📜

අභිධම්මට්ඨකථාකරණං

අට්ඨසාලිනිං පන සම්මොහවිනොදනිඤ්ච ධාතුකථාදිපඤ්චපකරණස්ස අට්ඨකථඤ්චාති තිස්සො අභිධම්මට්ඨකථායො අත්තනා සදිසනාමෙන සොතත්ථකීගන්ථකාරකෙන බුද්ධඝොසභික්ඛුනා ආයාචිතො අකාසි. වුත්තඤ්හෙතං තාසු –

‘‘විසුද්ධාචාරසීලෙන, නිපුණාමලබුද්ධිනා;

භික්ඛුනා බුද්ධඝොසෙන, සක්කච්චං අභියාචිතො’’ති [ධ. ස. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා] ච.

‘‘බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා

අයං අට්ඨසාලිනී නාම ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථා’’ති [ධ. ස. අට්ඨ. නිගමනකථා] ච.

‘‘අත්ථප්පකාසනත්ථං, තස්සාහං යාචිතො ඨිතගුණෙන;

යතිනා අදන්ධගතිනා, සුබුද්ධිනා බුද්ධඝොසෙන.

යං ආරභිං රචයිතුං, අට්ඨකථං සුනිපුණෙසු අත්ථෙසු;

සම්මොහවිනොදනතො, සම්මොහවිනොදනිං නාමා’’ති [විභ. අට්ඨ. නිගමනකථා] ච.

‘‘බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා

අයං සම්මොහවිනොදනී නාම විභඞ්ගට්ඨකථා’’ති [විභ. අට්ඨ. නිගමනකථා] ච.

ඉමාසු පන තීසු පඤ්චපකරණට්ඨකථාය නාමවිසෙසො නත්ථි ආයාචකො ච න පකාසිතො, කෙවලං අත්තනො සද්ධාය එව සඤ්චොදිතෙන ආචරියබුද්ධඝොසෙන සා කතා විය දිස්සති. වුත්තඤ්හෙතං තස්සා නිගමනෙ –

‘‘කුසලාදිධම්මභෙදං, ¶ නිස්සාය නයෙහි විවිධගණනෙහි;

විත්ථාරෙන්තො සත්තම-මභිධම්මප්පකරණං සත්ථා.

සුවිහිතසන්නිට්ඨානො, පට්ඨානං නාම යං පකාසෙසි;

සද්ධාය සමාරද්ධා, යා අට්ඨකථා මයා තස්සාති ච.

‘‘එත්තාවතා

සත්තප්පකරණං නාථො, අභිධම්මමදෙසයි;

දෙවාතිදෙවො දෙවානං, දෙවලොකම්හි යං පුරෙ;

තස්ස අට්ඨකථා එසා, සකලස්සාපි නිට්ඨිතා’’ති [පට්ඨා. අට්ඨ. 19-24.1] ච.

‘‘බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා

අයං සකලස්සපි අභිධම්මපිටකස්ස අට්ඨකථා’’ති [පට්ඨා. අට්ඨ. 19-24.1] ච.

එකච්චෙ පන ආධුනිකා ථෙරා ‘‘අභිධම්මට්ඨකථායො ආචරියබුද්ධඝොසෙන යාචිතො සඞ්ඝපාලබුද්ධමිත්තජොතිපාලාදීනං අඤ්ඤතරො ථෙරො අකාසී’’ති වදන්ති. අයඤ්ච නෙසං විචාරණා, අට්ඨසාලිනීසම්මොහවිනොදනීසු ‘‘තා බුද්ධඝොසෙන යාචිතො අකාසී’’ති ගන්ථකාරෙන වුත්තං. තෙන ඤායති ‘‘තක්කාරකො අඤ්ඤො, ආචරියබුද්ධඝොසො පන තාසු යාචකපුග්ගලොයෙවා’’ති. ආගමට්ඨකථාසු ච ආචරියබුද්ධඝොසෙන –

‘‘සීලකථා ධුතධම්මා, කම්මට්ඨානානි චෙව සබ්බානි…පෙ…

ඉති පන සබ්බං යස්මා, විසුද්ධිමග්ගෙ මයා සුපරිසුද්ධං;

වුත්තං තස්මා භිය්යො, න තං ඉධ විචාරයිස්සාමී’’ති [දී. නි. අට්ඨ. 1.ගන්ථාරම්භකථා] –

එවං සීලකථාදීනං අත්තනා එව විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තභාවො මයාතිපදෙන පකාසිතො. අට්ඨසාලිනියං පන –

‘‘කම්මට්ඨානානි සබ්බානි, චරියාභිඤ්ඤා විපස්සනා;

විසුද්ධිමග්ගෙ පනිදං, යස්මා සබ්බං පකාසිත’’න්ති [ධ. ස. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා] –

එවං මයාති කත්තුපදෙන විනා වුත්තං. තෙනාපි ඤායති ‘‘විසුද්ධිමග්ගකාරකො අඤ්ඤො, අභිධම්මට්ඨකථාකාරකො අඤ්ඤො’’ති. කිඤ්චාපි අභිධම්මට්ඨකථාසු අභියාචකො බුද්ධඝොසො භික්ඛුනාති ච යතිනාති ච ¶ ඉමෙහෙව සාමඤ්ඤගුණපදෙහි වුත්තො න ථෙරෙනාති සගාරවගුණපදෙන, තථාපි සො ‘‘විසුද්ධාචාරසීලෙන නිපුණාමලබුද්ධිනා’’ති ච, ‘‘අදන්ධගතිනා සුබුද්ධිනා’’ති ච ඉමෙහි අධිකගුණපදෙහි ථොමිතත්තා ‘‘විසුද්ධිමග්ගාදිකාරකො ආචරියබුද්ධඝොසොයෙවා’’ති සක්කා ගහෙතුං. සො හි උපසම්පන්නකාලතොයෙව පට්ඨාය ගන්ථකොවිදො පරියත්තිවිසාරදගුණසම්පන්නො, තස්මිඤ්ච කාලෙ ඌනදසවස්සො භවෙය්ය, තස්මා ථෙරෙනාති න වුත්තොති සක්කා ගහෙතුන්ති.

තං පන තෙසං අතිවිචාරණමත්තමෙව. න හි ආචරියබුද්ධඝොසත්ථෙරො ‘‘තස්මිං කාලෙ ඌනදසවස්සො’’ති සක්කා ගහෙතුං, විසුද්ධිමග්ගනිගමනෙපි ‘‘බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙනා’’ති වචනතො, න ච ‘‘විසුද්ධාචාරසීලෙන, නිපුණාමලබුද්ධිනා’’ති වා, ‘‘අදන්ධගතිනා සුබුද්ධිනා’’ති වා එත්තකෙහෙව ද්වීහි ද්වීහි ගුණපදෙහි ථොමනෙන සුථොමිතො හොති, අඤ්ඤදත්ථු ‘‘නිප්පභීකතඛජ්ජොතො සමුදෙති දිවාකරො’’ති ථොමනං විය හොති. නනු ආචරියෙන අත්තනො ගන්ථනිගමනෙසු –

‘‘පරමවිසුද්ධසද්ධාබද්ධිවීරියපටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථුසාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙනා’’තිආදිනා –

අත්තනො අනුච්ඡවිකානි ගුණපදානි පකාසිතානි, සොයෙව ච පොරාණසීහළට්ඨකථායො සඞ්ඛිපිත්වා අභිනවසඞ්ගහට්ඨකථානං ආදිකත්තා පුබ්බඞ්ගමො, අඤ්ඤෙ පන අභිනවට්ඨකථාකාරා තස්සෙව අනුවත්තිත්වා අවසෙසමෙකං වා ද්වෙ වා අට්ඨකථායො අකංසු. අභිධම්මට්ඨකථාසු ච යො යො අත්ථො විසුද්ධිමග්ගෙ වුත්තො, සො සො යථානුප්පත්තට්ඨානෙ තතො ගහෙත්වා තථෙව වුත්තො. විසෙසතො පන පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගඛන්ධායතනධාතුසච්චවිභඞ්ගවණ්ණනාසු ඣානකථාවණ්ණනාසු ච අයමත්ථො අතිවිය පාකටො, යොපි ච තත්ථ අප්පකො කතිපයමත්තො විසුද්ධිමග්ගෙන විසදිසො සංවණ්ණනාභෙදො දිස්සති, සොපි ආභිධම්මිකානං මතානුසාරෙන යථා පොරාණට්ඨකථායං වුත්තො, තථෙව වුත්තොති වෙදිතබ්බො. යථා ච අට්ඨසාලිනියං සමන්තපාසාදිකාය විනයට්ඨකථාය අතිදෙසො ¶ දිස්සති [ධ. ස. අට්ඨ. 1 අකුසලකම්මපථකථා], තථෙව සමන්තපාසාදිකායම්පි අට්ඨසාලිනියා අතිදෙසො දිස්සතෙව [පාරා. අට්ඨ. 1.11;]. යදි ච අට්ඨසාලිනී අඤ්ඤෙන කතා භවෙය්ය, කථං තාසු අඤ්ඤමඤ්ඤාතිදෙසො සක්කා කාතුං. තස්මා අභිධම්මට්ඨකථාසු අභියාචකො බුද්ධඝොසො ආචරියෙන සමානනාමො චූළබුද්ධඝොසොති යාවජ්ජතනා ආචරියපරම්පරාය ගහිතො සොතත්ථකීගන්ථකාරකො අඤ්ඤොයෙව, න ආචරියමහාබුද්ධඝොසත්ථෙරො. තෙනෙව තත්ථ වුත්තං ‘‘භික්ඛුනා’’ති ච ‘‘යතිනා’’ති ච.

යදි පන එත්තකෙන නිට්ඨං න ගච්ඡෙය්ය, එවම්පි විචාරෙතබ්බං – කින්නු ඛො සඞ්ඝපාලාදයො ථෙරා විසුද්ධිමග්ගාදීනං කරණත්ථාය ආචරියබුද්ධඝොසත්ථෙරං ආයාචමානා අත්තනා සමත්ථතරොති සද්දහන්තා ආයාචන්ති උදාහු අසද්දහන්තාති? සද්දහන්තායෙව ආයාචන්තීති පාකටොයෙවායමත්ථො. තථා ච සති ආචරියබුද්ධඝොසත්ථෙරො සයං අඤ්ඤෙහි සමත්ථතරොව සමානො කස්මා අඤ්ඤං ආයාචෙය්ය. න හි සද්ධාසම්පන්නස්ස ථාමසම්පන්නස්ස යොබ්බනසම්පන්නස්ස ආචරියස්ස සුන්දරතරං අභිධම්මට්ඨකථං කාතුං භාරියං භවිස්සති. අභිධම්මට්ඨකථාසු ච වුත්තවචනානි විසුද්ධිමග්ගආගමට්ඨකථාසු වුත්තසංවණ්ණනාවචනෙහි එකාකාරානෙව හොන්ති. යදි ච අභිධම්මට්ඨකථං අඤ්ඤො කරෙය්ය, කථමපි තාහි වචනාකාරස්ස විසදිසතා භවෙය්ය එව. එතාසං නිගමනෙ ච දස්සිතෙන ‘‘බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා’’ති වචනෙන ‘‘ආචරියබුද්ධඝොසෙන කතා’’ත්වෙව පාකටා හොන්ති, න අඤ්ඤෙනාති. යෙපි ‘‘අඤ්ඤෙන කතා’’ති වදන්ති, තෙපි ‘‘ඉමිනා නාම ථෙරෙනා’’ති එකංසතො දස්සෙතුං න සක්කොන්ති, තථා දස්සෙතුඤ්ච ලෙසමත්තම්පි සාධකවචනං න දිස්සති. තස්මා අභිධම්මට්ඨකථායොපි ඉදානි ආචරියෙහි චූළබුද්ධඝොසොති වොහරිතෙන බුද්ධඝොසෙන නාම භික්ඛුනායාචිතො විසුද්ධිමග්ගවිනයාගමට්ඨකථානං කාරකො ආචරියමහාබුද්ධඝොසත්ථෙරොයෙව අකාසීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බන්ති.

යං පන මහාවංසෙ ‘‘ආචරියබුද්ධඝොසො සීහළදීපාගමනතො පුබ්බෙ ජම්බුදීපෙ වසනකාලෙයෙව අට්ඨසාලිනිං අකාසී’’ති අධිප්පායෙන –

225. ‘‘ධම්මසඞ්ගණියාකාසි, කච්ඡං සො අට්ඨසාලිනි’’න්ති –

වුත්තං, ¶ තං ඉදානි දිස්සමානාය අට්ඨසාලිනියා න සමෙති. තත්ථ හි ගන්ථාරම්භෙයෙව විසුද්ධිමග්ගං අතිදිසිත්වා පච්ඡාපි සො ච, සමන්තපාසාදිකා ච බහූසු ඨානෙසු අතිදිසීයන්ති. තස්මා තස්සා ආචරියෙන සීහළදීපං පත්වා විසුද්ධිමග්ගඤ්චෙව සමන්තපාසාදිකඤ්ච කත්වා පච්ඡායෙව කතභාවො අතිවිය පාකටොති.