📜

විමුත්තිමග්ගපකරණං

කො සො විමුත්තිමග්ගො නාම? විසුද්ධිමග්ගො විය සීලසමාධිපඤ්ඤානං විසුං විසුං විභජිත්වා දීපකො එකො පටිපත්තිගන්ථො. තත්ථ හි –

‘‘සීලං සමාධි පඤ්ඤා ච, විමුත්ති ච අනුත්තරා;

අනුබුද්ධා ඉමෙ ධම්මා, ගොතමෙන යසස්සිනා’’ති [දී. නි. 2.186; අ. නි. 4.1] –

ඉමං ¶ ගාථං පඨමං දස්සෙත්වා තදත්ථවණ්ණනාවසෙන සීලසමාධිපඤ්ඤාවිමුත්තියො විසුං විසුං විභජිත්වා දීපිතා. සො පන ගන්ථො ඉදානි චිනරට්ඨෙයෙව දිට්ඨො, චිනභාසාය ච පරිවත්තිතො (1048-බු-ව) සඞ්ඝපාලෙන නාම භික්ඛුනා. කෙන පන සො කුතො ච තත්ථ ආනීතොති න පාකටමෙතං. තස්ස පන සඞ්ඝපාලස්ස ආචරියො ගුණභද්රො නාම මහායානිකො භික්ඛු මජ්ඣිමඉන්දියදෙසිකො, සො ඉන්දියරට්ඨතො චිනරට්ඨං ගච්ඡන්තො පඨමං සීහළදීපං ගන්ත්වා තතො (978-බු-ව) චිනරට්ඨං ගතො. තදා සො තෙන ආනීතො භවෙය්ය [විමුත්තිමග්ග, විසුද්ධිමග්ග].

තස්මිඤ්හි විමුත්තිමග්ගෙ පුබ්බාචිණ්ණනිදානදස්සනං ධාතුනිදානදස්සනඤ්ච යථෙව විසුද්ධිමග්ගෙ එකච්චෙවාදො, තථෙවාගතං. දොසනිදානදස්සනෙ පන ‘‘සෙම්හාධිකො රාගචරිතො, පිත්තාධිකො දොසචරිතො, වාතාධිකො මොහචරිතො. සෙම්හාධිකො වා මොහචරිතො, වාතාධිකො රාගචරිතො’’ති තිණ්ණම්පි රාගදොසමොහානං දොසනියමො වුත්තො. ආචරියබුද්ධඝොසෙන දිට්ඨවිමුත්තිමග්ගපොත්ථකෙ පන ‘‘පිත්තාධිකො දොසචරිතො’’ති පාඨො ඌනො භවෙය්ය.

අඤ්ඤානිපි බහූනි විසුද්ධිමග්ගෙ පටික්ඛිත්තානි තත්ථ විමුත්තිමග්ගෙ ගහෙතබ්බභාවෙන දිස්සන්ති. කථං?

සීලනිද්දෙසෙ (1, 8-පිට්ඨෙ) ‘‘අඤ්ඤෙ පන සිරට්ඨො සීලත්ථො, සීතලත්ථො සීලත්ථොති එවමාදිනාපි නයෙනෙත්ථ අත්ථං වණ්ණයන්තී’’ති පටික්ඛිත්තො අත්ථොපි තත්ථ ගහෙතබ්බභාවෙන දිස්සති.

තථා ධුතඞ්ගනිද්දෙසෙ (1, 78-පිට්ඨෙ) ‘‘යෙසම්පි කුසලත්තිකවිනිමුත්තං ධුතඞ්ගං, තෙසං අත්ථතො ධුතඞ්ගමෙව නත්ථි, අසන්තං කස්ස ධුනනතො ධුතඞ්ගං නාම භවිස්සති, ධුතගුණෙ සමාදාය වත්තතීති වචනවිරොධොපි ච නෙසං ආපජ්ජති, තස්මා තං න ගහෙතබ්බ’’න්ති පටික්ඛිත්තං පඤ්ඤත්තිධුතඞ්ගම්පි තත්ථ දිස්සති. මහාටීකායං (1-104) පන ‘‘යෙසන්ති අභයගිරිවාසිකෙ සන්ධායාහ, තෙ හි ධුතඞ්ගං නාම පඤ්ඤත්තීති වදන්තී’’ති වණ්ණිතං.

තථා පථවීකසිණනිද්දෙසෙ (1, 144) ‘‘පටිපදාවිසුද්ධි නාම සසම්භාරිකො උපචාරො, උපෙක්ඛානුබ්රූහනා නාම අප්පනා, සම්පහංසනා නාම ¶ පච්චවෙක්ඛණාති එවමෙකෙ වණ්ණයන්තී’’තිආදිනා පටික්ඛිත්තඑකෙවාදොපි තත්ථ දිස්සති. මහාටීකායං (1, 172) පන ‘‘එකෙති අභයගිරිවාසිනො’’ති වණ්ණිතං.

තථා ඛන්ධනිද්දෙසෙ (2, 80-පිට්ඨෙ) ‘‘බලරූපං සම්භවරූපං ජාතිරූපං රොගරූපං එකච්චානං මතෙන මිද්ධරූප’’න්ති එවං අඤ්ඤානිපි රූපානි ආහරිත්වා පොරාණට්ඨකථායං තෙසං පටික්ඛිත්තභාවො පකාසිතො. මහාටීකායං ‘‘එකච්චානන්ති අභයගිරිවාසීන’’න්ති වණ්ණිතං. තෙසු ජාතිරූපං මිද්ධරූපඤ්ච විමුත්තිමග්ගෙ දස්සිතං. න කෙවලං දස්සනමත්තමෙව, අථ ඛො මිද්ධරූපස්ස අත්ථිභාවොපි ‘‘මිද්ධං නාම තිවිධං ආහාරජං උතුජං චිත්තජඤ්චාති. තෙසු චිත්තජමෙව නීවරණං හොති, සෙසා පන ද්වෙ අරහතොපි භවෙය්යු’’න්තිආදිනා සාධිතො.

එත්තාවතා ච විමුත්තිමග්ගෙ විසුද්ධිමග්ගෙන අසමානත්ථානං වුත්තභාවො ච අභයගිරිවාසීහි තස්ස ගන්ථස්ස පටිග්ගහිතභාවො ච සක්කා ඤාතුං. අඤ්ඤානිපි පන ඊදිසානි අසමානවචනානි බහූනි තත්ථ සංවිජ්ජන්තියෙව, තානි පන සබ්බානි න සක්කා ඉධ දස්සෙතුං.

යෙභුය්යෙන පනස්ස කරණප්පකාරො විසුද්ධිමග්ගස්ස විය හොති. යා යා හි පාළි අභිධම්මවිභඞ්ගතො වා පටිසම්භිදාමග්ගතො වා අඤ්ඤසුත්තන්තෙහි වා ආනෙත්වා සාධකභාවෙන විසුද්ධිමග්ගෙ දස්සියති, තත්ථපි සා සා පාළි යෙභුය්යෙන දිස්සතෙව. තාසු කඤ්චිමත්තං උද්ධරිත්වා අනුමිනනත්ථාය දස්සයිස්සාම.

යා විසුද්ධිමග්ගෙ (1, 47-පිට්ඨෙ) ‘‘පඤ්ච සීලානි පාණාතිපාතස්ස පහානං සීල’’න්තිආදිකා පටිසම්භිදාමග්ගපාළි දස්සිතා, සා විමුත්තිමග්ගෙපි දිස්සතෙව.

යඤ්ච විසුද්ධිමග්ගෙ (1, 137-පිට්ඨෙ) ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො…පෙ… විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති වචනං පෙටකෙ වුත්තන්ති දස්සිතං, තඤ්ච තත්ථපි තථෙව දස්සෙත්වා ‘‘තිපෙටකෙ වුත්ත’’න්ති නිද්දිට්ඨං. තිපෙටකෙති නාමඤ්ච පෙටකොපදෙසමෙව සන්ධාය වුත්තං භවෙය්ය. තත්ථ හි විවිච්චෙව කාමෙහීති පාඨසංවණ්ණනායං ‘‘අලොභස්ස පාරිපූරියා කාමෙහි විවෙකො සම්පජ්ජති, අදොසස්ස. අමොහස්ස පාරිපූරියා අකුසලෙහි ධම්මෙහි විවෙකො ¶ සම්පජ්ජතී’’ති පාඨස්ස තිපෙටකෙ වුත්තභාවො දස්සිතො. සො ච පාඨො පෙටකොපදෙසෙ (262-පිට්ඨෙ) ‘‘තත්ථ අලොභස්ස පාරිපූරියා විවිත්තො හොති කාමෙහී’’තිආදිනා දිස්සති.

යථා ච විසුද්ධිමග්ගෙ (1, 258-පිට්ඨෙ) ‘‘අයම්පි ඛො භික්ඛවෙ ආනාපානස්සතිසමාධි භාවිතො’’තිආදිකා පාළි මහාවග්ගසංයුත්තකතො ආනෙත්වා දස්සිතා, තථෙව තත්ථපි.

යථා ච විසුද්ධිමග්ගෙ (1, 272-පිට්ඨෙ) ‘‘අස්සාසාදිමජ්ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්ඡතො’’තිආදි පාළි ච (1, 273-පිට්ඨෙ) කකචූපමපාළි ච පටිසම්භිදාමග්ගතො ආනෙත්වා දස්සිතා, තථෙව තත්ථපි.

යථා ච විසුද්ධිමග්ගෙ (2, 69-පිට්ඨෙ) ‘‘කතමා චින්තාමයා පඤ්ඤා’’තිආදිකා ච පාළි ‘‘තත්ථ කතමං ආයකොසල්ල’’න්තිආදිකා ච පාළි (2, 71-පිට්ඨෙ) ‘‘දුක්ඛෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’තිආදිකා ච පාළි අභිධම්මවිභඞ්ගතො ආනෙත්වා දස්සිතා, තථෙව තත්ථපි. සබ්බාපි ච තත්ථ වුත්තා එකවිධදුවිධාදිපඤ්ඤාපභෙදකථා විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තකථාය යෙභුය්යෙන සමානායෙව.

‘‘යෙන චක්ඛුපසාදෙන, රූපානි මනුපස්සති;

පරිත්තං සුඛුමං එතං, ඌකාසිරසමූපම’’න්ති [විසුද්ධි. 2.436; ධ. ස. අට්ඨ. 596] –

අයම්පි ගාථා විමුත්තිමග්ගෙපි ආයස්මතා සාරිපුත්තත්ථෙරෙන භාසිතභාවෙනෙව දස්සිතා. ඌකාසිරසමූපමන්ති පදං පන ඌකාසමූපමන්ති තත්ථ දිස්සති, තඤ්ච පරම්පරලෙඛකානං පමාදලෙඛමත්තමෙව සියා.

චතූසු සච්චෙසු විසුද්ධිමග්ගෙ විය වචනත්ථතො ලක්ඛණතො අනූනාධිකතො කමතො අන්තොගධානං පභෙදතො උපමාතො ච විනිච්ඡයො දස්සිතො, සො ච යෙභුය්යෙන විසුද්ධිමග්ගෙන [විසුද්ධි. 2.530] සමානොයෙව.

යථා ච විසුද්ධිමග්ගෙ (2, 242-245) සම්මසනඤාණකථායං පඤ්චන්නං ඛන්ධානං අතීතාදිඑකාදසවිධෙන ච අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයෙන ච විසුං විසුං සම්මසනනයො දස්සිතො, තථෙව තත්ථපි. චක්ඛාදිජරාමරණපරියොසානෙසු පන ධම්මෙසු ධම්මවිචාරපරියොසානානං සට්ඨියා එව ධම්මානං අනිච්චාදිලක්ඛණත්තයෙන සම්මසනනයො තත්ථ දස්සිතො.

විසුද්ධිමග්ගෙ ¶ පන දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසෙ (2, 230-232-පිට්ඨෙසු) වුත්තා ‘‘යමකං නාමරූපඤ්ච…පෙ… උභො භිජ්ජන්ති පච්චයා’’ති ගාථා ච, ‘‘න චක්ඛුතො ජායරෙ’’තිආදිකා ඡ ගාථායො ච, ‘‘න සකෙන බලෙන ජායරෙ’’තිආදිකා ඡ ගාථායො ච විමුත්තිමග්ගෙ භඞ්ගානුපස්සනාඤාණකථායං දස්සිතා. තාසු අප්පමත්තකොයෙව පාඨභෙදො දිස්සති.

විසුද්ධිමග්ගෙ (2, 261-2-පිට්ඨෙසු) අරූපසත්තකෙසු අරියවංසකථානයෙන වුත්තො කලාපතො ච යමකතො ච සම්මසනනයො විමුත්තිමග්ගෙ එත්ථෙව භඞ්ගානුපස්සනාඤාණකථායං දස්සිතො.

විමුත්තිමග්ගෙ බුද්ධානුස්සතිකථායං ලොකවිදූති පදස්ස අත්ථවණ්ණනායං සත්තලොකසඞ්ඛාරලොකවසෙන ද්වෙයෙව ලොකා දස්සිතා, න පන ඔකාසලොකො යථා විසුද්ධිමග්ගෙ (1, 199-200-පිට්ඨෙසු).

එත්තාවතා ච විමුත්තිමග්ගො නාම ගන්ථො කීදිසොති සක්කා අනුමිනිතුං. සො පන යථා න මහාවිහාරවාසීනං ගන්ථො හොති, එවං මහායානිකානම්පි න හොතියෙව ථෙරවාදපිටකමෙව නිස්සාය කතභාවතො. යස්මා පන තත්ථ න කිඤ්චිපි සීහළදීපිකං නාමං වා ථෙරවාදො වා දිස්සති, තස්මා සො සීහළදීපෙ කතගන්ථොපි න හොති. ඉන්දියරට්ඨිකං පන නාමඤ්ච වොහාරො ච තත්ථ බහූසු ඨානෙසු දිස්සති, තස්මා ඉන්දියරට්ඨෙ කතගන්ථොව භවෙය්ය. යස්මා චස්ස පෙටකොපදෙසං නිස්සිතභාවො බහූසු ඨානෙසු දිස්සති, විසෙසතො පන මිද්ධරූපස්ස අත්ථිභාවො ච, අරහතොපි තස්ස අත්ථිභාවො ච තමෙව නිස්සාය දස්සීයති, පටිසම්භිදාමග්ගගණ්ඨිපදෙ ච පෙටකෙති පදස්ස [පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.36] අත්ථවණ්ණනායං ‘‘සුත්තන්තපිටකත්ථාය අට්ඨකථා පෙටකං මහිසාසකානං ගන්ථො’’ති වණ්ණිතො. තස්මා එසො විමුත්තිමග්ගො මහිසාසකනිකායිකෙන කතො භවෙය්යාති අම්හාකං මති.