට්ඨානං. තථා හි අබ්බොකිණ්ණෙ භවඞ්ගෙ පවත්තමානෙ අඞ්ගානි ඔසීදන්ති පවිට්ඨානි විය හොන්ති. ‘‘ද්වත්තිංසා’’ති පන ආදිනා වුත්තෙසු ජාගරණචිත්තෙසු වත්තමානෙසු අඞ්ගානි උපත්ථද්ධානි යථාපවත්තඉරියාපථභාවෙනෙව පවත්තන්තීති. ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානි සබ්බදුබ්බලතාය රූපං න ජනෙන්ති. පටිසන්ධිචිත්තං වත්ථුදුබ්බලතාය. ඛීණාසවානං චුතිචිත්තන්ති එත්ථ –
‘‘කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා කාමාවචරානං පච්ඡිමචිත්තං උප්පජ්ජිස්සති, රූපාවචරෙ අරූපාවචරෙ පච්ඡිමභවිකානං, යෙ ච රූපාවචරං අරූපාවචරං උපපජ්ජිත්වා පරිනිබ්බායිස්සන්ති, තෙසං චවන්තානං තෙසං වචීසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සති, නො ච තෙසං කායසඞ්ඛාරො නිරුජ්ඣිස්සතී’’ති (යම. 2.සඞ්ඛාරයමක.88) –
පන වචනතො අඤ්ඤෙසම්පි චුතිචිත්තං රූපං න සමුට්ඨාපෙතීති විඤ්ඤායති. න හි රූපසමුට්ඨාපකචිත්තස්ස ගබ්භගතතාදිවිබන්ධාභාවෙ කායසඞ්ඛාරාසමුට්ඨාපනෙ කාරණං අත්ථි, න ච යුත්තං චුතො ච චිත්තසමුට්ඨානරූපඤ්චස්ස පවත්තති, නාපි ‘‘චුතිචිත්තං රූපං සමුට්ඨාපෙතී’’ති පාළි අත්ථි, ‘‘ඛීණාසවාන’’න්ති, පන විසෙසනං අප්පටිසන්ධිකනිරොධෙන නිරුජ්ඣන්තස්ස තෙසං චුතිචිත්තස්ස රූපසමුට්ඨාපනං පාකටන්ති කත්වා කතන්ති දට්ඨබ්බං. සොළස චිත්තානීති පරිච්ඡිජ්ජ ගහණං තෙසං රූපජනනෙ එකංසතො නියමෙතබ්බත්තා, අඤ්ඤානි පන බහූනි අරූපෙ උප්පන්නානි අනොකාසගතත්තා රූපං න ජනෙන්තියෙව. න ඨිතික්ඛණෙ, භඞ්ගක්ඛණෙ වා රූපං ජනෙන්තීති සම්බන්ධො. උප්පාදක්ඛණෙ පන බලවං අනන්තරාදිපච්චයලාභතො.
යථා පථවීආදයො රූපධම්මා චිත්තහෙතුකා චිත්තසමුට්ඨානා, එවං වෙදනාදයොපීති වුත්තං ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං නාම තයො අරූපිනො ඛන්ධා, සද්දනවක’’න්තිආදි. තෙනෙවාහ – ‘‘කතමෙ ධම්මා චිත්තසමුට්ඨානා? වෙදනාක්ඛන්ධො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 1201, 1535). තත්ථ ¶ කායවිඤ්ඤත්තිආදීනං චිත්තසමුට්ඨානතා පරියායතො වුත්තාති වෙදිතබ්බා තෙසං අනිප්ඵන්නත්තා. ‘‘එවං වුත්තං චතුසමුට්ඨානරූප’’න්ති ඉමිනා අතංසමුට්ඨානස්සෙව චිත්තජරූපස්ස චිත්තපච්චයතා දස්සිතා. යථා පන කම්මපච්චයං දස්සිතං ¶ , එවං චිත්තපච්චයෙ ගය්හමානෙ තංසමුට්ඨානරූපස්ස, සහජාතවෙදනාදීනඤ්ච චිත්තපච්චයතා සියා. චිත්තසමුට්ඨානචිත්තපච්චයෙ පන අසඞ්කරතො දස්සෙතුං පච්ඡාජාතපච්චයවසෙනෙව චිත්තපච්චයං උද්ධටන්ති දට්ඨබ්බං. චිත්තසමුට්ඨානඋතුආහාරෙහි කම්මසමුට්ඨානඋතුආහාරා බලවන්තො හොන්තීති තෙසං වසෙන චතුපඤ්චපවත්තිඝටනං වුත්තං, චිත්තසමුට්ඨානානං පන වසෙන ද්වත්තිප්පවත්තිඝටනං තංපාකතිකචිත්තවසෙන, මහග්ගතානුත්තරචිත්තවසෙන පන බහුතරාපි පවත්තියො ඉච්ඡිතබ්බා. තංනිබ්බත්තානං චිත්තජරූපානං උළාරපණීතභාවතො.
703. ‘‘උපාදින්නං කම්මජරූපං පච්චයං ලභිත්වා’’ති එතෙන බහිද්ධා අනුපාදින්නඔජා රූපාහරණකිච්චං න කරොතීති දස්සෙති. පච්චයලාභො චස්ස කම්මජභූතසන්නිස්සයතාවසෙනාති ආහ ‘‘තත්ථ පතිට්ඨායා’’ති. තත්ථ කම්මපච්චයචිත්තසමුට්ඨානාදිරූපස්සපි කම්මමූලකත්තා සියා කම්මජපරියායොති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘උපාදින්න’’න්ති විසෙසෙත්වා වුත්තං. ආහාරපච්චයස්ස ආහාරො න කෙවලං උපත්ථම්භකොව, අථ ඛො ජනකොපීති දස්සෙතුං ‘‘චතුසමුට්ඨානරූප’’න්ති වුත්තං. ‘‘දස ද්වාදස වාරෙ’’ති වත්වා කථං ඉමස්සෙව දස ද්වාදස වාරෙ පවත්තිඝටනාති අනුයොගං සන්ධායාහ ‘‘එකදිවසං පරිභුත්තාහාරො’’තිආදි. දාරකස්ස සරීරං ඵරිත්වාති නාභිමූලානුගතාහි රසහරණීහි ඵරිත්වා, අඤ්ඤථා ජලාබුඅන්තරිකෙ කායෙ මක්ඛනාවසෙන න සම්මාවිනියොගො ආහාරස්ස සම්භවතීති.
උපාදින්නකො අනුපාදින්නකොති දුවිධෙ ආහාරෙ පුබ්බෙ අනුපාදින්නකො ආහාරපච්චයආහාරො දස්සිතොති ඉතරං දස්සෙතුං ‘‘කම්මජාහාරො’’තිආදි වුත්තං. තං කම්මපච්චයාහාරසමුට්ඨානෙ වුත්තනයමෙව. තෙනාහ ‘‘චතස්සො වා පඤ්ච වා පවත්තියො ඝටෙතී’’ති. ආහාරපච්චයඋතුනොපි උතුපච්චයාහාරස්ස විය දස ද්වාදස වාරෙ පවත්තිඝටනා වෙදිතබ්බා. වුත්තනයත්තා න උද්ධතන්ති වදන්ති. සෙසානන්ති කම්මචිත්තඋතුසමුට්ඨානානං තිසන්තතිරූපානං. කබළීකාරාහාරො හි අඤ්ඤාහාරසමුට්ඨිතස්ස, තිසන්තතිරූපානඤ්ච උපත්ථම්භකවසෙන අත්තනා උප්පාදිතස්ස ජනකො හුත්වා පච්චයො හොති. එවං ආහාරපච්චයො හොන්තොයෙව අත්ථිඅවිගතවසෙනාපි පච්චයො හොති, නිස්සයභාවො පන පට්ඨානනයෙන නත්ථි. ආහාරපච්චයා පවත්තමානානි රූපානි ආහාරනිස්සයානි ¶ ¶ නාම හොන්තීති සුත්තන්තනයෙන වුත්තොති දට්ඨබ්බො. පරතො උතුනො නිස්සයජොතනායපි එසෙව නයො.
704. කම්මසමුට්ඨානාදිවසෙන චතුබ්බිධායපි තෙජොධාතුයා රූපුප්පාදනෙ සමත්ථභාවතො ‘‘උතු නාම චතුසමුට්ඨානා තෙජොධාතූ’’ති වුත්තං. එස දුවිධො හොතීති එස උතු තෙජොධාතුභාවාවිසෙසෙපි තික්ඛමන්දතාවිසෙසෙන උණ්හො, සීතොති දුවිධො හොති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා විචාරිතමෙව. යදිපි උතු උපාදින්නකෙන විනාපි රූපං සමුට්ඨාපෙති, ඉන්ද්රියබද්ධෙ පන තෙන විනා තස්ස රූපුප්පාදනං නත්ථීති ආහ ‘‘උපාදින්නකං පච්චයං ලභිත්වා’’ති. තෙනාහ ‘‘චතුසමුට්ඨානො උතූ’’ති. උතුසමුට්ඨානොයෙව හි උතු උපාදින්නකෙන විනා රූපං සමුට්ඨාපෙති. උතුපච්චයං නාම චතුසමුට්ඨානිකං රූපං. යඤ්හි උතුසමුට්ඨානං පන්නරසවිධං රූපං, යඤ්ච තදඤ්ඤතිසන්තතිරූපං, තස්ස සබ්බස්සපි සභාගො උතුඋපත්ථම්භකපච්චයො හොතීති. යස්මා විසභාගො උතු හිමාදි විය පදුමාදීනං විසදිසරූපුප්පත්තිහෙතුභූතං පුරිමරූපං විනාසෙන්තං විය හොති, තස්මා සභාගං, විසභාගඤ්ච එකජ්ඣං ගහෙත්වා වුත්තං ‘‘උතු චතුසමුට්ඨානිකරූපානං පවත්තියා ච විනාසස්ස ච පච්චයො හොතී’’ති.
දීඝම්පි අද්ධානන්ති ‘‘දස ද්වාදස වාරෙ’’ති අඤ්ඤස්ස වුත්තපරිච්ඡෙදතො දීඝම්පි කාලං. උතු හි සභාගසන්තතිවසෙන ලද්ධපච්චයං චිරතරම්පි කාලං සදිසාකාරං රූපප්පවත්තිං සන්තානෙති උපාදින්නකසන්නිස්සයෙන විනා, පගෙව ඉතරථා. තෙනාහ ‘‘අනුපාදින්නපක්ඛෙ ඨත්වාපී’’ති, මංසවිනිමුත්තකෙසලොමනඛචම්මඛිලතිලකාදිවසෙන ජීවමානසරීරෙ අඤ්ඤත්ථ මතකළෙවරාදිවසෙනාති අධිප්පායො. රූපස්ස නිබ්බත්තියා දිට්ඨාය තස්ස භඞ්ගොපි දිට්ඨොයෙව හොති ඉත්තරකාලත්තා ධම්මප්පවත්තියාති ආහ ‘‘නිබ්බත්තිං පස්සන්තො කාලෙන රූපං සම්මසති නාමා’’ති. න හි නිබ්බත්තිමත්තදස්සනං සම්මසනං නාම හොති, උදයබ්බයදස්සනඤ්ච අධිකතන්ති. එස නයො ඉතො පරෙසුපි නිබ්බත්තිග්ගහණෙසු.
අරූපනිබ්බත්තිපස්සනාකාරකථාවණ්ණනා
705. ලොකියචිත්තුප්පාදවසෙනෙවාති අවධාරණං ඉතරස්ස අවිසයත්තා.
නිබ්බත්තති ¶ ¶ තංතංභවවසෙන. තදෙව එකූනවීසතිප්පභෙදං චිත්තං භවඞ්ගවසෙන නිබ්බත්තතීති සම්බන්ධො. තථා චුතිවසෙන තදාරම්මණවසෙනාති එත්ථාපි. තත්ථාති තෙසු එකූනවීසතිචිත්තුප්පාදෙසු. අනන්තරචිත්තතො පට්ඨායාතිආදිනාපි පවත්තියෙව වුත්තා.
සො පන පටිසන්ධිචිත්තානංයෙව පවත්තියං පවත්තනාකාරොති සුද්ධප්පවත්තිචිත්තානං උප්පත්තිං දස්සෙන්තො ‘‘පවත්තෙ පනා’’තිආදිමාහ. අසම්භින්නත්තාති අවිනට්ඨත්තා. ‘‘අසම්භින්නත්තා චක්ඛුස්සා’’තිආදිනා සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘චක්ඛුපසාදස්ස හී’’තිආදි වුත්තං. ‘‘ඨිතිප්පත්තමෙවා’’ති ඉමිනා යථා නිරුජ්ඣමානං රූපං කස්සචි පච්චයො න හොති, එවං උප්පජ්ජමානම්පීති දස්සෙති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. එවං සෙසෙසුපි. කාමාවචරකුසලාකුසලකිරියචිත්තෙසු එකං වා පඤ්ච, සත්ත වා ජවනානි හුත්වා උප්පජ්ජතීති සම්බන්ධො. උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකං චිත්තං වාති වා-සද්දං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. වොට්ඨබ්බනඤ්හි සන්ධාය එවං වුත්තං, තං පන දුතියමොඝවාරවසෙන වෙදිතබ්බං. පඤ්ච ජවනානි සුත්තමුච්ඡිතාදිකාලෙ, සත්ත පාකතිකකාලෙ වෙදිතබ්බානි. ජවනාරම්මණානුරූපන්ති ‘‘තිහෙතුකං චෙ ජවනං, තිහෙතුකං, ද්විහෙතුකං වා’’තිආදිනා, ‘‘ඉට්ඨං චෙ ආරම්මණං, සොමනස්සසහගත’’න්තිආදිනා ච ජවනස්ස, ආරම්මණස්ස ච අනුරූපං. සෙසද්වාරෙසූති සොතද්වාරාදිසෙසද්වාරෙසු.
අනුක්කමෙනාති උදයබ්බයඤාණාධිගමානුක්කමෙන පඤ්ඤාභාවනං සම්පාදෙති අරහත්තං අධිගච්ඡති.
රූපසත්තකසම්මසනකථාවණ්ණනා
706. රූපෙසු මනසිකාරසත්තකං රූපසත්තකං, රූපධම්මෙසු සත්තහාකාරෙහි මනසි කාරොතීති අත්ථො. එවං අරූපසත්තකම්පි වෙදිතබ්බං. ඉමෙහි ආකාරෙහීති ඉමෙහි ආදානනික්ඛෙපනමනසිකාරාදිප්පකාරෙහි, ඉමෙහි වා යථාවුත්තකොට්ඨාසෙහි. ආරොපෙත්වාති තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා.
ආදානනික්ඛෙපනතොති භවස්ස ගහණවිස්සජ්ජනතො, ජාතිතො, මරණතො චාති අත්ථො. වයොවුඩ්ඪත්ථගාමිතොති වයසා වුඩ්ඪස්ස අත්ථගාමිභාවතො, අත්ථඞ්ගමතො ඉච්චෙව අත්ථො. ආහාරතොති ආහාරහෙතු ¶ ¶ , රූපස්ස පච්චයභූතආහාරතොති අත්ථො. අයලොහාදිභූමිපාසාණාදිභෙදං විවිධවණ්ණසණ්ඨානං කම්මානපෙක්ඛං සභාවසිද්ධං රූපං ධම්මතාරූපං. සත්තාති සත්තධා සත්තහාකාරෙහි. විපස්සතීති තං තං කොට්ඨාසං තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා විපස්සති සම්මසති.
‘‘භාරාදානං දුඛං ලොකෙ’’ති වචනතො ඛන්ධභාරස්ස ආදිතො ගහණන්ති කත්වා ‘‘ආදානන්ති පටිසන්ධී’’ති ආහ. ‘‘සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති, භූතා ලොකෙ සමුස්සය’’න්ති (දී. නි. 2.220; සං. නි. 1.186) පන වචනතො ඛන්ධභාරනික්ඛෙපොති කත්වා ‘‘නික්ඛෙපනන්ති චුතී’’ති වුත්තං. ‘‘යො චිරං ජීවති, සො වස්සසත’’න්ති (දී. නි. 2.7; සං. නි. 1.145-146; අ. නි. 7.74) වචනතො තතො ඌනාධිකභාවො අප්පමාණන්ති වුත්තං ‘‘එකං වස්සසතං පරිච්ඡින්දිත්වා’’ති. එත්ථන්තරෙ සබ්බෙ සඞ්ඛාරාති එතස්මිං ආදානනික්ඛෙපන්තරෙ පවත්තා සබ්බෙ භූතුපාදායරූපප්පභෙදා සඞ්ඛාරා. රූපධම්මෙසු හි ඉදං සම්මසනවිධානන්ති. ‘‘අනිච්චා’’ති ගහිතමත්තං යුත්තිතො හදයෙ පතිට්ඨාපනත්ථං ‘‘කස්මා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ උප්පාදවයවත්තිතොති උප්පජ්ජනවසෙන, නිරුජ්ඣනවසෙන ච පවත්තනතො, අහුත්වා සම්භවතො හුත්වා වයූපගමනතොති අත්ථො. විපරිණාමතොති සන්තානස්ස පුරිමුත්තරවිසදිසභාවතොති වදන්ති. තං වස්සසතපරිච්ඡින්නෙ රූපෙ ඉදං සම්මසනන්ති අධිප්පායෙනෙව වුත්තං සියා, ජරාමරණෙන විපරිණාමෙතබ්බතොති අත්ථො. අසතිපි ධම්මභෙදෙ අවත්ථාභෙදො ඉච්ඡිතබ්බො. න හි උප්පාදාවත්ථා එව භඞ්ගාවත්ථාති යුත්තා. තථා හි වුත්තං ‘‘ජරාය චෙව මරණෙන චාති ද්වෙධා පරිණාමපකතිතායා’’ති. සභාවවිගමො එව වා එත්ථ විපරිණාමො. ඛණිකතා තාවකාලිකතා. නිච්චසභාවාභාවො එව නිච්චපටික්ඛෙපො. අනිච්චධම්මා හි තෙනෙව අත්තනො සභාවෙන ජානන්තානං නිච්චතං පටික්ඛිපන්ති නාම. යතො න නිච්චන්ති අනිච්චං, උප්පාදක්ඛණෙ යදවත්ථා සඞ්ඛාරා, න තදවත්ථා ඨිතික්ඛණෙති අවත්ථන්තරප්පත්තියා ඤායති තෙසං කිලමනාකාරොති ආහ ‘‘ඨිතියං ජරාය කිලමන්තී’’ති, ස්වායමත්ථො පාකටජරාය වෙදිතබ්බො. යෙ පන සඞ්ඛාරානං ඨිතිං න සම්පටිච්ඡන්ති, තත්ථ වත්තබ්බං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ධම්මානං සභාවො නාම දුරතික්කමො ජරානන්තරං භඞ්ගොති ආහ ‘‘ජරං පත්වා අවස්සං භිජ්ජන්තී’’ති. තස්මාති යස්මා උප්පාදජරාභඞ්ගවසෙන ¶ සඞ්ඛාරානං නිරන්තරබාධතා, තතො ච නෙසං දුස්සහතාය දුක්ඛමතා, තිස්සන්නං දුක්ඛතානං, සංසාරදුක්ඛස්ස ච අධිට්ඨානතාය දුක්ඛවත්ථුතා, තස්මා. අභිණ්හ…පෙ… දුක්ඛාති යොජනා.
‘‘සුඛපටික්ඛෙපතො’’ති ¶ ඉදං වුත්තනයමෙව. ඨිතිං මා පාපුණන්තු, උප්පජ්ජමානාකාරෙනෙව පවත්තන්තූති අධිප්පායො. ‘‘උප්පන්නා’’ති ඉමිනා උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිතා වුත්තා. ඨානප්පත්තා මා ජීරන්තූති කස්මා වුත්තං, නනු අත්ථතො ඨිති එව ජරාති? සච්චමෙතං, ජරාවසෙන පන යො කිලමථො, සො ඉධ ජරාග්ගහණෙන ගහිතොති දට්ඨබ්බං. මා භිජ්ජන්තූති නිච්චතං ආසීසති. කස්සචි ධම්මිස්සරස්සාපි භගවතො වසවත්තිභාවො නත්ථි. න හි ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං කෙනචි කාතුං සක්කා. භාවඤ්ඤථත්තමෙව හි ඉද්ධිවිසයො. සුඤ්ඤා සඞ්ඛාරා තෙන තීසු ඨානෙසු වසවත්තනාකාරෙන. තස්මාති වුත්තකාරණපරාමසනං. සුඤ්ඤතොති නිවාසීකාරකවෙදකඅධිට්ඨායකවිරහෙන තතො සුඤ්ඤතො, න නිස්සභාවතොති එකච්චපරිකප්පිතසභාවසුඤ්ඤතො. අස්සාමිකතොති සාමිභූතස්ස කස්සචි අභාවතො. එතෙන අනත්තනියතං දස්සෙති. අවසවත්තිතොති යථාවුත්තවසවත්තිභාවාභාවතො. අත්තපටික්ඛෙපතොති පරපරිකප්පිතස්ස අත්තනො පටික්ඛිපනතො. ‘‘සුඤ්ඤතො’’තිආදිනා හි ධම්මානං බාහිරකපරිකප්පිතඅත්තවිරහො වුත්තො, ඉමිනා පන අතංසභාවතො අත්තා න හොතීති.
707. එත්ථ ච ‘‘උප්පාදවයවත්තිතො’’තිආදිනා චතූහි කාරණෙහි අනිච්චා, ‘‘අභිණ්හසම්පටිපීළනතො’’තිආදිනා චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛා, ‘‘සුඤ්ඤතො’’තිආදිනා චතූහි කාරණෙහි අනත්තාති රූපධම්මෙ නිරුළ්හං ලක්ඛණත්තයං පුබ්බෙ අත්තනා අසල්ලක්ඛිතං සල්ලක්ඛෙත්වා සම්මසන්තො තං තත්ථ ආරොපෙතීති වුච්චති. තථා පනානෙන ආදානනික්ඛෙපනවසෙන සම්මසිතත්තා ආහ ‘‘රූපෙ තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා’’ති.
තත්ථ ච යස්මා අනිච්චලක්ඛණග්ගහණපුබ්බකං දුක්ඛලක්ඛණග්ගහණං, දුක්ඛලක්ඛණග්ගහණපුබ්බකං වා අනත්තලක්ඛණග්ගහණං. අනිච්චලක්ඛණඤ්චෙත්ථ රූපභෙදෙන දස්සියමානං යථොළාරිකතො දීපෙතබ්බන්ති තං වස්සසතපරිච්ඡෙදෙන පඨමං දස්සෙන්තෙන වස්සසතං ඨිතස්ස ‘‘දස වා වීසති වා’’තිආදිනා ¶ විභජිත්වා අනුක්කමෙන යාවඋද්ධරණාදිකොට්ඨාසවසෙන රූපස්ස භඞ්ගං දිස්වා තතො ‘‘අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා’’ති තිලක්ඛණාරොපනං වයොවුඩ්ඪත්ථඞ්ගමතො සම්මසනන්ති දස්සෙතුං ‘‘තමෙව වස්සසත’’න්තිආදිනා වයවසෙන රූපස්ස සම්මසනවිධි ආරද්ධො. තත්ථ යස්මා ඔළාරිකවසෙනෙවායං ආදිතො රූපභෙදො ගය්හති, තස්මා න වස්සසතං සමකොට්ඨාසවසෙන විභත්තං, මජ්ඣිමාවත්ථාය වා තථාරූපත්තා මජ්ඣිමවයෙ එකං වස්සං වඩ්ඪිතං.
708. මන්දතාබාහුල්ලෙන ¶ පවත්තං වස්සානං දසකං මන්දදසකං. එස නයො සෙසෙසුපි.
තදාති පඨමෙ වස්සදසකෙ. සොති පුග්ගලො. චපලොති අනවට්ඨිතකිරියතාය තරලො. තෙන මොමූහභාවතො විසෙසෙති. න හෙස නවමදසකෙ විය මොමූහභාවෙන මන්දො, අථ ඛො චපලතායාති. තෙනාහ ‘‘කුමාරකො’’ති. තතියෙ දසකෙ මංසපාරිපූරියා යථාරහං ඡවිවණ්ණො විප්පසීදතීති ආහ ‘‘වණ්ණායතනං වෙපුල්ලං පාපුණාතී’’ති. චතුත්ථෙ දසකෙ අට්ඨීනං, න්හාරූනඤ්ච ථිරභාවප්පත්තියා බලඤ්ච ථාමො ච වෙපුල්ලං පාපුණාති. පඤ්චමෙ දසකෙ යොබ්බනමදස්ස දූරීභාවෙන යෙභුය්යෙන කිලෙසතනුතාය පඤ්ඤා යථාරහං සුවිසදා හොති. ඛිඩ්ඩාය රති ඛිඩ්ඩාරති. කපල්ලිකාදිනිස්සයවිසෙසෙන පදීපස්ස සුද්ධතාදි විය නිස්සයවිසෙසෙන පඤ්චමඡට්ඨදසකෙසු පඤ්ඤාය බුද්ධිහානියො වෙදිතබ්බා. පුරතො පබ්භාරො හොති කටිසන්ධිගීවාසන්ධීනං වසෙන රස්සස්සාපි, පගෙව දීඝස්ස. පබ්භාරොති ච ගරුභාවෙන පලම්බකො. මොමූහො හොති සතිපඤ්ඤාවිප්පවාසතො. සයනබහුලොව හොති ඨානාදිවසෙන සරීරභාරං වහිතුං අසක්කොන්තො.
709. තිණ්ණං තිණ්ණං වස්සානන්ති යෙභුය්යතාය වුත්තං. චතුවස්සිකොපි හි එකො කොට්ඨාසො හොතීති. ද්විසතං කොට්ඨාසෙ කත්වා එකෙකඅයනවසෙනාතිපි වෙදිතබ්බං.
වස්සානෙ පවත්තරූපන්ති සම්බන්ධො.
තං ¶ පන වස්සානං ද්විධා සමත්තං, න පුබ්බෙ විය චතුමාසන්ති ආහ ‘‘ද්වෙමාස’’න්ති. අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං. සො පන වස්සානො උතු සාවණපොට්ඨපාදමාසා, අස්සයුජකත්තිකමාසා සරදො, මිගසිරඵුස්සමාසා හෙමන්තො, මාඝඵග්ගුනමාසා සිසිරො, චිත්තවෙසාඛමාසා වසන්තො, ජෙට්ඨාසළ්හමාසා ගිම්හො උතූති වෙදිතබ්බො. ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වාති දසදසනාටිකාවසෙන ඡ කොට්ඨාසෙ කත්වා.
710. අභිමුඛං පුරතො කමනං අභික්කමො. පටිනිවත්තනවසෙන කමනං පටික්කමො. ආමුඛං ලොකනං ආලොකනං. විවිධං ඉතො චිතො ච ලොකනං විලොකනං. හත්ථපාදානං සඞ්කුචනං සමිඤ්ජනං. ආයමනං පසාරණං.
පාදුද්ධරණකාලෙති ¶ දුතියපාදුද්ධරණකාලෙ. පාදස්සාති උද්ධටපාදස්ස. ඔමත්තාති සත්තිතො හීනප්පමාණා. තෙනාහ ‘‘මන්දා’’ති. ඉතරාති තෙජොවායොධාතුයො. යථා පාදස්ස උද්ධරණං සිජ්ඣති, තථා පවත්තචිත්තසමුට්ඨානරූපෙසු එකංසතො තෙජොවායොධාතූනං අධිමත්තතා ඉච්ඡිතබ්බා සල්ලහුකසභාවතාය තාසං. තතො එව ච ඉතරාසං ඔමත්තතා ගරුසභාවත්තා. තංසම්බන්ධත්තා පන සෙසං තිසමුට්ඨානරූපං තග්ගතිකමෙව හොති. කායවචීවිඤ්ඤත්තිපවත්තියං වායොපථවීඅධිමත්තතා ඉමස්ස අත්ථස්ස නිදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. පුරතො හරණෙ, පච්ඡතො හරණෙ ච උද්ධරණෙ විය සල්ලහුකසභාවරූපප්පවත්තීති තාසංයෙව ද්වින්නං ධාතූනං අධිමත්තතා ඉච්ඡිතබ්බාති ආහ ‘‘තථා අතිහරණවීතිහරණෙසූ’’ති. යථා උද්ධරණාදීසු සල්ලහුකසභාවත්තා පච්ඡිමානං ද්වින්නං ධාතූනං කිච්චං අධිකං හොති, ඉතරාසං හීනං, එවං වොස්සජ්ජනාදීසු තීසු ගරුසභාවත්තා පුරිමානං ද්වින්නං කිච්චං අධිකං හොති, ඉතරාසං හීනන්ති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘වොස්සජ්ජනෙ’’තිආදි.
තදුපාදායරූපානීති තා ධාතුයො නිස්සාය පවත්තඋපාදාරූපානි. එත්ථෙවාති උද්ධරණෙයෙව. තෙනාහ ‘‘අතිහරණං අප්පත්වා’’ති. ඉතීති එවං. තත්ථ තත්ථාති තස්මිං තස්මිං උද්ධරණාදිකොට්ඨාසෙ. පබ්බංපබ්බන්තිආදි ¶ තෙසං ධම්මානං කොට්ඨාසන්තරසඞ්කරාභාවදස්සනං. තටතටායන්තාති තටතටායන්ති විය, තෙන නෙසං පවත්තික්ඛණස්ස ඉත්තරතං දස්සෙති.
711. අස්සාති සම්මසනස්ස. දාරුතිණුක්කාදීසූති දාරුඋක්කාතිණුක්කාදීසු. ‘‘කිං අන්ධබාල එකඝනං සතතං සබ්බදාභාවිං එකන්ති මඤ්ඤසී’’ති අධිප්පායෙනාහ ‘‘කිමෙත්ථ මනාප’’න්ති. ඉදම්පීති යදිදං තෙලවට්ටික්ඛයෙන පදීපස්ස අපඤ්ඤායනං වුත්තං, ඉදම්පි. අඞ්ගුලඞ්ගුලන්තරෙති අඞ්ගුලියා මිතං අඞ්ගුලන්ති අඞ්ගුලප්පමාණෙ පදෙසෙති අත්ථො. තන්තුනො අවයවලෙසභූතං පරමසුඛුමභාවප්පත්තං අංසුං සන්ධායාහ ‘‘අංසුං පන මුඤ්චිත්වා’’ති.
තත්ථාතිආදි උපමාසංසන්දනං. තත්ථ කාමං උපමෙය්යෙ විය උපමායං පාකටො කාලභෙදො නත්ථි, එකකොට්ඨාසගතං පන කොට්ඨාසන්තරං න පාපුණාතීති එත්තාවතා උපමාභාවො වෙදිතබ්බො. උපමායම්පි වා තාව යාවාති කාලස්ස භෙදමත්තා ලබ්භතෙවාති තස්සා ගහණෙ කාලභෙදවසෙනාපි උපමා යොජෙතබ්බා.
712. පුබ්බෙ ආදානනික්ඛෙපාදිවසෙන චතුසන්තතිරූපං සඞ්ඝරිත්වා දස්සිතං, ඉදානි ආහාරසමුට්ඨානාදිවසෙන ¶ භින්දිත්වා දස්සෙන්තො ‘‘තදෙව රූපං විසඞ්ඛරිත්වා’’තිආදිමාහ. තත්ථ විසඞ්ඛරිත්වා විභජිත්වා. ‘‘විසඞ්ඝරිත්වා’’ති වා පාඨො, අයමෙවත්ථො. ආහාරමයන්ති ආහාරෙන නිබ්බත්තං. ඣත්තන්ති මිලාතං. කිලන්තන්ති ඛින්නං. ධාතන්ති තිත්තං. පීණිතන්ති මංසූපචයසම්පත්තියා පීණිතං. තතො එව මුදු. සිනිද්ධන්ති සිනිද්ධච්ඡවිතාය සණ්හං. තතො එව ඵස්සවන්තං.
713. උණ්හකාලෙ සමුට්ඨිතං රූපන්ති උණ්හසන්තාපෙන සන්තත්තං රූපං සන්ධායාහ. සීතඋතුනාති සප්පායෙන සීතඋතුනා.
714. ආයතනද්වාරවසෙනාති ආයතනසඞ්ඛාතද්වාරවසෙන. කම්මද්වාරනිවත්තනත්ථං ආයතනග්ගහණං. කායද්වාරෙති පසාදකායද්වාරෙ. මනොද්වාරං නාම සාවජ්ජනං භවඞ්ගං. තස්ස නිස්සයභාවතො හදයවත්ථුං සන්ධාය නිස්සිතවොහාරෙන ‘‘මනොද්වාරෙ’’ති වුත්තං, යත්ථ මනොද්වාරුප්පත්ති.
715. සොමනස්සිතදොමනස්සිතවසෙනාති ¶ සොමනස්සිතදොමනස්සිතපුග්ගලවසෙන, සොමනස්සිතදොමනස්සිතකාලවසෙන වා.
අයමත්ථොති අයං ඉදානි වුච්චමානො සඞ්ඛාරානං අතිඉත්තරඛණතාසඞ්ඛාතො අත්ථො.
ජීවිතන්ති ජීවිතින්ද්රියං. සුඛදුක්ඛාති සුඛදුක්ඛවෙදනා. උපෙක්ඛාපි හි සුඛදුක්ඛාසු එව අන්තොගධා ඉට්ඨානිට්ඨභාවතො. අත්තභාවොති ජීවිතවෙදනාවිඤ්ඤාණානි ඨපෙත්වා අවසිට්ඨධම්මා වුත්තා. සඤ්ඤාති කෙචි. කෙවලාති අත්තනා නිච්චභාවෙන වා අවොමිස්සා. එකචිත්තසමායුත්තාති එකෙකෙන චිත්තෙන සහිතා. ලහුසො වත්තතෙ ඛණොති වුත්තනයෙන එකචිත්තක්ඛණිකතාය ලහුකො අතිඉත්තරො ජීවිතාදීනං ඛණො වත්තති.
චුල්ලාසීතිසහස්සානි කප්පන්ති චතුරාසීතිසහස්සපරිමාණං කප්පං, අච්චන්තසංයොගෙ එතං උපයොගවචනං. කප්පන්ති ච සාමඤ්ඤවසෙන එකවචනං. මරූති දෙවා. ද්වීහි චිත්තෙහි සමොහිතාති එවං චිරජීවිනොපි තෙ ද්වීහි චිත්තෙහි සහිතා හුත්වා න තිට්ඨන්ති. ඉදං වුත්තං හොති ¶ – තෙසම්පි සන්තානෙ ජීවිතාදීනි ද්වීහි චිත්තෙහි සහ න තිට්ඨන්ති, එකෙන චිත්තෙන සහ උප්පන්නානි තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣනතො යාව දුතියා න තිට්ඨන්තීති.
යෙ නිරුද්ධා මරන්තස්සාති චවන්තස්ස සත්තස්ස චුතිචිත්තෙන සද්ධිං නිරුද්ධාති වත්තබ්බා යෙ ඛන්ධා. තිට්ඨමානස්ස වා ඉධාති යෙ වා ඉධ පවත්තියං තිට්ඨන්තස්ස ධරන්තස්ස භඞ්ගප්පත්තියා නිරුද්ධක්ඛන්ධා. සබ්බෙපි සදිසා තෙ සබ්බෙපි එකසදිසා අත්ථඞ්ගතා අප්පටිසන්ධිකා පුන ආගන්ත්වා පටිසන්ධානාභාවෙන විගතා. යථා හි චුතික්ඛන්ධා න නිබ්බත්තන්ති, එවං තතො පුබ්බෙපි ඛන්ධා. තස්මා එකචිත්තක්ඛණිකං සත්තානං ජීවිතන්ති අධිප්පායො.
අනන්තරා ච යෙ භග්ගාති යෙ සඞ්ඛාරා අනන්තරමෙව භග්ගා නිරුද්ධා. යෙ ච භග්ගා අනාගතෙති යෙ ච සඞ්ඛාරා අනාගතෙ භග්ගා භඤ්ජනසීලා භිජ්ජිස්සන්ති. තදන්තරා නිරුද්ධානන්ති තෙසං අතීතානාගතානං අන්තරා වෙමජ්ඣෙ පච්චුප්පන්නතං පත්වා නිරුද්ධානං භග්ගානං. වෙසමං නත්ථි ලක්ඛණෙති තෙසං තිවිධානම්පි භඞ්ගලක්ඛණනිමිත්තං විසමතා විසදිසතා නත්ථි.
අනිබ්බත්තෙන ¶ න ජාතොති අනුප්පන්නෙන චිත්තෙන ජාතො න හොති, අජාතො නාම හොති. පච්චුප්පන්නෙන වත්තමානෙන චිත්තෙන ජීවති ජීවමානො නාම හොති. චිත්තභඞ්ගා මතො ලොකොති චුතිචිත්තස්ස විය සබ්බස්සපි තස්ස තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගප්පත්තියා අයං ලොකො පරමත්ථතො මතො නාම හොති නිරුද්ධස්ස අප්පටිසන්ධිකත්තා. එවං සන්තෙපි පඤ්ඤත්ති පරමත්ථියා යායං තං තං සන්තං සනිස්සයං චිත්තං උපාදාය ‘‘තිස්සො ජීවති, ඵුස්සො ජීවතී’’ති එවං වචනප්පවත්තියා විසයභූතා සන්තානපඤ්ඤත්ති, සා එත්ථ පරමත්ථියා පරමත්ථභූතා. තථා හි වදන්ති ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති (සං. නි. 1.76).
අනිධානගතා භග්ගාති යෙ භග්ගා, න තෙ කත්ථචි නිධානං ගතා, අථ ඛො අභාවමෙව ගතා. පුඤ්ජො නත්ථි අනාගතෙ යතො ආගච්ඡෙය්යුං වත්තමානභාවං. නිබ්බත්තා යෙපීති යෙ පටිලද්ධත්තභාවා පච්චුප්පන්නා, තෙපි ආරග්ගෙ සාසපූපමා තිට්ඨන්ති. යථා නාම සූචියං ඨිතායං සාසපො ඛිත්තො තස්සා සිඛං ඵුට්ඨමත්තො විගච්ඡති න තිට්ඨති, එවං සඞ්ඛාරා උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්ති, න තෙසං අවට්ඨානං අත්ථීති.
භඞ්ගො ¶ නෙසං පුරක්ඛතොති තෙසං නිබ්බත්තධම්මානං භඞ්ගො නාම පුරතො එව කතො, එකංසභාවී න අපසක්කතීති අත්ථො. පුරාණෙහීති පුරිමකෙහි අතීතෙහි.
අදස්සනතොති අපස්සිතබ්බතො. ආයන්තීති ආගච්ඡන්ති. ‘‘උප්පජ්ජන්තී’’ති ඉමිනාපි කුතොචි රාසිතො ආගමනාභාවමෙවාහ. භග්ගා ගච්ඡන්තුදස්සනන්ති භග්ගාපි කත්ථචි උපගමනාභාවතො සබ්බෙන සබ්බං අදස්සනං අභාවමෙව ගච්ඡන්ති. තත්ථ නිදස්සනමාහ ‘‘විජ්ජුප්පාදො…පෙ… වයන්ති චා’’ති.
716. ‘‘විවට්ටකප්පතො පට්ඨාය උප්පජ්ජනකරූප’’න්ති ඉමිනා සයමෙව උප්පජ්ජනකධම්මතාය ‘‘ධම්මතාරූප’’න්ති අන්වත්ථනාමතං දස්සෙති. අයලොහාදීසු අයො නාම කාළලොහං. ලොහං නාම ජාතිලොහං විජාතිලොහං කිත්තිමලොහං පිසාචලොහන්ති චතුබ්බිධං. තත්ථ අයො රජතං සුවණ්ණං තිපු සීසං තම්බලොහං වෙකන්තකලොහන්ති ඉමානි සත්ත ජාතිලොහානි. නාගනාසිකලොහං විජාතිලොහං. කංසලොහං වට්ටලොහං ¶ හාරකූටන්ති තීණි කිත්තිමලොහානි. මොරක්ඛකාදි පිසාචලොහං. තත්ථ තම්බලොහං වෙකන්තකන්ති ඉමෙහි ද්වීහි ජාතිලොහෙහි සද්ධිං සෙසං සබ්බම්පි ඉධ ‘‘ලොහ’’න්ති ගහිතන්ති. තිපූති සෙතතිපු. සීසන්ති කාළතිපු. සුවණ්ණං ආකරුප්පන්නරසවිද්ධාදිභෙදං. මුත්තා සාමුද්දිකමුත්තාදි. මණීති වෙළුරියලොහිතඞ්ගමසාරගල්ලානි ඨපෙත්වා අවසෙසො සබ්බො මණිවිසෙසො. වෙළුරියො වංසවණ්ණමණි. සඞ්ඛො සාමුද්දිකසඞ්ඛො. සිලාති කාළසිලාපණ්ඩුසිලාදිභෙදා සබ්බාපි රතනසම්මතසිලා. පවාළං නාම වට්ටුමං විද්ධමං. ලොහිතඞ්ගං රත්තමණි. මසාරගල්ලං කබරමණි. භූමිආදයො පාකටාව. තදස්සාති තං ධම්මතාරූපං අස්ස යොගිනො.
තරුණපල්ලවවණ්ණන්ති අම්බාදීනං තරුණපල්ලවෙන සමානවණ්ණං. සභාගරූපසන්තතින්ති වණ්ණාදිනා සමානභාගං රූපසන්තානං. අනුප්පබන්ධාපයමානන්ති හෙතුඵලපරම්පරාය සම්බන්ධනවසෙන පවත්තන්ති.
සොති යොගී. තන්ති අසොකරුක්ඛපණ්ණං. පරිග්ගහෙත්වාති ඤාණෙන පරිච්ඡිජ්ජ ගහෙත්වා. ඉමිනා නයෙනාති ඉමිනා අසොකපණ්ණෙ වුත්තෙන නයෙන. සබ්බම්පි අයලොහාදිභෙදං ධම්මතාරූපං. තම්පි හි සීතකාලෙ සීතලං, උණ්හකාලෙ සූරියසන්තාපෙන උණ්හතරං හොති. තත්ථ සීතභාවෙන පවත්තං ¶ රූපං උණ්හං උණ්හභාවෙන පවත්තං රූපං සීතං න පාපුණාති. තත්ථ තත්ථෙව තටතටායන්තං භිජ්ජතීතිආදිනා යොජෙතබ්බං.
අරූපසත්තකසම්මසනකථාවණ්ණනා
යස්මා තත්ථ ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා සබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණා සුපාකටා, සුවිඤ්ඤෙය්යා ච, තස්මා තෙසං වසෙන දස්සෙන්තො ‘‘කලාපතොති ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා’’ති ආහ. යෙ ඉමෙ සම්මසනෙ උප්පන්නා ඵස්සපඤ්චමකා ධම්මා, සබ්බෙ තෙ විනට්ඨාති සම්බන්ධො.
පවත්තං චිත්තන්ති සත්තසු ඨානෙසු සම්මසනවසෙන පවත්තං චිත්තං. සම්මසන්තොති එකජ්ඣං ගහෙත්වා සම්මසන්තො. තං යුත්තතරන්ති තං අරියවංසකථායං වුත්තං යුත්තතරං ආසන්නභාවෙන විභූතතරං රූපසත්තකෙ සම්මසනං සහ ගහෙත්වා සම්මසනස්ස වුත්තත්තා. අපිච රූපසත්තකෙ සම්මසනස්ස ¶ රූපධම්මෙසු සාතිසයං ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා පවත්තත්තා තබ්බිසයං අරූපසම්මසනං සාතිසයං අනිච්චාදිලක්ඛණප්පටිවෙධාය සම්පවත්තතීති තං යුත්තතරං, න පන අපුබ්බකෙසාදිසම්මසනං කත්වා තබ්බිසයං පවත්තිතං. තථා සති කම්මට්ඨානං නවං නවං එව සියා, පුබ්බෙ ගහිතං සම්මසනවිසයං ඡඩ්ඩෙත්වා අඤ්ඤස්ස සම්මසනවිසයස්ස ගණ්හනතො. සෙසානිපීති යමකතො සම්මසනාදීනිපි. තෙනෙවාති අරියවංසකථානයෙනෙව.
718. තම්පි චිත්තන්ති ආදානනික්ඛෙපතො සම්මසනවසෙන පවත්තචිත්තුප්පාදම්පි. චිත්තසීසෙන හි නිද්දෙසො. එස නයො සබ්බත්ථ. යමකතො සම්මසති නාම නාමරූපධම්මෙ ආරබ්භ යුගළවසෙන සම්මසනස්ස පවත්තනතො. අයඤ්හි පුබ්බෙ රූපසත්තකවසෙන සම්මසිත්වා ඨිතොපි ඉදානි ආදානනික්ඛෙපාදිවසෙන සම්මසිත්වාව තං සම්මසති. ඛණිකතො සම්මසනාදීසුපි එසෙව නයො.
719. එතම්පීති එතං චතුත්ථසම්මසනචිත්තම්පි. පඨමචිත්තන්ති ආදානනික්ඛෙපාදිවසෙන රූපං ¶ සම්මසිතචිත්තං, යං රූපපරිග්ගාහකචිත්තන්ති අධිප්පෙතං. සම්මසිතසම්මසිතචිත්තසම්මසනෙන තෙසං ඛණිකභාවස්ස විභාවනතො ඉදං සම්මසනං ‘‘ඛණිකතො සම්මසන’’න්ති වුත්තං.
720. ඉදමෙව ච සම්මසනං දිගුණිතං අනෙකසම්මසනපටිපාටිසම්භවතො ‘‘පටිපාටිතො සම්මසන’’න්ති වුත්තං. වට්ටෙය්යාති සම්භවෙය්ය. තථා සති පටිපාටිසම්මසනපසුතා එව භාවනා සියා, න මූලකම්මට්ඨානුපකාරී, න චායං සමාපත්තිචාරො. යස්මා ච තත්තකෙන රූපධම්මෙසු, අරූපධම්මෙසු ච අනිච්චාදිලක්ඛණානි සුට්ඨු විභූතානි හොන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘යාව දසමචිත්තසම්මසනා…පෙ… ඨපෙතබ්බ’’න්ති. ඨපෙතබ්බන්ති ච න එකාදසමං ද්වාදසමෙන සම්මසිතබ්බන්ති පටිපාටිතො සම්මසනස්ස පරිච්ඡෙදදස්සනපරං, න තතො සම්මසනතො ඔරමනදස්සනපරං, තස්මා පුනපි රූපං පරිග්ගහෙත්වා යාව දසමචිත්තසම්මසනා භාවනමනුයුඤ්ජතෙව. වුත්තන්ති අරියවංසකථායං වුත්තං.
721. විසුං සම්මසනනයො නාම නත්ථීති අනිච්චාදිමනසිකාරවිනිමුත්තො අඤ්ඤො විපස්සනාමනසිකාරො නත්ථි. විපස්සනාය ච දිට්ඨිආදිවික්ඛම්භනා ඉධ දිට්ඨිඋග්ඝාටනාදයොති අධිප්පෙතා. විපස්සනාය එව හි පවත්තිවිසෙසෙන ¶ දිට්ඨිඋග්ඝාටනාදයො ඉජ්ඣන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘යං පනෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සත්තසඤ්ඤාති සත්තා අත්ථීති උප්පජ්ජනකසඤ්ඤා. දුබ්බලාය අත්තදිට්ඨියා සහගතසඤ්ඤාතිපි වදන්ති. සත්තසඤ්ඤං උග්ඝාටිතචිත්තෙනාති සත්තසඤ්ඤාය වික්ඛම්භනවසෙන පවත්තචිත්තෙන දිට්ඨි නුප්පජ්ජති, සඤ්ඤාවිපල්ලාසහෙතුඋප්පජ්ජනකා චිත්තදිට්ඨිවිපල්ලාසා තදභාවෙන හොන්තීති. මානො නාම යො දිට්ඨූපනිස්සයො අපායගමනීයො, සො දිට්ඨියා වික්ඛම්භිතාය වික්ඛම්භිතො එව හොති, දිට්ඨියා සමුච්ඡින්නාය සමුච්ඡිජ්ජනතොති ආහ ‘‘දිට්ඨිඋග්ඝාටිත…පෙ… මානො නුප්පජ්ජතී’’ති. මානො වික්ඛම්භියමානො තණ්හාය පවත්තිං නිවාරෙති, අභිමතවිසයෙසු එව තණ්හාය පවත්තනතොති වුත්තං ‘‘මානසමුග්ඝාටිත…පෙ… තණ්හා නුප්පජ්ජතී’’ති. තණ්හාති ඉධ සුඛුමා නිකන්ති අධිප්පෙතාති ආහ ‘‘තණ්හාය…පෙ… පරියාදින්නා නාම හොතී’’ති.
අයං නයොති ඉදානි වුච්චමානො සම්මසනවිධි.
මම විපස්සනාති ඉමස්සාපි අත්තනියසඤ්ඤිතාය විපස්සනාය සාමිභූතො අත්තා පරාමසීයතීති ¶ දිට්ඨිගාහතාති තථා ‘‘ගණ්හතො හි දිට්ඨිසමුග්ඝාටනං නාම න හොතී’’ති වුත්තං. කාමඤ්චායං දිට්ඨිවිසුද්ධිකඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධිසමධිගමෙන විසුද්ධදිට්ඨිකො, මග්ගෙන පන අසමුග්ඝාටිතත්තා අනොළාරිකාය ච දිට්ඨියා වසෙනෙවං වුත්තං.
සුට්ඨූති සම්මා. මනාපන්ති ච කිරියාවිසෙසනං, මනවඩ්ඪනාකාරෙනාති අත්ථො. උභයෙනාපි විපස්සනාවිසයං අධිමානමාහ. තෙන වුත්තං ‘‘මානසමුග්ඝාටො නාම න හොතී’’ති.
විපස්සිතුං සක්කොමීති තත්ථ සමත්ථතාපදෙසෙන ගුණවිසෙසයොගතො විපස්සනාය අස්සාදෙතබ්බතා දස්සීයති, චිත්තං විපස්සිතුං සක්කොමි. තස්මා විපස්සන්තො එව කාලං වීතිනාමෙස්සාමීති විපස්සනං අස්සාදෙන්තස්සාති යොජනා.
යස්මා දිට්ඨිසමුග්ඝාටනං නාමෙත්ථ විසෙසතො අනත්තානුපස්සනාය හොති, තස්මා තං දස්සෙන්තෙන ‘‘සචෙ සඞ්ඛාරා’’තිආදිනා අනත්තානුපස්සනාවිධිං වත්වා යස්මා පන අනත්තතො අනුපස්සන්තෙන සඞ්ඛාරා අනිච්චතොපි ¶ දුක්ඛතොපි අනුපස්සිතබ්බා එව තදුපබ්රූහනතො, තස්මා ‘‘හුත්වා අභාවට්ඨෙනා’’තිආදි වුත්තං.
යස්මා මානසමුග්ඝාටනං නාම අනිච්චානුපස්සනාය හොති. ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනකෙ සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තස්ස කුතො මානස්ස අවසරො. අනිච්චසඤ්ඤා භාවෙතබ්බා අස්මිමානසමුග්ඝාටායාති හි වුත්තං.
යස්මා නිකන්තිපරියාදානං නාම දුක්ඛානුපස්සනාය හොති. න හි සභාවතො, දුක්ඛවත්ථුතො ච දුක්ඛභූතෙ සඞ්ඛාරෙ පස්සන්තස්ස තත්ථ ඊසකම්පි අභිරතො හොති. අස්සාදානුපස්සිනො හි තත්ථ තණ්හා උප්පජ්ජෙය්ය. සෙසං අනත්තලක්ඛණෙ වුත්තනයමෙව. අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – වුත්තනයෙන පටිපාටිතො සම්මසනං පසුතස්ස යොගිනො යදා අනත්තානුපස්සනා තික්ඛා සූරා විසදා පවත්තති, ඉතරා ද්වෙපි තදනුගතිකා, තදානෙන දිට්ඨිඋග්ඝාටනං කතං හොති. අත්තදිට්ඨිමූලිකා හි සබ්බා දිට්ඨියො. අනත්තානුපස්සනා ච අත්තදිට්ඨියා උජුපටිපක්ඛා.
යදා පන අනිච්චානුපස්සනා තික්ඛා සූරා විසදා පවත්තති, ඉතරා ද්වෙපි තදනුගතිකා ¶ , තදානෙන මානසමුග්ඝාටනං කතං හොති. සති හි නිච්චගාහෙ මානජප්පනා ‘‘ඉදං නිච්චං, ඉදං ධුව’’න්තිආදිනා (ම. නි. 1.501) බකබ්රහ්මුනො විය. අනිච්චානුපස්සනා ච නිච්චගාහස්ස උජුපටිපක්ඛා.
යදා පන දුක්ඛානුපස්සනා තික්ඛා සූරා විසදා පවත්තති, ඉතරා ද්වෙපි තදනුගතිකා, තදානෙන නිකන්තිපරියාදානං කතං හොති. සති හි සුඛසඤ්ඤාය තණ්හාගාහොව, දුක්ඛානුපස්සනා ච නිකන්තියා උජුපටිපක්ඛා. එවං තිස්සන්නං අනුපස්සනානං කිච්චවිසෙසවසෙන දිට්ඨිඋග්ඝාටනාදීනි හොන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘ඉති අයං විපස්සනා අත්තනො අත්තනො ඨානෙයෙව තිට්ඨතී’’ති. අනුපස්සනානං යථාරහං සකකිච්චකරණඤ්හි සකට්ඨානෙයෙව ඨානං, තස්මා විසුං සම්මසනනයො නත්ථීති න වත්තබ්බන්ති අධිප්පායො.
722. සබ්බාකාරතොති ඉධ විය එකදෙසෙන අවත්වා සබ්බාකාරතො සරූපතො, කිච්චතො ච අනවසෙසතො වත්තබ්බා. ඉධෙවාති තීරණපරිඤ්ඤායමෙව. එකච්චානංයෙවෙත්ථ අනුපස්සනානං පටිලාභොති ආහ ‘‘එකදෙසං පටිවිජ්ඣන්තො’’ති, තා පන සයමෙව සරූපතො දස්සෙස්සති ¶ . තප්පටිපක්ඛෙ ධම්මෙති යා අනුපස්සනා ඉධ සම්භවන්ති, තාසං පටිපක්ඛෙ ධම්මෙ නිච්චසඤ්ඤාදිකෙ පජහති වික්ඛම්භෙති.
ඛයානුපස්සනන්ති සඞ්ඛාරානං ඛණභඞ්ගානුපස්සනං. භාවෙන්තොති වඩ්ඪෙන්තො. ඝනසඤ්ඤන්ති සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණානං වසෙන එකත්තග්ගහණං. ඛයානුපස්සනන්ති හුත්වා අභාවානුපස්සනන්ති වදන්ති. යාය පඤ්ඤාය ඝනවිනිබ්භොගං කත්වා ‘‘අනිච්චං ඛයට්ඨෙනා’’ති (පටි. ම. 1.48) පස්සති, සා ඛයානුපස්සනා. භඞ්ගානුපස්සනතො පට්ඨාය තස්සා පාරිපූරීති ඝනසඤ්ඤාය පහානං හොති, තතො පුබ්බෙ අපරිපුණ්ණතාය තං න හොති. එවමඤ්ඤත්ථාපීති පරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණතා පහානතීරණපරිඤ්ඤාසු විපස්සනාපඤ්ඤාය දට්ඨබ්බා. පච්චක්ඛතො, අන්වයතො ච සඞ්ඛාරානං භඞ්ගං දිස්වා තත්ථෙව භඞ්ගසඞ්ඛාතෙ නිරොධෙ අධිමුත්තතා වයානුපස්සනා, තාය ආයූහනං පජහති. යදත්ථං, යාය ච ආයූහති, තස්මිං පවත්තෙ තණ්හාය චස්ස චිත්තං න නමතීති. තෙන වුත්තං ‘‘වයානුපස්සනං භාවෙන්තො ආයූහනං පජහතී’’ති. ජාතස්ස ජරාමරණෙහි ද්විධා පරිණාමදස්සනං, රූපසත්තකාදිවසෙන වා පරිග්ගහිතස්ස තංතංපරිච්ඡෙදතො පරං අඤ්ඤභාවදස්සනං විපරිණාමානුපස්සනා, තාය ධුවසඤ්ඤං ථිරභාවගහණං පජහති.
අනිමිත්තානුපස්සනාදයො ¶ අනිච්චානුපස්සනාදයො එව. නිමිත්තන්ති සන්තතියං, සමූහෙ ච එකත්තසඤ්ඤාය ගය්හමානං කාලන්තරාවට්ඨායිභාවෙන, නිච්චභාවෙන ච සඞ්ඛාරානං සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය සවිග්ගහං විය උපට්ඨානමත්තං. පණිධින්ති සුඛපත්ථනං, රාගාදිපණිධිං වා, අත්ථතො තණ්හාවසෙන සඞ්ඛාරෙසු නින්නතං. අභිනිවෙසන්ති අත්තාභිනිවෙසං. එතෙසඤ්හි නිමිත්තාදීනං පටිපක්ඛභාවෙන අනිච්චානුපස්සනාදයො අනිමිත්තාදිනාමෙහි වුත්තාති අනිච්චානුපස්සනාදීහි පහාතබ්බා නිච්චසඤ්ඤාදයො විය නිමිත්තග්ගාහාදයොව පටිපක්ඛාති දට්ඨබ්බා. රූපාදිආරම්මණං ඤත්වා තදාරම්මණස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං දිස්වා සඞ්ඛාරා එව භිජ්ජන්ති, සඞ්ඛාරානං මරණං, න අඤ්ඤො කොචි අත්ථීති භඞ්ගවසෙන සුඤ්ඤතං ගහෙත්වා පවත්තා විපස්සනා අධිපඤ්ඤා ච සා ධම්මෙසු ච විපස්සනාති අධිපඤ්ඤාධම්මවිපස්සනා, තාය නිච්චසාරාදිආදානවසෙන පවත්තං අභිනිවෙසං සතණ්හං දිට්ඨිං පජහති. යථාභූතඤාණදස්සනං නාම සප්පච්චයනාමරූපදස්සනං. තෙන ‘‘අහොසිං නු ඛො අහමතීතමද්ධාන’’න්ති ¶ (ම. නි. 1.18; සං. නි. 2.20) එවමාදිකං, ‘‘ඉස්සරතො ලොකො සම්භවතී’’ති එවමාදිකඤ්ච සම්මොහාභිනිවෙසං පජහති. භයතුපට්ඨානවසෙන උප්පන්නං සබ්බභවාදීසු ආදීනවදස්සනඤාණං ආදීනවානුපස්සනා, තාය කස්සචිපි ආලයනිස්සයඅදස්සනතො ආලයාභිනිවෙසං තථාපවත්තං තණ්හං පජහති. සඞ්ඛාරානං මුඤ්චනස්ස උපායභූතං පටිසඞ්ඛාඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනා, තාය අනිච්චාදීසු අප්පටිසඞ්ඛාතත්තා පටිසඞ්ඛානස්ස පටිපක්ඛභූතං අවිජ්ජං පජහති. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා, අනුලොමඤාණඤ්ච විවට්ටානුපස්සනා. තස්සා හි වසෙන තස්ස පදුමපලාසෙ උදකබින්දු විය සබ්බසඞ්ඛාරෙහි චිත්තං පතිලීයති පතිකුටති, තස්මා තාය සංයොගාභිනිවෙසං කාමසංයොගාදිකිලෙසප්පවත්තිං පජහති. අනිච්චානුපස්සනාදයො සත්ත අනුපස්සනා හෙට්ඨා අත්ථතො විභත්තාති, පරතො ච සංවණ්ණීයන්තීති ඉධ න වුත්තා.
තාසූති අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු. ඉමිනාති යොගිනා. තස්මාති අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයවසෙන සඞ්ඛාරානං දිට්ඨත්තා. තංදස්සනඤ්හි අනිච්චාදිඅනුපස්සනාති. පටිවිද්ධාති පටිලද්ධා. යදග්ගෙන හි ඤාණෙන සවිසයො පටිවිද්ධො, තදග්ගෙන තං පටිලද්ධං නාම හොති. බ්යඤ්ජනමෙව නානං යථා ‘‘රුක්ඛො පාදපො තරූ’’ති. තාපි අනිමිත්තාපණිහිතසුඤ්ඤතානුපස්සනා.
සබ්බාපි විපස්සනා, තස්මා එකදෙසෙන පටිවිද්ධා හොන්තීති අධිප්පායො. කඞ්ඛාවිතරණවිසුද්ධියා ¶ එව සඞ්ගහිතං, තස්මා තං පගෙව සිද්ධන්ති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ඉදම්පි ද්වයං පටිවිද්ධමෙව හොතී’’ති. සෙසෙසු නිබ්බිදානුපස්සනාදීසු දසසු. ‘‘කිඤ්චි පටිවිද්ධං කිඤ්චි අප්පටිවිද්ධ’’න්ති ඉමිනා තෙසං එකදෙසපටිවෙධමාහ. අනිච්චානුපස්සනාය හි සිද්ධාය නිරොධානුපස්සනා, ඛයානුපස්සනා, වයානුපස්සනා, විපරිණාමානුපස්සනා ච එකදෙසෙන සිද්ධා නාම හොන්ති, දුක්ඛානුපස්සනාය සිද්ධාය නිබ්බිදානුපස්සනා, ආදීනවානුපස්සනා ච, අනත්තානුපස්සනාය සිද්ධාය ඉතරාති.
උදයබ්බයඤාණකථාවණ්ණනා
723. පරතො ¶ පටිපදාඤාණදස්සනකථායං අබ්භාදිවිගමෙන ආකාසස්ස විය, පඞ්කමලවිගමෙන උදකස්ස විය, කාළකාපගමෙන සුවණ්ණස්ස විය සංකිලෙසවිගමෙන ඤාණස්ස පරිසුද්ධීති ආහ ‘‘නිච්චසඤ්ඤාදීනං පහානෙන විසුද්ධඤාණො’’ති. අනෙකාකාරවොකාරසඞ්ඛාරෙසු ලක්ඛණත්තයසල්ලක්ඛණසම්මසනස්ස කතත්තා වුත්තං ‘‘සම්මසනඤාණස්ස පාරං ගන්ත්වා’’ති. තත්ථ සම්මසනඤාණස්සාති නයවිපස්සනාසඞ්ඛාතස්ස කලාපසම්මසනඤාණස්ස. තස්සෙව හි ථිරභාවාය ඉතරෙ සම්මසනවිසෙසාති වදන්ති. සම්මසනඤාණස්සාති වා කලාපසම්මසනාදිසම්මසනඤාණස්ස. අනුපදධම්මවිපස්සනාය සදිසා හි සා. තාය හි දිට්ඨිඋග්ඝාටනාදි සම්භවතීති. විත්ථාරතො භාවනාවිධානං පරතො වත්තුකාමො ‘‘සඞ්ඛෙපතො තාව ආරභතී’’ති ආහ. සඞ්ඛෙපතො හි ආරම්භො ආදිකම්මිකස්ස සුකරො. තත්රාති සඞ්ඛෙපෙන ආරම්භෙ.
කථන්ති කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. යං ‘‘පච්චුප්පන්නානං…පෙ… උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති වුත්තං, තං කථං ඤාතබ්බන්ති චෙති අත්ථො. සන්තතිපච්චුප්පන්නෙ, ඛණපච්චුප්පන්නෙ වා ධම්මෙ උදයබ්බයදස්සනාභිනිවෙසො කාතබ්බො, න අතීතානාගතෙති වුත්තං ‘‘පච්චුප්පන්නානං ධම්මාන’’න්ති. උදයදස්සනඤ්චෙත්ථ යාවදෙව වයදස්සනත්ථන්ති වයදස්සනස්ස පධානතං දස්සෙතුං ‘‘විපරිණාමානුපස්සනෙ පඤ්ඤා’’ති වත්වා තං පන වයදස්සනං උදයදස්සනපුබ්බකන්ති ආහ ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනෙ ඤාණ’’න්ති.
ජාතන්ති නිබ්බත්තං පටිලද්ධත්තභාවං. අයං හි ජාතසද්දො ඛණත්තයසමඞ්ගිතං සන්ධාය වුත්තො ‘‘යෙ ධම්මා ජාතා භූතා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1046) විය, න අතීතං
‘‘යෙ ¶ තෙ ජාතා න තෙ සන්ති, යෙ න ජාතා තත්ථෙව තෙ;
ලද්ධත්තභාවා නො භග්ගා, තෙව සන්ති සභාවතො’’ති. –
ආදීසු විය, නාපි ජාතතාමත්තං ‘‘යං තං ජාතං භූතං සඞ්ඛත’’න්තිආදීසු විය. තෙනාහ ‘‘ජාතං රූපං පච්චුප්පන්න’’න්ති (දී. නි. 2.207; සං. නි. 5.379), පච්චුප්පන්නරූපං නාම ජාතං ඛණත්තයපරියාපන්නන්ති අත්ථො. තං පන ආදිතො දුප්පරිග්ගහන්ති සන්තතිපච්චුප්පන්නවසෙන විපස්සනාභිනිවෙසො කාතබ්බො. තස්සාති රූපස්ස. පච්චයලක්ඛණපපඤ්චං ¶ අනාමසිත්වා නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයොති නිබ්බත්තනසඤ්ඤිතං සඞ්ඛතලක්ඛණං උදයො උප්පාදො. විපරිණාමලක්ඛණං වයොති විපරිණාමසඤ්ඤිතං සඞ්ඛතලක්ඛණං වයො විනාසො. අනුපස්සනාඤාණන්ති යා උදයස්ස, වයස්ස ච අනුපෙක්ඛනා, තං ඤාණං. කිඤ්චාපි කලාපසම්මසනාදීසු ජාතිජරාමරණසීසෙන ජාතිජරාමරණවන්තො ධම්මා වුත්තා, ඉධ පන උදයබ්බයඤාණනිද්දෙසෙ ‘‘ජාති පච්චුප්පන්නා, තස්සා නිබ්බත්තිලක්ඛණං උදයො, විපරිණාමලක්ඛණං වයො’’තිආදිනා (පටි. ම. 1.49) වුච්චමානෙ ජාතිජරාමරණානං ජාතිජරාමරණවන්තතා, නිප්ඵන්නතා ච අනුඤ්ඤාතා විය හොතීති තං පරිහරිතුං පටිච්චසමුප්පාදඞ්ගෙසු භවපරියොසානාව දෙසනා කතා.
සොති යොගී. ඉමිනා පාළිනයෙනාති ඉමාය ‘‘ජාතං රූපං පච්චුප්පන්න’’න්තිආදිනා දස්සිතාය පාළිගතියා. ජාතින්ති න පසූතිං, න ච පඨමාභිනිබ්බත්තිමත්තං, අථ ඛො උප්පාදං නිබ්බත්තිවිකාරං. ස්වායං විකාරො යස්මා සඞ්ඛාරානං අභිනවාවට්ඨානජරා විය නවභාවාපගමොති ආහ ‘‘අභිනවාකාර’’න්ති. සමනුපස්සතීති සම්බන්ධො. අනුප්පන්නස්ස රාසි වා නිචයො වා නත්ථි යතො ආගච්ඡෙය්ය උප්පජ්ජමානං අලද්ධත්තභාවස්ස සබ්බෙන සබ්බං අවිජ්ජමානත්තා. තෙනාහ ‘‘උප්පජ්ජමාන…පෙ… නත්ථී’’ති. යථා අනාගතෙ අද්ධනි ඉමෙ ධම්මා සබ්බෙන සබ්බං නත්ථි, එවං අතීතෙපි අද්ධනීති දස්සෙන්තො ‘‘නිරුජ්ඣමානස්සාපී’’තිආදිං වත්වා අවිජ්ජමානානංයෙව රූපාරූපධම්මානං හෙතුපච්චයසමවායෙ උප්පාදො, උප්පජ්ජිත්වා ච සබ්බසො අභාවූපගමොති ඉමමත්ථං සමුදායගතං තදෙකදෙසභූතාය උපමාය විභාවෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ රාසිතොති රාසිභාවෙන සමුස්සිතො පුඤ්ජො රාසි. යථා තථා පිණ්ඩිභූතො නිචයො. භූමියං නිදහිත්වා ඨපිතං නිධානං. උපවීණෙති එතෙනාති උපවීණං, වීණාවාදනං.
724. එවං ¶ සඞ්ඛෙපතො උදයබ්බයමනසිකාරවිධිං දස්සෙත්වා ඉදානි විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘පුන යානී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අවිජ්ජාසමුදයාති අවිජ්ජාය උප්පාදා, අත්ථිභාවාති අත්ථො. නිරොධවිරොධීහි උප්පාදො අත්ථිභාවවාචකොපි හොතීති වුත්තොවායමත්ථො. තස්මා පුරිමභවසිද්ධාය අවිජ්ජාය සති ඉමස්මිං භවෙ රූපස්ස උප්පාදො හොතීති ¶ අත්ථො. පච්චයසමුදයට්ඨෙනාති පච්චයස්ස උප්පන්නභාවෙන, අත්ථිභාවතොති අත්ථො. අවිජ්ජාදීහි ච තීහි අතීතකාලිකානි තෙසං සහකාරීකාරණභූතානි උපාදානාදීනිපි ගහිතානෙවාති දට්ඨබ්බං.
පවත්තිපච්චයෙසු කබළීකාරාහාරස්ස බලවතාය සො එව ගහිතො ‘‘ආහාරසමුදයා’’ති. තස්මිං පන ගහිතෙ පවත්තිපච්චයතාසාමඤ්ඤෙන උතුචිත්තානිපි ගහිතානෙව හොන්තීති චතුසමුට්ඨානිකරූපස්ස පච්චයතො උදයදස්සනං විභාවිතමෙවාති දට්ඨබ්බං. අවිජ්ජාතණ්හුපනිස්සයසහිතෙනෙව කම්මුනා රූපකායස්ස නිබ්බත්ති. අසති ච අවිජ්ජුපනිස්සයාය භවනිකන්තියා ජාතියා අසම්භවො එවාති. යථා ච රූපස්ස අවිජ්ජාතණ්හුපනිස්සයතා, එවං වෙදනාදීනම්පි දට්ඨබ්බා. ආහාරො පන උප්පන්නස්ස රූපස්ස පොසකො, කබළීකාරාහාරස්ස අධිප්පෙතත්තා, කාමධාතාධිට්ඨානත්තා ච දෙසනාය. උක්කංසනිද්දෙසෙන වා ආහාරග්ගහණං. ‘‘නිබ්බත්තිලක්ඛණ’’න්තිආදිනා කාලවසෙන උදයදස්සනමාහ. තත්ථ අද්ධානවසෙන පගෙව උදයං පස්සිත්වා ඨිතො ඉධ සන්තතිවසෙන දිස්වා අනුක්කමෙන ඛණවසෙන පස්සති. පඤ්ච ලක්ඛණානීති ¶ අවිජ්ජා තණ්හා කම්මං ආහාරොති ඉමෙසං පච්චයානං අත්ථිතාසඞ්ඛාතලක්ඛණානි චෙව රූපස්ස නිබ්බත්තිලක්ඛණඤ්චාති ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි. තෙසං අත්ථිතා හි රූපස්ස උදයො ලක්ඛීයති එතෙහීති ලක්ඛණානීති වුච්චන්ති. නිබ්බත්ති පන සඞ්ඛතලක්ඛණමෙවාති.
අවිජ්ජානිරොධා රූපනිරොධොති අග්ගමග්ගඤාණෙන අවිජ්ජාය අනුප්පාදනිරොධතො අනාගතස්ස රූපස්ස අනුප්පාදනිරොධො හොති පච්චයාභාවෙ අභාවතො. පච්චයනිරොධට්ඨෙනාති අවිජ්ජාසඞ්ඛාතස්ස අනාගතෙ උප්පජ්ජනකරූපපච්චයස්ස නිරුද්ධභාවෙන. තණ්හානිරොධා කම්මනිරොධාති එත්ථාපි එසෙව නයො. ආහාරනිරොධාති පවත්තිපච්චයස්ස කබළීකාරාහාරස්ස අභාවෙ. රූපනිරොධොති තංසමුට්ඨානරූපස්ස අභාවො හොති. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බං. විපරිණාමලක්ඛණන්ති භඞ්ගකාලවසෙන තෙසං වයදස්සනං. තස්මා තං අද්ධාවසෙන පගෙව පස්සිත්වා ඨිතො ඉධ සන්තතිවසෙන දිස්වා අනුක්කමෙන ඛණවසෙන පස්සති. පඤ්ච ලක්ඛණානීති ඉධ අවිජ්ජාදීනං චතුන්නං පච්චයානං අනුප්පාදනිරොධො, රූපස්ස ඛණනිරොධො චාති ඉමානි පඤ්ච ලක්ඛණානි. තෙසඤ්හි අනුප්පාදනිරොධො, රූපස්ස අච්චන්තනිරොධො ලක්ඛීයති එතෙහීති ලක්ඛණානීති වුච්චන්ති.
විපරිණාමො ¶ සඞ්ඛතලක්ඛණමෙව. එස නයො වෙදනාක්ඛන්ධාදීසු. අයං පන විසෙසො – ‘‘ඵුට්ඨො වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති, ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති (සං. නි. 4.93), ‘‘ඵස්සපච්චයා වෙදනා, චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා, සඤ්ඤා, චෙතනා’’ති, ච වචනතො ඵස්සො වෙදනා (විභ. 231) සඤ්ඤා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධානං පවත්තිපච්චයො, තංනිරොධා ච තෙසං නිරොධො, මහාපදාන (දී. නි. 2.60) මහානිදානසුත්තෙසු, අභිධම්මෙ ච අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයවාරෙ ‘‘නාමරූපපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්ති (කථා. 719) වචනතො නාමරූපං විඤ්ඤාණස්ස පවත්තිපච්චයො, තංනිරොධා තස්ස නිරොධොති වුත්තං ‘‘ඵස්සසමුදයා වෙදනාසමුදයො’’තිආදි.
එත්ථ ච කෙචි තාව ආහු ‘‘අරූපක්ඛන්ධානං උදයබ්බයදස්සනං අද්ධාසන්තතිවසෙනෙව, න ඛණවසෙනා’’ති. තෙසං මතෙන ඛණතො උදයබ්බයදස්සනමෙව න සියා. අපරෙ පනාහු ‘‘පච්චයතො උදයබ්බයදස්සනෙ අතීතාදිවිභාගං අනාමසිත්වා සබ්බසාධාරණතො අවිජ්ජාදිපච්චයා වෙදනාසම්භවං ලබ්භමානතං පස්සති, න උප්පාදං. අවිජ්ජාදිඅභාවෙ ච තස්සා අසම්භවං අලබ්භමානතං පස්සති, න භඞ්ගං. ඛණතො උදයබ්බයදස්සනෙ පච්චුප්පන්නානං උප්පාදං, භඞ්ගඤ්ච පස්සතී’’ති, තං යුත්තං. සන්තතිවසෙන හි රූපාරූපධම්මෙ උදයතො, වයතො ච මනසි කරොන්තස්ස අනුක්කමෙන භාවනාය බලප්පත්තකාලෙ ඤාණස්ස තික්ඛවිසදභාවප්පත්තියා ඛණතො උදයබ්බයා උපට්ඨහන්තීති. අයඤ්හි පඨමං පච්චයතො උදයබ්බයං මනසි කරොන්තො අවිජ්ජාදිකෙ පච්චයධම්මෙ විස්සජ්ජෙත්වා උදයබ්බයවන්තෙ ඛන්ධෙ ගහෙත්වා තෙසං පච්චයතො උදයබ්බයදස්සනමුඛෙන ඛණතොපි උදයබ්බයං මනසි කරොති.
තස්ස යදා ඤාණං තික්ඛං විසදං හුත්වා පවත්තති, තදා රූපාරූපධම්මා ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජන්තා, භිජ්ජන්තා ච හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘එවම්පි රූපස්ස උදයො’’තිආදි. තත්ථ එවම්පි රූපස්ස උදයොති එවං වුත්තනයෙන අවිජ්ජාසමුදයාපි. තණ්හා…පෙ… කම්ම…පෙ… ආහාරසමුදයාපි රූපස්ස සම්භවො. එවම්පි රූපස්ස වයොති එවං වුත්තනයෙනෙව අවිජ්ජානිරොධාපි තණ්හා…පෙ… ආහාරනිරොධාපි රූපස්ස වයො අනුප්පාදොති පච්චයතො විත්ථාරෙන මනසිකාරං කරොති ¶ . එවම්පි රූපං උදෙතීති එවං වුත්තනයෙන නිබ්බත්තිලක්ඛණං පස්සන්තොපි කම්මසමුට්ඨානරූපම්පි ආහාරඋතුචිත්තසමුට්ඨානරූපම්පි උදෙති උප්පජ්ජති නිප්පජ්ජතීති. එවං වුත්තනයෙනෙව විපරිණාමලක්ඛණං පස්සන්තො කම්මසමුට්ඨානරූපම්පි ආහාරඋතුචිත්තසමුට්ඨානරූපම්පි ¶ වෙති නිරුජ්ඣතීති ඛණතො විත්ථාරෙන මනසිකාරං කරොතීති යොජනා.
725. එවං මනසි කරොතො න යාව උදයබ්බයඤාණං උප්පජ්ජති, තාව උදයබ්බයා සුට්ඨු පාකටා න හොන්තීති කත්වා වුත්තං ‘‘ඉති කිරිමෙ ධම්මා…පෙ… පටිවෙන්තී’’ති, නයදස්සනවසෙන වා එවං වුත්තං. පඨමඤ්හි පච්චුප්පන්නධම්මානං උදයබ්බයං දිස්වා අථ අතීතානාගතෙ නයං නෙති. දුක්ඛාදිසච්චප්පභෙදා, අනුලොමාදිපටිච්චසමුප්පාදප්පභෙදා, එකත්තාදිනයප්පභෙදා, අනිච්චතාදිලක්ඛණප්පභෙදා ච සච්චපටිච්චසමුප්පාදනයලක්ඛණප්පභෙදා. පටිච්චසමුප්පාදග්ගහණෙනෙව චෙත්ථ පටිච්චසමුප්පන්නධම්මානම්පි ගහණං, තෙසම්පි අත්තනො ඵලං පති පටිච්ච සමුප්පාදභාවතො.
726. යන්ති කරණෙ පච්චත්තවචනං, යෙන ඤාණෙනාති අත්ථං වදන්ති. යන්ති වා කිරියාපරාමසනං. ඛන්ධානං සමුදයං පස්සති, ඛන්ධානං නිරොධං පස්සතීති එත්ථ යදෙතං දස්සනන්ති අත්ථො. යං පනාති එත්ථාපි එසෙව නයො. එත්ථ ච යථා අවිජ්ජාදිසමුදයනිරොධතො ඛන්ධානං සමුදයනිරොධස්ස අඤ්ඤත්තා ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා රූපසමුදයො’’තිආදිවචනභෙදො (පටි. ම. 1.50) කතො, න එවං නිබ්බත්තිවිපරිණාමලක්ඛණෙහි ඛන්ධානං උදයබ්බයස්ස භෙදො අත්ථි අභින්නාධිකරණත්තාති ‘‘නිබ්බත්තිලක්ඛණවිපරිණාමලක්ඛණානි පස්සන්තො ඛන්ධානං උදයබ්බයං පස්සතී’’ති වචනභෙදං අකත්වා වුත්තං. උප්පත්තික්ඛණෙයෙව හීති හි-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා උප්පාදක්ඛණෙයෙව නිබ්බත්තිලක්ඛණං, භඞ්ගක්ඛණෙයෙව ච විපරිණාමලක්ඛණං, තස්මා තානි පස්සන්තො ඛණතො ඛන්ධානං උදයබ්බයෙ පස්සති නාමාති ‘‘යං පනා’’තිආදිනා වුත්තමෙවත්ථං පාකටතරං කරොති.
727. ඉච්චස්සෙවන්ති එත්ථ ඉති-සද්දො හෙතුඅත්ථො. යස්මා ‘‘අවිජ්ජා සමුදයා’’තිආදි පච්චයතො ඛන්ධානං උදයබ්බයදස්සනං, ‘‘නිබ්බත්තිලක්ඛණ’’න්තිආදි ඛණතො, තස්මාති අත්ථො. අස්සාති යොගිනො. එවන්ති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. යෙ පන ‘‘ඉච්චස්ස පච්චයතො’’ති පඨන්ති, තෙසං ඉතීති වුත්තප්පකාරපරාමසනං. ජනකාවබොධතොති ඛන්ධානං ජනකස්ස අවිජ්ජාදිපච්චයස්ස අවබුජ්ඣනතො ¶ . ජාතිදුක්ඛාවබොධතොති ජාතිසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛස්ස අවබුජ්ඣනතො. දුක්ඛසච්චං පාකටං හොති එකදෙසදස්සනෙන පබ්බතසමුද්දාදිදස්සනකානං ¶ විය. මරණදුක්ඛාවබොධතොති එත්ථාපි එසෙව නයො. ‘‘පච්චයානුප්පාදෙනා’’ති එතෙන පච්චයානං අනුප්පාදනිරොධො ඉධ පච්චයනිරොධොති දස්සෙති. පච්චයවතන්ති පච්චයතො උප්පජ්ජනකානං. යඤ්චස්ස උදයබ්බයදස්සනන්ති යං අස්ස යොගිනො පච්චයතො, ඛණතො ච උදයබ්බයානං දස්සනං. තත්ථ අසම්මොහො, තප්පධානො වා විතක්කාදිධම්මපුඤ්ජො මග්ගො වායං ලොකිකොති නිය්යානානුලොමතො ලොකිකො මග්ගො එවායං. ඉති තස්මා මග්ගසච්චං පාකටං හොති සභාවාවබොධතො. තෙනාහ ‘‘තත්ර සම්මොහවිඝාතතො’’ති, තදඞ්ගවසෙනාති අත්ථො. අථ වා යථාවුත්තො සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතො මග්ගො අරියමග්ගස්ස උපායභූතො අසම්මොහසභාවො අත්තානම්පි පකාසෙති පදීපො වියාති මග්ගසච්චං පාකටං හොති. ස්වායං පාකටභාවො මොහන්ධකාරවිධමනෙනාති ආහ ‘‘තත්ර සම්මොහවිඝාතතො’’ති.
728. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා’’තිආදිකො අනුලොමො පටිච්චසමුප්පාදො පවත්තියා අනුලොමනතො. ‘‘අවිජ්ජාසමුදයා’’තිආදිනා අවිජ්ජාදීසු සන්තෙසූති අයමත්ථො වුත්තොති ආහ ‘‘ඉමස්මිං සති ඉදං හොතීති අවබොධතො’’ති. පවත්තියා විලොමනතො ‘‘අවිජ්ජායත්වෙව අසෙසවිරාගනිරොධා’’තිආදිකො පටිලොමො පටිච්චසමුප්පාදො. තෙ ච සඞ්ඛතා පටිච්චසමුප්පන්නා ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්තිආදිවචනතො (සං. නි. 2.20). පටිච්චසමුප්පන්නස්ස ච පාකටතා පච්චයාකාරපාකටතාය එව ‘‘ඉමස්සෙතං ඵල’’න්ති අවබොධතො.
729. පුරිමපුරිමානං නිරොධො උත්තරුත්තරානං උප්පාදානුබන්ධොති අයමත්ථො පච්චයතො උදයදස්සනෙන සිජ්ඣමානො එකත්තනයාධිගමාය හොති. යතො ‘‘අඤ්ඤො කරොති, අඤ්ඤො පටිසංවෙදයතී’’තිආදි (සං. නි. 2.17) වොහාරසිද්ධියා උච්ඡෙදදිට්ඨියා අනොකාසතා. තෙනාහ ‘‘හෙතුඵලසම්බන්ධෙනා’’තිආදි. සඞ්ඛාරා ඛණෙ ඛණෙ උප්පජ්ජන්තීති අයමත්ථො ඛණතො උදයදස්සනෙන සිජ්ඣමානො නානත්තනයාධිගමාය හොති. යතො පච්චයපච්චයුප්පන්නානං සභාවභෙදාවබොධතො ‘‘සො කරොති, සො පටිසංවෙදයතී’’තිආදිනයප්පවත්තාය සස්සතදිට්ඨියා අනොකාසතා. තෙනාහ ‘‘ඛණතො උදයදස්සනෙනා’’තිආදි. පච්චයතො ¶ උදයබ්බයදස්සනෙන පච්චයෙ සති ඵලස්ස භාවො, අසති අභාවොති ඉමස්ස අත්ථස්ස සිද්ධියා අත්ථිතාමත්තෙනෙව තෙ ධම්මා කාරණන්ති අබ්යාපාරනයො පාකටො හොති. යතො අත්තදිට්ඨියා අනොකාසතා වසවත්තිතාය අලබ්භනෙය්යතො ¶ . තෙන වුත්තං ‘‘ධම්මාන’’න්තිආදි. අවසවත්තිභාවො පරායත්තතා, සා ච සප්පච්චයතාය වෙදිතබ්බා. පච්චයතො උදයදස්සනෙන තෙහි තෙහි පච්චයෙහි ඉමෙ ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, උප්පජ්ජමානා ච පච්චයානුරූපමෙව උප්පජ්ජන්තීති හෙතුඵලස්ස හෙතුඅනුරූපතො සිද්ධියා අකිරියදිට්ඨියා අනොකාසතාවාති ආහ ‘‘පච්චයතො පනා’’තිආදි. සති කාරණෙ කුතො අකිරියවාදො. කරොතීති හි කාරණං.
730. පච්චයතො උදයං පස්සතො පච්චයෙ සති සභාවෙ සති ඵලස්ස සම්භවොති අත්ථිතාමත්තෙන උපකාරකතාති සඞ්ඛතානං නිරීහතා, අසති ච අභාවොති පච්චයාධීනවුත්තිතා ච විඤ්ඤායමානා අත්තසුඤ්ඤතං විභාවෙතීති ආහ ‘‘පච්චයතො චස්ස…පෙ… තාවබොධතො’’ති. අනිච්චලක්ඛණං පාකටං හොති ඛණතො උදයබ්බයදස්සනෙන සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයතො පරිච්ඡින්නතාය විඤ්ඤායමානත්තා. තෙනාහ ‘‘හුත්වා අභාවාවබොධතො’’ති. උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣනඤ්හි හුත්වා අභාවො. පුබ්බන්තාපරන්තවිවෙකො අතීතානාගතභාවසුඤ්ඤතා. න හි සඞ්ඛාරා ඛණත්තයතො පුබ්බෙ, පච්ඡා ච විජ්ජන්ති, තස්මා පුබ්බන්තාපරන්තවිවෙකාවබොධතොති ආදිඅන්තවන්තතාපටිවෙධතොති අත්ථො. දුක්ඛලක්ඛණම්පි පාකටං හොති උදයබ්බයදස්සනෙනාති සම්බන්ධො. උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්තා සඞ්ඛාරා උප්පාදතො උද්ධං ජරාභඞ්ගාවත්ථන්තරුප්පත්තියා නිරන්තරං විබාධීයන්තෙව. සා ච නෙසං විබාධියමානතා සම්මා උදයබ්බයදස්සනෙන විභූතා හොතීති ආහ ‘‘දුක්ඛ…පෙ… බොධතො’’ති.
සභාවලක්ඛණම්පීති උදයබ්බයදස්සනෙන න කෙවලං අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණමෙව, අථ ඛො පථවීඵස්සාදීනං කක්ඛළඵුසනාදිසඤ්ඤිතං සභාවසඞ්ඛාතං ලක්ඛණම්පි පාකභාවවිද්ධං සභාවාවච්ඡින්නං පාකටං හොති. තෙනාහ ‘‘උදයබ්බයපරිච්ඡින්නාවබොධතො’’ති. සභාවලක්ඛණෙති සභාවසඤ්ඤිතෙ ලක්ඛණෙ, තංතංධම්මානං සලක්ඛණෙ. සඞ්ඛතලක්ඛණස්ස තාවකාලිකත්තම්පීති උප්පාදාදිසඞ්ඛතලක්ඛණස්ස උප්පාදක්ඛණාදිපරිත්තකාලිකතාපි ඛණන්තරානවට්ඨානතො ¶ තස්ස. තෙනාහ ‘‘උදයක්ඛණෙ’’තිආදි. උදයවයමත්තග්ගහණඤ්චෙත්ථ උදයබ්බයදස්සනවසෙනෙව ඉමස්ස ඤාණස්ස පවත්තනතො, න ඨිතික්ඛණස්ස අභාවා.
731. න කෙවලඤ්ච නිච්චනවා, අථ ඛො පරිත්තකාලට්ඨායිනො. කථන්ති ආහ ‘‘සූරියුග්ගමනෙ’’තිආදි. තත්ථ උදකෙ දණ්ඩෙන කතලෙඛා උදකෙ දණ්ඩරාජි. උස්සාවබින්දුආදයො පඤ්ච කිච්චාපි උත්තරුත්තරි අතිපරිත්තට්ඨායිභාවදස්සනත්ථං නිදස්සිතා, තථාපි තෙ දන්ධනිරොධා එව ¶ නිදස්සිතා, තතොපි ලහුතරනිරොධත්තා සඞ්ඛාරානං. තථා හි ගමනස්සාදානං දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියායෙන පටිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි පාදෙ ච බන්ධඛුරධාරා සන්නිපාතතොපි සීඝතරො රූපධම්මානං නිරොධො වුත්තො, පගෙව අරූපධම්මානං. න කෙවලං නිච්චනවා, නාපි පරිත්තකාලට්ඨායිනොව, අථ ඛො අසාරා. කථන්ති ආහ ‘‘මායා’’තිආදි. මායාදයො හි මණිආදිවසෙන දිස්සමානා අතංසභාවතාය අසාරා. තත්ථ මන්තොසධභාවිතා ඉන්දජාලාදිකා මායා. මිගතණ්හිකා මරීචි. සුපිනමෙව සුපිනන්තං. මණ්ඩලාකාරෙන ආවිජ්ඣියමානං අලාතමෙව අලාතචක්කං. ගන්ධබ්බදෙවපුත්තානං කීළනිච්ඡාවසෙන නගරං විය ආකාසෙ උපට්ඨානමත්තං ගන්ධබ්බනගරං.
එත්තාවතාති ය්වායං ‘‘ජාතං රූපං පච්චුප්පන්න’’න්තිආදිපාළිනයානුසාරෙන (පටි. ම. 1.49), ‘‘යං කිඤ්චි රූපං අතීතානාගතපච්චුප්පන්න’’න්තිආදිපාළිනයානුසාරෙන (ම. නි. 1.347, 361; 2.113; 3.86, 89; පටි. ම. 1.48) වා යාව උදයබ්බයපටිවෙධා භාවනාවිධි ආරද්ධො, එත්තාවතා. කලාපසම්මසනාදිකොපි හි සබ්බො භාවනාවිධි උදයබ්බයඤාණුප්පාදනස්සෙව, න පරිසපරිසරීරකරබන්ධොති. වයධම්මමෙවාති භිජ්ජනසභාවමෙව. වයං උපෙති අත්තනො ධම්මතාය. යඤ්හි උපක්කමෙන විනස්සතීති වුච්චති, තම්පි අත්තනො ධම්මතාය එව විනස්සති අහෙතුකත්තා විනාසස්ස. උපක්කමහෙතු පන විසදිසුප්පාදො හොති. ඉමිනා ආකාරෙනාති ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 16; පටි. ම. 2.30) හි වුත්තං, තස්මා වයං අනාලම්බිත්වාපි ‘‘වයධම්මමෙව උප්පජ්ජතී’’ති උදයස්ස, ‘‘උප්පන්නඤ්ච ඉදං වයං උපෙතී’’ති වයස්ස ච ඉමිනා යථාවුත්තෙන පච්චක්ඛකරණාකාරෙන. අධුනා උප්පන්නං, න තාව බලප්පත්තන්ති ආහ ‘‘තරුණවිපස්සනාඤාණ’’න්ති. කලාපසම්මසනාදිවසෙන පවත්තං ¶ සම්මසනං න නිප්පරියායෙන විපස්සනාසමඤ්ඤං ලභති, උදයබ්බයානුපස්සනාදිවසෙන පවත්තමෙව ලභතීති ආහ ‘‘යස්සාධිගමා ආරද්ධවිපස්සකොති සඞ්ඛං ගච්ඡතී’’ති.
විපස්සනුපක්කිලෙසකථාවණ්ණනා
732. ඉමාය උදයබ්බයානුපස්සනාසඞ්ඛාතාය තරුණවිපස්සනාය වසෙන, න ආරද්ධවිපස්සනානං භඞ්ගානුපස්සනාදිසඞ්ඛාතාය තරුණවිපස්සනාය, නාපි නිබ්බිදානුපස්සනාදිසඞ්ඛාතාය ¶ බලවවිපස්සනාය වසෙනාති අත්ථො. න හි තදා විපස්සනුපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්තීති. ආරද්ධවිපස්සකස්සාති ච ආරද්ධවිපස්සකස්සෙවාති එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨො. තෙනාහ ‘‘විපස්සනුපක්කිලෙසා හී’’තිආදි. දිට්ඨිගාහාදිවත්ථුභාවෙන විපස්සනං උපක්කිලෙසන්තීති විපස්සනුපක්කිලෙසා. ‘‘අරියසාවකස්සා’’ති ඉදං උක්කට්ඨනිද්දෙසෙන වුත්තං බලවවිපස්සනාපත්තස්සාපි අනුප්පජ්ජනතො. විප්පටිපන්නකස්සාති සීලවිපත්තිආදිවසෙන යථා තථා විප්පටිපන්නකස්ස. තස්ස පන පටිපත්තියා ගරහිතබ්බතං දස්සෙන්තො ‘‘විප්පටිපන්නකස්සා’’ති ආහ. ච-සද්දො උපරිපදද්වයෙපි යොජෙතබ්බො. නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානස්සාති විපස්සනං ආරභිත්වා අන්තරා වොසානං ආපන්නස්ස. කුසීතපුග්ගලස්සාති සීලසම්පන්නස්සෙව කොසජ්ජෙන භාවනං අනනුයුඤ්ජන්තස්ස. අථ වා විප්පටිපන්නකස්සාති විපස්සනාභාවනාසඞ්ඛාතාය සම්මාපටිපත්තියා අභාවෙන විගරහිතපටිපත්තිකස්ස. විපස්සනාපටිපත්තියෙව හි සසම්භාරා පුබ්බභාගෙ සම්මාපටිපත්ති, තදඤ්ඤා විප්පටිපත්ති, සා ච තත්ථ නික්ඛිත්තධුරස්ස හොති. නික්ඛිත්තධුරතා ච කොසජ්ජෙනාති වුත්තං ‘‘නික්ඛිත්තකම්මට්ඨානස්ස කුසීතපුග්ගලස්සා’’ති. යුත්තප්පයුත්තස්සාති යොගෙන ඤාණෙන භාවනමනුයුඤ්ජන්තස්ස. සා පන යුත්තප්පයුත්තතා සමථවසෙනාපි හොතීති ආහ ‘‘ආරද්ධවිපස්සකස්සා’’ති. උප්පජ්ජන්තියෙව න නුප්පජ්ජන්ති අඤ්ඤථා මග්ගාමග්ගඤාණස්සෙව අසම්භවතො.
ඔභාසාදීසු ‘‘අරියධම්මො’’ති පවත්තං උද්ධච්චං වික්ඛෙපො ධම්මුද්ධච්චං, තෙන ධම්මුද්ධච්චෙන විපස්සනාවීථිතො උක්කමනෙන විරූපං ගහිතං පවත්තිතං මානසං ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතමානසං. ඔභාසො ධම්මොති කාරණූපචාරෙනාහ, ඊදිසං ඔභාසං විස්සජ්ජෙන්තො මම අරියමග්ගොති අත්ථො. ඔභාසං ආවජ්ජති ‘‘නිබ්බාන’’න්ති වා ‘‘මග්ගො’’ති වා ‘‘ඵල’’න්ති වා. නිබ්බානන්ති ගණ්හන්තො ¶ තත්ථ පවත්තධම්මෙ මග්ගඵලභාවෙන ගණ්හාති, ඤාණාදිකෙ පන මග්ගඵලභාවෙනෙව ගණ්හාති. තතො වික්ඛෙපො උද්ධච්චන්ති තතො ඔභාසහෙතු යො වික්ඛෙපො, තං උද්ධච්චන්ති අත්ථො. ‘‘උද්ධච්චෙන විග්ගහිතමානසො’’ති සඞ්ඛෙපතො වුත්තමත්ථං විවරිතුං ‘‘අනිච්චතො’’තිආදි වුත්තං.
තත්ථ අනිච්ච…පෙ… නප්පජානාති ‘‘මග්ගං පත්තොස්මී’’ති සඤ්ඤාය අනිච්චතාදිවසෙන මනසිකාරස්සෙව අභාවතො. අයඤ්ච අත්ථො –
‘‘යො හි කොචි, ආවුසො, භික්ඛු වා භික්ඛුනී වා මම සන්තිකෙ අරහත්තප්පත්තිං ¶ බ්යාකරොති, සබ්බො සො චතූහි මග්ගෙහි, එතෙසං වා අඤ්ඤතරෙන. කතමෙහි චතූහි? ඉධාවුසො, භික්ඛු සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවෙති, තස්ස සමථපුබ්බඞ්ගමං විපස්සනං භාවයතො මග්ගො සඤ්ජායති, සො තං මග්ගං ආසෙවති භාවෙති බහුලීකරොති. තස්ස තං මග්ගං ආසෙවතො…පෙ… කරොතො සංයොජනානි පහීයන්ති අනුසයා බ්යන්තීහොන්ති.
‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු විපස්සනාපුබ්බඞ්ගමං සමථං භාවෙති…පෙ… සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙති…පෙ….
‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛුනො ධම්මුද්ධච්චවිග්ගහිතං මානසං හොති, හොති සො, ආවුසො, සමයො යං තං චිත්තං අජ්ඣත්තමෙව සන්තිට්ඨති සන්නිසීදති එකොදි හොති සමාධියති, තස්ස මග්ගො සඤ්ජායති…පෙ… අනුසයා බ්යන්තීහොන්තී’’ති (අ. නි. 4.170) –
ඉමිනා සුත්තපදෙනෙව වෙදිතබ්බො. එත්ථ හි චතුත්ථමග්ගවිස්සජ්ජනෙ යථාවුත්තමග්ගඵලනිබ්බානධම්මා ධම්මො. තත්ථ උද්ධච්චං ‘‘අධිගතමග්ගාදිකොහමස්මී’’ති අමග්ගාදීසු වික්ඛෙපො ධම්මුද්ධච්චං, තෙන උපද්දුතං විග්ගහිතමානසං හොති. නිකන්ති ඔභාසාදීසු අපෙක්ඛා සුඛුමරූපා තණ්හා, සා විපස්සනාභිරතිආකාරෙන උපට්ඨහන්තී අධිමානිකෙන ‘‘ධම්මො’’ති ගය්හතීති ආහ ‘‘නිකන්ති ‘ධම්මො’ති නිකන්තිං ආවජ්ජතී’’ති.
733. විපස්සනොභාසොති විපස්සනාචිත්තසමුට්ඨිතං, සසන්තතිපතිතං උතුසමුට්ඨානඤ්ච භාසුරං රූපං. තත්ථ විපස්සනාචිත්තසමුට්ඨිතං යොගිනො ¶ සරීරට්ඨමෙව පභස්සරං හුත්වා තිට්ඨති, ඉතරං සරීරං මුඤ්චිත්වා ඤාණානුභාවානුරූපං සමන්තතො පත්ථරති, තං තස්සෙව පඤ්ඤායති, තෙන ඵුට්ඨොකාසෙ රූපගතම්පි පස්සති, පස්සන්තො ච චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සති, උදාහු මනොවිඤ්ඤාණෙනාති වීමංසිතබ්බන්ති වදන්ති. දිබ්බචක්ඛුලාභිනො විය තං මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යමෙවාති වුත්තං විය දිස්සතීති. විපස්සනාවීථි නාම පටිපාටියා පවත්තමානා විපස්සනාව. උක්කන්තා නාම හොති යොගිනා ‘‘මග්ගප්පත්තොම්හී’’ති අධිමානෙන විස්සට්ඨත්තා, තස්ස වා ¶ යොගිනො විපස්සනා තතො එව වීථි උක්කන්තා නාම හොති. මූලකම්මට්ඨානන්ති විපස්සනමෙවාහ.
වෙමත්තතායාති අප්පවිපුලතාවසෙන විසදිසතාය. අස්සාති ඔභාසස්ස. ද්වීහි කුට්ටෙහි පරිච්ඡින්නං ගෙහං ද්විකුට්ටගෙහං. තස්ස කිර අබ්භන්තරෙපි එකා භිත්ති හොති බහිපි, උභින්නං අන්තරෙ අනුපරියායපථං හොති, සායන්හෙ තත්ථ සන්ථරිතානි පඤ්චවණ්ණානි කුසුමානි, විසදඤාණස්ස ඔභාසෙන ඵරිතට්ඨානෙ රූපගතඤ්ච දිබ්බචක්ඛුනො විය පඤ්ඤායන්ති. තෙන වුත්තං ‘‘භන්තෙ මය්හ’’න්තිආදි.
එවං ඔභාසස්ස වෙමත්තතාය වත්ථුං දස්සෙත්වා චිරකාලවිප්පලම්බනෙ වත්ථුං දස්සෙතුං ‘‘අයං පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අයං පන විපස්සනුපක්කිලෙසොති වක්ඛමානප්පකාරං සන්ධායාහ, න සබ්බං. සොති සො සමථවිපස්සනාලාභී අධිමානිකො.
දිවාසනෙති දිවාට්ඨානෙ නිසීදිතබ්බආසනෙ. පඨමං ‘‘පඤ්හං පුච්ඡිස්සාමී’’ති චින්තිතත්තා වුත්තං ‘‘පඤ්හං, භන්තෙ, පුච්ඡිතුං ආගතොම්හී’’ති.
පච්ඡා උපායෙන පුථුජ්ජනභාවං විඤ්ඤාපෙත්වා කම්මට්ඨානෙ නියොජෙස්සාමීති චින්තිතත්තා වුත්තං ‘‘අවස්සයො භවිස්සාමිච්චෙවාහං ආගතො’’ති, තස්ස ච පධානත්තා සාවධාරණං කත්වා වුත්තං. අයං ධම්මොති අයං අරියමග්ගානුගතො පටිසම්භිදාධම්මොති ථෙරස්ස අජ්ඣාසයවසෙන වදති. සමාධින්ති අභිඤ්ඤාසමාධිං. අඤ්චිතකණ්ණොති නිච්චලට්ඨපිතකණ්ණපුටො. පලායිතුං ආරද්ධො භයෙන. තෙනාහ ‘‘ථෙරො කිර දොසචරිතො’’ති. දොසචරිතස්ස හි සූරස්සාපි සහසා භයං උප්පජ්ජති. තෙනස්ස ඛීණාසවත්ථෙරො අජ්ඣාසයං ඤත්වා ‘‘ඉමිනා උපායෙන පුථුජ්ජනභාවං ජානාපෙස්සාමී’’ති ¶ හත්ථිනිම්මාපනාදිමකාසි. දොසචරිතත්තා හි ථෙරො ඛිප්පං පටිවිජ්ඣි. ඛිප්පවිරාගී හි දොසචරිතො.
734. තස්සාති උදයබ්බයඤාණං මත්ථකං පාපෙන්තස්ස යොගිනො. ‘‘එවම්පි රූපං උදෙති, එවම්පි රූපං වෙතී’’තිආදිනා උදයබ්බයානුපස්සනමෙවෙත්ථ තුලනං, තීරණඤ්ච වෙදිතබ්බං. යථා දෙවානමින්දෙන ඛිත්තං වජිරං අමොඝං, අප්පටිහතඤ්ච හොති, එවමිදම්පි ඤාණං නිපුණං උදයබ්බයදස්සනෙති ¶ වුත්තං ‘‘විස්සට්ඨඉන්දවජිරමිවා’’තිආදි. තත්ථ තිඛිණන්ති අකුණ්ඨං. සූරන්ති තෙජවන්තං. අතිවිසදන්ති නිසිතභාවෙන අතිවිය පටුතරං ඤාණං උප්පජ්ජති. තථා හිනෙන යොගී ‘‘මග්ගප්පත්තොස්මී’’ති මඤ්ඤති.
විපස්සනාපීතීති විපස්සනාචිත්තසම්පයුත්තා පීති. ඛුද්දකාදයො පීතියො හෙට්ඨා වණ්ණිතා එව. යස්මා උදයබ්බයානුපස්සනාය වීථිපටිපන්නාය අනුක්කමෙන පඤ්ච පීතියො උප්පජ්ජන්ති, තස්මා වුත්තං ‘‘අයං පඤ්ච…පෙ… උප්පජ්ජතී’’ති. මත්ථකප්පත්තෙන පන උදයබ්බයඤාණෙන සද්ධිං ඵරණාපීතියෙව හොති. උපචාරප්පනාක්ඛණතො අඤ්ඤදාපි හි ඵරණාපීති හොතියෙව. තෙනාහ ‘‘සකලසරීරං පූරයමානා උප්පජ්ජතී’’ති.
පස්සද්ධිආදීනි ඡ යුගළකානි අඤ්ඤමඤ්ඤාවියොගිනීති පස්සද්ධියා උප්පන්නාය ඉතරාපි උප්පන්නා එව හොන්තීති කිච්චදස්සනමුඛෙන තා සබ්බාපි දස්සෙන්තො ‘‘කායචිත්තානං නෙව දරථො, න ගාරව’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ කායග්ගහණෙන රූපකායස්සපි ගහණං වෙදිතබ්බං, න වෙදනාදික්ඛන්ධත්තයස්සෙව. කායප්පස්සද්ධිආදයො හි රූපකායස්සාපි දරථාදිනිම්මද්දිකාති. කායචිත්තානි පස්සද්ධානි…පෙ… උජුකානියෙව හොන්ති තෙසං අපස්සද්ධාදිභාවස්ස හෙතුභූතානං උද්ධච්චාදිථිනමිද්ධාදිදිට්ඨිමානාදිසෙසනීවරණාදිඅස්සද්ධියාදිමායාසාථෙය්යාදිසංකිලෙසධම්මානං විධමනවසෙන තදා විපස්සනාචිත්තුප්පාදස්ස පවත්තනතො. තස්මිං සමයෙති තස්මිං උදයබ්බයඤාණුප්පත්තිසමයෙ. මනුස්සානං අයන්ති මානුසී, මනුස්සයොග්ගා කාමසුඛරති, තාදිසෙහි මනුස්සවිසෙසෙහි අනුභවිතබ්බතානතිවත්තනතො දිබ්බා රතිපි සඞ්ගහිතා, මානුසීසදිසතාය කාමසුඛභාවෙන දිබ්බා රතිපි වා, තස්සා අතික්කන්තතාය න මානුසීති අමානුසී.
සුඤ්ඤාගාරන්ති ¶ යං කිඤ්චි විවිත්තං සෙනාසනං, විපස්සනං එව වා. සාපි හි නිච්චභාවාදිසුඤ්ඤතාය, යොගිනො සුඛසන්නිස්සයතාය ච ‘‘සුඤ්ඤාගාර’’න්ති වත්තබ්බතං ලභති. චිත්තස්ස අනුපස්සනකරානං කිලෙසානං විගමෙන සන්තචිත්තස්ස. සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනෙන භික්ඛුනො. සම්මා ඤායෙන රූපාරූපධම්මානං උදයබ්බයානුපස්සනාදිවසෙන විපස්සතො. සම්මසතො අනාරද්ධවිපස්සනානං මනුස්සානං අවිසයතාය අමානුසී. විපස්සනාපීතිසුඛසඤ්ඤිතා රති හොතීති අයමෙත්ථ ගාථාය සඞ්ඛෙපත්ථො. දුතියගාථා පන උදයබ්බයඤාණමෙව සන්ධාය වුත්තා. තත්ථ යතො යතොති රූපතො වා අරූපතො වා.
විපස්සනාසුඛන්ති ¶ විපස්සනාචිත්තසම්පයුත්තං චෙතසිකසුඛං. යස්මා තංසමුට්ඨිතෙහි අතිපණීතරූපෙහි සබ්බො කායො පරිඵුටො, පරිබ්රූහිතො ච හොති. තස්මා වුත්තං ‘‘සකලසරීරං අභිසන්දයමාන’’න්ති.
අධිමොක්ඛොති සද්ධා, න යෙවාපනකාධිමොක්ඛොති අධිප්පායො. සා චෙත්ථ න කම්මඵලං, රතනත්තයං වා සද්දහනවසෙන පවත්තා, අථ ඛො කිලෙසකාලුස්සියාපගමෙන සම්පයුත්තානං අතිවිය පසන්නභාවහෙතුභූතා. තෙනාහ ‘‘විපස්සනාසම්පයුත්තා…පෙ… සද්ධා උප්පජ්ජතී’’ති.
පුරිමුප්පන්නභාවනාබලසංසිද්ධං සමප්පවත්තං වීරියං සම්පයුත්තධම්මානං සංකිලෙසපක්ඛතො කොසජ්ජතො පග්ගණ්හනතො පග්ගහො. තෙනාහ ‘‘පග්ගහොති වීරිය’’න්තිආදි.
සුපට්ඨිතාති සභාවසල්ලක්ඛණෙන ආරම්මණෙ සුට්ඨු උපට්ඨිතා. සුපතිට්ඨිතාති පටිපක්ඛවිගමෙන තෙන අචලනීයතාය සුට්ඨු පතිට්ඨිතා. තතො එව නිඛාතා විය අචලා. අචලභාවෙනෙව පබ්බතරාජසදිසාති තීහිපි පදෙහි සුපතිට්ඨිතමෙව දස්සෙති. සොති යොගාවචරො. යං යං ඨානන්ති යං යං අත්තනො උපතිට්ඨානට්ඨානං රූපං වා අරූපං වා. ඔක්ඛන්දිත්වාති අනුපවිසිත්වා. පක්ඛින්දිත්වාති තස්සෙව වෙවචනං. දිබ්බචක්ඛුනො පරිභණ්ඩභූතස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස උපට්ඨහන්තෙ පරලොකසඤ්ඤිතෙ සත්තෙ සන්ධායාහ ‘‘දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකො වියා’’ති න දිබ්බචක්ඛුනො පරලොකවිසයත්තා. වණ්ණායතනවිසයඤ්හි තන්ති. අස්ස සති උපට්ඨාති ඛායති, උපතිට්ඨතීති වා අත්ථො. යදග්ගෙන හි සති ආරම්මණං ඔක්ඛන්දිත්වා ¶ උපතිට්ඨති, තදග්ගෙන ආරම්මණම්පිස්ස ඔක්ඛන්දිත්වා උපතිට්ඨතීති වුච්චති.
විචිනිතවිසයත්තා සඞ්ඛාරානං විචිනනෙ මජ්ඣත්තභාවෙන ඨිතා විපස්සනුපෙක්ඛා. සා පන අත්ථතො තථාපවත්තා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව. මනොද්වාරාවජ්ජනචිත්තසම්පයුත්තා චෙතනා ආවජ්ජනෙ අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන පවත්තියා ‘‘ආවජ්ජනුපෙක්ඛා’’ති වුත්තා. උදයබ්බයානං සුට්ඨුතරං උපට්ඨානතො තදනුපස්සනායං මජ්ඣත්තභූතා ඉධ විපස්සනුපෙක්ඛා නාම. තෙ පන උදයබ්බයා සබ්බසඞ්ඛාරානන්ති ආහ ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙසු මජ්ඣත්තභූතා’’ති. ආවජ්ජනාය ඉන්දවජිරතත්තනාරාචසදිසතා, සූරතික්ඛභාවො ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපුරෙචරා විය තදනුචරඤාණස්ස තථාභාවෙන දට්ඨබ්බා.
විපස්සනානිකන්තීති ¶ විපස්සනාය නිකාමනා අපෙක්ඛා. ඔභාසාදයො විපස්සනාය විජම්භනභූතා තස්සා අලඞ්කාරො විය හොන්තීති ආහ ‘‘ඔභාසාදිපටිමණ්ඩිතායා’’ති. ආලයන්ති අපෙක්ඛං. සුඛුමා, සන්තාකාරාති සුඛුමාකාරා, සන්තාකාරා ච, සා චස්සා සුඛුමසන්තාකාරතා භාවනාය සාතිසයප්පවත්තියා, යතො කිලෙසභාවොපිස්සා දුවිඤ්ඤෙය්යො හොති. තෙනාහ ‘‘යා නිකන්ති කිලෙසොති…පෙ… හොතී’’ති.
එතෙසුපීති යථාදස්සිතෙසු ඤාණාදීසුපි. ‘‘අඤ්ඤතරස්මිං උප්පන්නෙ’’ති ඉදං උප්පන්නෙ අඤ්ඤතරස්මිං ‘‘මග්ගප්පත්තොම්හී’’තිආදිග්ගහණදස්සනත්ථං වුත්තං, න අඤ්ඤතරඤ්ඤතරස්සෙව උප්පජ්ජනතො. න වාපි හි උපක්කිලෙසා එකක්ඛණෙපි උප්පජ්ජන්ති, පච්චවෙක්ඛණා පන විසුං විසුං හොති. ‘‘න වත මෙ ඉතො පුබ්බෙ එවරූපා නිකන්ති උප්පන්නපුබ්බා’’ති ඉදං ධම්මසභාවදස්සනවසෙන වුත්තං, න පන තදා යොගිනො තථාචිත්තප්පවත්තිවසෙන. න හි සො තදා තං ‘‘නිකන්තී’’ති ජානාති, තථා සති තබ්බිසයස්ස ‘‘මග්ගප්පත්තොම්හී’’තිආදිග්ගහණස්ස අසම්භවො එව. තස්මා එවමස්ස සියා ‘‘න වත මෙ එවරූපා භාවනාභිරති උප්පන්නපුබ්බා, අද්ධා මග්ගප්පත්තොම්හී’’ති.
735. උපක්කිලෙසවත්ථුතායාති නිප්පරියායතො දිට්ඨිමානතණ්හා ඉධ උපක්කිලෙසා තෙසං වත්ථුතාය උප්පත්තිට්ඨානතාය. න සභාවතොති ආහ ‘‘න අකුසලත්තා’’ති. යථා පන ඔභාසාදයො, එවං නිකන්තිපි දිට්ඨිගාහාදීනං ¶ ඨානං හොතීති වුත්තං ‘‘උපක්කිලෙසවත්ථු චා’’ති. වත්ථුවසෙනෙවාති ගාහෙ අනාමසිත්වා ගාහානං වත්ථුතාවසෙනෙව. අත්තවාදී හි ‘‘අහංබුද්ධිනිබන්ධනො’’ති පරිකප්පිතො අත්තා ඔභාසස්ස සාමිභූතො ‘‘මමා’’ති සාමිවචනස්ස විසයභාවෙන ගහිතොති ආහ ‘‘මම ඔභාසො උප්පන්නොති ගණ්හතො හි දිට්ඨිගාහො’’ති. ඔභාසස්ස මනාපග්ගහණමුඛෙන තෙන අත්තානං සෙය්යාදිතො දහතීති වුත්තං ‘‘මනාපො වත ඔභාසො උප්පන්නොති ගණ්හතො මානගාහො’’ති. අස්සාදයතොති සම්පියායතො. තෙසන්ති දිට්ඨිගාහාදිසඤ්ඤිතානං උපක්කිලෙසානං වසෙන. ඔභාසාදීසූති ඔභාසාදිනිමිත්තං. කම්පනං යථාරද්ධවිපස්සනාය අට්ඨත්වා වික්ඛෙපාපත්ති, සා ච ඔභාසාදීසු තණ්හාදිගාහොති දස්සෙන්තො ‘‘ඔභාසාදීසු කම්පති…පෙ… සමනුපස්සතී’’ති ආහ.
ඔභාසනිමිත්තං චිත්තං විකම්පතීති සම්බන්ධො. ඔභාසෙ වා විසයභූතෙ උපක්කිලෙසෙහි චිත්තං ¶ විකම්පතීති යොජනා. තෙනාහ ‘‘යෙහි චිත්තං පවෙධතී’’ති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. උපට්ඨානෙති සතියං. උපෙක්ඛාය චාති විපස්සනුපෙක්ඛාය ච.
මග්ගාමග්ගවවත්ථානකථාවණ්ණනා
736. කුසලො පනාතිආදීසු කම්මට්ඨානකොසල්ලයොගෙන කුසලො. පරිපක්කඤාණතාය පණ්ඩිතො. ආගමබ්යත්තියා බ්යත්තො. උපක්කිලෙසතබ්බිසොධනෙසු ආදීනවානිසංසාවබොධයොගතො බුද්ධිසම්පන්නො. අයං ඛො සොති යො සො ආචරියෙන කම්මට්ඨානදානකාලෙ උදයබ්බයඤාණුප්පත්තිසමයෙ උප්පජ්ජතීති වුත්තො, අයං ඛො සො ඔභාසො උප්පන්නොති උපක්කිලෙසවත්ථුභාවවවත්ථානං දස්සෙත්වා ඉදානිස්ස විපස්සනාය විසයභාවූපනයනවිධිං දස්සෙන්තො ‘‘සො ඛො පනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පඨමනයෙ අනිච්චලක්ඛණවිභාවනමෙව දස්සිතං, තස්මිං සිද්ධෙ ඉතරම්පි ලක්ඛණද්වයං සිද්ධමෙව හොති. දුතියනයෙ පන ඔභාසාදිකෙ නිස්සාය උප්පජ්ජනකදිට්ඨිගාහාදීනං උග්ඝාටනසමුග්ඝාටනපරියාදානවසෙන මනසිකාරවිධිං දස්සෙතුං ‘‘සචෙ ඔභාසො අත්තා භවෙය්යා’’තිආදි වුත්තං. අරූපසත්තකෙ ‘‘සචෙ සඞ්ඛාරා අත්තා භවෙය්යු’’න්තිආදි ¶ (විසුද්ධි. 2.721) සබ්බසඞ්ඛාරසඞ්ගණ්හනවසෙන සාමඤ්ඤතො වුත්තං, ඉධ ඔභාසාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ විභජ්ජ වුත්තං. සෙසො මනසිකාරවිධි තත්ථ වුත්තනයොවාති ආහ ‘‘සබ්බං අරූපසත්තකෙ වුත්තනයෙන විත්ථාරෙතබ්බ’’න්ති.
ඔභාසං ‘‘නෙතං මමා’’ති සමනුපස්සන්තො තණ්හාගාහතො චිත්තං විසොධෙති, ‘‘නෙසොහමස්මී’’ති සමනුපස්සන්තො මානගාහතො, ‘‘න මෙසො අත්තා’’ති සමනුපස්සන්තො දිට්ඨිගාහතො. තෙනාහ ‘‘ඔභාසං නෙතං මමා’’තිආදි. එස නයො ඤාණාදීසුපි.
ඉමානි දස ඨානානීති ඉමානි යථාවුත්තානි ඔභාසාදීනි දස උපක්කිලෙසකාරණානි. පඤ්ඤා යස්ස පරිච්චිතාති යස්ස යොගිනො පඤ්ඤා ඔභාසාදීසු අනිච්චතාදිග්ගහණවසෙන පරිචිතවතී පරිග්ගහෙත්වා උපපරික්ඛිත්වා ඨිතා. ධම්මුද්ධච්චස්ස සමග්ගභාවජානනෙන ධම්මුද්ධච්චකුසලො හොති.
වීථිපටිපන්නන්ති උදයබ්බයානුපස්සනාවසෙන විපස්සනාවීථිපටිපන්නං.
දිට්ඨිවිසුද්ධියන්ති ¶ දිට්ඨිවිසුද්ධියං අධිගතායං, දිට්ඨිවිසුද්ධිඤාණෙන වා දිට්ඨියා විසොධනෙ දුක්ඛසච්චස්ස වවත්ථානං කතං හොති දුක්ඛසච්චපරියාපන්නස්ස නාමරූපස්ස වවත්ථානතො. නාමරූපස්ස පච්චයා නාමරූපසමුදයපක්ඛියාති ආහ ‘‘කඞ්ඛා…පෙ… සමුදයසච්චස්ස වවත්ථානං කත’’න්ති. අභිධම්මනයෙන හි සබ්බකිලෙසා, කම්මඤ්ච සමුදයසච්චං. ඉමිස්සන්ති ඉමායං. සම්මාති අවිපරීතං. මග්ගස්සාති අරියමග්ගස්ස උපායභූතමග්ගස්ස.
මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
ඉති වීසතිමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.