📜

21. පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා

උපක්කිලෙසවිමුත්තඋදයබ්බයඤාණකථාවණ්ණනා

737. විපස්සනාචාරස්ස ¶ ¶ මත්ථකප්පත්තියා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං සිඛාප්පත්තා විපස්සනා. සිඛාප්පත්ති පනස්ස උදයබ්බයඤාණාදීනං අත්තට්ඨමානංවසෙන ජාතාති ආහ ‘‘අට්ඨන්නං පන ඤාණානං වසෙන සිඛාප්පත්තා විපස්සනා’’ති. ඔළාරිකොළාරිකස්ස සච්චපටිච්ඡාදකමොහතමස්ස විගමනෙන සච්චප්පටිවෙධානුකූලත්තා ‘‘සච්චානුලොමිකඤාණ’’න්ති අනුලොමඤාණමාහ. තානි පන ඤාණානි සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘අට්ඨන්නන්ති චා’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ උදයබ්බයදස්සනෙන සඞ්ඛාරානං අනිච්චලක්ඛණං, තදනුසාරෙන ඉතරලක්ඛණානි ච විභාවෙන්තීයෙව උදයබ්බයානුපස්සනා පවත්තතීති කත්වා ‘‘වීථිපටිපන්නවිපස්සනාසඞ්ඛාතං උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණ’’න්ති වුත්තන්ති කෙචි. තයිදං තස්ස සබ්බසො තීරණපරිඤ්ඤාභාවමෙව මඤ්ඤමානෙහි වුත්තං. කිඤ්චාපි හි උදයබ්බයඤාණං තීරණපරිඤ්ඤන්තොගධමෙව, උදයබ්බයාදීනං පන ජානනට්ඨෙන, පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන ච ඤාණදස්සනානි, උදයබ්බයඤාණාදීනි. තානියෙව පටිපක්ඛතො විසුද්ධත්තා ඤාණදස්සනවිසුද්ධි, සා එව අරියමග්ගො පටිපජ්ජති එතායාති පටිපදා චාති පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති වුත්තං. තං පන උප්පන්නමත්තං අප්පගුණං සන්ධාය වුත්තං. පගුණඤ්හි නිච්චසඤ්ඤාදිපහානසිද්ධියා පහානපරිඤ්ඤාය අධිට්ඨානභූතං. යතො තදවිගමෙන අට්ඨාරසසු මහාවිපස්සනාසු එකච්චා අධිගතා එව හොන්ති. න හි උදයබ්බයානං පච්චක්ඛතො පටිවෙධෙන විනා සාමඤ්ඤාකාරානං තීරණමත්තෙන සාතිසයං පටිපක්ඛපහානං සම්භවති. අසති ච පටිපක්ඛපහානෙ කුතො ඤාණාදීනං වජිරමිව අවිහතවෙගතා, තිඛිණවිසදාදිතා වා. තස්මා පගුණභාවප්පත්තං උදයබ්බයඤාණං පහානපරිඤ්ඤාපක්ඛියමෙව දට්ඨබ්බං. සබ්බසඞ්ඛාරානං භඞ්ගස්සෙව අනුපස්සනා භඞ්ගානුපස්සනා, තදෙව ඤාණං භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං. යථාභූතදස්සාවී භායති එතස්මාති භයං, තෙභූමකධම්මා, තෙසු භයතො උපට්ඨිතෙසු භායිතබ්බාකාරගාහිඤාණං භයතුපට්ඨානඤාණං. මුඤ්චිතුං ඉච්ඡතීති මුඤ්චිතුකම්යං, චිත්තං, පුග්ගලො වා, තස්ස භාවො මුඤ්චිතුකම්යතා ¶ , තදෙව ඤාණං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං. පුන ¶ පටිසඞ්ඛානාකාරෙන පවත්තං ඤාණං පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං. නිරපෙක්ඛතාය සඞ්ඛාරානං උපෙක්ඛනවසෙන පවත්තඤාණං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං. තස්මාති යස්මා උපක්කිලෙසවිමුත්තං උදයබ්බයඤාණාදිනවවිධඤාණං පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධි, තස්මා.

738. ‘‘උපක්කිලෙසවිමුත්ත’’න්ති විසෙසනෙන විභාවිතමත්ථං අනවබුජ්ඣන්තො චොදකො ‘‘පුන උදයබ්බයඤාණෙ යොගො කිමත්ථියො’’ති පුච්ඡති. තත්ථ කිමත්ථියොති කිං පයොජනො නිරත්ථකො, පගෙව නිබ්බත්තිතත්තා පක්කස්ස පචනං වියාති අධිප්පායො. අථ වා ලක්ඛණසල්ලක්ඛණාදිහෙතුපටිපාටිග්ගහණවසෙන තමත්ථං ඤාපෙතුකාමො ආචරියොව කථෙතුකම්යතාවසෙන ‘‘කිමත්ථියො’’ති පුච්ඡති. ලක්ඛණසල්ලක්ඛණත්ථොති අනිච්චාදිලක්ඛණානං සම්මදෙව උපධාරණත්ථො. තත්ථ කාරණං දස්සෙන්තො ‘‘උදයබ්බයඤාණං හී’’තිආදිමාහ. නනු ච උදයබ්බයඤාණං නාම සඞ්ඛාරානං උදයබ්බයමෙව පස්සති, න අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයං, තෙන කථං අනිච්චතාදිලක්ඛණත්තයසල්ලක්ඛණං හොතීති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං ‘‘උදයබ්බයඤාණං ලක්ඛණත්තයවිසයං හොතී’’ති. උදයබ්බයෙ පන පටිවිද්ධෙ අනිච්චලක්ඛණං පාකටං හුත්වා උපට්ඨාති. තතො ‘‘යදනිච්චං, තං දුක්ඛං. යං දුක්ඛං, තදනත්තා’’ති (සං. නි. 3.15; 45, 77; 4.1, 4; පටි. ම. 2.10) ඉතරලක්ඛණම්පි. අථ වා උදයබ්බයග්ගහණෙන හුත්වා අභාවාකාරො, අභිණ්හසම්පටිපීළනාකාරො, අවසවත්තනාකාරො ච විභූතතරො හොතීති කාරණභාවෙන උදයබ්බයඤාණෙ යොගස්ස ලක්ඛණත්තයසල්ලක්ඛණත්ථතා වෙදිතබ්බා, න සම්මුඛෙනෙව. හෙට්ඨාති මග්ගාමග්ගඤාණදස්සනවිසුද්ධිතො හෙට්ඨා. තඤ්හි ඔභාසාදිඋප්පත්තිහෙතුතාය තික්ඛං විසදං හුත්වා පවත්තම්පි දිට්ඨිආදීහි උපක්කිලිට්ඨත්තා කුණ්ඨං අවිසදමෙව ජාතං. තෙනාහ ‘‘දසහි…පෙ… නාසක්ඛී’’ති.

739. අමනසිකාරාති හෙතුම්හි නිස්සක්කවචනං. ‘‘කිස්ස අමනසිකාරා’’ති හි ඉදං ‘‘කෙන පටිච්ඡන්නත්තා’’ති පුච්ඡිතස්ස පටිච්ඡාදකස්ස හෙතුපුච්ඡා. සන්තතියා හිස්ස පටිච්ඡන්නත්තා අනිච්චලක්ඛණං න උපට්ඨාති, සා ච සන්තති උදයබ්බයාමනසිකාරෙන පටිච්ඡාදිකා ජාතා. ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නත්තා දුක්ඛලක්ඛණං න උපට්ඨාති, තෙ ච ඉරියාපථා අභිණ්හසම්පටිපීළනාමනසිකාරෙන පටිච්ඡාදකා ජාතා. ඝනෙන පටිච්ඡන්නත්තා අනත්තලක්ඛණං ¶ න උපට්ඨාති, තෙ ච ඝනා නානාධාතුවිනිබ්භොගාමනසිකාරෙන පටිච්ඡාදකා ජාතාති. උදයබ්බයං පස්සතො ¶ න උදයාවත්ථා වයාවත්ථං පාපුණාති, වයාවත්ථා වා උදයාවත්ථං. අඤ්ඤොව උදයක්ඛණො, අඤ්ඤොව වයක්ඛණොති එකොපි ධම්මො ඛණවසෙන භෙදතො උපට්ඨාති, පගෙව අතීතාදිකොති ආහ ‘‘උදයබ්බයං පන…පෙ… උපට්ඨාතී’’ති. තත්ථ සන්තතියා විකොපිතායාති පුබ්බාපරියෙන පවත්තමානානං ධම්මානං අඤ්ඤොඤ්ඤභාවසල්ලක්ඛණෙන සන්තතියා උග්ඝාටිතාය. න හි සම්මදෙව උදයබ්බයං සල්ලක්ඛෙන්තස්ස ධම්මා සම්බන්ධභාවෙන උපට්ඨහන්ති, අථ ඛො අයොසලාකා විය අසම්බන්ධභාවෙනාති සුට්ඨුතරං අනිච්චලක්ඛණං පාකටං හොති.

අභිණ්හසම්පටිපීළනං මනසි කත්වාති යථාපරිග්ගහිතඋදයබ්බයවසෙන සඞ්ඛාරානං නිරන්තරං පටිපීළියමානතං විබාධියමානතං මනසි කරිත්වා. ඉරියාපථෙ උග්ඝාටිතෙති ඉරියාපථෙ ලබ්භමානදුක්ඛපටිච්ඡාදකභාවෙ උග්ඝාටිතෙ. එකස්මිඤ්හි ඉරියාපථෙ උප්පන්නස්ස දුක්ඛස්ස විනොදකං ඉරියාපථන්තරං තස්ස පටිච්ඡාදකං විය හොති, එවං සෙසාපීති ඉරියාපථානං තංතංදුක්ඛපටිච්ඡාදකභාවෙ යාථාවතො ඤාතෙ තෙසං දුක්ඛපටිච්ඡාදකභාවො උග්ඝාටිතො නාම හොති සඞ්ඛාරානං නිරන්තරං දුක්ඛාභිතුන්නතාය පාකටභාවතො. තෙනාහ ‘‘දුක්ඛලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාතී’’ති. නානාධාතුයොති නානාවිධා පථවීආදිධාතුයො නානාවිධෙ සභාවධම්මෙ. විනිබ්භුජිත්වාති ‘‘අඤ්ඤා පථවීධාතු, අඤ්ඤා ආපොධාතූ’’තිආදිනා, ‘‘අඤ්ඤො ඵස්සො, අඤ්ඤා වෙදනා’’තිආදිනා ච විසුං විසුං කත්වා. ඝනවිනිබ්භොගෙ කතෙති සමූහඝනෙ, කිච්චාරම්මණඝනෙ ච පභෙදිතෙ. යා හෙසා අඤ්ඤමඤ්ඤූපත්ථද්ධෙසු සමුදිතෙසු රූපාරූපධම්මෙසු එකත්තාභිනිවෙසවසෙන අපරිමද්දිතසඞ්ඛාරෙහි ගය්හමානා සමූහඝනතා, තථා තෙසං තෙසං ධම්මානං කිච්චභෙදස්ස සතිපි පටිනියතභාවෙ එකතො ගය්හමානා කිච්චඝනතා, තථා සාරම්මණධම්මානං සතිපි ආරම්මණකරණභෙදෙ එකතො ගය්හමානා ආරම්මණඝනතා ච, තා ධාතූසු ඤාණෙන විනිබ්භුජිත්වා දිස්සමානා හත්ථෙන පරිමජ්ජියමානො ඵෙණපිණ්ඩො විය විලයං ගච්ඡන්ති, ‘‘යථාපච්චයං පවත්තමානා සුඤ්ඤා එතෙ ධම්මා ධම්මමත්තා’’ති අනත්තලක්ඛණං පාකටතරං හොති. තෙන වුත්තං ‘‘නානාධාතුයො…පෙ… උපට්ඨාතී’’ති.

740. ධුවභාවපටික්ඛෙපතො ¶ න නිච්චන්ති අනිච්චං, ඛන්ධපඤ්චකං. යථාහ ‘‘රූපං ඛො, රාධ, අනිච්චං, වෙදනා… සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං අනිච්ච’’න්ති (සං. නි. 3.172). තත්ථ කාරණං වදන්තො ‘‘උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා’’ති ආහ. උප්පාදො නිබ්බත්තිලක්ඛණං, වයො විපරිණාමලක්ඛණං, අඤ්ඤථත්තං ජරා, තෙසං සබ්භාවතොති අත්ථො. හුත්වා අභාවතොති ¶ උප්පජ්ජිත්වා විනස්සනතො. එත්ථ ච පුරිමෙන ජාතිජරාමරණසබ්භාවතො අනිච්චන්ති දස්සෙති, දුතියෙන පාකභාවවිද්ධංසාභාවතො. යස්ස භාවෙන ඛන්ධපඤ්චකං ‘‘අනිච්ච’’න්ති වුච්චති, තං අනිච්චලක්ඛණන්ති දස්සෙතුං ‘‘උප්පාදවයඤ්ඤථත්ත’’න්තිආදි වුත්තං. තෙන හි තං ‘‘අනිච්ච’’න්ති ලක්ඛීයති. ආකාරවිකාරොති ආකාරවිකති. අභාවාකාරො හි විකතිරූපෙන ලබ්භති, විරූපත්තා න උප්පාදාකාරො. ආකාරවිකාරොති වා ආකාරවිසෙසො. හුත්වා අභාවො හි පාකභාවතො භින්නො විද්ධංසාභාවත්තා තත්ථ ච අනිච්චලක්ඛණං නිරුළ්හං. අනිච්චාකාරො හි දුක්ඛානත්තාකාරෙහි විය උප්පාදාකාරතො ච විසිට්ඨො. තථා හි සද්දස්ස විද්ධංසාභාවො සඞ්ඛතභාවෙනපි සාධීයති.

සඞ්ඛතභාවො ච අත්ථතො උප්පාදවන්තතා. උප්පාදො ච පාකභාවසාධිතා ධරමානාවත්ථා. ඉමිනා නයෙන දුක්ඛානත්තාලක්ඛණානි වෙදිතබ්බානි. අපිච යථා නිච්චපටික්ඛෙපතො අනිච්චන්ති නිච්චාකාරපටික්ඛෙපතො යථාවුත්තො අභාවාකාරසඞ්ඛාතො අනිච්චාකාරො අනිච්චලක්ඛණං, එවං සුඛපටික්ඛෙපතො දුක්ඛන්ති සුඛාකාරපටික්ඛෙපතො අභිණ්හපටිපීළනාකාරසඞ්ඛාතො දුක්ඛාකාරො දුක්ඛලක්ඛණං, තථා අත්තපටික්ඛෙපතො අනත්තාති අත්තාකාරපටික්ඛෙපතො අවසවත්තනාකාරසඞ්ඛාතො අනත්තාකාරො අනත්තලක්ඛණන්ති දට්ඨබ්බං. තෙ යිමෙ තයොපි ආකාරා අසභාවධම්මත්තා ඛන්ධපරියාපන්නා න හොන්ති. ඛන්ධෙහි විනා අනුපලබ්භනීයතො ඛන්ධවිනිමුත්තාපි න හොන්ති. ඛන්ධෙ පන උපාදාය වොහාරවසෙන ලබ්භමානා තදාදීනවවිභාවනාය විසෙසකාරණභූතා තජ්ජාපඤ්ඤත්තිවිසෙසාති වෙදිතබ්බා.

තයිදං සබ්බම්පීති යථාවුත්තලක්ඛණත්තයඤ්චෙව ලක්ඛිතබ්බඤ්ච ඛන්ධපඤ්චකං. ‘‘උදයබ්බයානුපස්සනාඤාණෙන යාථාවසරසතො සල්ලක්ඛෙතී’’ති ඉදං තදත්ථෙ තබ්බොහාරවසෙන වුත්තං. උදයබ්බයඤාණත්ථඤ්හි ලක්ඛණාරම්මණිකවිපස්සනා ‘‘උදයබ්බයඤාණ’’න්ති කථිතා. න හි උදයබ්බයඤාණං දුක්ඛලක්ඛණාදිවිසයං ¶ . තබ්බිසයත්තෙ වා උදයබ්බයඤාණමෙව න සියා, උදයබ්බයඤාණං පන තික්ඛං, විසදඤ්ච කාතුකාමෙන ලක්ඛණත්තයතීරණමෙව කාතබ්බං. පරිකම්මසදිසඤ්හෙතං තස්ස. එස නයො සෙසඤාණෙසුපීති.

උපක්කිලෙසවිමුත්තඋදයබ්බයඤාණං නිට්ඨිතං.

භඞ්ගානුපස්සනාඤාණකථාවණ්ණනා

741. වහතීති ¶ පවත්තති. ඤාණස්ස තික්ඛභාවො භාවනාය පගුණභාවෙන. පගුණා ච භාවනා වික්ඛෙපාභාවතො ආරම්මණෙ අප්පිතා විය පවත්තතීති ඤාණස්ස තික්ඛභාවෙන සඞ්ඛාරානං ලහුඋපට්ඨානතා දස්සිතා. සඞ්ඛාරෙසු පන උදයබ්බයවසෙන ලහුං ලහුං උපට්ඨහන්තෙසු උදයදස්සනඤ්ච ‘‘උප්පාදවතො විනාසො’’ති යාවදෙව වයදස්සනත්ථං තස්ස නිබ්බිදාවහත්තාති වයෙ එවස්ස ආභොගසමන්නාහාරො මනසිකාරො පවත්තති, තෙන උප්පාදාදිං මුඤ්චිත්වා වයමෙවාරබ්භ ඤාණං උප්පජ්ජති. තෙන වුත්තං ‘‘උප්පාදං වා’’තිආදි. තත්ථ උප්පාදන්ති නිබ්බත්තිවිකාරං. ඨිතින්ති ඨිතිප්පත්තං, ජරන්ති අත්ථො. පවත්තන්ති උපාදින්නකප්පවත්තං. නිමිත්තන්ති සඞ්ඛාරනිමිත්තං. යං සඞ්ඛාරානං සමුදයාදිඝනවසෙන, සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සවිග්ගහානං විය උපට්ඨානං, තං සඞ්ඛාරනිමිත්තං. කෙචි පන ‘‘පවත්තං නාම සඞ්ඛාරානං අවිච්ඡෙදෙන පවත්තනං උප්පාදොව, නිමිත්තං නාම උප්පන්නානං විජ්ජමානතා ඨානපරම්පරා, තස්මා උප්පාදමෙව ගණ්හාති චෙ, පවත්තං ගණ්හාති නාම. ඨිතිංයෙව ගණ්හාති චෙ, නිමිත්තං ගණ්හාති නාමා’’ති වදන්ති, තං ‘‘උප්පාදං වා’’තිආදිවචනෙන විරුජ්ඣති. න හි අසති භෙදෙ විකප්පො යුත්තො. න සම්පාපුණාති අග්ගහණතො. කිං පන සම්පාපුණාතීති ආහ ‘‘ඛය…පෙ… සන්තිට්ඨතී’’ති. තත්ථ නිරොධසද්දො අනුප්පාදෙපි දිස්සතීති භෙදසද්දෙන විසෙසිතං, භෙදසද්දො විසෙසවාචකොපි හොතීති වයසද්දෙන විසෙසිතං, සොපි අනිරොධවාචකොපි අත්ථීති ඛයසද්දෙන විසෙසිතං, ඛයවයභෙදසඞ්ඛාතෙ ඛණිකනිරොධෙති අත්ථො. සති සන්තිට්ඨතීති සතිසීසෙන ඤාණමාහ. එතස්මිං ඨානෙති උපක්කිලෙසවිනිමුත්තස්ස උදයබ්බයඤාණස්ස තික්ඛභාවාපත්තියං වුත්තනයෙන උදයම්පි මුඤ්චිත්වා වයස්සෙව මනසිකාරකාලෙ.

ආරම්මණපටිසඞ්ඛාති රූපවෙදනාදිආරම්මණං ඛයවයවසෙනෙව පටිසඞ්ඛාය. යකාරලොපෙන හි නිද්දෙසො ‘‘සයං අභිඤ්ඤා’’තිආදීසු (දී. නි. 1.28, 405) විය. යථාවුත්තස්ස ¶ වා ආරම්මණස්ස ඛයවයභෙදවසෙන පටිසඞ්ඛා ආරම්මණපටිසඞ්ඛා. භඞ්ගානුපස්සනෙති යො තදාරම්මණස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගො, තස්ස අනුපස්සනෙ. පඤ්ඤාති පකාරතො ජානනා. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං ඉදානෙව සංවණ්ණීයති.

742. යං කිඤ්චි ආරම්මණන්ති රූපං යාව ජරාමරණන්ති විපස්සිතබ්බභාවෙන ගහිතං සබ්බං සඞ්ඛාරගතමාහ ¶ . පටිසඞ්ඛානං නාම ජානනං, තඤ්ච භඞ්ගානුපස්සනාය අධිප්පෙතත්තා භඞ්ගතො දස්සනමෙවාති ආහ ‘‘ජානිත්වා ඛයතො වයතො දිස්වාති අත්ථො’’ති. තස්ස ඤාණස්සාති සම්බන්ධො.

රූපාරම්මණමෙව රූපාරම්මණතා යථා ‘‘දෙවො එව දෙවතා’’ති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘රූපාරම්මණං චිත්ත’’න්ති වුත්තං. රූපාරම්මණතාති වා භුම්මත්ථෙ පච්චත්තවචනන්ති දස්සෙන්තො ‘‘අථ වා රූපාරම්මණභාවෙ’’ති ආහ. අපරෙන චිත්තෙන භඞ්ගං අනුපස්සතීති විපස්සනාවිසයං භඞ්ගානුපස්සනමාහ. එවඤ්හි භඞ්ගානුපස්සනා පගුණා හොති, ආරම්මණඤ්චස්ස විභූතතරං හුත්වා උපට්ඨාති. ඤාතන්ති ආරම්මණමාහ අනුපස්සනාවසෙන ඤාතත්තා. ඤාණන්ති අනුපස්සනාඤාණං. උභොපි විපස්සතීති තදුභයම්පි ඛයතො වයතො විපස්සතීති. අයං හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො – රූපස්ස යාව ජරාමරණස්ස ඛයතො වයතො දස්සනං ආරම්මණපටිසඞ්ඛාතං, දස්සනකඤාණස්ස ඛයතො වයතො දස්සනං ආරම්මණපටිසඞ්ඛාය භඞ්ගස්ස අනුපස්සනන්ති උභයත්ථ පඤ්ඤා. පුරිමං වා තදභාවෙ අභාවතො පච්ඡිමායං පක්ඛිපිත්වා පච්ඡිමා එව පඤ්ඤා විපස්සනෙ ඤාණන්ති.

එත්ථාති ‘‘තස්ස චිත්තස්ස…පෙ… භඞ්ගං අනුපස්සතී’’ති එත්ථ. අනෙකෙහි ආකාරෙහීති අනිච්චතො අනුපස්සනාදීහි අනෙකෙහි ආකාරෙහි. අනු-සද්දො ‘‘භිය්යො’’ති එතස්මිං අත්ථෙති ආහ ‘‘පුනප්පුනං පස්සතී’’ති.

ඉධ සඞ්ඛතධම්මො නාම ජාතිජරාමරණපකතිකො, තස්ස ජාති ආදිකොටි, ජරා මජ්ඣිමකොටි, මරණං ඔසානකොටි. තත්ථ කිඤ්චාපි උප්පාදාදිතිවිධම්පි සඞ්ඛතලක්ඛණතාය අනිච්චලක්ඛණං, තථාපි ජාතිජරාසු දිට්ඨාසු න තථා අනිච්චලක්ඛණං පාකටං හුත්වා උපට්ඨාති යථා වයක්ඛණෙති ආහ ‘‘භඞ්ගො නාම අනිච්චතාය පරමා කොටී’’ති, උත්තමා කොටි ¶ පරියොසානකොටීති අත්ථො. යථා හි ජරාධම්මං, මරණධම්මමෙව ච ජායතීති ජාති අනිච්චතාය ආදි කොටි, තථා ජාතිධම්මං, මරණධම්මමෙව ච ජීරතීති ජරා මජ්ඣිමා කොටි, ජාතිධම්මං, ජරාධම්මමෙව ච භිජ්ජතීති භඞ්ගො පරමා කොටීති. අනිච්චතො අනුපස්සතීති න කලාපතො සම්මසන්තො විය ‘‘අනිච්චං ඛයට්ඨෙනා’’ති (පටි. ම. 1.48) අනුමානවසෙන, නාපි ආරද්ධවිපස්සකො විය උදයග්ගහණපුබ්බකවයදස්සනවසෙන, අථ ඛො උදයබ්බයඤාණානුභාවෙන පච්චක්ඛතො උපට්ඨිතෙසු උදයවයෙසු වුත්තනයෙන උදයං මුඤ්චිත්වා භඞ්ගදස්සනවසෙනෙව අනිච්චතො අනුපස්සති, එවං අනුපස්සතො පනස්ස නිච්චගාහස්ස ලෙසොපි නත්ථීති ¶ ආහ ‘‘නො නිච්චතො’’ති. තථා හෙස නිච්චසඤ්ඤං පජහතීති වුච්චති. එත්ථ ච ‘‘අනිච්චතො එව අනුපස්සතී’’ති එව-කාරො ලුත්තනිද්දිට්ඨොති තෙන නිවත්තිතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘නො නිච්චතො’’ති වුත්තං. න චෙත්ථ දුක්ඛතො අනුපස්සනාදිනිවත්තනමාසඞ්කිතබ්බං පටියොගීනිවත්තනපරත්තා, එව-කාරස්ස උපරි දෙසනාරුළ්හත්තා ච තාසං. දුක්ඛතො අනුපස්සතීතිආදීසුපි එසෙව නයො.

අනිච්චතො තාව අනුපස්සනා භඞ්ගානුපස්සකස්ස යුත්තා ‘‘භඞ්ගො නාම අනිච්චතාය පරමා කොටී’’ති, දුක්ඛාදිතො පන කථන්ති ආහ ‘‘අනිච්චස්ස දුක්ඛත්තා’’තිආදි. එතෙන යං අනිච්චං, තං එකන්තතො දුක්ඛං අනත්තා, තතො ච න අභිනන්දනියාදිරූපං. තස්මා උපරි නිබ්බත්තෙතබ්බතො ඤාණපරිකම්මත්ථඤ්ච ඉතරාසම්පි ඡන්නං අනුපස්සනානං වසෙන අනුපස්සතීති දස්සෙති. කෙචි පනෙත්ථ ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සති, නො නිච්චතොතිආදිනා විසුං දස්සනකිච්චං නත්ථි, භඞ්ගදස්සනෙනෙව සබ්බං දිට්ඨං හොතී’’ති වදන්ති, තං භඞ්ගානුපස්සනාය මත්ථකප්පත්තියං යුත්තං, තතො පන පුබ්බභාගෙ අනෙකාකාරවොකාරා අනුපස්සනා ඉච්ඡිතබ්බාව. අඤ්ඤථා ‘‘අනිච්චතො අනුපස්සතී’’තිආදිකා (පටි. ම. 1.51) පාළි, ‘‘අනෙකෙහි ආකාරෙහි පුනප්පුනං පස්සතී’’ති ආගතා තස්සා අට්ඨකථා ච විරොධිතා සියා. තදෙව අනිච්චතො දිට්ඨමෙව සබ්බසඞ්ඛාරගතං.

න තං අභිනන්දිතබ්බන්ති තං සඞ්ඛාරගතං තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනවසෙන ‘‘එතං මම, එසො මෙ අත්තා’’ති න අභිනන්දිතබ්බං. න තත්ථ රඤ්ජිතබ්බන්ති තත්ථ සඞ්ඛාරගතෙ රඤ්ජනවසෙන න පවත්තිතබ්බං, කාමරාගො, භවරාගො වා න පවත්තෙතබ්බොති ¶ අත්ථො. රාගං නිරොධෙතීති රාගං වික්ඛම්භනනිරොධං පාපෙති, වික්ඛම්භෙතීති අත්ථො. තෙනාහ ‘‘ලොකිකෙනෙව තාව ඤාණෙනා’’ති. සති ච වික්ඛම්භනෙ කථං සමුදයොති ආහ ‘‘නො සමුදෙති, සමුදයං න කරොතී’’ති.

එවං විරත්තොති එවං භඞ්ගානුපස්සනානුසාරෙන විරත්තො. යථා දිට්ඨං සම්පති උපට්ඨිතං සඞ්ඛාරගතං නිරොධෙති නිරොධං මනසි කරොති, අදිට්ඨම්පි අතීතානාගතං අන්වයඤාණවසෙන යථා ඉදං එතරහි, එවං ඉතරෙපීති අනුමිනන්තො නිරොධෙති මනසිකතස්සාපි නිරොධං කරොති. නො සමුදෙතීති එත්ථාපි එසෙව නයො, නො සමුදයං මනසි කරොතීති අත්ථො.

එවං පටිපන්නොති එවං වුත්තප්පකාරෙන අනිච්චානුපස්සනාදිවසෙන පටිපන්නො. සද්ධිං ඛන්ධාභිසඞ්ඛාරෙහි ¶ කිලෙසානං පරිච්චජනතොති ඛන්ධෙහි, අභිසඞ්ඛාරෙහි ච සහ කිලෙසානං පජහනතො. කිලෙසෙ හි පජහන්තො තන්නිමිත්තකකම්මං, තතො නිබ්බත්තනකෙ ඛන්ධෙ ච පජහති නාම. සඞ්ඛතදොසදස්සනෙනාති සඞ්ඛතධම්මෙසු අනිච්චදුක්ඛතාදිආදීනවදස්සනෙන. තබ්බිපරීතෙති නිච්චසුඛාදිසභාවෙ. තන්නින්නතායාති තදධිමුත්තතාය. පටිනිස්සග්ගසද්දො පරිච්චාගත්ථො, පක්ඛන්දනත්ථො චාති පටිනිස්සග්ගස්ස දුවිධතා වුත්තා. තත්ථ පක්ඛන්දනං අධිමුච්චනං. යථාවුත්තෙනාති තදඞ්ගාදිප්පහානප්පකාරෙන, තන්නින්නප්පකාරෙන ච. නිබ්බත්තනවසෙනාති උප්පාදනවසෙන. නිබ්බත්තෙන්තො හි කිලෙසෙ ආදියතීති තෙ අනිබ්බත්තෙන්තො කිලෙසෙ න ආදියති නාම. අදොසදස්සිතාවසෙනාති දොසානං අදස්සාවිභාවෙන. සඞ්ඛතාරම්මණං ආදියතීති යොජනා. අනාදීනවදස්සිතාය හි සඞ්ඛාරෙ ආදියතීති ආදීනවදස්සිතාය තෙ න ආදියති න ගණ්හාති.

743. අස්සාති යොගිනො. තෙහි ඤාණෙහීති අනිච්චානුපස්සනාදිඤාණෙහි. තන්ති පහානං. නිච්චසඤ්ඤන්ති නිච්චගාහං, සඤ්ඤාසීසෙන නිද්දෙසො. සුඛසඤ්ඤං අත්තසඤ්ඤන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සප්පීතිකං තණ්හන්ති සඋප්පිලාවිතං අභිපත්ථනං.

744. ‘‘වත්ථුසඞ්කමනා’’ති එත්ථ විපස්සනාය පවත්තිට්ඨානභාවතො රූපාදිආරම්මණං ‘‘වත්ථූ’’ති අධිප්පෙතන්ති දස්සෙන්තො ‘‘රූපස්සා’’තිආදිමාහ. තත්ථ සඞ්කමනාති විපස්සනාභාවසාමඤ්ඤතො එකත්තනයෙන වුත්තං ¶ , අඤ්ඤථා අඤ්ඤදෙව රූපභඞ්ගවිසයං ඤාණං, අඤ්ඤදෙව තදාරම්මණචිත්තභඞ්ගවිසයන්ති කුතො සඞ්කමනා. පඤ්ඤාවිවට්ටනායපි එසෙව නයො. පඤ්ඤායාති උදයබ්බයදස්සනවසෙන පවත්තමානාය විපස්සනාපඤ්ඤාය. වයස්සෙව ගහණවසෙන උදයතො විනිවට්ටනා. තෙනාහ ‘‘උදයං පහාය වයෙ සන්තිට්ඨනා’’ති. ‘‘අනන්තරමෙව ආවජ්ජනසමත්ථතා’’ති ඉමිනා භඞ්ගානුපස්සනාය පගුණබලවභාවමාහ.

745. උභොති දිට්ඨාදිට්ඨභාවෙන ද්වෙපි ආරම්මණානි. එකවවත්ථනාති ඛණභඞ්ගුරතාය සමානාති වවත්ථාපනා.

සංවිජ්ජමානම්හීති පච්චක්ඛතො උපලබ්භමානෙ පච්චුප්පන්නෙ. විසුද්ධදස්සනොති භඞ්ගදස්සනස්ස පරිබන්ධවිධමනෙන විසුද්ධඤාණො, සුවිසුද්ධභඞ්ගදස්සනොති අත්ථො. තදන්වයං නෙතීති තස්ස පච්චුප්පන්නසඞ්ඛාරභඞ්ගදස්සිනො ඤාණස්ස අන්වයං අනුගතභූතං ඤාණං පවත්තෙති. කත්ථ පන පවත්තෙතීති ¶ ආහ ‘‘අතීතනාගතෙ’’ති, අතීතෙ, අනාගතෙ ච සඞ්ඛාරගතෙ. සබ්බෙපීතිආදි තස්ස පවත්තනාකාරදස්සනං.

භඞ්ගසඞ්ඛාතෙ නිරොධෙ, න නිබ්බානසඞ්ඛාතෙති අධිප්පායො. එසාති යා ආරම්මණන්වයෙන උභො දිට්ඨාදිට්ඨෙ ඛණභඞ්ගුරතාය එකභාවෙන වවත්ථාපනා, එසා වයලක්ඛණෙ විපරිණාමලක්ඛණෙ විපස්සනා භඞ්ගානුපස්සනාති අත්ථො.

746. ආරම්මණඤ්ච පටිසඞ්ඛාතිආදි භඞ්ගානුපස්සනාය දුප්පටිවිජ්ඣත්තා වුත්තස්සෙවත්ථස්ස දළ්හීකරණං. තයිදං භඞ්ගදස්සනං සඞ්ඛාරානං අවසවත්තනාවබොධනෙන අනත්තලක්ඛණපටිවෙධායාති තං දස්සෙන්තො ‘‘සුඤ්ඤතො ච උපට්ඨාන’’න්ති ආහ. ආරම්මණස්ස හි භඞ්ගාරම්මණචිත්තස්ස ච භඞ්ගමනුපස්සතො විසෙසතො සඞ්ඛාරා සුඤ්ඤා හුත්වා උපට්ඨහන්ති. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව’’න්තිආදි.

න චත්ථි අඤ්ඤොති එත්ථ ඉමස්මිං ලොකෙ අඤ්ඤො ඛන්ධවිනිමුත්තො අත්තා නාම කොචි නත්ථි. තෙසං ඛයං පස්සතීති තෙසං ධම්මානං ඛණෙ ඛණෙ උපට්ඨහන්තං භඞ්ගං පස්සති. යථාවුත්තාය අප්පමාදපටිපත්තියා අප්පමත්තො. යථා කිං? මණිංව විජ්ඣං වජිරෙන යොනිසො යථා නාම කුසලො පුරිසො උපායෙන මණිං විජ්ඣන්තො මණිස්ස ඡිද්දමෙව පස්සති මනසි කරොති ¶ , න මණිස්ස වණ්ණාදිං, එවමෙව සඞ්ඛාරානං නිරන්තරං භඞ්ගමෙව යොනිසො මනසි කරොති, න සඞ්ඛාරෙති අධිප්පායො. යථා වා වජිරෙන මණිං විජ්ඣන්තස්ස විද්ධට්ඨානං න පුන රුහති, එවං වජිරසදිසෙන භඞ්ගානුපස්සනාඤාණෙන භඞ්ගෙ දිට්ඨෙ න පුන නිච්චගාහො රුහති, එවං භඞ්ගමෙව පස්සතීති අත්ථො.

යා ච ආරම්මණපටිසඞ්ඛාති ‘‘රූපාරම්මණතා චිත්තං උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජති, තං ආරම්මණං පටිසඞ්ඛා’’ති (පටි. ම. 1.51) එවමාගතා යා ච ආරම්මණපටිසඞ්ඛා, ‘‘තස්ස චිත්තස්ස භඞ්ගං අනුපස්සතී’’ති එවං වුත්තා යා ච භඞ්ගානුපස්සනා, ‘‘සඞ්ඛාරාව භිජ්ජන්ති, තෙසං භෙදො මරණං, න අඤ්ඤො කොචි අත්ථී’’ති එවං වුත්තං යඤ්ච සුඤ්ඤතො උපට්ඨානං, අයං එවං තිධා වුත්තාපි අධිපඤ්ඤාවිපස්සනා නාමාති අත්ථො.

747. අනිච්චානුපස්සනාදීසූති අනිච්චදුක්ඛානත්තානුපස්සනාසු. නිබ්බිදාදීසූති නිබ්බිදාවිරාගනිරොධපටිනිස්සග්ගානුපස්සනාසු ¶ . තයො උපට්ඨානෙති අනිච්චාදිවසෙන තිවිධෙ උපට්ඨානෙ. ඛයතො වයතො උපට්ඨානඤ්හි අනිච්චතො උපට්ඨානං, භයතො උපට්ඨානං දුක්ඛතො, සුඤ්ඤතො උපට්ඨානං අනත්තතොති. දිට්ඨීසූති දිට්ඨිනිමිත්තං න වෙධති. තා හි අසංහීරතාය න චලති.

748. දුබ්බලභාජනස්ස වියාති තින්තආමමත්තිකාභාජනස්ස විය භෙදමෙව පස්සතීති සම්බන්ධො. එත්ථ ච දුබ්බලභාජනූපමා සරසභිදුරතාදස්සනත්ථං, විප්පකිරියමානසුඛුමරජූපමා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්බන්ධතාදස්සනත්ථං, භිජ්ජියමානතිලූපමා ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනකභාවදස්සනත්ථන්ති දට්ඨබ්බා. භෙදමෙවාති විනාසමෙව පස්සති උප්පාදාදීනං අග්ගහණතො. එවමෙවාති යථා උදකබුබ්බුළකානි උදකතලාදිපච්චයං පටිච්ච උප්පන්නානි න චිරට්ඨිතිකානි සීඝං සීඝං භිජ්ජන්ති, එවමෙව සබ්බෙ රූපාරූපධම්මා කම්මාදිපච්චයං පටිච්ච උප්පන්නා ඛණට්ඨිතිකා සීඝං සීඝං භිජ්ජන්තීති භෙදමෙව පස්සති. තුරිතතුරිතඤ්හි නෙසං භෙදදස්සනත්ථං ‘‘භිජ්ජන්ති භිජ්ජන්තී’’ති ආමෙඩිතවචනං.

මරීචිපි ඉත්තරකාලිකාව, නිස්සයපබන්ධවසෙන පන චිරතරුපට්ඨානන්ති ‘‘යථා පස්සෙ මරීචික’’න්ති වුත්තං, න අයාථාවුපට්ඨානතොව. ලොකන්ති ඛන්ධලොකං. මච්චුරාජා න පස්සති අරහත්තාධිගමෙන පුනබ්භවාභාවතො.

749. භවදිට්ඨිප්පහානන්ති ¶ සස්සතදිට්ඨියා වික්ඛම්භනං. න හි නිරන්තරං භඞ්ගමෙව පස්සතො සස්සතදිට්ඨියා අවසරො අත්ථි. තතො එව ජීවිතෙ නිරාලයත්තා ජීවිතනිකන්තිපරිච්චාගො. සදාති සබ්බකාලං රත්තින්දිවං. භාවනාය යුත්තප්පයුත්තතා. ඉච්ඡාචාරානං දූරීභාවතො විසුද්ධාජීවිතා. උස්සුක්කප්පහානං කිච්චාකිච්චෙසු අබ්යාවටතා තිබ්බසංවෙගත්තා. විගතභයතා කුතොචිපි නිබ්භයතා අත්තසිනෙහාභාවතො. ඛන්තිසොරච්චපටිලාභො අනිච්චතාය සුදිට්ඨත්තා. පන්තසෙනාසනෙසු අධිකුසලෙසු ච අරතියා, කාමගුණෙසු රතියා ච සහනතො අභිභවනතො අරතිරතිසහනතා.

ඉමානි අට්ඨග්ගුණමුත්තමානීති ලිඞ්ගවිපල්ලාසෙන වුත්තං. ම-කාරො ච පදසන්ධිකරො, භවදිට්ඨිප්පහානාදිකෙ ඉමෙ අට්ඨ උත්තමානිසංසෙති අත්ථො. තහින්ති තත්ථ භඞ්ගානුපස්සනායන්ති අත්ථො.

භඞ්ගානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.

භයතුපට්ඨානඤාණකථාවණ්ණනා

750. සබ්බසඞ්ඛාරානන්ති ¶ තෙභූමකානං සබ්බසඞ්ඛාරානං. අධිකාරවසෙන හි පදෙසසබ්බවිසයො ඉධ සබ්බසද්දො. ආසෙවන්තස්සාති ආදරවසෙන සෙවන්තස්ස පවත්තෙන්තස්ස. භාවෙන්තස්සාති වඩ්ඪෙන්තස්ස බ්රූහෙන්තස්ස. බහුලීකරොන්තස්සාති පුනප්පුනං කරොන්තස්ස යුඤ්ජන්තස්ස. පභෙදකාති ඛණෙ ඛණෙ භිජ්ජනවසෙන පභෙදකා. ආජීවිකා බ්යාධිආදිනිමිත්තං මරිතුකාමස්ස, අමරිතුකාමස්සාපි සූරස්ස භායිතබ්බම්පි න භයතො උපට්ඨාතීති ‘‘සුඛෙන ජීවිතුකාමස්ස භීරුකපුරිසස්සා’’ති වුත්තං. යථා භීරුකජාතිකස්ස සීහාදයො සන්තාසනිමිත්තං භයානකභාවතො, තථා යොගිනො භඞ්ගතො දිස්සමානා සඞ්ඛාරාති ආහ ‘‘සීහ…පෙ… උපට්ඨහන්තී’’ති. පච්චුප්පන්නාති අද්ධාපච්චුප්පන්නා ඔළාරිකා දීඝතරපබන්ධා, ඛණපච්චුප්පන්නා සුඛුමතරා ඉත්තරකාලා, සන්තතිපච්චුප්පන්නා මජ්ඣිමා ඉධ ආදිතො පරිග්ගහෙතබ්බා. භයතො භායිතබ්බතො උපතිට්ඨනකෙසු ඤාණං භයතුපට්ඨානඤාණං.

යථා ¶ ඉත්ථියා පුත්තානං සීසස්ස ඡින්නතා ඡිජ්ජමානතා ගය්හමානා භයාවහා, එවං යොගිනො තියද්ධගතානං සඞ්ඛාරානං නිරොධා ගය්හමානාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘එකිස්සා කිර ඉත්ථියා’’තිආදි වුත්තං.

යථා පූතිභූතං ඔදනාදි න සභාවෙන තිට්ඨති විනස්සති, එවං යස්සා ඉත්ථියා විජාතවිජාතා පුත්තා න ජීවන්ති මරන්ති එව, සා ‘‘පූතිපජා’’ති වුත්තා. පූතිපජාග්ගහණඤ්චෙත්ථ විසෙසතො ගබ්භගතමරණචින්තාදස්සනෙන යොගිනො අනාගතසඞ්ඛාරනිරොධසන්නිට්ඨානදස්සනත්ථං. අතීතපච්චුප්පන්නසඞ්ඛාරනිරොධො හිස්ස සුපාකටො එවාති න සො උපමාය සාධෙතබ්බො. අන්තිමභවිකස්ස ච යොගිනො සත්තක්ඛත්තුං පරමාදිභාවිනො අතීතෙ දුක්ඛබහුතාය, අනාගතදුක්ඛපරිත්තතාය ච දස්සනත්ථං බහුපජාව ඉත්ථී නිදස්සිතා.

තත්ථ යථා තස්සා නව පුත්තා මතා, එවං අජ්ඣත්තාදිප්පභෙදා අතීතා සඞ්ඛාරා, වුසිතපුබ්බා වා නව සත්තාවාසා දට්ඨබ්බා, මීයමානපුත්තො විය පච්චුප්පන්නා සඞ්ඛාරා, පවත්තමානො වා සත්තාවාසො දට්ඨබ්බො. අජාතපුත්තො විය අනාගතා සඞ්ඛාරා, භාවී වා සත්තාවාසො දට්ඨබ්බො. එවමවට්ඨිතෙ යදෙකෙ දසපුත්තමාතරං අග්ගහෙත්වා නවපුත්තමාතුග්ගහණං සාත්ථකන්ති වදන්ති, තදපාහතං හොති ¶ . දාරකානං මරණස්ස චිරකාලිකත්තා මරණානුස්සරණන්ති වුත්තං. ගබ්භගතො අප්පච්චක්ඛතාය භාවීපක්ඛෙයෙව තිට්ඨතීති අධිප්පායෙන කුච්ඡිගතො අනාගතසඞ්ඛාරට්ඨානියො වුත්තො. එතස්මිං ඛණෙති භඞ්ගදස්සනමුඛෙන සඞ්ඛාරානං භයානකභාවෙන උපට්ඨානක්ඛණෙ.

751. න භායති ඤාණස්ස භායනාකාරෙන අප්පවත්තනතො. පටිඝචිත්තුප්පාදවසෙන හි භායනං, ඤාණං පන භායිතබ්බවත්ථුං භායිතබ්බන්ති යාථාවතො ජානාති. තෙනාහ ‘‘අතීතා…පෙ… තීරණමත්තමෙවා’’ති, තිස්සො අඞ්ගාරකාසුයො අතිතාපෙන තික්ඛමජ්ඣමුදුභෙදාති අධිප්පායො. කාමභවාදීනඤ්හි තිණ්ණං භවානං නිදස්සනභාවෙන තාසං ගහණං, තථා ඛදිරාදිසූලත්තයස්ස අප්පණීතාදිභාවතො. තෙනාහ ‘‘කෙවලං හී’’තිආදි. අස්සාති ඤාණස්ස. බ්යසනාපන්නාති නානාවිධවිපුලානත්ථපතිතා. භයතොති භායිතබ්බතො.

සඞ්ඛාරනිමිත්තන්ති ¶ ‘‘සඞ්ඛාරානං සමූහාදිඝනවසෙන, සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සවිග්ගහානං විය උපට්ඨාන’’න්ති වුත්තොවායමත්ථො. සඞ්ඛාරානං පන තථා උපට්ඨානං සඞ්ඛාරවිනිමුත්තං න හොතීති ආහ ‘‘අතීතා…පෙ… අධිවචන’’න්ති. මරණමෙවාති භඞ්ගමෙව. තෙනාති භඞ්ගදස්සනෙන. ඛණෙ ඛණෙ භඞ්ගමෙව පස්සතො හි නිමිත්තසඤ්ඤිතං සඞ්ඛාරගතං අනිච්චතාය වුත්තනයෙන සප්පටිභයං හුත්වා උපට්ඨාති. පවත්තං නාම කාමං සබ්බා භවපවත්ති, මත්ථකප්පත්තාය පන භඞ්ගානුපස්සනාය සබ්බභවෙසු අභිණ්හසම්පටිපීළනස්ස සුට්ඨුතරං උපට්ඨානතො සන්තසුඛාභිමතාපි භවා දුක්ඛසභාවතාය භයතො උපට්ඨහන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘පවත්තන්ති රූපාරූපභවපවත්තී’’තිආදි වුත්තං. උභයන්ති නිමිත්තං, පවත්තඤ්ච. ද්වයම්පි හි තං අත්තසුඤ්ඤමෙව හුත්වා උපට්ඨහතීති.

භයතුපට්ඨානඤාණං නිට්ඨිතං.

ආදීනවානුපස්සනාඤාණකථාවණ්ණනා

752. තාණන්ති සඞ්ඛාරහෙතුකා අනත්තතො රක්ඛණං. නෙව පඤ්ඤායති සබ්බභවාදීනං සාදීනවතාය එකසදිසත්තා. ලෙණන්ති තස්ස පරිහරණතාණාය උපලීයනං. ගතීති තදත්ථං ගන්තබ්බට්ඨානං. පටිසරණන්ති තස්සෙව පටිසරණට්ඨානං. පත්ථනාති ආසීසනා න හොති. එතෙන ‘‘නෙතං ¶ මමා’’ති තණ්හාගාහාභාවමාහ. පරාමාසොති දිට්ඨිපරාමාසො. තෙන ‘‘එසො මෙ අත්තා’’ති දිට්ඨිගාහාභාවමාහ. තණ්හාගාහාභාවෙනෙව චෙත්ථ ‘‘එසොහමස්මී’’ති මානගාහාභාවොපි වුත්තොයෙව හොති, වා-සද්දග්ගහණෙන වා.

ඉදානි පත්ථනාදීනමභාවෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘තයො භවා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ තයො භවා අඞ්ගාරකාසුයො විය ජාතිආදිදුක්ඛාධිට්ඨානභාවෙන මහාභිතාපතාය. චත්තාරො මහාභූතා කට්ඨමුඛපූතිමුඛඅග්ගිමුඛසත්ථමුඛසඞ්ඛාතා ඝොරවිසආසීවිසා විය කායස්ස ථද්ධතාවිස්සන්දනදාහච්ඡෙදදුක්ඛවිධානතො විසෙසතො, අවිසෙසතො පන ආසයතො, විසවිකාරතො, අනත්ථදානතො, දුරුපචාරතො, දුරාසදතො, අකතඤ්ඤුතො, අවිසෙසකාරිතො, අනෙකාදීනවූපද්දවතො ච. ‘‘චත්තාරො ආසීවිසා උග්ගතෙජා ඝොරවිසාති ඛො, භික්ඛවෙ ¶ , චතුන්නෙතං මහාභූතානං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.238) හි වුත්තං. පඤ්චක්ඛන්ධා එකක්ඛන්ධභෙදෙ අඤ්ඤක්ඛන්ධානවට්ඨානතො. අඤ්ඤමඤ්ඤාඝාතනතො, මරණදුක්ඛාවහනතො ච උක්ඛිත්තාසිකවධකා විය. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘උක්ඛිත්තාසිකො වධකොති ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නෙතං උපාදානක්ඛන්ධානං අධිවචන’’න්ති. ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි අත්තත්තනියභාවෙන ගහිතානිපි තතො රිත්තභාවතො සුඤ්ඤගාමො විය භොජනාදිගය්හුපගමෙත්ථ අත්ථීති පවිට්ඨසුඤ්ඤගාමො විය. තථා හි වුත්තං –

‘‘සුඤ්ඤගාමොති ඛො, භික්ඛවෙ, ඡන්නෙතං අජ්ඣත්තිකානං ආයතනානං අධිවචනං. චක්ඛුතො චෙපි නං, භික්ඛවෙ, පණ්ඩිතො බ්යත්තො මෙධාවී උපපරික්ඛෙය්ය, රිත්තකඤ්ඤෙව ඛායති, තුච්ඡකඤ්ඤෙව ඛායති, සුඤ්ඤකඤ්ඤෙව ඛායතී’’ති (සං. නි. 4.238) –

ආදි. ඡ බාහිරායතනානි ගාමඝාතකචොරා විය සබ්බථාපි ඝාතකභාවතො. තෙනෙවාහ ‘‘චොරා ගාමඝාතකාති ඛො, භික්ඛවෙ, ඡන්නෙතං බාහිරානං ආයතනානං අධිවචනං. චක්ඛු, භික්ඛවෙ, හඤ්ඤති මනාපාමනාපෙසු රූපෙසූ’’තිආදි. රාගග්ගිආදීහි එකාදසහි අග්ගීහි. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, ආදිත්තං. කෙන ආදිත්තං? රාගග්ගිනා දොසග්ගිනා මොහග්ගිනා ජාතියා ජරාය මරණෙන සොකෙහි පරිදෙවෙහි දුක්ඛෙහි දොමනස්සෙහි උපායාසෙහී’’ති (සං. නි. 4.28) –

ආදි ¶ . සඞ්ඛාරානං ගණ්ඩාදිසදිසතා හෙට්ඨා වුත්තායෙව. නිරස්සාදාති අස්සාදෙතබ්බරහිතා දුක්ඛසභාවත්තා. නිරසාති සම්පත්තිරහිතා විපත්තිපරියොසානත්තා. සබ්බත්ථ යථා හෙට්ඨා නිරස්සාදා නිරසා මහාආදීනවරාසිභූතා හුත්වා උපට්ඨහන්තීති සම්බන්ධො, එවං උපරිපි ‘‘සවාළකමිව වනගහන’’න්තිආදීසු තං ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං.

සසද්දූලාති සබ්යග්ඝා. ගාහා කුම්භිලාදයො. රක්ඛසො දකරක්ඛසො. ‘‘නිරසං නිරස්සාද’’න්ති ඉමිනා ආදීනවස්ස අබ්බොකිණ්ණතං දස්සෙති. තථා හිස්ස යොගිනො සබ්බෙසු භවාදීසු සබ්බෙපි සඞ්ඛාරා නිස්සග්ගතො නිරන්තරං සප්පටිභයාව හුත්වා උපට්ඨහන්ති. යඤ්ච සප්පටිභයං, තං සාදීනවං. තෙනාහ ‘‘තස්සෙව’’න්තිආදි.

යන්ති ¶ ආදීනවඤාණං. ඉදං වුත්තන්ති ඉදං දසවත්ථුකං ද්වාදසවාරපටිමණ්ඩිතං අන්වයබ්යතිරෙකවසෙන තස්සෙව පදභාජනං පටිසම්භිදායං වුත්තං.

උප්පාදො භයන්ති සඞ්ඛාරානං උප්පාදො අඛෙමට්ඨෙන භයවත්ථුතාය භයං. උප්පාදමූලකඤ්හි සබ්බං තං සබ්බවත්ථුකන්ති සබ්යසනං. පවත්තං භයන්තිආදීසුපි එසෙව නයො. නත්ථි එතස්ස උප්පාදො, න වා එතස්මිං අධිගතෙ සඞ්ඛාරානං ආයතිං උප්පාදොති අනුප්පාදො, නිබ්බානං. තඤ්ච සබ්බසො භයාභාවතො පරමස්සාසභූතත්තා නිබ්භයට්ඨෙන ඛෙමන්ති. සන්තිපදෙති සබ්බසඞ්ඛාරූපසමභූතෙ අමතපදෙ. අප්පවත්තන්තිආදීහිපි පවත්තාදිපටික්ඛෙපමුඛෙන නිබ්බානමෙව වදති. පවත්තියං ආදීනවං දිස්වා තදනන්තරමෙව නිවත්තියං ආනිසංසදස්සනවසෙන සීඝං විපස්සනං උස්සුක්කාපෙන්තානං වසෙන ‘‘උප්පාදො භයං, අනුප්පාදො ඛෙම’’න්ති තතියවාරො වුත්තො. එසෙව නයො ඡට්ඨවාරාදීසුපි. එත්ථ ච උප්පාදො විසෙසො, භයං විසෙසිතබ්බං සාමඤ්ඤභාවතොති සතිපි ද්වින්නං පදානං සමානාධිකරණභාවෙ ලිඞ්ගභෙදො ගහිතො. යථා ‘‘දුක්ඛසමුදයො අරියසච්ච’’න්ති (දී. නි. 3.354; ම. නි. 3.374). එස නයො ‘‘ගති භය’’න්තිආදීසුපි.

උප්පාදො සඞ්ඛාරාති එත්ථ පන සබ්බෙසං සඞ්ඛාරානං උප්පාදං සාමඤ්ඤෙන ගහෙත්වා සඞ්ඛාරා භෙදතො විහිතා සබ්බත්ථකමෙව තෙසං විභාගතො විපස්සියමානත්තාති වචනභෙදො කතො.

ආයූහනං පටිසන්ධිං ‘‘දුක්ඛ’’න්ති පස්සතීති සම්බන්ධො. ඤාණං ආදීනවෙ ඉදන්ති ආදීනවෙ විසයභූතෙ ¶ ඉදං පඤ්චවත්ථුකං ඤාණං වෙදිතබ්බං. ඤාණං සන්තිපදෙති සන්තිපදෙ නින්නාදිභාවෙන ඨිතං ඉදං ඤාණන්ති අත්ථො.

753. කම්මපච්චයා පච්චුප්පන්නභවෙ උප්පජ්ජමානානං සඞ්ඛාරානං උප්පාදො පාකටතරො හුත්වා උපට්ඨාතීති ආහ ‘‘පුරිමකම්මපච්චයා ඉධ උප්පත්තී’’ති. පවත්තං නාම ඉධ පවත්තියං ධම්මප්පවත්තීති ආහ ‘‘උප්පන්නස්ස පවත්තී’’ති. සබ්බම්පීති තියද්ධගතං රූපාරූපං අජ්ඣත්තබහිද්ධාදිවිභාගං සබ්බම්පි. කම්මන්ති එතරහි පවත්තං කම්මං. එත්ථ ච උප්පාදපවත්තආයූහනග්ගහණෙන පච්චුප්පන්නද්ධපරියාපන්නා සඞ්ඛාරා ගහිතා, පටිසන්ධිග්ගහණෙන අනාගතද්ධපරියාපන්නා උපාදිත්තා. උප්පාදග්ගහණෙන ච අතීතද්ධපරියාපන්නා කම්මසඞ්ඛාරා උල්ලිඞ්ගත්තා. නිමිත්තග්ගහණෙන පන සබ්බෙපි ගහිතා. යාය ගතියා සා පටිසන්ධි හොති සා ¶ නිරයාදිභෙදා ගති සුචරිතදුච්චරිතවසෙන ගන්තබ්බත්තා, සා පනත්ථතො තංතංකම්මනියමිතා භවසමඤ්ඤාරහා විපාකක්ඛන්ධා, කටත්තා ච රූපන්ති වෙදිතබ්බා. ඛන්ධානං නිබ්බත්තනන්ති සබ්බෙසම්පි ඛන්ධානං නිබ්බත්තනං. පාකටා එව සච්චවිභඞ්ගෙ ලක්ඛණාදිවසෙන නිද්දිට්ඨත්තා. වත්ථුවසෙනාති ආරම්මණසඞ්ඛාතපවත්තිට්ඨානවසෙන. යදි තෙ පඤ්චෙව වත්ථුභාවෙන ඉච්ඡිතා, අථ කස්මා සෙසා වුත්තාති ආහ ‘‘සෙසා තෙසං වෙවචනවසෙනා’’ති. තෙන විපස්සකානං ඤාණවිප්ඵාරස්ස විසයසංවඩ්ඪනත්ථං දෙසනා වඩ්ඪිතාති දස්සෙති.

අන්වයතො දස්සිතස්ස ආදීනවඤාණස්ස බ්යතිරෙකතො දස්සනත්ථං පටිපක්ඛඤාණදස්සනං ‘‘යත්ථ උප්පාදො නත්ථි, තත්ථ සබ්බෙන සබ්බං භයම්පි නත්ථී’’ති. ‘‘භයතුපට්ඨානෙන වා’’තිආදිනා පවත්තිං දස්සෙත්වා නිවත්තිදස්සනං බුද්ධානං, අනුබුද්ධානඤ්ච ආචිණ්ණමෙතං යථා පුරිමං සච්චද්වයං දස්සෙත්වා නිරොධසච්චදෙසනාති දස්සෙති. යථා ලොකෙ කස්සචි ආදීනවදස්සනං නිරත්ථකම්පි හොති, න තථා ඉදං, ඉදං පන සාත්ථකමෙවාති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘යස්මා වා’’තිආදි වුත්තං. තප්පටිපක්ඛනින්නං චිත්තං හොති දාහාභිභූතස්ස සීතනින්නතා විය සුට්ඨු දිට්ඨාදීනවතො එකංසෙන මුඤ්චිතුකම්යතාභාවතො.

භයන්ති භායිතබ්බං. ‘‘නියමතො දුක්ඛ’’න්ති එතෙනස්ස දුක්ඛභාවෙන භායිතබ්බතාති භායිතබ්බතා දුක්ඛභාවං න බ්යභිචරතීති දස්සෙති. වට්ටාමිසං උපාදින්නක්ඛන්ධාති වදන්ති. තිවිධම්පි වට්ටං, වට්ටසන්නිස්සිතඤ්ච වට්ටාමිසං. කිලෙසෙහි ආමසිතබ්බතො ලොකාමිසං, පඤ්ච කාමගුණා ¶ . කිලෙසා එව කිලෙසාමිසං. සඞ්ඛාරමත්තමෙවාති එත්ථ එව-සද්දෙන විසඞ්ඛාරං නිවත්තෙති. න හි තත්ථ සාමිසතාලෙසොපි අත්ථීති. මත්ත-සද්දෙන පන අපරිපුණ්ණතං විභාවෙති. න හි සබ්බසඞ්ඛාරගතං සාමිසන්ති. තස්මාති ‘‘භය’’න්ති වුත්තස්ස දුක්ඛාදිභාවෙන නියතත්තා. යදි යං භයං, තං දුක්ඛාදිසභාවමෙව, තථා සති භයාදීසු එකෙනෙව අත්ථසිද්ධි. කස්මා සබ්බානි ගහිතානීති අනුයොගං මනසි කත්වා ආහ ‘‘එවං සන්තෙපී’’තිආදි. යථා තෙසු එව සඞ්ඛාරෙසු අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො පවත්තිවසෙන ආකාරනානත්තතො අනුපස්සනානානත්තං, එවං භයාකාරාදිආකාරනානත්තතො පවත්තිවසෙනෙවෙත්ථ ඤාණස්ස නානත්තං ¶ . තත්ථ භයාකාරෙන පවත්තං ඤාණං භයතුපට්ඨානඤාණං, ඉතරාකාරවසෙන පවත්තං ආදීනවඤාණන්ති දට්ඨබ්බං.

යස්මා ආදීනවඤාණස්ස විසයභාවෙන වුත්තා පන්නරසාපි අත්ථා උප්පාදාදීසු පඤ්චස්වෙව අන්තොගධා, තත්ථ ච ඤාණං අන්වයබ්යතිරෙකවසෙන පවත්තනතො දසවිධං හොති. තස්මා ආහ ‘‘දස ඤාණෙ පජානාතී’’ති. පජානනඤ්ච සාතිසයං විසයගතසම්මොහවිගමෙන අසම්මූළ්හං, අත්තනිපි අසම්මූළ්හමෙවාති අත්තානම්පි පජානන්තං විය හොතීති කත්වා වුත්තං. තෙනාහ ‘‘පටිවිජ්ඣති සච්ඡිකරොතී’’ති. ද්වින්නන්ති ද්වීසු කුසලසද්දයොගෙන හි භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං යථා ‘‘කුසලා නච්චගීතස්සා’’ති (ජා. 2.22.94). කුසලතාති කරණෙ පච්චත්තවචනන්ති ආහ ‘‘ද්වින්නං කුසලතායා’’ති. ද්වින්නන්ති වා ද්වින්නං ඤාණානං වසෙනාති අත්ථො. පවත්තියා යාථාවතො දිට්ඨතාය තප්පටිපක්ඛතො සන්තිපදං සුවිනිච්ඡිතමෙව හුත්වා උපට්ඨාති. තෙනස්ස චිත්තං පරමදිට්ඨධම්මනිබ්බානාදිමිච්ඡාගාහවසෙන න විචලති. තත්ථ සුපරිදිට්ඨාදීනවත්තාති ආහ ‘‘නානාදිට්ඨීසු න කම්පතී’’තිආදි. සෙසමෙත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

ආදීනවානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.

නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණකථාවණ්ණනා

754. සඞ්ඛාරගතෙති සබ්බස්මිං තෙභූමකෙ සඞ්ඛාරෙ. නිබ්බින්දතීති ඤාණනිබ්බිදෙන නිබ්බෙදං ආපජ්ජති. තථාභූතො ච තත්ථ උක්කණ්ඨන්තො, අනභිරමන්තො ච නාම හොතීති වුත්තං ‘‘උක්කණ්ඨති නාභිරමතී’’ති.

තත්ථ ¶ අනභිරමණස්ස උපමං දස්සෙතුං ‘‘සෙය්යථාපී’’තිආදි වුත්තං. අනොතත්තදහං පරික්ඛිපිත්වා ඨිතෙසු ද්වියොජනසතුබ්බෙධෙසු යථාක්කමං සානුඅඤ්ජනරජතසුවණ්ණසත්තරතනමයෙසුගන්ධමාදනකාළකෙලාසසුදස්සනචිත්තකූටභෙදෙසු පඤ්චසු හිමවතො මහාසිඛරෙසු පච්ඡිමො චිත්තකූටපබ්බතො නාම. සීහපපාතාදීසු සත්තසු මහාසරෙසු.

සුවණ්ණපඤ්ජරෙති ¶ සුවණ්ණමයෙ සීහපඤ්ජරෙ. පක්ඛිත්තොති නිරුද්ධො. තිවිධෙ සුගතිභවෙති කාමසුගතිආදිකෙ තිවිධෙ සම්පත්තිභවෙ.

හත්ථපාදවාලවත්ථිකොසෙහි භූමිඵුසනෙහි සත්තහි පතිට්ඨිතොති සත්තපතිට්ඨො. නගරමජ්ඣෙ නාභිරමති ද්වාරපඤ්ජරනාළනාදිඅවබාධනභයෙන. දිට්ඨෙති අධිමුත්තිපුබ්බකෙන අන්වයදස්සනෙන දිට්ඨෙ. තෙනාහ ‘‘තන්නින්නතප්පොණතප්පබ්භාරමානසො’’ති.

නිබ්බිදානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.

755. තං පනෙතන්ති නිබ්බිදාඤාණමාහ. ඤාණද්වයෙනාති භයතුපට්ඨානාදීනවානුපස්සනාඤාණද්වයෙන. යස්මා භයතො දිස්සමානා එව සඞ්ඛාරා මහාදීනවා, නිබ්බින්දිතබ්බා ච හුත්වා උපට්ඨහන්ති, තස්මා එකම්පි තං ඤාණං තථාභාවනාබලප්පත්තියා අවත්ථාවිසෙසයුත්තං තිවිධකිච්චසාමත්ථියවන්තං හොතීති වුත්තං ‘‘අත්ථතො එක’’න්ති. තෙනාහ ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙ’’තිආදි.

තයිදං තාසං අනුපස්සනානං මත්ථකප්පත්තිවසෙන වුත්තං, ආදිම්හි පන භින්නසභාවා එව පවත්තන්ති. උප්පාදෙසීති පාත්වාකාසි, විභාවෙසීති අත්ථො.

මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණකථාවණ්ණනා

756. න සජ්ජති බහ්වාදීනවතාය දිට්ඨත්තා. මුඤ්චිතුකාමං නිස්සරිතුකාමං හොති අනාදිකාලිකස්ස ඛන්ධස්ස පරිඤ්ඤායමානත්තා. මුඤ්චිතුකාමතා තතො අත්තානං නිබ්බෙධෙතුකාමතා නිස්සරිතුකාමතා අපගන්තුකාමතා. පඤ්ජරපක්ඛිත්තොති පඤ්ජරෙන සමොරුද්ධො. එවමාදයොති ආදි-සද්දෙන ආදිත්තඅඞ්ගාරඋපසට්ඨදෙසබ්යාළසාපදාකුලවනගහනාදීනං සඞ්ගහො දට්ඨබ්බො.

මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණං නිට්ඨිතං.

පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණකථාවණ්ණනා

757. ‘‘සබ්බභව ¶ ¶ …පෙ… මුඤ්චිතුකාමො’’ති වත්වා පුන සබ්බස්මා සඞ්ඛාරගතාති සබ්බග්ගහණං සාතිසයමුත්තිදස්සනත්ථං අධිකවචනං අඤ්ඤමත්ථං බොධෙතීති. යඤ්හි සඞ්ඛාරෙහි අනනුබන්ධස්ස මුඤ්චනං, තං සාතිසයං මුඤ්චනං. තං පන වුච්චමානාය පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය හොතීති තං දස්සෙතුං ‘‘පුන තෙ එවං සඞ්ඛාරෙ’’තිආදි වුත්තං. තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා සඞ්ඛාරපරිග්ගණ්හනං පුබ්බෙපි කතන්ති පුනග්ගහණං. භවාදිගතස්ස සඞ්ඛාරස්ස අපරිතුලිතස්ස අභාවතො ‘‘තෙ’’ති වුත්තං. අනුපස්සනාකාරස්ස අපුබ්බස්සපි අත්ථිතාය ‘‘එව’’න්ති වුත්තං. ඉදානි වුච්චමානාකාරෙනාති හි අත්ථො. සඞ්ඛාරානං පරිග්ගණ්හනං නාම පරිපුණ්ණලක්ඛණවසෙනෙව හොතීති ‘‘තිලක්ඛණං ආරොපෙත්වා’’ති වුත්තං.

අනච්චන්තිකතොතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. පඨමෙන ආදි-සද්දෙන ‘‘ආදිඅන්තවන්තතො නිච්චපටික්ඛෙපතො’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහො.

දුතියෙන ‘‘උදයබ්බයපටිපීළනතො සුඛපටික්ඛෙපතො’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහො.

අජඤ්ඤතොති අමනුඤ්ඤතො, අසොභනතො වා. ජෙගුච්ඡතොති ‘‘ධී’’ති ජිගුච්ඡිතබ්බතො. පටික්කූලතොති අභිරුචියා පටිලොමනෙන පටික්කූලභාවතො. න මණ්ඩනෙන හතා අමණ්ඩනහතා, අමණ්ඩනෙන සක්කා එතෙසං සුභභාවං හන්තුන්ති අත්ථො. අමණ්ඩනෙන වා තෙසං අසුභතා පාකටා හොතීති අමණ්ඩනහතා. මණ්ඩනෙන වා න හන්තබ්බසභාවා ‘‘අසූරියපස්සා’’ති විය අමණ්ඩනහතා. තතො අමණ්ඩනහතභාවතොති රූපසඞ්ඛාරෙ සන්ධාය වදති. විරූපතොති අසුන්දරතො. පටිඝසංයොජනවත්ථුතාය පස්සන්තෙ අත්තනි බන්ධතීති බීභච්ඡං අතිවිය විරූපං. යං දිට්ඨමත්තමෙව දොමනස්සුප්පත්තිනිමිත්තං හොති. අජඤ්ඤජිගුච්ඡනීයතා හි ගූථං විය පරිච්චජිතබ්බං වා බීභච්ඡං. ඉධ ආදි-සද්දෙන ‘‘අසුචිතො අමනාපතො’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහො.

චතුත්ථෙන ආදි-සද්දෙන ‘‘අපරිණායකතො අත්තපටික්ඛෙපතො’’ති එවමාදීනං සඞ්ගහො.

758. අයන්ති ¶ ¶ යොගාවචරො. මුඤ්චනස්සාති පුන අනනුබන්ධනත්ථං සුමුත්තමුඤ්චනස්ස. උපායසම්පාදනත්ථන්ති අනිච්චාදිවසෙන සුට්ඨු පරිග්ගණ්හනං පරිමද්දනා උපායො, තස්ස සාධනත්ථං.

මච්ඡගහණත්ථං උදකෙ තත්ථ තත්ථ ඛිපන්ති එතන්ති ඛිප්පං, මච්ඡානං ගහණකූටපං. ඔඩ්ඩාපෙසීති ඔසාරෙසි, ඛිපීති අත්ථො. සප්පන්ති කණ්හසප්පං. ගහණෙති යථාගහිතං සප්පං අඡඩ්ඩෙත්වා ගහණෙ. හත්ථං නිබ්බෙඨෙත්වාති සප්පෙන අත්තනො භොගෙන වෙඨිතං හත්ථපදෙසං නිබ්බෙඨෙත්වා මොචෙත්වා. ආවිජ්ඣිත්වා ආවෙඨිකප්පහාපනෙන භමෙත්වා. නිස්සජ්ජිත්වාති ඡඩ්ඩෙත්වා.

තත්ථාතිආදි උපමාසංසන්දනං. තත්ථ ආදිතොවාති විඤ්ඤුතං පත්තකාලෙ. ඝනවිනිබ්භොගං කත්වාති කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා සමූහාදිඝනග්ගහණං භින්දිත්වා. සුමුත්තන්ති භාවනපුංසකනිද්දෙසො ‘‘විසමං චන්දිමසූරියා පරිවත්තන්තී’’තිආදීසු (අ. නි. 4.70) විය. සඞ්ඛාරානං නිච්චාදිආකාරෙන උපට්ඨාතුං අසමත්ථතා අනිච්චසඤ්ඤාදිභෙදාය විපස්සනාය සාතිසයං බලවභාවප්පත්තියා, සා ච සඞ්ඛාරානං අනිච්චාදිආකාරස්ස සුට්ඨුතරං සල්ලක්ඛණෙනාති ආහ ‘‘තිලක්ඛණාරොපනෙන…පෙ… පාපෙත්වා’’ති. යථා හි නිබ්බුද්ධකරණෙ බලවතරෙන පටිමල්ලෙන තත්ථ තත්ථ මුට්ඨිප්පහාරාදිනා විමථිතො ඉතරො තෙන යුජ්ඣිතුං අසමත්ථතං පාපිතො හොති. න කෙවලං අසමත්ථතං පාපිතොව හොති, අථ ඛො මරණමත්තං දුක්ඛං වා මරණං වා පාපුණාති, එවමෙතෙපි සඞ්ඛාරා එවං දුබ්බලභාවං පාපිතා උපරිඤාණානුභාවෙන නිබ්බිසෙවනතං, සබ්බසො භඞ්ගඤ්ච පාපුණන්තීති.

759. එත්තාවතාති එවං ‘‘අනච්චන්තිකතො’’තිආදිනා පරොචත්තාලීසාය ආකාරෙහි සඞ්ඛාරානං අනිච්චාදිභාවසල්ලක්ඛණවසප්පවත්තෙන පටිසඞ්ඛානෙන.

අනිච්චතො මනසිකරොතොතිආදීසු යං වත්තබ්බං, තං භයතුපට්ඨානකථායං (විසුද්ධි. 2.750) වුත්තනයමෙව.

අයං පන විසෙසො – ‘‘පටිසඞ්ඛා’’ති පදස්ස ‘‘ජානිත්වා’’ති අත්ථං වත්වා පටිසඞ්ඛානුප්පජ්ජනකිරියානං සමානඛණත්තා අසතිපි පුබ්බාපරකාලත්තෙ සද්දවොහාරමත්තෙන එවං වුත්තන්ති දස්සෙන්තො ‘‘කාම’’න්තිආදිමාහ. තෙන ‘‘කුසලං ¶ ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා ¶ (පට්ඨා. 1.1.53), නිහන්ත්වා තිමිරං සබ්බං, උග්ගතොයං දිවාකරො’’ති ච එවමාදීසු විය සමානකාලවසෙනායං සද්දපයොගොති. තථා මනඤ්ච ධම්මෙ ච පඨමං පටිච්ච පච්ඡා න මනොවිඤ්ඤාණස්ස උප්පත්ති, එවමිධාපීති දස්සෙතුං ‘‘මනඤ්ච පටිච්චා’’තිආදි වුත්තං. එදිසො සද්දපයොගො යෙභුය්යෙන ලොකෙ පුබ්බකාලවසෙනෙව දිස්සතීති පුබ්බකාලවසෙනෙව ඉධාපි තං දස්සෙතුං ‘‘එකත්තනයෙන වා…පෙ… වෙදිතබ්බ’’න්ති ආහ. තස්සත්ථො – අපරාපරං උප්පන්නෙසු ඤාණෙසු පුරිමස්ස වසෙන පටිසඞ්ඛානකිරියා, තදඤ්ඤස්ස වසෙන උප්පජ්ජනකිරියා ච යොජෙතබ්බා, න ච තානි භෙදතො අපෙක්ඛිතබ්බානි එකසන්තානපතිතතාය එකත්තනයවසෙන ගහිතත්තාති. ඉතරස්මිං පදද්වයෙති ‘‘පවත්තං පටිසඞ්ඛා, නිමිත්තඤ්ච පවත්තඤ්ච පටිසඞ්ඛා’’ති ඉමස්මිං පදද්වයෙ.

පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං නිට්ඨිතං.

සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණකථාවණ්ණනා

760. සඞ්ඛාරානං අනිච්චදුක්ඛාකාරාදිපරිග්ගණ්හනවසෙන පවත්තම්පි පටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණං විසෙසතො අනත්තාකාරපරිග්ගණ්හනපධානන්ති වුත්තං ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සුඤ්ඤාති පරිග්ගහෙත්වා’’තිආදි. තස්මිඤ්හි සති සච්චසම්පටිවෙධො ඉජ්ඣති, න අසති. තදභාවතො හි අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණපඤ්ඤාපකම්පි සරභඞ්ගසත්ථාරාදීනං සාසනං අනිය්යානිකමෙව ජාතං. අථ වා තෙසං නිච්චසාරාදීහි රිත්තකං සන්ධාය ‘‘සබ්බෙ සඞ්ඛාරා සුඤ්ඤාති පරිග්ගහෙත්වා’’ති වුත්තං. යඤ්හි යතො රිත්තකං, තං තෙන සුඤ්ඤන්ති. සඞ්ඛාරානං අත්තසුඤ්ඤතාය දුවිඤ්ඤෙය්යභාවතො අනෙකවාරං පටිවිද්ධායපි සුඤ්ඤතානුපස්සනාය දළ්හීභාවාපාදනත්ථං ‘‘පුන සුඤ්ඤමිද’’න්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යදග්ගෙන සඞ්ඛාරා අනත්තතා, තදග්ගෙන අනත්තනියා. සති හි අත්තනි අත්තනියෙන භවිතබ්බන්ති වුත්තං ‘‘සුඤ්ඤමිදං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා’’ති. ද්විකොටිකන්ති ද්විඅංසිකං, අත්තානං නෙව දිස්වා ඤාණචක්ඛුනා පච්චක්ඛතො, අනුමානතො ච තස්ස අනුපලබ්භනීයතොති අධිප්පායො. පරං අඤ්ඤං සත්තං, සඞ්ඛාරං වා පරික්ඛාරභාවෙ අත්තනො සුඛදුක්ඛසාධනභාවෙ ඨිතං න දිස්වාති යොජනා. පුන පරිග්ගණ්හාතීති සම්බන්ධො. එත්ථාති එතස්මිං සුඤ්ඤතානුපස්සනාධිකාරෙ.

ක්වචීති ¶ ¶ කත්ථචි ඨානෙ, කාලෙ, ධම්මෙ වා. අථ වා ක්වචීති අජ්ඣත්තං, බහිද්ධා වා. අත්තනො අත්තානන්ති සකත්තානං. ‘‘අයං ඛො භවං බ්රහ්මා මහාබ්රහ්මා…පෙ… සෙට්ඨො සජිතා වසී පිතා භූතභබ්යාන’’න්තිආදිනා (දී. නි. 1.42) පරෙහි පරිකප්පිතං අත්තානඤ්ච කස්සචි කිඤ්චනභූතං න පස්සතීති දස්සෙන්තො ‘‘කස්සචී’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරස්සාති ‘‘පරජාති, පරො පුරිසො’’ති ච එවං ගහිතස්ස. න ච මම ක්වචනීති එත්ථ මම-සද්දො අට්ඨානෙ පයුත්තොති ආහ ‘‘මම-සද්දං තාව ඨපෙත්වා’’ති. පරස්ස චාති අත්තතො අඤ්ඤස්ස. ‘‘පරො පුරිසො’’ති එවංභූතො අත්ථො මමත්ථාය ඨිතො, තස්ස වසෙන මය්හං සබ්බං සිජ්ඣතීති එවං එකච්චදිට්ඨිගතිකපරිකප්පිතවසෙන පරං අත්තානං තඤ්ච අත්තනො කිඤ්චනභූතං න පස්සතීති දස්සෙන්තො ‘‘න ච ක්වචනී’’තිආදිමාහ. එත්ථ ච නාහං ක්වචනීති සකඅත්තනො අභාවං පස්සති. න කස්සචි කිඤ්චනතස්මින්ති සකඅත්තනො එව කස්සචි අනත්තනියතං පස්සති. න ච මමාති එතං ද්වයං යථාසඞ්ඛ්යං සම්බන්ධිතබ්බං. අත්ථීති පච්චෙකං. න ච ක්වචනි පරස්ස අත්තා අත්ථීති පරස්ස අත්තනො අභාවං පස්සති. තස්ස පරස්ස අත්තනො මම කිඤ්චනතා න චත්ථීති පරස්ස අත්තනො අනත්තනියතං පස්සති. එවං අජ්ඣත්තං, බහිද්ධා ච ඛන්ධානං අත්තත්තනියසුඤ්ඤතා සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජතා චතුකොටිකසුඤ්ඤතාපරිග්ගණ්හනෙන දිට්ඨා හොති. තෙන වුත්තං ‘‘එවමය’’න්තිආදි.

761. ‘‘ඡහාකාරෙහී’’තිආදිනා නිද්දෙසාදීසු තත්ථ තත්ථ ආගතෙ පකාරෙ සුඤ්ඤතානුපස්සනාය පරිබ්රූහනං සඞ්ගහෙත්වා දස්සෙති. තත්ථ ඡහාකාරෙහීති ඡහි ගහණාකාරෙහි, ගහෙතබ්බාකාරෙහි වා. නිච්චෙනාති ‘‘නිච්චො’’ති පරිකප්පිතෙන අත්තනා වා අඤ්ඤෙන වා කෙනචි. නිච්චෙනාති වා නිච්චභාවෙන. ධුවාදයො ‘‘නිච්චො’’ති ගහිතස්සෙව ගහෙතබ්බාකාරා. තබ්බිභාගෙන හි ඉමස්ස ඡක්කතා. තත්ථ නිච්චතා නාම කූටට්ඨතා. ධුවභාවො ථිරතා. සදා භාවිතා සස්සතතා. නිබ්බිකාරතා අවිපරිණාමධම්මතා. යාව ජරාමරණාති පෙය්යාලං අකත්වා පරියොසානපදමෙව දස්සෙති.

762. න සාරන්ති අසාරං, නත්ථි එතස්ස සාරන්ති නිස්සාරං. සාරතො අපගතං, සාරං වා තතො අපගතන්ති සාරාපගතං. කෙචි පනෙත්ථ ¶ ‘‘නිච්චසාරසාරෙන වා සුඛසාරසාරෙන වා අත්තසාරසාරෙන වා’’ති පාළීති අධිප්පායෙන ‘‘අසාරං නිස්සාරං සාරාපගත’’න්ති පදත්තයං එකො සුඤ්ඤතාපරිග්ගහාකාරො, අඤ්ඤථා සත්තෙව ආකාරා සියුං, න අට්ඨාති වදන්ති. අපරෙ පන ‘‘සුභසාරසාරෙනාතිපි ¶ පාළියං අත්ථීති ‘අසාරං නිස්සාරං සාරාපගත’න්ති ඉදං පදත්තයං ‘නිච්චසාරසාරෙනා’තිආදීසු පච්චෙකං යොජෙතබ්බ’’න්ති වදන්ති. සෙතවච්ඡොති සෙතවරුණකො. ‘‘මිනරුක්ඛො’’තිපි වදන්ති. පාළිභද්දකොති කිංසුකො.

763. නිච්චසාරාදීනං අභාවතො රිත්තතො පස්සති. පරිත්තතො, ලාමකත්තා වා තුච්ඡතො. අත්තසාරාභාවෙන සුඤ්ඤතො. සයං අනත්තතාය අනත්තතො. ඉස්සරියස්ස අභාවතො, කෙනචි ඉස්සරියං කාරෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය ච අනිස්සරියතො. ඵෙණපිණ්ඩෙන භාජනාදිං කාතුකාමස්ස විය රූපස්ස නිච්චතාදිං කාතුකාමස්ස තං න සිජ්ඣති, සකඉච්ඡාවසෙන වා කාචි කිරියා නත්ථීති අකාමකාරියතො. ‘‘එවං රූපං හොතු, මා එව’’න්ති අලබ්භනීයතො. සයං අඤ්ඤස්ස වසෙ න වත්තති, නාපි අඤ්ඤං අත්තනො වසෙ වත්තෙතීති අවසවත්තකතො. යස්මිං සන්තානෙ සයං තස්ස පරො විය අවිධෙය්යතාය පරතො. කාරකාදි විය කාරණෙහි, ඵලෙන ච විවිත්තතො. න හි කාරණෙන ඵලං, ඵලෙන වා කාරණං සගබ්භං තිට්ඨති. එස නයො වෙදනාදීසුපි.

764. රූපං න සත්තොතිආදීසු යො ලොකවොහාරෙන සත්තො, රූපං සො න හොතීති අයමත්ථො ඉධ නාධිප්පෙතො තස්සාවුත්තසිද්ධත්තා. න හි ලොකො රූපමත්තං ‘‘සත්තො’’ති වොහරති, බාහිරකපරිකප්පිතො පන අත්තා ‘‘සත්තො’’ති අධිප්පෙතො. සො හි තෙහි රූපාදීසු සත්තවිසත්තතාය පරෙසං සඤ්ජාපනට්ඨෙන ‘‘සත්තො’’ති වුච්චති, රූපං සො න හොතීති අත්ථො. සුඤ්ඤතාපරිග්ගණ්හනඤ්හෙතන්ති. එස නයො න ජීවොතිආදීසුපි. තත්ථ ජීවනට්ඨෙන ජීවො. නරනට්ඨෙන නෙතුභාවෙන නරො. ‘‘අහමස්මී’’ති මානුප්පත්තිට්ඨානතාය මානො එත්ථ වාති පවත්තතීති මානවො. ථියති එත්ථ ගබ්භොති ඉත්ථී. පධානභාවෙන පුරි සෙතීති පුරිසො ¶ . ආහිතො අහංමානො එත්ථාති අත්තා. පච්චත්තං තස්ස තස්ස අහංකාරවත්ථුතාය ‘‘අහ’’න්ති ච දිට්ඨිගතිකෙහි අත්තා වුච්චති, රූපං පන තාදිසං න හොතීති සුඤ්ඤතාපරිග්ගණ්හනවිධිං දස්සෙතුං ‘‘රූපං න සත්තො’’තිආදි වුත්තං. තස්මා අට්ඨහිපි පදෙහි රූපස්ස අත්තසුඤ්ඤතාව දස්සිතා. ඉතරෙහි චතූහි තස්ස කිඤ්චනතාභාවො. තත්ථ න මමාති මය්හං අත්තනො සන්තකං න හොති, තථා අඤ්ඤස්ස අත්තනො සන්තකං න හොති, කස්සචිපි අත්තනො සන්තකං න හොති අත්තනොයෙව අභාවතො. ‘‘න අත්තනිය’’න්ති පදෙන පකාසිතො එවත්ථො පරියායන්තරෙහි තීහිපි පදෙහි පකාසිතො. එස නයො වෙදනාදීසුපි.

765. හෙට්ඨා ¶ කලාපසම්මසනස්ස දළ්හභාවාය වුත්තසම්මසනනයාපි සුඤ්ඤතානුපස්සනාය දළ්හභාවාය සංවත්තන්තීති දස්සෙන්තො ‘‘තීරණපරිඤ්ඤාවසෙනා’’තිආදිමාහ. තත්ථ භයස්ස අහිංසනෙන අසරණතො. ‘‘සරණ’’න්ති ගහෙතුං අයුත්තතාය අසරණීභූතතො. ‘‘අනස්සාදතො’’ති ඉදං පාළියං නත්ථි. සති ච තෙචත්තාලීස ආකාරා සියුං. රූපප්පවත්තියං සබ්බාදීනවූපලද්ධියා ආදීනවතො. ‘‘සමුදයතො අත්ථඞ්ගමතො’’ති ඉදං ද්වයං යථා අනිච්චතො දස්සනං පනාළිකාය, නිච්චසාරවිරහදීපනෙන වා සුඤ්ඤතාවිභාවනං හොති, එවං සුඤ්ඤතාවිභාවනන්ති කත්වා වුත්තං. තථා ‘‘යං ඛො රූපං පටිච්ච උප්පජ්ජති සුඛං සොමනස්සං, අයං රූපස්ස අස්සාදො’’ති (සං. නි. 3.26) දස්සනං පච්චයපච්චයුප්පන්නතාවිභාවනෙන සුඤ්ඤතාවිභාවනං. ‘‘යං රූපං අනිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, අයං රූපස්ස ආදීනවො’’ති (සං. නි. 3.26) ච දස්සනං නිච්චතාදිසුඤ්ඤතාභාවනතො. තථා ‘‘යො රූපෙ ඡන්දරාගවිනයො ඡන්දරාගප්පහානං, ඉදං රූපස්ස නිස්සරණ’’න්ති එවං සමුදයාදිදස්සනානං, ඉතරෙසඤ්ච යථාරහං සුඤ්ඤතානුපස්සනානුබ්රූහනතා දට්ඨබ්බා. යං පන ආදීනවතො දස්සනං, පුබ්බෙ වත්වාපි පුන වචනං අස්සාදපටික්ඛෙපතො දස්සනං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. වෙදනාදීසුපි ද්වාචත්තාලීස ආකාරා නෙතබ්බාති ආහ ‘‘වෙදනං…පෙ… විඤ්ඤාණං අනිච්චතො…පෙ… නිස්සරණතො පස්සතී’’ති.

වුත්තම්පි ච නිද්දෙසෙ එතං සුඤ්ඤතාපරිග්ගණ්හනකථාසන්දස්සනං ‘‘අසුකාය පාළියා අයං නිද්දෙසො’’ති දස්සනත්ථං, තස්ස ඵලසන්දස්සනත්ථඤ්ච.

766. එවං ¶ තීරණපරිඤ්ඤාවසෙන පච්චෙකං ඛන්ධෙසු ද්වාචත්තාලීසාය ආකාරෙහි සුඤ්ඤතං පරිග්ගහෙත්වාපි තිවිධානුපස්සනාවසෙනෙව භාවනං අනුයුඤ්ජන්තස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණුප්පත්තීති දස්සෙන්තො ‘‘එවං සුඤ්ඤතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ පරිග්ගණ්හන්තොති සම්මසන්තො. භයඤ්ච නන්දිඤ්ච විප්පහායාති අජ්ඣුපෙක්ඛකතාය සඞ්ඛාරානං විපත්තිං නිස්සාය උප්පජ්ජනකභයඤ්චෙව තෙසං සම්පත්තිං නිස්සාය උප්පජ්ජනකපීතිඤ්ච පජහිත්වා. අථ වා භයතුපට්ඨානවසෙන උප්පජ්ජනකඤාණභයඤ්ච සම්මසනවසෙන උප්පජ්ජනකපීතිසඞ්ඛාතං නන්දිඤ්ච පහාය. න හි සබ්බසො සුඤ්ඤතාය දිට්ඨාය භයනන්දීනං අවසරො අත්ථි, අථ ඛො උපෙක්ඛාව සණ්ඨාති. තෙනාහ ‘‘සඞ්ඛාරෙසු උදාසීනො හොතී’’ති. තත්ථ යෙන මිච්ඡාගාහෙන අනුදාසීනතා සියා, තදභාවං දස්සෙන්තො ‘‘අහන්ති වා මමන්ති වා න ගණ්හාතී’’ති ආහ. ඉදානිස්ස උදාසීනතාය උපමං දස්සෙන්තො ‘‘විස්සට්ඨභරියො විය පුරිසො’’තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ අනුදාසීනතාපුබ්බිකා උදාසීනතා වුච්චමානා ඉධ ඔපම්මත්ථං ඵරතීති දස්සෙතුං ‘‘ඉට්ඨා කන්තා’’තිආදි වුත්තං. අතිවිය නං මමායෙය්ය ඉත්ථීනං සාඨෙය්යකූටෙය්යවඞ්කෙය්යාදීනං අජානනතො. මුඤ්චිතුකාමො හුත්වාති මුඤ්චිතුකාමොව හුත්වා, තං විස්සජ්ජෙය්ය නිරපෙක්ඛතාය වසෙනෙවාති අධිප්පායො. අයං යොගාවචරො. මුඤ්චිතුකාමතාය උද්ධං යාව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං න උප්පජ්ජති, තාව පවත්තා විපස්සනා පටිසඞ්ඛානුපස්සනා එවාති ආහ ‘‘පටිසඞ්ඛානුපස්සනාය සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගණ්හන්තො’’ති.

පතිලීයතීති එකපස්සෙන නිලීයති නිලීනං විය හොති. පතිකුටතීති සඞ්කුචති. පටිවට්ටතීති විවට්ටති. න සම්පසාරියතීති න විසරති, අභිරතිවසෙන න පක්ඛන්දතීති අත්ථො.

ඉච්චස්සාති ඉති එවං අස්ස යොගිනො.

767. තික්ඛවිසදසූරභාවෙන සඞ්ඛාරෙසු අජ්ඣුපෙක්ඛනෙ සිජ්ඣමානෙ තං පනෙතං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං අනෙකවාරං පවත්තමානං පරිපාකගමනෙන අනුලොමඤාණස්ස පච්චයභාවං ගච්ඡන්තං නිබ්බානං සන්තතො පස්සති නාම. තථාභූතඤ්ච සබ්බං සඞ්ඛාරප්පවත්තං විස්සජ්ජෙත්වා නිබ්බානමෙව පක්ඛන්දති නාම. තයිදං ඉධ ඤාණං අනුලොමගොත්රභුඤාණෙහි සද්ධිං එකත්තං නෙත්වා වුත්තං එකත්තනයවසෙන ¶ . නො චෙ නිබ්බානං සන්තතො පස්සතීති තාව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස අපරිපක්කතමෙවාහ. සමුද්දං තරන්තීති සාමුද්දිකා, සංයත්තිකා. දිසාජානනකො කාකො දිසාකාකො, ලක්ඛණමත්තඤ්චෙතං යො කොචි තාදිසො සකුන්තො වෙදිතබ්බො. විදෙසන්ති අදෙසං සමුද්දෙ අපරිචිතට්ඨානං. අනුගන්ත්වාති අනු අනු ගන්ත්වා.

තයිදං විපස්සනාඤාණං. පිට්ඨං වට්ටයමානං වියාති ථූලථූලතො විවෙචනවසෙන නිප්ඵොටියමානං සණ්හං සණ්හං පිට්ඨචුණ්ණං විය. නිබ්බට්ටිතකප්පාසන්ති නිබ්බට්ටිතබීජං කප්පාසං. විහනමානං වියාති ධනුකෙන විහඤ්ඤමානං විය. උපමාද්වයෙනපි පුනප්පුනං සම්මසනෙන විපස්සනාඤාණස්ස සුඛුමතරභාවාපත්තිමාහ. යථා යථා හි විපස්සනාභාවනාබලෙන තික්ඛා, විසදා, සූරා ච හොති, තථා තථා සුඛුමතරාපි හොතීති. සඞ්ඛාරවිචිනනෙති පවිචයස්ස සිඛාප්පත්තතාය සඞ්ඛාරෙසු විය තෙසං විචිනනෙපි උදාසීනං හුත්වා තිවිධානුපස්සනාවසෙන තිට්ඨති පකාරන්තරස්ස අභාවතො. ¶ ‘‘සත්තධා අට්ඨාරසධා’’තිආදිනා විභත්තාපි හි අනුපස්සනාපකාරා අනිච්චානුපස්සනාදීස්වෙව තීසු අන්තොගධාති මත්ථකප්පත්තා විපස්සනා තාසං එව වසෙන තිට්ඨති.

768. තත්රාති තස්මිං විමොක්ඛමුඛභාවාපජ්ජනෙ, අරියපුග්ගලවිභාගපච්චයත්ථෙ ච. ඉදං විපස්සනාඤාණං. තිණ්ණං ඉන්ද්රියානන්ති සද්ධින්ද්රියසමාධින්ද්රියපඤ්ඤින්ද්රියානං. ආධිපතෙය්යවසෙනාති සම්පයුත්තධම්මානං අධිපතිභාවවසෙන. අනිච්චානුපස්සනාබහුලස්ස හි සද්ධින්ද්රියං බලවං හොති, දුක්ඛානුපස්සනාබහුලස්ස සමාධින්ද්රියං, අනත්තානුපස්සනාබහුලස්ස පඤ්ඤින්ද්රියන්ති තිස්සන්නං අනුපස්සනානං වසෙන බලවතරභාවං පත්තානි ඉමානි තීණි ඉන්ද්රියානි විමොක්ඛමුඛභාවං ආපාදෙන්තීති ආහ ‘‘තිවිධානුපස්සනා…පෙ… ආපජ්ජති නාමා’’ති. තිවිධවිමොක්ඛමුඛභාවන්ති එත්ථ කෙ පන තයො විමොක්ඛා, කානි වා තීණි විමොක්ඛමුඛානීති අන්තොලීනෙ අනුයොගෙ විමොක්ඛමුඛාධීනත්තා විමොක්ඛාධිගමස්ස විමොක්ඛමුඛානි තාව දස්සෙන්තො ‘‘තිස්සො හි…පෙ… වුච්චන්තී’’ති වත්වා අයඤ්ච අත්ථො පාළිතො එව විඤ්ඤායතීති දස්සෙන්තො ‘‘යථාහා’’තිආදිමාහ.

ලොකනිය්යානායාති ¶ ලොකතො නික්ඛමනාය, සත්තලොකස්ස වා වට්ටදුක්ඛතො නික්ඛමනාය. පරිච්ඡෙදපරිවටුමතොති උදයබ්බයවසෙන පරිච්ඡෙදතො චෙව පරිවටුමතො ච. සමනුපස්සනතායාති සම්මදෙව අනු අනු පස්සනාය සංවත්තන්තීති සම්බන්ධො. අනිච්චානුපස්සනා හි සඞ්ඛාරෙ ආදිතො උදයෙන, අන්තතො වයෙන පරිච්ඡින්නෙ පස්සති. ආදිඅන්තවන්තතාය හි තෙ අනිච්චාති. අනිමිත්තාය ච ධාතුයාති සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තවිරහතො ‘‘අනිමිත්තා’’ති ලද්ධනාමාය අසඞ්ඛතාය ධාතුයා. චිත්තසම්පක්ඛන්දනතායාති පරිච්ඡින්දිත්වා අනුලොමඤාණාදිභාවෙන සම්මදෙව අධිචිත්තස්ස අනුපවිසනත්ථාය. අප්පණිහිතායාති රාගපණිධිආදීනං අභාවෙන ‘‘අප්පණිහිතා’’ති ලද්ධනාමාය. සුඤ්ඤතායාති අත්තසුඤ්ඤතාය ‘‘සුඤ්ඤතා’’ති ලද්ධනාමාය.

ගතින්ති නිබ්බත්තිං. සඞ්ඛාරානං සභාවවිභාවනෙන සංවෙජියමානං චිත්තං සම්මාපටිපත්තියං සමුත්තෙජිතං නාම හොතීති ආහ ‘‘මනොසමුත්තෙජනතායාති චිත්තසංවෙජනතායා’’ති. මමංකාරෙන අත්තනියසඤ්ඤිතස්ස වත්ථුනො සාමිභූතො අත්තා පඨමං පරාමසීයති, තතො අත්තනියන්ති ආහ ‘‘නාහං, න මමාති එවං අනත්තතො සමනුපස්සනතායා’’ති. තීණි පදානීති පරිච්ඡෙදපරිවටුම, මනොසමුත්තෙජන, සමනුපස්සනපදානීති වදන්ති, ‘‘සබ්බසඞ්ඛාරෙ’’තිආදීනි පන තීණි වාක්යානි තීණි ¶ පදානීති වෙදිතබ්බානි. තෙනෙවාති අනිච්චානුපස්සනාදීනං වසෙන තෙසං තිණ්ණං පදානං වුත්තත්තා එව. පඤ්හවිස්සජ්ජනෙති ‘‘අනිච්චතො මනසි කරොතො කථං සඞ්ඛාරා උපට්ඨහන්තී’’ති පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ.

769. එවං විමොක්ඛමුඛානි දස්සෙත්වා ඉදානි විමොක්ඛෙ දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ පනා’’තිආදි වුත්තං. අනිච්චතො මනසි කරොන්තොති අනිච්චානුපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තො. අධිමොක්ඛබහුලොති සද්ධින්ද්රියබහුලො. යස්ස විසෙසතො අනිච්චානුපස්සනා තික්ඛා සූරා හොති, තස්ස සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. ‘‘අනිච්චා සඞ්ඛාරා’’ති හි ආදිතො සද්ධාමත්තකෙන පටිපජ්ජිත්වා විපස්සනාය උක්කංසගතාය තරුපල්ලවාදීසු විය මණිකනකාදීසුපි තෙසං අනිච්චතං සාතිසයං පච්චක්ඛතො පස්සතො ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො වත සො භගවා’’ති සත්ථරි සද්ධා බලවතී පවත්තතීති සො අධිමොක්ඛබහුලො, අධිමත්තසද්ධො ච හොති. තස්ස අනිච්චානුපස්සනාබහුලතාය අනිච්චාකාරතො ¶ වුට්ඨානං හොතීති සො ‘‘අනිමිත්තං විමොක්ඛං පටිලභතී’’ති වුත්තං. පස්සද්ධිබහුලොති දුක්ඛානුපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තො ‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරා, තප්පටිපක්ඛතො සුඛො නිරොධො’’ති ච මනසිකාරවසෙන නිබ්බානස්ස සන්තපණීතසුඛභාවං අධිමුච්චන්තො අභිණ්හං පීතිපාමොජ්ජසමායොගතො පස්සද්ධිබහුලො හොති. තතො ච අධිමත්තසමාධින්ද්රියපටිලාභෙන රාගපණිධියා දූරීභාවතො අප්පණිහිතවිමොක්ඛසමධිගමො හොතීති වුත්තං ‘‘දුක්ඛතො…පෙ… පටිලභතී’’ති. වෙදබහුලොති අනත්තානුපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තො අත්තසුඤ්ඤතාය නිපුණඤාණවිසයත්තා ඤාණබහුලො හොති. තතො ච අධිමත්තපඤ්ඤින්ද්රියපටිලාභෙන මොහස්ස දූරීභාවතො සුඤ්ඤතවිමොක්ඛසමධිගමො හොතීති ආහ ‘‘අනත්තතො…පෙ… පටිලභතී’’ති.

යො අනිච්චානුපස්සනාය නිමිත්තවසෙන සඞ්ඛාරෙ පරිග්ගහෙත්වා විපස්සනං අනුයුඤ්ජන්තො යත්ථ ඉදං සඞ්ඛාරනිමිත්තං සබ්බසො නත්ථි, තං ‘‘අනිමිත්තං නිබ්බාන’’න්ති අනිමිත්තාකාරෙන අධිමුච්චන්තො වුට්ඨානගාමිනිමග්ගෙන ඝටෙති. තස්ස මග්ගො අනිමිත්තතො නිබ්බානං සච්ඡිකරොතීති වුච්චතීති ආහ ‘‘අනිමිත්තාකාරෙන නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තො අරියමග්ගො’’ති. ස්වායං නිබ්බානස්ස අනිමිත්තාකාරො නෙව මග්ගෙන කතො, න විපස්සනාය, අථ ඛො සභාවසිද්ධො. තදාරම්මණතාය ච මග්ගො අනිමිත්තොති වුච්චතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අනිමිත්තාය ධාතුයා උප්පන්නත්තා අනිමිත්තො’’ති. යො දුක්ඛානුපස්සනාවසෙන පණිධියා දූරීභාවකරණෙන අප්පණිහිතං අධිමුච්චන්තො ¶ , යො අනත්තානුපස්සනාවසෙන අත්තූපලද්ධියා දූරීභාවකරණෙන සුඤ්ඤතං අධිමුච්චන්තොති ච ආදිනා යොජෙතබ්බං. තෙනාහ ‘‘එතෙනෙව නයෙනා’’තිආදි.

770. යදි අරියමග්ගො තිවිධම්පි විමොක්ඛනාමං ලභති, අථ කස්මා අභිධම්මෙ විමොක්ඛද්වයමෙව ආගතන්ති චොදනං සන්ධායාහ ‘‘යං පනා’’තිආදි. තත්ථ තන්ති අභිධම්මෙ විමොක්ඛද්වයවචනං. නිප්පරියායතො විපස්සනාගමනං සන්ධායාති උජුකමෙව විපස්සනතො මග්ගස්ස නාමාගමනං සන්ධාය වුත්තං. කස්මා? අනිමිත්තවිපස්සනා ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දාතුං න සක්කොති. කාමං සුත්තෙ ‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහා’’ති (සු. නි. 344) අනිමිත්තවිපස්සනා කථිතා, සා පන නිච්චනිමිත්තධුවනිමිත්තඅත්තනිමිත්තානි ¶ උග්ඝාටෙන්තීපි සයං නිමිත්තධම්මෙසු එව චරතීති සනිමිත්තාව හොතීති. අපිච අභිධම්මො නාම පරමත්ථදෙසනා, අනිමිත්තමග්ගස්ස ච පරමත්ථතො හෙතුවෙකල්ලමෙව. අනිච්චානුපස්සනාවසෙන හි අනිමිත්තවිමොක්ඛො කථිතො. තත්ථ ච සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, තං අරියමග්ගෙ එකඞ්ගම්පි න හොති, අමග්ගඞ්ගත්තා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දාතුං න සක්කොති. ඉතරෙසු දුක්ඛානුපස්සනාය වසෙන අප්පණිහිතවිමොක්ඛො, අනත්තානුපස්සනාය වසෙන සුඤ්ඤතවිමොක්ඛො.

තෙසු අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන සමාධින්ද්රියං, සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොතීති තානි අරියමග්ගස්ස අඞ්ගත්තා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දාතුං සක්කොන්ති, න අනිමිත්තමග්ගො තදභාවතොති කෙචි. යෙ පන වදන්ති ‘‘අනිමිත්තමග්ගො ආගමනතො නාමං අලභන්තොපි සගුණතො ච ආරම්මණතො ච නාමං ලභතී’’ති, තෙසං මතෙන අප්පණිහිතසුඤ්ඤතමග්ගාපි සගුණතො එව, ආරම්මණතො එව ච නාමං ලභෙය්යුන්ති? තං අයුත්තං. කස්මා? මග්ගො හි ද්වීහි කාරණෙහි නාමං ලභති සරසතො ච පච්චනීකතො චාති, සභාවතො ච පටිපක්ඛතො චාති අත්ථො. අප්පණිහිතමග්ගො හි රාගපණිධිආදීහි විමුත්තො, සුඤ්ඤතමග්ගො රාගාදීහි සුඤ්ඤො එවාති තෙ සරසතො නාමං ලභන්ති. තථා අප්පණිහිතමග්ගො පණිධිස්ස පටිපක්ඛො, සුඤ්ඤතමග්ගො අත්තාභිනිවෙසස්ස එවාති තෙ පච්චනීකතො නාමං ලභන්ති, අනිමිත්තමග්ගො පන රාගාදිනිමිත්තානං, නිච්චනිමිත්තාදීනං වා අභාවෙන සරසතො එව නාමං ලභති, නො පච්චනීකතො. න හි සො සඞ්ඛාරනිමිත්තාරම්මණාය අනිච්චානුපස්සනාය පටිපක්ඛො, සා ¶ පනස්ස අනුලොමභාවෙ ඨිතාති සබ්බථාපි අභිධම්මපරියායෙන අනිමිත්තමග්ගො න ලබ්භති. තෙන වුත්තං ‘‘තං නිප්පරියායතො විපස්සනාගමනං සන්ධායා’’ති.

යස්මා සුත්තන්තපරියායෙන අනිමිත්තමග්ගො ලබ්භති. වුට්ඨානගාමිනී හි විපස්සනා යං යං සම්මසන්තී වුට්ඨානං ගච්ඡති, තස්ස තස්ස වසෙන ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දෙති, තත්ථ අනිච්චතො වුට්ඨහන්තස්ස මග්ගො අනිමිත්තො හොති, දුක්ඛතො වුට්ඨහන්තස්ස අප්පණිහිතො, අනත්තතො වුට්ඨහන්තස්ස සුඤ්ඤතො, තස්මා සුත්තන්තසංවණ්ණනා එසාති කත්වා ඉධ තයොපි විමොක්ඛා උද්ධටා. යං පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ අභිනිවෙසනිමිත්තපණිධිමුඤ්චනං උපාදාය තිස්සන්නම්පි අනුපස්සනානං තදාගමනවසෙන තදන්වයස්ස මග්ගස්ස ච සුඤ්ඤතවිමොක්ඛාදිභාවො නිද්දිට්ඨො, තස්ස පරියායභාවෙ ¶ වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙතුං ‘‘විපස්සනාඤාණං හී’’තිආදි වුත්තං. විපස්සනාඤාණං පටිසම්භිදාමග්ගෙ ‘‘අප්පණිහිතො, විමොක්ඛො’’ති ච කිඤ්චාපි වුත්තන්ති සම්බන්ධො.

අනිච්චානුපස්සනාඤාණන්ති ‘‘අනිච්චා සඞ්ඛාරා’’ති අනුපස්සනාවසෙන පවත්තඤාණං. නිච්චතො අභිනිවෙසං මුඤ්චතීති ‘‘තෙ නිච්චා’’ති නිච්චාකාරතො පවත්තමිච්ඡාභිනිවෙසවිද්ධංසනවසෙන, තදන්වයං පන මග්ගඤාණං සමුච්ඡෙදවසෙන මුඤ්චති. ඉතීති තස්මා. අනිච්චාභිනිවෙසතො රිත්තතාය, විමුත්තතාය ච සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

තන්ති තිවිධං විපස්සනාඤාණං. තත්ථ යස්ස පරියායතො, යස්ස ච නිප්පරියායතො නාමලාභො, තං දස්සෙතුං ‘‘සඞ්ඛාරනිමිත්තස්සා’’තිආදි වුත්තං. න නිප්පරියායෙන, අථ ඛො පරියායෙනාති අත්ථො. තස්මාති නිප්පරියායකථාභාවතො. විමොක්ඛද්වයමෙව වුත්තං අභිධම්මෙති අධිප්පායො. එත්ථාති එතස්මිං විපස්සනාධිකාරෙ. ‘‘තිවිධවිමොක්ඛමුඛභාවං ආපජ්ජිත්වා’’ති එතස්මිං වා උද්දෙසවචනෙ.

771. තෙසං විභාගායාති තෙසං යථාවුත්තානං සත්තන්නං අරියපුග්ගලානං සද්ධානුසාරිආදිභාවෙන විභත්තසභාවතාය.

772. සද්ධින්ද්රියං පටිලභතීති සද්ධානුසාරිභාවිතාකාරණභූතං අධිමත්තං සද්ධින්ද්රියං පටිලභති. අධිමොක්ඛබහුලතාය, සද්ධින්ද්රියාධිමත්තතාය ච කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. අපිච අයමෙත්ථ ¶ සඞ්ඛෙපත්ථො – අනිච්චාකාරසල්ලක්ඛණස්ස සද්ධාභිබුද්ධියා උපනිස්සයභාවතො තදන්වයෙ මග්ගෙ සද්ධා තික්ඛතරා හොති, තෙන අට්ඨමකො සද්ධානුසාරී නාම හොති. සෙසෙසු සත්තසු ඨානෙසූති පඨමඵලතො පට්ඨාය යාව අග්ගඵලා සත්තසු ඨානෙසු. ‘‘සත්තසු ඨානෙසූ’’ති කස්මා වුත්තං, නනු සෙසෙසු ඡසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො, අග්ගඵලෙ පන සචායං අරූපජ්ඣානලාභී, උභතොභාගවිමුත්තො හොති, නො චෙ අරූපජ්ඣානලාභී, පඤ්ඤාවිමුත්තො, න සද්ධාවිමුත්තො. අභිධම්මෙ හි –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො ‘ඉදං දුක්ඛ’න්ති යථාභූතං පජානාති, ‘අයං දුක්ඛසමුදයො’ති, ‘අයං දුක්ඛනිරොධො’ති, ‘අයං දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’ති යථාභූතං පජානාති. තථාගතප්පවෙදිතා චස්ස ධම්මා පඤ්ඤාය දිට්ඨා ¶ හොන්ති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති, නො ච ඛො යථාදිට්ඨිප්පත්තස්ස. අයං වුච්චති පුග්ගලො සද්ධාවිමුත්තො’’ති (පු. ප. 208) –

එකච්චාසවපරික්ඛයවචනතො සද්ධාවිමුත්තස්ස සෙක්ඛභාවො විඤ්ඤායති, න අසෙක්ඛභාවො. අට්ඨකථායඤ්ච ‘‘ද්වෙ ධුරානි, ද්වෙ අභිනිවෙසා, ද්වෙ සීසානී’’ති වචනතො නත්ථි අරහතො සද්ධාවිමුත්තතාති? සච්චමෙතං නිප්පරියායතො. නිප්පරියායකථා හි අභිධම්මො, ඉධ පන පරියායෙන එවං වුත්තං. යදි පරියායතො අරහතො සද්ධාවිමුත්තතා, කො පන සො පරියායො? සද්ධාවිමුත්තන්වයතා. යො හි අග්ගමග්ගක්ඛණෙ සද්ධාවිමුත්තො හොති, සො අග්ගඵලක්ඛණෙපි තදන්වයතාය සද්ධාවිමුත්තොති පටිසම්භිදාමග්ගෙ පරියායෙන වුත්තොති ඉධාපි තථෙව වුත්තං. අථ වා සද්ධාවිමුත්තසදිසතාය අරහා සද්ධාවිමුත්තො. කා පනෙත්ථ සදිසතා? යථා සද්ධාවිමුත්තස්ස සෙක්ඛස්ස කිලෙසක්ඛයො කුණ්ඨෙන අසිනා කදලිච්ඡෙදසදිසො ‘‘නො ච ඛො යථාදිට්ඨිප්පත්තස්සා’’ති වචනතො, එවං තදන්වයස්සාපි අරහතොති අයමෙත්ථ සදිසතා. කිං පන නෙසං කිලෙසපහානෙ නානත්තං අත්ථීති? නත්ථි. අථ කස්මා සද්ධාවිමුත්තො දිට්ඨිප්පත්තං න පාපුණාතීති? ආගමනීයනානත්තෙන. දිට්ඨිප්පත්තො හි ආගමනම්හි කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො අප්පකසිරෙන අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති, සද්ධාවිමුත්තො කිච්ඡෙන කසිරෙන වික්ඛම්භෙතුං සක්කොති. අපිච පඤ්ඤායපි නෙසං වෙමත්තතා. සා ච යාවතිකා ලබ්භතෙවාති වදන්ති. එවඤ්ච කත්වා පඨමමග්ගාදීසු සතිපි ඉන්ද්රියසමත්තෙ සද්ධාදීනං තික්ඛතාවචනම්පි සමත්ථිතං හොති.

773. සොති ¶ දුක්ඛතො වුට්ඨිතො. සබ්බත්ථාති අට්ඨසුපි ඨානෙසු. නනු ච අට්ඨකථායං ‘‘ද්වෙ ධුරානී’’ති නියමිතත්තා පඨමමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී වා සියා, ධම්මානුසාරී වා? ඉධ න සද්ධානුසාරී යුත්තො, කායසක්ඛිතාපි අරහතො නත්ථි. අභිධම්මෙ හි –

‘‘කතමො ච පුග්ගලො කායසක්ඛී? ඉධෙකච්චො පුග්ගලො අට්ඨ විමොක්ඛෙ කායෙන ඵුසිත්වා විහරති, පඤ්ඤාය චස්ස දිස්වා එකච්චෙ ආසවා පරික්ඛීණා හොන්ති. අයං වුච්චති පුග්ගලො කායසක්ඛී’’ති (පු. ප. 208) –

එකච්චාසවපරික්ඛයවචනතො ¶ කායසක්ඛිනො සෙක්ඛභාවොව විඤ්ඤායතීති? සච්චමෙතං නිප්පරියායතො, ඉධ පන පරියායෙන වුත්තං. කො පන සො පරියායොති? කායසක්ඛිසදිසතා. උපචාරරූපජ්ඣානසමාධිතො හි සාතිසයං අරූපසමාධිසම්ඵස්සං ලද්ධා නිබ්බත්තීති එකච්චාසවපරික්ඛයං උපාදාය ‘‘කායසක්ඛී’’ති වත්තබ්බපුග්ගලෙන සාතිසයසමාධිසම්ඵස්සතදධිට්ඨානාසවපරික්ඛයසාමඤ්ඤං අපෙක්ඛිත්වා කායසක්ඛී විය කායසක්ඛීති අරහා පටිසම්භිදාමග්ගෙ වුත්තොති ඉධාපි තමෙව නයං ගහෙත්වා අරහතොපි කායසක්ඛිතා වුත්තා. සුත්තන්තසංවණ්ණනා හෙසාති. නිප්පරියායෙන පන පඨමඵලතො පට්ඨාය ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛී නාම හොති, සො ච ඛො අට්ඨසමාපත්තිලාභී, න විපස්සනායානිකො සුක්ඛවිපස්සකො, උපචාරමත්තලාභී, රූපජ්ඣානමත්තලාභී වා. පස්සද්ධිබහුලොති ච පස්සද්ධිසීසෙන සමාධි වුත්තොති සාතිසයසමාධිලාභී සමථයානිකොව අධිප්පෙතො, සමථයානිකස්සෙව ච කායසක්ඛිභාවො හෙට්ඨා වුත්තො. අරූපජ්ඣානන්ති චතුබ්බිධං අරූපජ්ඣානං. තත්ථ පන එකම්පි ලද්ධා අරහත්තං පත්තො උභතොභාගවිමුත්තො එව හොතීති ඉමමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘අරූපජ්ඣාන’’මිච්චෙව වුත්තං, න ‘‘චත්තාරි අරූපජ්ඣානානී’’ති. තෙනායං චතුන්නං අරූපසමාපත්තීනං, නිරොධසමාපත්තියා ච වසෙන පඤ්චවිධො හොති. එස නයො කායසක්ඛිම්හිපි. ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තොති උභතොභාගවිමුත්තො.

774. පඤ්ඤවතො නිපුණතරා, ගම්භීරා ච අත්ථා පාකටා හුත්වා උපට්ඨහන්තීති අනත්තතො මනසි කරොතො වෙදබහුලතා, පඤ්ඤින්ද්රියපටිලාභො ච වුත්තො. ධම්මානුසාරී හොති පඤ්ඤින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා. පඤ්ඤා හි ඉධ ‘‘ධම්මො’’ති අධිප්පෙතා ‘‘සච්චං ධම්මො ධිති චාගො’’තිආදීසු විය (ජා. 1.1.57).

775. යස්සා ¶ පාළියා වසෙන ඉධ අරියපුග්ගලස්ස සද්ධාවිමුත්තාදිභාවො වුත්තො, තං පාළිං දස්සෙතුං ‘‘වුත්තං හෙත’’න්තිආදි ආරද්ධං, තං සුවිඤ්ඤෙය්යමෙව.

776. ‘‘සද්ධින්ද්රියස්ස අධිමත්තත්තා සද්ධාවිමුත්තො’’ති එවමාදිඅත්ථස්ස සාධකං අපරම්පි වුත්තං. ‘‘සද්දහන්තො විමුත්තො’’ති එතෙන සබ්බථා අවිමුත්තස්ස ¶ සද්ධාමත්තෙන විමුත්තභාවදස්සනෙන සද්ධාවිමුත්තස්ස සෙක්ඛභාවමෙව විභාවෙති. සද්ධාවිමුත්තොති වා සද්ධාය අධිමුත්තොති අත්ථො.

ඵුට්ඨන්තං සච්ඡිකතොති ඵුට්ඨානං අනන්තරං ඵුට්ඨන්තො, ඵුට්ඨානං අරූපජ්ඣානානං අනන්තරො කාලොති අධිප්පායො, අච්චන්තසංයොගෙ චෙතං උපයොගවචනං, ඵුට්ඨානන්තරකාලමෙව සච්ඡිකරණූපායෙන සච්ඡිකාතබ්බං සච්ඡාකාසීති වුත්තං හොති. භාවනපුංසකං වා එතං යථා ‘‘එකමන්ත’’න්ති (පාරා. 2). යො හි අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො, නාමකායෙකදෙසතො ච වික්ඛම්භනවිමොක්ඛෙන විමුත්තො, තෙන නිරොධසඞ්ඛාතො විමොක්ඛො ආලොචිතො පකාසිතො විය හොති, න පන කායෙන සච්ඡිකතො, නිරොධං පන ආරම්මණං කත්වා එකච්චෙසු ආසවෙසු ඛෙපිතෙසු තෙන සො සච්ඡිකතොව හොති. තස්මා සො සච්ඡිකාතබ්බං යථාආලොචිතං නාමකායෙන සච්ඡාකාසීති කායසක්ඛීති වුච්චති, න තු විමුත්තො එකච්චානං ආසවානං අපරික්ඛීණත්තා. දිට්ඨන්තං පත්තොති දස්සනසඞ්ඛාතස්ස සොතාපත්තිමග්ගඤාණස්ස අනන්තරං පත්තොති වුත්තං හොති. පඨමඵලතො පට්ඨාය හි යාව අග්ගමග්ගා දිට්ඨිප්පත්තොති. ‘‘දිට්ඨියා පත්තො’’ති වා පාඨො, චතුසච්චදස්සනසඞ්ඛාතාය දිට්ඨියා නිරොධං පත්තොති අත්ථො. ඉමෙ ච සද්ධාවිමුත්තාදයො තයො පරමත්ථතො අපරියොසිතඤාණකිච්චාති තං නයං දස්සෙතුං ‘‘සද්දහන්තො විමුච්චතී’’තිආදි වුත්තං. ඣානඵස්සන්ති සාතිසයං ඣානඵස්සං. තෙන අරූපජ්ඣානඵස්සො සඞ්ගහිතො හොති.

‘‘දුක්ඛා සඞ්ඛාරාති ඤාතං හොතී’’ති ඉමිනා දුක්ඛසච්චපටිවෙධමාහ, ‘‘සුඛො නිරොධොති ඤාතං හොතී’’ති ඉමිනා නිරොධසච්චපටිවෙධං. තදුභයෙන ච සමුදයමග්ගසච්චපටිවෙධං නානන්තරියකභාවතො. ‘‘ඤාතං හොතී’’ති ඉමිනා දුතියමග්ගකිච්චං, ‘‘දිට්ඨං හොතී’’ති ඉමිනා තතියමග්ගකිච්චං, ‘‘විදිතං හොතී’’ති ඉමිනා චතුත්ථමග්ගකිච්චං, ‘‘සච්ඡිකත’’න්ති ඉමිනා පඨමඵලකිච්චං, ‘‘ඵුසිත’’න්ති ඉමිනා සෙසඵලද්වයකිච්චං. ඉති දිට්ඨිප්පත්තස්ස මග්ගඵලඤාණබ්යාපාරදස්සනානි ඉමානි පදානීති වදන්ති.

777. ඉතරෙසූති ¶ සද්ධානුසාරිආදිපදෙසු. සද්ධං අනුසරතීති ආගමනීයට්ඨානෙ ඨිතං සද්ධං අනුගච්ඡති. යථා සා තික්ඛා සූරා අහොසි ¶ , මග්ගක්ඛණෙපි තදනුරූපමෙව පවත්තෙතීති අත්ථො. සද්ධාය වා අනුසරතීති සද්ධාය කාරණභූතාය සච්චපටිවෙධස්ස අනුරූපං සරති ගච්ඡති, පටිපජ්ජතීති අත්ථො. ද්වීහිපි අත්ථවිකප්පෙහි සද්ධාය අධිමත්තතංයෙව විභාවෙති. ධම්මානුසාරීති එත්ථාපි එසෙව නයො. උභතොභාගවිමුත්තොති ද්වීහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තො, රූපකායතො ච නාමකායතො ච වික්ඛම්භනවසෙන, සමුච්ඡෙදවසෙන ච විමුත්තොති අත්ථො. අරූපජ්ඣානෙන රූපකායතො ච නාමකායෙකදෙසතො ච විමුත්තො, අරියමග්ගෙන නාමකායතො විමුත්තොති උභොහි භාගෙහි ද්වෙ වාරෙ විමුත්තත්තා උභතොභාගවිමුත්තො. පජානන්තො විමුත්තොති පඨමජ්ඣානඵස්සෙන විනා පරිජානනාදිප්පකාරෙහි චත්තාරි අරියසච්චානි ජානන්තො පටිවිජ්ඣන්තො තෙසං කිච්චානං මත්ථකප්පත්තියා නිට්ඨිතකිච්චතාය විසෙසෙන මුත්තොති විමුත්තො.

අයං පනෙත්ථ නිප්පරියායතො සඞ්ඛෙපකථා – යස්ස අනිච්චාකාරතො වුට්ඨානං හොති, සො අධිමොක්ඛබහුලො සද්ධින්ද්රියස්ස තික්ඛභාවෙන පඨමමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී නාම හොති, මජ්ඣෙ ඡසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො. අග්ගඵලක්ඛණෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො නාම හොති. තථා යස්ස දුක්ඛාකාරතො වුට්ඨානං හොති, තස්ස පස්සද්ධිබහුලතාය සමාධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති දුක්ඛුපනිසාය සද්ධායපි තිබ්බතරත්තා, ධුරනියමතො ච. සොපි පඨමමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී එව හොති, මජ්ඣෙ ඡසු ඨානෙසු සද්ධාවිමුත්තො, අන්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො ච හොති. යස්ස පන අනත්තාකාරතො වුට්ඨානං හොති, සො වෙදබහුලො පඤ්ඤින්ද්රියස්ස තික්ඛභාවෙන පඨමමග්ගක්ඛණෙ ධම්මානුසාරී එව හොති, මජ්ඣෙ ඡසු ඨානෙසු දිට්ඨිප්පත්තො, අන්තෙ පඤ්ඤාවිමුත්තො එව හොති. ඉමෙ පන න අට්ඨවිමොක්ඛලාභිනො, අට්ඨවිමොක්ඛලාභී පන පඨමමග්ගක්ඛණෙ සද්ධානුසාරී වා ධම්මානුසාරී වා සියා. මජ්ඣෙ ඡසු ඨානෙසු කායසක්ඛී, පරියොසානෙ උභතොභාගවිමුත්තොති.

සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං.

778. යං තං විමොක්ඛමුඛභාවං ආපජ්ජිත්වා සත්තඅරියපුග්ගලවිභාගාය ච පච්චයො හොතීති වුත්තං, තං පනෙතං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං. පුරිමෙන ඤාණද්වයෙනාති මුඤ්චිතුකම්යතාපටිසඞ්ඛානුපස්සනාඤාණද්වයෙන අත්ථතො ¶ එකං, පවත්තිආකාරභෙදතො නානන්ති අධිප්පායො. යථාවුත්තමත්ථං අට්ඨකථාය, පාළියා ච සාධෙතුං ‘‘තෙනාහූ’’තිආදි වුත්තං. මුඤ්චිතුකම්යතාමුඤ්චනුපායකරණඤාණානිපි සඞ්ඛාරෙසු උදාසීනභාවෙනෙව පවත්තනතො සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසමඤ්ඤානෙව හොන්තීති ¶ වුත්තං ‘‘ඉදං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං එකමෙව තීණි නාමානි ලභතී’’ති. තෙන සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවොහාරො මුඤ්චිතුකම්යතාදිඤාණසමුදායවිසයොති දස්සෙති.

780. උප්පාදාදීනීති උප්පාදපවත්තාදිඅපදෙසෙන වුත්තෙ සඞ්ඛාරෙ. පරිච්චජිතුකාමතාති තප්පටිබන්ධඡන්දරාගප්පහානෙන විස්සජ්ජිතුකාමතා. පටිසඞ්ඛානන්ති පුනප්පුනං තීරණං. මුඤ්චිත්වාති නිරාලයභාවාපත්තියා අපෙක්ඛාවිස්සජ්ජනවසෙන විස්සජ්ජිත්වා. අවසානෙති තථාකරණස්ස උත්තරකාලං. යාව නිබ්බානසම්පක්ඛන්දනා න ඉජ්ඣති, තාව විචිනනෙපි උදාසීනතාය ඤාණස්ස සන්තානවසෙන පවත්තිං සන්ධායාහ ‘‘අජ්ඣුපෙක්ඛනං සන්තිට්ඨනා’’ති. එවන්ති අජ්ඣුපෙක්ඛනාකාරසාමඤ්ඤතො ‘‘මුඤ්චිතුකම්යතා ච සා සන්තිට්ඨනා චා’’ති වුත්තාකාරෙන.

781. ඉමෙ ධම්මාති ඉමෙ ඤාණසඞ්ඛාතා ධම්මා, ඤාණපරියායො වා ඉධ ධම්ම-සද්දො, තස්මා ඉමානි ඤාණානීති අත්ථො. එකත්තාති එකසභාවා.

782. වුට්ඨානගාමිනී හොති වුට්ඨානගමනතො. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාදිඤාණත්තයස්සාති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛානුලොමගොත්රභුසඤ්ඤිතස්ස ඤාණත්තයස්ස. කිච්චවසෙන පවත්තිට්ඨානවසෙනපි ලොකියඤාණානං උපරි ඨිතත්තා වුත්තං ‘‘උත්තමභාවං පත්තත්තා’’ති. නිමිත්තභූතතොති විපස්සනාය ආරම්මණභූතතො ඛන්ධපඤ්චකතො. තෙනාහ ‘‘අභිනිවිට්ඨවත්ථුතො’’ති. තඤ්හි විපස්සනාය ගොචරකරණසඞ්ඛාතෙන අභිනිවෙසෙන අභිනිවිට්ඨවත්ථුන්ති පවුච්චති. තං පනෙතං සසන්තතිපරියාපන්නම්පි පරතො දිට්ඨිතාය ‘‘බහිද්ධා’’ති වුත්තං. තදෙව හි ‘‘බහිද්ධා සබ්බනිමිත්තානී’’ති තත්ථ තත්ථ වුච්චති. අජ්ඣත්තපවත්තතොති සසන්තානෙ මිච්ඡාදිට්ඨිපවත්තනආදිතො, තදනුවත්තකකිලෙසක්ඛන්ධෙහි ච. තඤ්හි සසන්තතියං කිලෙසප්පවත්තභාවතො, තන්නිමිත්තං අසති මග්ගභාවනාය උප්පජ්ජනකඋපාදින්නක්ඛන්ධපවත්තභාවතො ච තථා වුත්තං. වුට්ඨහනඤ්ච නෙසං ආරම්මණාකරණං, ආයතිං අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනඤ්ච. ඝටියති අත්තනො අනන්තරමෙව මග්ගසමුප්පත්තිතො.

783. තත්රාති ¶ තස්මිං ‘‘අභිනිවිට්ඨවත්ථුතො වුට්ඨහනතො’’ති සඞ්ඛෙපවචනෙ. අජ්ඣත්තබහිද්ධා රූපාරූපපපඤ්චක්ඛන්ධලක්ඛණත්තයවසෙන අයං මාතිකා උද්දෙසො. අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වාති සසන්තතිපරියාපන්නෙසු ඛන්ධෙසු විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා. ‘‘අජ්ඣත්තා වුට්ඨාතී’’ති ඉදං ¶ වුට්ඨානගාමිනියා අජ්ඣත්තධම්මාරම්මණත්තා පරියායතො වුත්තං, නිප්පරියායතො පන මග්ගො සබ්බතොපි වුට්ඨාති. බහිද්ධා වුට්ඨාතීතිආදීසුපි එසෙව නයො. එකප්පහාරෙනාති එකජ්ඣං, තං පන අජ්ඣත්තාදිවිභාගං අකත්වා ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (දී. නි. 1.298; සං. නි. 5.1081; මහාව. 16; පටි. ම. 2.30) අවිභාගෙන වුට්ඨානගාමිනියා පවත්තිවසෙන වෙදිතබ්බං, තයිදං සත්ථු සම්මුඛා දෙසනානුසාරෙන ඤාණං පෙසෙන්තස්ස ඤාණුත්තරස්ස සම්භවතීති වදන්ති.

784. සුද්ධඅජ්ඣත්තදස්සනමත්තෙනෙව මග්ගවුට්ඨානං න හොති මමංකාරවත්ථුනොපි පරිඤ්ඤෙය්යත්තා මග්ගසඞ්ඛාතං වුට්ඨානං, මග්ගෙන වා වුට්ඨානං මග්ගවුට්ඨානං.

785. රාසිං කත්වාති භූතුපාදායවසෙන දුවිධං අන්තරභෙදවසෙන අනෙකභෙදම්පි ‘‘රුප්පනට්ඨෙන රූප’’න්ති පිණ්ඩතො ගහෙත්වා. යථා රූපෙ විපස්සනාභිනිවෙසො යෙභුය්යෙන විපස්සනායානිකස්ස, එවං අරූපෙ විපස්සනාභිනිවෙසො යෙභුය්යෙන සමථයානිකස්ස හොති. අභිනිවෙසොති ච විපස්සනාය පුබ්බභාගෙ කත්තබ්බනාමරූපපරිච්ඡෙදො වෙදිතබ්බො. තස්මා පඨමං රූපපරිග්ගණ්හනං රූපෙ අභිනිවෙසො. එස නයො සෙසෙසුපි.

786. යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්මන්ති කාමං උදයබ්බයපරිග්ගණ්හනං අභිනිවෙසොති දස්සිතං, යථාඋපට්ඨිතෙ පන රූපාරූපධම්මෙ, තෙසඤ්ච පච්චයෙ පරිග්ගහෙත්වා සඞ්ඛෙපෙනෙව විපස්සනාඤාණං චාරෙන්තො ඤාණුත්තරො යථානිසින්නොව ඤාණපටිපාටියා ඛිප්පමෙව සච්චානි පටිවිජ්ඣන්තො එකප්පහාරෙන පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වුට්ඨාති නාම. අඤ්ඤථා එකෙනෙව ලොකියචිත්තෙන පඤ්චන්නං ඛන්ධානං පරිග්ගහපරිජානනාදීනං අසම්භවතො. න හි සනිදස්සනසප්පටිඝාදිං එකජ්ඣං ආරම්මණං කාතුං සක්කා. යස්ස පන එකවාරං ඤාණෙන ඵස්සිතං, පුන තං ඵස්සිතබ්බමෙව, තාදිසස්ස වසෙන වුත්තන්ති වදන්ති.

788. එත්ථ ¶ ච අභිනිවෙසො අකාරණං වුට්ඨානමෙව පමාණං, තස්මා හෙට්ඨා වුත්තවිමොක්ඛඅරියපුග්ගලවිභාගාපි වුට්ඨානවසෙන සම්භවන්තීති දස්සෙතුං ‘‘එත්ථ ච යොපී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ තයොපි ජනාති වුට්ඨානවසෙන භෙදෙ අසතිපි අභිනිවෙසවසෙනෙව ලද්ධං භෙදං ගහෙත්වා වුත්තං.

789. සද්ධිං ¶ පුරිමපච්ඡිමඤාණෙහීති භයතුපට්ඨානාදිපුරිමඤාණෙහි චෙව ගොත්රභුආදිපච්ඡිමඤාණෙහි ච සහ. උද්දානන්ති උද්දෙසො.

යත්ථ කත්ථචි…පෙ… වට්ටෙය්යුං තංතංඤාණට්ඨානියස්ස උපමාවත්ථුනො ලබ්භනතො. ඉමස්මිං පන ඨානෙති ඉමස්මිං වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාපදෙසෙ. සබ්බන්ති සබ්බං ඤාණං, සබ්බං වා ඤාණකිච්චං පාකටං හොති වෙමජ්ඣෙ ඨත්වා විභාවියමානත්තා. වුත්තා විසුද්ධිකථායං.

790. නිලීයිත්වාති උපවිසිත්වා. පරාමසිත්වාති වීමංසිත්වා.

ගය්හුපගං අදිස්වාති ගහණයොග්ගං නිච්චසාරාදිං අදිස්වා. චිත්තස්ස වඞ්කභාවකරානං මායාදීනං සුට්ඨු වික්ඛම්භනෙන අනුලොමස්ස උජුකසාඛාසදිසතා. නිබ්බානාලොචනතො ගොත්රභුඤාණස්ස උද්ධං උල්ලොකනසදිසතා. අප්පතිට්ඨෙ නිබ්බානෙ පතිට්ඨිතත්තා මග්ගඤාණස්ස ආකාසෙ උප්පතනසදිසතා.

791. සප්පවිස්සජ්ජනං විය ගොත්රභුඤාණං සබ්බසඞ්ඛාරගතං විස්සජ්ජිත්වා නිබ්බානස්ස ආලම්බනතො. ආගතමග්ගං ඔලොකෙන්තස්ස ඨානං විය මග්ගඤාණං අසම්මොහපටිවෙධවසෙන අත්තනොපි දස්සනතො. අභයට්ඨානෙ ඨානන්ති අභයට්ඨානං සම්පත්තමාහ, න තස්ස පාපුණපටිපත්තිං.

792. අත්තත්ථාදීනං අනවබුජ්ඣනතො ‘‘අහං, මමා’’ති ගහණස්ස නිද්දොක්කමනසදිසතා. මුඤ්චිතුකම්යතාග්ගහණෙනෙව පටිසඞ්ඛා සන්තිට්ඨනාපි ගහිතා. තිස්සන්නම්පි තාසං සංසාරතො නික්ඛමනාධිමුත්තතාය නික්ඛමනමග්ගොලොකනසදිසතා. මග්ගෙ දිට්ඨෙ මග්ගපටිපත්ති විය අනුලොමෙ සිද්ධෙ මග්ගො සිද්ධො එවාති අනුලොමස්ස මග්ගදස්සනසදිසතා. සඞ්ඛාරනිමිත්තතො නික්ඛන්තත්තා ආදිත්තඝරතො නික්ඛමනං විය ගොත්රභුඤාණං. වෙගෙනගමනං ¶ විය මග්ගඤාණං විස්සජ්ජෙතබ්බගහෙතබ්බපදෙසෙසු සාධනකිච්චවිසෙසයොගතො.

793. පරතො න මමායිතබ්බතො ච පස්සිතබ්බානං ඛන්ධානං ‘‘අහං, මමා’’ති ගහණස්ස රාජගොණානං සකගහණසදිසතා වුත්තා.

794. සභයෙ ¶ අභයදස්සනහෙතුතාය ඛන්ධානං ‘‘අහං, මමා’’ති ගහණස්ස යක්ඛිනියා සංවාසසදිසතා. සුසානවිජහනං විය සඞ්ඛාරසුසානං විජහිත්වා නිබ්බානාරම්මණවසෙන පවත්තං ගොත්රභු.

795. පුත්තගිද්ධිනීති පුත්තවච්ඡලා. ඔත්තප්පමානාති සාරජ්ජයමානා. ඔළාරිකඔළාරිකලොභක්ඛන්ධාදිවික්ඛම්භනෙන සඞ්ඛාරපරිච්චජනතො අනුලොමස්ස තත්ථෙව දාරකොරොපනසදිසතා.

796. වුට්ඨානගාමිනියා…පෙ… දස්සනත්ථං වුත්තා, න පුරිමාසු විය භයතුපට්ඨානාදීසු ඨිතස්ස භායනාදිආකාරදස්සනත්ථන්ති අධිප්පායො. අපරාපරුප්පත්තිතො, චිරානුබන්ධතො, දුස්සහතො ච වට්ටදුක්ඛසදිසං ජිඝච්ඡාදුක්ඛන්ති ආහ ‘‘සංසාරවට්ටජිඝච්ඡායා’’ති. කායගතාසති එව භොජනං කායගතාසතිභොජනං. සා පනෙත්ථ මග්ගසම්පයුත්තා සම්මාසති කායානුපස්සනාදිකිච්චසාධනවසෙන අමතරසපරිභොගතාය ච ‘‘අමතරසං කායගතාසතිභොජන’’න්ති වුත්තා. තෙනාහ භගවා ‘‘අමතං තෙ, භික්ඛවෙ, පරිභුඤ්ජන්ති, යෙ කායගතාසතිං පරිභුඤ්ජන්තී’’තිආදි (අ. නි. 1.600).

ඵලරසාමලකසිඞ්ගීවෙරමුග්ගමාසාදි අනෙකඞ්ගසම්භාරං.

කපණාසෙරිභාවාදිකරණෙන තණ්හාසිනෙහස්ස සීතසදිසතා. මග්ගතෙජන්ති අරියමග්ගසඞ්ඛාතං ඉන්දග්ගිං.

රාගග්ගිආදයො එකාදසග්ගී වූපසමන්ති එත්ථාති එකාදසග්ගිවූපසමං, නිබ්බානං.

අන්ධකාරපරෙතොති චතුරඞ්ගසමන්නාගතෙන අන්ධකාරෙන කිඤ්චි අත්තත්ථං වා පරත්ථං වා කාතුං අසක්කුණෙය්යභාවෙන අභිභූතො. ඤාණමයො ආලොකො එතිස්සාති ඤාණාලොකා, මග්ගභාවනා.

අමතභූතං ¶ , අමතභාවසාධකං වා ඔසධං අමතොසධං, නිබ්බානං. හෙට්ඨා අත්තනා වුත්තමෙව සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාබ්යාපාරං නිගමනවසෙන දස්සෙන්තො ‘‘තෙන වුත්ත’’න්තිආදිමාහ.

797. නිරාලයතාය ¶ තණ්හාවසෙන භවාදීසු අවිසටජ්ඣාසයො හුත්වා තතො සඞ්කුචිතචිත්තො පතිලීනභාවෙන චරති පවත්තතීති පතිලීනචරො, තස්ස පතිලීනචරස්ස. සංසාරෙ භයස්ස ඉක්ඛනතාය භික්ඛුනො කායචිත්තවිවෙකසිද්ධියා විවිත්තමාසනං භජමානස්ස. සාමග්ගියන්ති යුත්තං, පතිරූපන්ති අත්ථො. භවනෙති කාමභවාදිකෙ තිවිධෙපි භවෙ. සො හි ඉධ භවනට්ඨෙන භවන්ති වුත්තො. න දස්සයෙති අනුප්පජ්ජනවසෙන න දස්සෙය්ය. තස්ස තං අදස්සනං සාමග්ගියන්ති බුද්ධාදයො අරියා ආහූති යොජනා.

නියමෙත්වාති නියතං එකංසිකං කත්වා. බොජ්ඣඞ්ගවිසෙසං, මග්ගඞ්ගවිසෙසං, ඣානඞ්ගවිසෙසං, පටිපදාවිසෙසං, විමොක්ඛවිසෙසන්ති විසෙසසද්දො පච්චෙකං යොජෙතබ්බො. විසෙසන්ති ඡසත්තභාවො සත්තට්ඨභාවො පඤ්චාදිභාවොති ඉමං යථාක්කමං බොජ්ඣඞ්ගාදීනං අරියමග්ගෙ ලබ්භමානභෙදං. පාදකජ්ඣානන්ති මග්ගස්ස ආසන්නවුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය පදට්ඨානභූතං ඣානං. විපස්සනාය ආරම්මණභූතාති මග්ගාසන්නාය එව වුට්ඨානගාමිනියා විපස්සනාය ගොචරභූතා විපස්සිතා. පුග්ගලජ්ඣාසයොති උභින්නං භෙදෙ සති විපස්සකස්ස අජ්ඣාසයො. එත්ථ ච පඨමං කෙචීති වුත්තො තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො. දුතියං කෙචීති වුත්තො මොරවාපීවාසිමහාදත්තත්ථෙරො. තතියං කෙචීති වුත්තො තිපිටකචූළාභයත්ථෙරො.

තෙසම්පි වාදෙසු අයං පුබ්බභාගවුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා නියමෙතියෙවාති වෙදිතබ්බා. කස්මා? විපස්සනානියමෙනෙව හි පඨමත්ථෙරවාදෙපි අපාදකපඨමජ්ඣානපාදකමග්ගා පඨමජ්ඣානිකාව හොන්ති, ඉතරෙ ච දුතියජ්ඣානිකාදිමග්ගා පාදකජ්ඣානවිපස්සනානියමෙහි තංතංඣානිකාව තතො තතො දුතියාදිපාදකජ්ඣානතො උප්පන්නස්ස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස පාදකජ්ඣානාතික්කන්තානං අඞ්ගානං අසමාපජ්ජිතුකාමතාවිරාගභාවනාභාවතො, ඉතරස්ස ච අතබ්භාවතො. යථා හි මග්ගාසන්නාය විපස්සනාය සොමනස්සසහගතත්තෙ මග්ගස්ස පඨමාදිඣානිකතා ච උපෙක්ඛාසහගතත්තෙ පඤ්චමජ්ඣානිකතා එව ච හොති, තතො ච බොජ්ඣඞ්ගාදීනං ¶ විසෙසොති තෙසං නියමනෙ ආසන්නකාරණං, පධානකාරණඤ්ච වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා, න එවං පාදකජ්ඣානාදයො. යස්මා පන පාදකජ්ඣානෙන විනා විපස්සනාව ඉමං යථාවුත්තවිසෙසං නියමෙතුං න සක්කොති, වුත්තනයෙන පන පධානකාරණං හොතියෙව, තස්මා ‘‘වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාව නියමෙතී’’ති අවත්වා ‘‘වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා නියමෙතියෙවා’’ති වුත්තං. එවං සෙසවාදෙසුපි විපස්සනානියමො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො. යථා හි පාදකජ්ඣානාතික්කන්තානං අඞ්ගානං අසමාපජ්ජිතුකාමතාවිරාගභාවනාභූතා ¶ වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අධිට්ඨානභූතෙන පාදකජ්ඣානෙන ආහිතවිසෙසා මග්ගස්ස බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසනියාමිකා හොති, එවං ආරම්මණභූතසම්මසිතජ්ඣානාතික්කන්තානං අඞ්ගානං ජිගුච්ඡනාකාරවිරාගභාවනාභූතා සම්මසිතජ්ඣානෙන ආහිතවිසෙසා, උභයසබ්භාවෙ අජ්ඣාසයවසෙන තතො අඤ්ඤතරෙන ආහිතවිසෙසා ච වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා මග්ගස්ස බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසං නියමෙතීති.

798. තත්ර තස්මිං බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසනියමනෙ. අඣානලාභී සුද්ධවිපස්සනායානිකොව සුක්ඛවිපස්සකො. සො හි ඣානසිනෙහෙන විපස්සනාය අසිනිද්ධභාවතො සුක්ඛා ලූඛා විපස්සනා එතස්සාති සුක්ඛවිපස්සකොති වුච්චති. පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙති පාදකජ්ඣානතො අඤ්ඤෙ සඞ්ඛාරෙ. තෙන පාදකජ්ඣානසඞ්ඛාරෙසු සම්මසිතෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. ‘‘පඨමං ඣානං පාදකං කත්වා’’ති හි වුත්තං. එත්ථ ච සුක්ඛවිපස්සකාදිග්ගහණං විපස්සනානියමස්ස එකන්තිකභාවදස්සනත්ථං. න හි වුට්ඨානගාමිනිං විනා කෙවලං පාදකජ්ඣානාදයො නියමහෙතූ දිට්ඨා, වුට්ඨානගාමිනී පන පාදකජ්ඣානාදීනං අභාවෙපි සුක්ඛවිපස්සකාදීනං මග්ගස්ස පඨමජ්ඣානිකභාවහෙතු, තස්මා සා බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසනියමනෙ එකන්තිකහෙතූති. ඉදානි යථාවුත්තමත්ථං පාකටතරං කාතුං ‘‘තෙසං හී’’තිආදි වුත්තං. අයං විසෙසොති අයං ඣානාදීනං චතුරඞ්ගිකාදිවිසෙසො, න පුබ්බෙ විය විපස්සනානියමෙනෙව, අථ ඛො පාදකජ්ඣානනියමෙන චෙව විපස්සනානියමෙන ච. තෙසම්පීති පඤ්චකනයෙ දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා උප්පාදිතමග්ගානම්පි. ‘‘ආසන්නපදෙසෙ’’ති ඉමිනා විපස්සකෙන අන්තරන්තරා පවිට්ඨසමාපත්තියා වසෙන අයං විසෙසො නත්ථීති දස්සෙති.

799. තත්රාපි ¶ චාති දුතියත්ථෙරවාදෙපි. තංතංසමාපත්තිසදිසතා තංතංසම්මසිතසඞ්ඛාරවිපස්සනානියමෙහි හොති. තත්රාපි හි විපස්සනා තංතංවිරාගාවිරාගභාවනාභාවෙන සොමනස්සසහගතා, උපෙක්ඛාසහගතා ච හුත්වා ඣානඞ්ගාදිනියමං මග්ගස්ස කරොතීති එවං විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

800. තන්ති තංතංඣානසදිසභවං. ස්වායමත්ථො පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානුපනිස්සයෙහි විනා අජ්ඣාසයමත්තෙන අසිජ්ඣනං උපනිස්සයෙන විනා සඞ්කප්පමත්තෙන සකදාගාමිඵලාදීනං අසිජ්ඣනදීපකෙන නන්දකොවාදෙන දීපෙතබ්බො. තත්ථ හි යථා සොතාපන්නායපි පරිපුණ්ණසඞ්කප්පතං වදන්තෙන ¶ භගවතා ‘‘යස්ස යස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, තස්ස තස්සෙව අජ්ඣාසයො නියාමකො, නාඤ්ඤස්සා’’ති තෙන තෙන පරිපුණ්ණසඞ්කප්පතා හොති, න තතො පරං, සඞ්කප්පසබ්භාවෙ සතිපි අසිජ්ඣනතොති අයමත්ථො දීපිතො, එවමිධාපි යස්ස යස්ස දුතියාදිඣානිකස්ස මග්ගස්ස යථාවුත්තො උපනිස්සයො අත්ථි, තස්ස තස්සෙව අජ්ඣාසයො නියාමකො, නාඤ්ඤස්ස සතිපි තස්මිං අසිජ්ඣනතො. ඉමස්මිං පන වාදෙ පාදකසම්මසිතජ්ඣානුපනිස්සයසබ්භාවෙ අජ්ඣාසයො එකන්තෙන හොති තංතංඵලූපනිස්සයසබ්භාවෙ තංතංසඞ්කප්පො වියාති තදභාවාභාවතො ‘‘අජ්ඣාසයො නියමෙතී’’ති වුත්තං. එත්ථාපීති තතියත්ථෙරවාදෙපි. වුත්තනයෙනෙවාති ‘‘යතො යතො සමාපත්තිතො වුට්ඨායා’’තිආදිනා වුත්තනයෙන. තස්මා ‘‘තත්රාපි හි විපස්සනා’’තිආදිනා ඉධ වුත්තනයෙන තදත්ථො වෙදිතබ්බො.

801. එවං විපස්සනාය බොජ්ඣඞ්ගාදිනියාමිකතං දස්සෙත්වා ඉදානි පටිපදාදිනියාමිකතං දස්සෙන්තො ‘‘සචෙ පනාය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ අයන්ති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වුත්තා. සාපි හි කාමං ‘‘ඉමං වාරං රොචෙසු’’න්ති එත්ථ කලාපසම්මසනාවසානෙ උදයබ්බයානුපස්සනාය පවත්තමානාය උප්පන්නස්ස විපස්සනුපක්කිලෙසස්ස තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනෙන කිච්ඡතාවාරං දුක්ඛාපටිපදාති රොචෙසුන්ති වදන්ති, අට්ඨකථායං පන ‘‘විපස්සනාඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ පසන්නෙ වහන්තෙ උප්පන්නං විපස්සනානිකන්තිං දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරියාදියතී’’ති වුත්තත්තා පුබ්බභාගෙ මුඤ්චිතුකම්යතාදිභාවෙන පවත්තමානා ¶ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා අත්තනො පටිපක්ඛෙ කිච්ඡෙන කසිරෙන වික්ඛම්භෙන්තී දුක්ඛාපටිපදාපක්ඛෙයෙව තිට්ඨතීති. තෙනාහ ‘‘ආදිතො කිලෙසෙ වික්ඛම්භයමානා’’තිආදි. කෙචි පන ‘‘යෙන ඤාණෙන විපස්සනුපක්කිලෙසා වික්ඛම්භිතා, තෙන සද්ධිං ඉදං ඤාණං එකත්තනයවසෙන එකං කත්වා ‘ආදිතො කිලෙසෙ වික්ඛම්භයමානා’ති වුත්ත’’න්ති වදන්ති. සප්පයොගෙනාති චිත්තප්පයොගසඞ්ඛාතෙන සඋස්සාහනෙන. සසඞ්ඛාරෙනාති තස්සෙව වෙවචනං. උභයෙනාපි වික්ඛම්භනස්ස කිච්ඡසිද්ධිමෙව වදති. විපරියායෙනාති අදුක්ඛෙන අප්පයොගෙන අසඞ්ඛාරෙන. මග්ගසඤ්ඤිතං ඉච්ඡිතට්ඨානං අනුගන්ත්වා පරිවසති විප්පවසති එත්ථාති පරිවාසො, විපස්සනා පරිවාසො එතස්ස අත්ථීති විපස්සනාපරිවාසො, මග්ගපාතුභාවො, තං පන සීඝං කුරුමානා ඛිප්පාභිඤ්ඤා නාම හොතීති වුත්තං ‘‘සණික’’න්ති. කුරුමානා අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාති යොජනා. යතො මග්ගො ආගච්ඡති, තං ආගමනීයට්ඨානං, තස්මිං ආගමනීයට්ඨානෙ. මග්ගස්ස පභවට්ඨානෙ ඨත්වා නාමං දෙතීති සම්බන්ධො. දුක්ඛාපටිපදාදන්ධාභිඤ්ඤාදිවිපස්සනානයො අඤ්ඤො, අඤ්ඤො එව මග්ගොති ආහ ‘‘අත්තනො අත්තනො මග්ගස්සා’’ති. තෙන ආගමනතො ලද්ධනාමෙන ‘‘දුක්ඛාපටිපදා ¶ දන්ධාභිඤ්ඤා’’තිආදීනි චත්තාරි නාමානි ලභති. න හි මග්ගස්ස සරසතො එදිසං නාමං අත්ථි.

සා පනායං වුත්තප්පභෙදා පටිපදා. නානා හොතීති විසුං විසුං හොති. එකස්ස භික්ඛුනො චතූසුපි මග්ගෙසු එකාව හොතීති නියමො නත්ථි චලනතො. අහෙසුන්ති වුත්තං, අම්හාකං භගවන්තං සන්ධාය හොන්තීති පන වත්තබ්බං. සබ්බෙසම්පි හි සම්මාසම්බුද්ධානං චත්තාරොපි මග්ගා සුඛාපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤාව හොන්තීති. පටිපදාපසඞ්ගෙන අධිපතිම්පි දස්සෙතුං ‘‘යථා චා’’තිආදි වුත්තං. අධිපතයොති ඡන්දාදිඅධිපතයො. පුබ්බාභිසඞ්ඛාරානුරූපඤ්හි මග්ගො පච්චෙකං ඡන්දාධිපතෙය්යො වා හොති වීරියාදීසු අඤ්ඤතරාධිපතෙය්යො වා, න කස්සචි නියමො අත්ථි. තෙනාහ ‘‘කස්සචි භික්ඛුනො’’තිආදි.

802. පුබ්බෙ වුත්තප්පකාරතො සාතිසයං කත්වා අනවසෙසතො මග්ගස්ස නාමලාභෙ කාරණං දස්සෙතුං ‘‘අපිචා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ සරසෙනාති සභාවෙන අත්තනො පවත්තිවිසෙසෙන. පච්චනීකෙනාති පටිපක්ඛවසෙන. සගුණෙනාති අත්තනො ගුණවසෙන.

කාමඤ්චෙත්ථ ¶ යථා ආගමනෙන විනා සගුණෙන, ආරම්මණෙන ච මග්ගස්ස නාමලාභො අවවත්ථිතො, එවං පච්චනීකෙන විනා සරසෙනෙව නාමලාභො, තථාපි සරසාදයො පච්චෙකං නාමලාභස්ස කාරණමෙවාති දස්සෙතුං ‘‘සරසෙන වා’’තිආදිනා සබ්බත්ථ අනියමත්ථො වා-සද්දො වුත්තො. තෙ ච අසඞ්කරතො දස්සෙතුං ‘‘සචෙ හී’’තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ සම්මසිත්වාති සම්මසනහෙතු. හෙතුඅත්ථො හි අයං ත්වා-සද්දො ‘‘ඝතං පිවිත්වා බලං හොති, සීහං දිස්වා භයං හොතී’’තිආදීසු විය, මග්ගකත්තුකාය වුට්ඨානකිරියාය එකන්තිකහෙතුභූතා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ඵලූපචාරෙන ‘‘වුට්ඨාතී’’ති වුත්තා. යස්මා වා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාති වුට්ඨානගාමිනියා එතං උපලක්ඛණං, තදන්තොගධඤ්ච ගොත්රභුඤාණං නිමිත්තතො වුට්ඨාති, තස්මා වුත්තං එකත්තනයෙන ‘‘සම්මසිත්වා වුට්ඨාතී’’ති. අනිමිත්තවිමොක්ඛෙන විමුච්චතීති අනිමිත්තසඤ්ඤිතෙන විමුච්චනෙන විමුච්චති, ‘‘මග්ගො’’ති ආනෙත්වා සම්බන්ධිතබ්බං. විමුච්චතීති වා තංසමඞ්ගී අරියපුග්ගලො. සෙසද්වයෙපි එසෙව නයො. ඉදං සරසතො නාමං නාමාති ඉදං නිමිත්තාදිවිරහතො අනිමිත්තං අප්පණිහිතං සුඤ්ඤතන්ති තිවිධම්පි මග්ගස්ස සභාවතො සිද්ධනාමං නාම.

එසාති ¶ මග්ගො. සො ච ඛො පුබ්බභාගමග්ගෙන සද්ධිං එකං කත්වා වුත්තො එකත්තනයෙන. ඉදං පච්චනීකතො නාමං නාමාති ඉදං නිච්චනිමිත්තාදීනං පණිධියා, අත්තසඤ්ඤාය ච පහානවසෙන ලද්ධං මග්ගස්ස අනිමිත්තාදිනාමත්තයං පටිපක්ඛතො සිද්ධනාමං නාම.

සුඤ්ඤත්තාති විවිත්තත්තා. න හි මග්ගෙ රාගාදයො සන්ති. රූපනිමිත්තාදීනන්ති රූපනිමිත්තවෙදනානිමිත්තාදීනං ගහෙතබ්බානන්ති අධිප්පායො. රාගනිමිත්තාදීනන්ති එත්ථාපි එසෙව නයො. සවිග්ගහානං විය උපට්ඨානඤ්හෙත්ථ නිමිත්තන්ති අධිප්පෙතං. ඉදමස්ස සගුණතො නාමන්ති ඉදං රාගාදිවිවිත්තත්තා රූපනිමිත්තාදිපණිධිආදිඅභාවවසෙන අස්ස මග්ගස්ස සගුණතො සිද්ධං නාමං.

ස්වායන්ති සො අයං මග්ගො. සුඤ්ඤතන්ති සබ්බසඞ්ඛාරසුඤ්ඤතො, අත්තසුඤ්ඤතො ච සුඤ්ඤතං. සබ්බසඞ්ඛාරනිමිත්තාභාවතො අනිමිත්තං. තණ්හාපණිධිආදීනං අභාවෙන අප්පණිහිතං. ඉදමස්ස ආරම්මණතො නාමන්ති යථා සුඛාරම්මණං රූපං ‘‘සුඛ’’න්ති වුච්චති, එවං සුඤ්ඤතාදිනාමස්ස නිබ්බානස්ස ¶ ආරම්මණකරණතො ඉදං අස්ස මග්ගස්ස සුඤ්ඤතාදිභෙදං ආරම්මණතො සිද්ධං නාමං.

803. අනත්තානුපස්සනා අත්තසුඤ්ඤතාය දිට්ඨත්තා සරසතො සුඤ්ඤතා නාම. තස්සා සුඤ්ඤතාවිපස්සනාය මග්ගො විපස්සනාගමනෙන සුඤ්ඤතො. අනිමිත්තා නාම නිච්චනිමිත්තාදීනං උග්ඝාටනතො. ඉදං පන මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං න අභිධම්මපරියායෙන ලබ්භති. කිං කාරණං? අභිධම්මෙ සරසං අනාමසිත්වා පච්චනීකතො නාමලාභතො. යො හි සගුණාරම්මණෙහි නාමලාභො, සො සරසප්පධානො හොති, සරසෙනෙව ච නාමලාභෙ සබ්බමග්ගානං සුඤ්ඤතාදිභාවොති වවත්ථානං න සියා. තස්මා අභිධම්මෙ සතිපි ද්වීහිපි කාරණෙහි අනිමිත්තනාමලාභෙ පච්චනීකතොව නාමවවත්ථානකරණං ගය්හතීති තදභාවා න ලබ්භති. අථ වා න ලබ්භතීති අඤ්ඤනිරපෙක්ඛෙහි සගුණාරම්මණෙහි න ලබ්භති. කිං කාරණං? අභිධම්මෙ සරසපච්චනීකෙහි සහිතෙහි නාමලාභතො. පච්චනීකඤ්හි වවත්ථානකරණං අනපෙක්ඛිත්වා කෙවලස්ස සරසස්ස නාමහෙතුභාවො අභිධම්මෙ නත්ථි, අවවත්ථානාපත්තිතො. තස්මා අත්තාභිනිවෙසපණිධිපටිපක්ඛවිපස්සනානුලොමා මග්ගා සතිපි සරසන්තරෙ පච්චනීකසහිතෙන සරසෙන නාමං ලභන්ති. අනිමිත්තමග්ගස්ස පන විපස්සනා නිමිත්තපටිපක්ඛා න හොති, සයං නිමිත්තග්ගහණතො නිමිත්තග්ගහණානිවාරණාති තදනුලොමො මග්ගොපි න නිමිත්තස්ස පටිපක්ඛො. යදි සියා, නිමිත්තගතවිපස්සනායපි පටිපක්ඛො සියා, තස්මා විජ්ජමානොපි සරසො වවත්ථානකරපච්චනීකාභාවා අභිධම්මෙ අනිමිත්තනාමදායකො ¶ න ගය්හතීති. යදි එවං, අනිච්චානුපස්සනානුලොමො මග්ගො අභිධම්මෙ අසඞ්ගහිතො සියාති? න, සුද්ධිකපටිපදානයෙ තස්ස සඞ්ගහිතත්තා. තස්මා එව හි සො වුත්තො. සුත්තන්තෙ පන පරියායදෙසනත්තා සගුණාරම්මණමත්තෙනපි නාමං ගය්හතීති ආහ ‘‘සුත්තන්තපරියායෙන ලබ්භතී’’ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං, තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. ආගමනවසෙනපි මග්ගස්ස අනිමිත්තනාමං ලබ්භතියෙවාති දස්සෙතුං ‘‘තත්රා හී’’තිආදි වුත්තං. ආගමනීයට්ඨානෙති ආගමනපටිපදාඨානෙ. සෙසං වුත්තනයත්තා උත්තානමෙවාති.

සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණං නිට්ඨිතං.

අනුලොමඤාණකථාවණ්ණනා

804. අධිමොක්ඛසද්ධාති ¶ පසාදභූතො වත්ථුගතො නිච්ඡයො අධිමොක්ඛො. තස්මා තථාභූතා භාවනාවිසෙසෙන කිච්චතො අධිමත්තතාය බලවතරා නිබ්බත්තති. සුපග්ගහිතන්ති සුට්ඨු පග්ගහිතං. අසල්ලීනං පටුතරභාවෙන පටිපක්ඛවිධමනසමත්ථං වීරියං හොති. සූපට්ඨිතාති තික්ඛතරතාය ආරම්මණාභිමුඛභාවෙන සුට්ඨු උපට්ඨිතා සති හොති. සුසමාහිතන්ති පස්සද්ධිසුඛානං සාතිසයතාය සුට්ඨු සමාහිතං ආරම්මණෙ සම්මදෙව ඨපිතං අප්පිතං විය හොති. තික්ඛතරාති අනුලොමඤාණුප්පත්තියා පච්චයො භවිතුං සමත්ථභාවෙන සාතිසයං තික්ඛා සූරා. සඞ්ඛාරානං විචිනනෙපි මජ්ඣත්තභූතසඞ්ඛාරුපෙක්ඛා පඤ්ඤා උප්පජ්ජති. අනිච්චාති වා…පෙ… සම්මසිත්වා භවඞ්ගං ඔතරතීති අනිච්චාදීසු එකෙනාකාරෙන සම්මසන්තී සත්තක්ඛත්තුං පවත්තිත්වා භිජ්ජන්තී භවඞ්ගං ඔතිණ්ණා නාම හොති තතො පරං භවඞ්ගස්ස වාරොති කත්වා. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාය කතනයෙනෙවාති අනිච්චාදිනා ආලම්බනකරණනයෙනෙව, න සම්මසිතනයෙන. තෙනාහ ‘‘ආරම්මණං කුරුමාන’’න්ති. ආවට්ටෙත්වාති නිවත්තෙත්වා චිත්තස්ස භවඞ්ගවසෙන වත්තිතුං අදත්වා. විසදිසචිත්තපවත්තිසඞ්ඛාතාය වීචියා අභාවෙන අවීචිකා, චිත්තසන්තති. කිරියමනොධාතුයා හි භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ කිරියමයචිත්තපවත්තිවිපාකචිත්තුප්පත්තියා සවීචිකා සන්තරා, න එවං මනොද්වාරාවජ්ජනෙනාති වුත්තං ‘‘අවීචිකං චිත්තසන්තතිං අනුප්පබන්ධමාන’’න්ති. තථෙවාති යථා අතීතාසු ද්වත්තිංසජවනවීථීසු සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා ‘‘අනිච්චා’’ති වා ‘‘දුක්ඛා’’ති වා ‘‘අනත්තා’’ති වා සඞ්ඛාරෙ ආරම්මණමකාසි, තථෙව. පරිකම්මන්ති වුච්චති මග්ගස්ස පරිකම්මත්තා පටිසඞ්ඛාරකත්තා ¶ . උපචාරන්ති වුච්චති මග්ගස්ස ආසන්නත්තා, සමීපචාරිකත්තා වා. අනුලොමත්තං සයමෙව වදති.

අයඤ්ච නයො කාමං මග්ගවීථියං පඨමජවනස්ස පටිසඞ්ඛරණට්ඨො, දුතියස්ස තතො ආසන්නට්ඨො, තතියස්ස හෙට්ඨිමුපරිමානං අනුලොමට්ඨො ච යුත්තොති වුත්තො, තථාපි සබ්බෙසම්පි ඉමා සමඤ්ඤා සම්භවන්තීති දස්සෙතුං ‘‘අවිසෙසෙන පනා’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසෙවනන්ති ආදරෙන සෙවනං. පුරිමභාගපච්ඡිමභාගානන්ති හෙට්ඨිමානං, උපරිමානඤ්ච ධම්මකොට්ඨාසානං. අට්ඨන්නන්ති උදයබ්බයඤාණාදීනං අට්ඨන්නං. සබ්බාපි විපස්සනා ලක්ඛණත්තයසම්මසනකිච්චාව ¶ , ඉදම්පි තථෙවාති වුත්තං ‘‘තථකිච්චතායා’’ති. උපරීති මග්ගෙ. බොධිපක්ඛියධම්මානං තථකිච්චතාය අනුලොමෙති සම්මොසාදිපටිපක්ඛවිධමනතො. ඉදානි අනුලොමඤාණස්ස තදුභයකිච්චානුලොමං විත්ථාරතො දස්සෙතුං ‘‘තඤ්හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අනුලොමඤාණං සච්චපටිච්ඡාදකමොහක්ඛන්ධාදීනං සාතිසයං විධමනෙන ලොකියඤාණෙසු උක්කංසපරියන්තගතං, තතො එව හෙට්ඨා නිබ්බත්තිතඋදයබ්බයඤාණාදීනම්පි කිච්චං පටිපක්ඛදූරීභාවෙන අත්ථතො සාධෙන්තමෙව හුත්වා පවත්තති, තථාපවත්තමානඤ්ච තෙසං කිච්චං අනුලොමෙන්තං විය හොතීති ආහ ‘‘උදයබ්බයවන්තානං…පෙ… තථකිච්චතාය අනුලොමෙතී’’ති. තත්ථ ‘‘භයතො උපට්ඨිත’’න්ති ඉමිනාපි ආරම්මණසීසෙන ඤාණබ්යාපාරමෙව වදති සප්පටිභයානං සඞ්ඛාරානං යථාසභාවදස්සනදීපනතො. සෙසෙසු පන සත්තසුපි ඨානෙසු ඤාණබ්යාපාරොව දස්සිතො. යස්මා එතං අනුලොමඤාණං අනිච්චාදීසු අඤ්ඤතරලක්ඛණවසෙනෙව සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ පවත්තති, තස්මා වුත්තං ‘‘අනිච්චලක්ඛණාදිවසෙන සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ පවත්තත්තා’’ති. තාය පටිපත්තියාති යා සා අනුලොමඤාණස්ස ථූලථූලසච්චපටිච්ඡාදකසංකිලෙසවික්ඛම්භනපටිපත්ති, තාය. න හි අනුලොමඤාණෙ තථා අනුප්පන්නෙ ගොත්රභුඤාණං නිබ්බානං ආලම්බිතුං සක්කොති, ගොත්රභුඤාණෙ වා අනුප්පන්නෙ මග්ගඤාණං උප්පජ්ජතීති.

වුත්තමත්ථං ඔපම්මෙන පාකටතරං කාතුං ‘‘යථා හී’’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අට්ඨන්නං වොහාරිකමහාමත්තානං අගතිගමනං පහාය තංතංවිනිච්ඡයකරණං විය අට්ඨන්නං ඤාණානං යථාසකං පටිපක්ඛං පහාය සඞ්ඛාරෙසු උදයබ්බයාදිපටිපත්ති, රඤ්ඤො මජ්ඣත්තභාවො විය අනුලොමඤාණස්ස පුරිමපච්ඡිමධම්මකොට්ඨාසස්ස අනුකූලතා. තෙනෙවාති හෙට්ඨිමඤාණානං අනුලොමනමුඛෙන උපරිබොධිපක්ඛියානං අනුලොමනතොයෙව. සච්චානුලොමිකන්ති වුච්චති මග්ගසච්චස්ස අනුලොමිකත්තා.

අනුලොමඤාණං නිට්ඨිතං.

වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනාකථාවණ්ණනා

805. කිඤ්චි ¶ ¶ අසඞ්ඛතාරම්මණම්පි ඤාණං වුට්ඨානගාමිනියා එකසඞ්ගහන්ති කත්වා ‘‘සඞ්ඛාරාරම්මණායා’’ති විසෙසනං කතං. තඤ්හි විසෙසතො වුට්ඨානං අරියමග්ගං ගච්ඡති උපෙතීති වුට්ඨානගාමිනීති වත්තබ්බතං ලභති. තෙනාහ ‘‘සබ්බෙන සබ්බ’’න්තිආදි. අසම්මොහත්ථන්ති තත්ථ තත්ථ සුත්තෙ පරියායන්තරෙහි ආගතාය සම්මොහාභාවත්ථං. සුත්තසංසන්දනාති සුත්තානං තෙසං තෙසං සුත්තපදානං අනුසන්දානං.

යෙ ලොකියෙ සඞ්ඛාරෙ ආරබ්භ අනුලොමපරියොසානා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා පවත්තති, තංසන්නිස්සිතා තප්පටිබද්ධා තණ්හා තෙහි විනා අප්පවත්තනතො තම්මයා නාම, තම්මයාව තම්මයතා, තම්මයා වා තණ්හාසම්පයුත්තා ඛන්ධා, තෙසං භාවො තම්මයතා, සා එව තණ්හා. තප්පටිපක්ඛා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අතම්මයතා. තෙන වුත්තං අට්ඨකථායං ‘‘තම්මයතා නාම තණ්හා, තස්සා පරියාදියනතො වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා අතම්මයතාති වුච්චතී’’ති (ම. නි. අට්ඨ. 3.310). නිස්සායාති තං අතම්මයතං නිස්සයං කත්වා, භාවෙත්වාති අත්ථො. එකත්තාති එත්ථ අයං පාළි ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා රූපෙසු…පෙ… ඵොට්ඨබ්බෙසු, අයං, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා නානත්තා නානත්තසිතා’’ති (ම. නි. 3.310), සයම්පි නානාසභාවා, නානාරම්මණනිස්සිතා චාති අත්ථො. සා පන සමාධිසම්පයුත්තා විපස්සනුපෙක්ඛා වෙදිතබ්බා. ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා ආකාසානඤ්චායතනනිස්සිතා…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනනිස්සිතා, අයං, භික්ඛවෙ, උපෙක්ඛා එකත්තා එකත්තසිතා’’ති (ම. නි. 3.310). යා හි තංතංඅරූපචිත්තුප්පාදපරියාපන්නා උපෙක්ඛා, සා එකසභාවත්තා, එකාරම්මණත්තා ච එකත්තා, එකත්තසිතා චාති වුච්චති, සා පන තංතංඣානසහගතවෙදනුපෙක්ඛා ච තදාරම්මණවිපස්සනුපෙක්ඛා චාති වදන්ති. තං පජහථාති තදාරම්මණකිලෙසපහානෙන පජහථ. තෙනාහ ‘‘තං සමතික්කමථා’’ති.

නිබ්බිදාති වුට්ඨානගාමිනී. තත්ථ හි සුත්තෙ විරජ්ජතීති මග්ගකිච්චමාහ, විමුච්චතීති ඵලකිච්චං.

සුසිමසුත්තං ¶ ¶ නිදානවග්ගෙ. තත්ථ ධම්මට්ඨිතිඤාණං වුට්ඨානගාමිනීති වුත්තා ධම්මට්ඨිතියං පටිච්චසමුප්පාදෙ අසම්මුය්හනවසෙන පවත්තනතො. නිබ්බානෙ ඤාණන්ති මග්ගඤාණමාහ.

සඤ්ඤා ඛො, පොට්ඨපාදාති එත්ථ කාමං ‘‘සඤ්ඤා’’ඉච්චෙව වුච්චති, පුබ්බෙ පන ‘‘සඤ්ඤග්ගං ඵුසතී’’ති වුත්තත්තා ආහ ‘‘සඤ්ඤග්ගන්ති වුත්තා’’ති.

පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධීති තදෙකදෙසභූතා වුට්ඨානගාමිනී වුත්තා. සමුදායෙසු හි පවත්තා වොහාරා අවයවෙසුපි පවත්තන්තීති. පාරිසුද්ධිපධානියඞ්ගන්ති පාරිසුද්ධියා පධානකාරණං.

තීහි නාමෙහීති අනුලොමගොත්රභුවොදානසඞ්ඛාතෙහි තීහි නාමෙහි.

කිත්තිතාති ථොමිතා අරියමග්ගාධිට්ඨානතාය. මහන්තානං සීලක්ඛන්ධාදීනං එසනට්ඨෙන මහෙසිනා සම්මාසම්බුද්ධෙන. සන්තකිලෙසතාය සන්තා. යොගන්ති භාවනං, භාවනාභියොගං වා.

පටිපදාඤාණදස්සනවිසුද්ධිනිද්දෙසවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

ඉති එකවීසතිමපරිච්ඡෙදවණ්ණනා.