📜
නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස.
විසුද්ධිමග්ග නිදානකථා
විසුද්ධිමග්ගො ¶ නාමායං ගන්ථො පිටකත්තයසාරභූතො සකලලොකෙ පටිපත්තිදීපකගන්ථානං අග්ගො හොති සෙට්ඨො පමුඛො පාමොක්ඛො උත්තමො පවරො චාති විඤ්ඤූහි පසත්ථො. තත්ථ හි සඞ්ගීතිත්තයාරූළ්හස්ස තෙපිටකබුද්ධවචනස්ස අත්ථං සංඛිපිත්වා සික්ඛත්තයසඞ්ගහිතං බ්රහ්මචරියං පරිපුණ්ණං පකාසිතං සුවිසදඤ්ච. එවං පසත්ථස්සෙතස්ස විසුද්ධිමග්ගස්ස නිදානකථායපි භවිතබ්බමෙව. තස්මාදානි තම්පකාසනත්ථමිදං පඤ්හකම්මං වුච්චති –
‘‘සො පනෙස විසුද්ධිමග්ගො කෙන කතො, කදා කතො, කත්ථ කතො, කස්මා කතො, කිමත්ථං කතො, කිං නිස්සාය කතො, කෙන පකාරෙන කතො, කිස්ස සකලලොකෙ පත්ථටො’’ති.
තත්ථ කෙන කතොති ආචරියබුද්ධඝොසත්ථෙරවරෙන තෙපිටකසඞ්ගහට්ඨකථාකාරෙන කතො.
කදා කතොති අම්හාකං භගවතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස සකලලොකනාථස්ස පරිනිබ්බුතිකාලතො පච්ඡා දසමෙ වස්සසතකෙ (973 -බුද්ධවස්සෙ) කතො.
කත්ථ කතොති සීහළදීපෙ අනුරාධපුරෙ මහාවිහාරෙ කතො.
කස්මා කතොති විසුද්ධිකාමානං සාධුජනානං තදධිගමුපායං සම්මාපටිපත්තිනයං ඤාපෙතුකාමතාසඞ්ඛාතෙන අත්තනො අජ්ඣාසයෙන සඤ්චොදිතත්තා, සඞ්ඝපාලත්ථෙරෙන ච අජ්ඣෙසිතත්තා කතො.
එත්ථ පන ඨත්වා ආචරියබුද්ධඝොසත්ථෙරස්ස උප්පත්ති කථෙතබ්බා, සා ච මහාවංසෙ (චූළවංසොතිපි වොහරිතෙ දුතියභාගෙ) සත්තතිංසමපරිච්ඡෙදෙ පන්නරසාධිකද්විසතගාථාතො (37, 215) පට්ඨාය බාත්තිංසාය ගාථාහි පකාසිතායෙව. කථං? –
මහාවංස-බුද්ධඝොසකථා
බොධිමණ්ඩසමීපම්හි, ¶ ජාතො බ්රාහ්මණමාණවො;
විජ්ජා-සිප්ප-කලා-වෙදී, තීසු වෙදෙසු පාරගූ.
සම්මා විඤ්ඤාතසමයො, සබ්බවාදවිසාරදො;
වාදත්ථී ජම්බුදීපම්හි, ආහිණ්ඩන්තො පවාදිකො.
විහාරමෙක’මාගම්ම, රත්තිං පාතඤ්ජලීමතං;
පරිවත්තෙති සම්පුණ්ණ-පදං සුපරිමණ්ඩලං.
තත්ථෙකො රෙවතො නාම, මහාථෙරො විජානිය;
‘‘මහාපඤ්ඤො අයං සත්තො, දමෙතුං වට්ටතී’’ති, සො.
‘‘කො නු ගද්රභරාවෙන, විරවන්තො’’ති අබ්රවි;
‘‘ගද්රභානං රවෙ අත්ථං, කිං ජානාසී’’ති ආහ තං.
‘‘අහං ජානෙ’’ති වුත්තො සො, ඔතාරෙසි සකං මතං;
පුට්ඨං පුට්ඨං වියාකාසි, විරද්ධම්පි ච දස්සයි.
‘‘තෙන හි ත්වං සකං වාද-මොතාරෙහී’’ති චොදිතො;
පාළි’මාහා’භිධම්මස්ස, අත්ථ’මස්ස න සො’ධිගා.
ආහ‘‘කස්සෙ’ස මන්තො’’ති,‘‘බුද්ධමන්තො’’ති සො’බ්රවි;
‘‘දෙහි මෙතං’’ති වුත්තෙ හි, ‘‘ගණ්හ පබ්බජ්ජ තං’’ඉති.
මන්තත්ථී පබ්බජිත්වා සො, උග්ගණ්හි පිටකත්තයං;
එකායනො අයං මග්ගො, ඉති පච්ඡා ත’මග්ගහි.
බුද්ධස්ස විය ගම්භීර-ඝොසත්තා නං වියාකරුං;
බුද්ධඝොසොති ඝොසො හි, බුද්ධො විය මහීතලෙ.
තත්ථ ඤාණොදයං[ඤාණොදයං නාමපකරණං ඉදානි කුහිඤ්චිපි න දිස්සති;] නාම, කත්වා පකරණං තදා;
ධම්මසඞ්ගණියාකාසි, කච්ඡං සො අට්ඨසාලිනිං[ඉදානි දිස්සමානා පන අට්ඨසාලිනී සීහළදීපිකායෙව; න ජම්බුදීපිකා; පරතො (54-55 පිට්ඨෙසු) එස ආවිභවිස්සති].
පරිත්තට්ඨකථඤ්චෙව ¶ [පරිත්තට්ඨකථන්ති පිටකත්තයස්ස සඞ්ඛෙපතො අත්ථවණ්ණනාභූතා ඛුද්දකට්ඨකථාති අධිප්පෙතා භවෙසු], කාතුං ආරභි බුද්ධිමා;
තං දිස්වා රෙවතො ථෙරො, ඉදං වචනමබ්රවි.
‘‘පාළිමත්තං ඉධානීතං, නත්ථි අට්ඨකථා ඉධ [එත්ථ සගීභිත්තයාරූළ්හා මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරස්ස සන්තිකා උග්ගහිතා සිස්සානුසිස්සපරම්පරාතතා මූලට්ඨකථා කස්මා ජම්බුදීපෙ සබ්බසො අන්තරහිතාති විමංසිතබ්බං];
තථාචරියවාදා ච, භින්නරූපා න විජ්ජරෙ.
සීහළට්ඨකථා සුද්ධා, මහින්දෙන මතීමතා;
සඞ්ගීතිත්තයමාරූළ්හං, සම්මාසම්බුද්ධදෙසිතං.
සාරිපුත්තාදිගීතඤ්ච, කථාමග්ගං සමෙක්ඛිය;
කතා සීහළභාසාය, සීහළෙසු පවත්තති.
තං තත්ථ ගන්ත්වා සුත්වා ත්වං, මාගධානං නිරුත්තියා;
පරිවත්තෙහි, සා හොති, සබ්බලොකහිතාවහා’’.
එවං වුත්තෙ පසන්නො සො, නික්ඛමිත්වා තතො ඉමං;
දීපං ආගා ඉමස්සෙව [ඉදස්සෙවාති ඉමස්සෙව මහානාමරඤ්ඤො කාලෙ 953-975 බුද්ධවස්සෙ; අයඤ්ච වස්සපරිච්ඡෙදො සීහළරාජවංසං නිස්සාය දස්සිතො; යුරොපියවිචක්ඛණානං පන මතෙන 941-964 බුද්ධවස්සෙ ඉති වෙදිතබ්බො; එවමුපරිපි;], රඤ්ඤො කාලෙ මහාමති.
මහාවිහාරං සම්පත්තො, විහාරං සබ්බසාධුනං;
මහාපධානඝරං ගන්ත්වා, සඞ්ඝපාලස්ස සන්තිකා.
සීහළට්ඨකථං සුත්වා, ථෙරවාදඤ්ච සබ්බසො;
‘‘ධම්මස්සාමිස්ස එසොව, අධිප්පායො’’ති නිච්ඡිය.
තත්ථ සඞ්ඝං සමානෙත්වා, ‘‘කාතුං අට්ඨකථං මම;
පොත්ථකෙ දෙථ සබ්බෙ’’ති, ආහ, වීමංසිතුං ස තං.
සඞ්ඝො ¶ ගාථාද්වයං තස්සා’දාසි ‘‘සාමත්ථියං තව;
එත්ථ දස්සෙහි, තං දිස්වා, සබ්බෙ දෙමාති පොත්ථකෙ’’ [234-5 ගාථාසු අයමත්ථයොජනා– ‘‘තත්ථ මහාවිහාරෙ සංඝං මහානෙත්වා සංඝ සන්නිපාතං කාරෙත්වා ආචරියපුබ්බද්ධඝොසො එවමාහ ‘අට්ඨකථං කාතුං සබ්බෙ පාළි-අට්ඨකථා-පොත්ථකෙ මම දෙථා’ති; සො සංඝො තං වීමංසිතුං සංයුත්තනිකායතො ‘අන්තොජටා’තිආදිකං ච ‘සීලෙ පතිට්ඨායා’තිආදිකං චාති ගාථාද්වයං තස්ස අදාසි ‘එත්ථ තව සාමත්ථියං ඤාණප්පභාවං දස්සෙති; තං දිස්වා සබ්බෙ පොත්ථකෙ දෙමා’තිවත්වා’’ති; ඉමිනා පන අයමත්ථා දස්සිතො හොති ‘‘ආචරිය බුද්ධඝොසො විසුද්ධිමග්ගං කරොන්තො තදෙව ගාථාද්වයං ඔලොකෙත්වා, කිඤ්චිපි අඤ්ඤං පොත්ථකං අනොලොකෙත්වා අකාසී’’ති; තස්ස පනත්ථස්ස යුත්තායුත්තවිචාරණා පරතො (39-49-පිට්ඨෙසු) ආගමිස්සති].
පිටකත්තය’මෙත්ථෙව, සද්ධිං අට්ඨකථාය සො;
විසුද්ධිමග්ගං නාමා’කා, සඞ්ගහෙත්වා සමාසතො.
තතො සඞ්ඝං සමූහෙත්වා, සම්බුද්ධමතකොවිදං;
මහාබොධිසමීපම්හි, සො තං වාචෙතු මාරභි.
දෙවතා තස්ස නෙපුඤ්ඤං, පකාසෙතුං මහාජනෙ;
ඡාදෙසුං පොත්ථකං සොපි, ද්වත්තික්ඛත්තුම්පි තං අකා [238 ගාථාය අයමත්ථො– ‘‘දෙවතා තස්ස බුද්ධඝොසස්ස නෙපුඤ්ඤං නිපුණඤ්ඤාප්පසාවං මහාජනස්ස පකාසෙතුං තෙන ලිඛිතං විසුද්ධිමග්ගපොත්ථකං ඡාදෙසුං පටිච්ඡාදෙත්වා අපස්සියභාවං පාපෙත්වා ඨපෙසුං; සොපි බුද්ධඝොසො දුතියම්පි තං ලිඛි, තම්පි දෙවතා ඡදෙසුං; තතියම්පි ලිඛී’’ති; තෙන වුත්තං ‘‘ද්වත්තික්ඛත්තුම්පි තං අකා’’ති; ඉදමෙව මහාවංසවචනං නිස්සාය විත්තාරෙත්වා කථිතාය බුද්ධඝොසුප්පත්තියා නාම කථාල එකරත්තෙනෙව විසුද්ධිමග්ගස්ස තික්ඛත්තුම්පි ලිඛිත්වා නිට්ඨාපිතභාවො පකාසිතො; ඊදිසී පන කථා බහූනං විම්හයජනනීපි පරික්ඛකානං සංසයජනනී හොති; තස්මා ඉමිස්සාපි විචාරණා පරතො (47-8-පිට්ඨෙසු) දස්සියිස්සති].
වාචෙතුං තතියෙ වාරෙ, පොත්ථකෙ සමුදාහටෙ;
පොත්ථකද්වය’මඤ්ඤම්පි, සණ්ඨපෙසුං තහිං මරූ.
වාචයිංසු තදා භික්ඛූ, පොත්ථකත්තය’මෙකතො;
ගන්ථතො අත්ථතො වාපි, පුබ්බාපරවසෙන වා.
ථෙරවාදෙහි පාළීහි, පදෙහි බ්යඤ්ජනෙහි වා;
අඤ්ඤථත්තමහූ නෙව, පොත්ථකෙසුපි තීසුපි.
අථ ¶ උග්ඝොසයී සඞ්ඝො, තුට්ඨහට්ඨො විසෙසතො;
නිස්සංසයං’ස මෙත්තෙය්යො, ඉති වත්වා පුනප්පුනං.
සද්ධිං අට්ඨකථායා’දා, පොත්ථකෙ පිටකත්තයෙ;
ගන්ථාකරෙ වසන්තො සො, විහාරෙ දූරසඞ්කරෙ.
පරිවත්තෙසි සබ්බාපි, සීහළට්ඨකථා තදා;
සබ්බෙසං මූලභාසාය, මාගධාය නිරුත්තියා.
සත්තානං සබ්බභාසානං, සා අහොසි හිතාවහා;
ථෙරියාචරියා සබ්බෙ, පාළිං විය ත’මග්ගහුං.
අථ කත්තබ්බකිච්චෙසු, ගතෙසු පරිනිට්ඨිතිං;
වන්දිතුං සො මහාබොධිං, ජම්බුදීපං උපාගමී’’ති [සො මහාබොධි වන්දිතුං ජම්බුදීපං උපාගමීති ඉදං වචනං පුරිමවචනෙහි අසංසට්ඨං විය හොති; පුබ්බෙ හි ‘‘ආචරියබුද්ධඝොසො බොධිමණ්ඩසමීපෙ ජාතො’’ති ච, ‘‘සීහළදීපං ගන්ත්වා සීහළට්ඨකථායො මාගධභාසාය පරිවත්තෙහීති තස්සාචරියෙන රෙවතත්ථෙරෙන වුත්තො’’ති ච වුත්තං; තස්මා ඉධාපි ආචරියබුද්ධඝොසස්ස පවත්ති තදනුරූපා ‘‘තා භාසාපරිවත්තිතට්ඨකථායො ආදාය සාසනුජ්ජොතනත්ථං ජම්බුදීපං උපාගමී’’ති එවමාදිනා සාසනුජ්ජොතනමූලිකා එව භවිතුං අරහති, න පන මහාබොධිවන්දනමූලිකාති].
අයඤ්ච පන මහාවංසකථා 1950 - ඛරිස්තවස්සෙ හාබදමහාවිජ්ජාලයමුද්දණයන්තෙ රොමක්ඛරෙන මුද්දිතස්ස විසුද්ධිමග්ගපොත්ථකස්ස පුරෙචාරිකකථායං ‘‘අනෙකානෙත්ථ අත්ථි විචාරෙතබ්බානී’’ති වත්වා ධම්මානන්දකොසම්බීනාමකෙන විචක්ඛණෙන විචාරිතා. තමෙත්ථ යුත්තායුත්තවිචිනනාය දස්සෙත්වා අනුවිචාරණම්පිස්ස කරිස්සාම.