අඤ්ඤ > ලෙඩී සයාඩො ගන්ථ-සඞ්ගහො > නිරුත්තිදීපනී

අ, ආ, ඉ, ඊ, උ, ඌ, එත, එ, ඔත, ඔ. ක, ඛ, ග, ඝ, ඞ, ච, ඡ, ජ, ඣ, ඤ, ට, ඨ, ඩ, ඪ, ණ, ත, ථ, ද, ධ, න, ප, ඵ, බ, භ, ම, ය, ර, ල,ව ස, හ, ළ, අං. අත්ථං වණ්ණෙන්ති පකාසෙන්තීති වණ්ණා, අක්ඛරාති ච වුච්චන්ති, නාමපඤ්ඤත්තිරූපත්තා නක්ඛරන්ති ඛයවයං න ගච්ඡන්තීති අක්ඛරා. ‘‘නාමගොත්තං න ජීරතී’’ති [සං. නි. 1.76] හි වුත්තං.

තෙසු වණ්ණෙසු ආදිම්හි දස වණ්ණා සරා නාම හොන්ති. සයමෙව ලද්ධසරූපා හුත්වා රාජන්ති විරොචන්තීති සරා.

තෙසු සරෙසු ද්වෙ ද්වෙසරා සවණ්ණා නාම හොන්ති.

අ, ආ අවණ්ණො, ඉ, ඊ ඉවණ්ණො, උ, ඌ උවණ්ණො, එත, එ එතවණ්ණො, ඔත, ඔ ඔතවණ්ණො. සමානො වණ්ණො සුති එතෙසන්ති සවණ්ණා, සරූපාති ච වුච්චන්ති, සමානං රූපං සුති එතෙසන්ති සරූපා.

ද්වීසු ¶ ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පුබ්බො හොති, සො සො රස්සො නාම හොති. රස්සෙන කාලෙන වත්තබ්බාති රස්සා, රස්සකාලො නාම අක්ඛිදලානං උම්මිසනනිම්මිසනසමකාලො.

තත්ථ එත, ඔත ඉති ද්වෙ එකපදසංයොගෙ පරෙ ක්වචි ලබ්භන්ති. එට්ඨි, සෙට්ඨො, ඔට්ඨො, සොත්ථි.

එකපදසංයොගෙති කිං? පදන්තරසංයොගෙ පරෙ රස්සා මා හොන්තූති. මං චෙ ත්වං නිඛණං වනෙ, [ජා. 2.22.5] පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7].

ක්වචීති කිං? එකපදසංයොගෙපි වග්ගන්තෙසු වා ය, ර, ල, වෙසු වා පරෙසු රස්සා මා හොන්තූති. එන්ති, සෙන්ති, එය්ය, භාසෙය්ය, මෙණ්ඩො, සොණ්ඩො.

ද්වීසු ද්වීසු සවණ්ණෙසු යො යො පරො හොති, සො සො දීඝො නාම හොති. දීඝෙන කාලෙන වත්තබ්බාති දීඝා, දීඝකාලො නාම රස්සෙහි දිගුණකාලො.

තෙසු වණ්ණෙසු කාදයො බින්දන්තා වණ්ණා බ්යඤ්ජනා නාම හොන්ති. අත්ථං බ්යඤ්ජයන්තීති බ්යඤ්ජනා. තෙ පන සුද්ධා අද්ධමත්තිකා, රස්සයුත්තා දියද්ධමත්තිකා, දීඝයුත්තා තියද්ධමත්තිකා.

7. පඤ්චපඤ්චකා වග්ගා[ක. 7; රූ 9; නී. 7].

තෙසු බ්යඤ්ජනෙසු කාදි-මන්තා පඤ්චබ්යඤ්ජනපඤ්චකා වග්ගා නාම හොන්ති.

කාදි ¶ පඤ්චකො කවග්ගො, චාදි ච වග්ගො, ටාදි ටවග්ගො, තාදි තවග්ගො, පාදි පවග්ගො. සෙසා අවග්ගාති සිද්ධං. වණ්ණුද්දෙසෙ එකට්ඨානිකානං බ්යඤ්ජනානං වග්ගෙ සමූහෙ නියුත්තාති වග්ගා.

8. බින්දු නිග්ගහීතං[ක. 8; රූ. 10; නී. 8].

අන්තෙ බින්දුමත්තො වණ්ණො නිග්ගහීතං නාම. නිග්ගය්හ ගය්හති උච්චාරියතීති නිග්ගහීතං.

ඨානං, කරණං, පයතනං [රූ. 2 (පිට්ඨෙ); නී 6 (පිට්ඨෙ); 23 (සුත්තඞ්කෙ)].

ඡ ඨානානි – කණ්ඨට්ඨානං, තාලුට්ඨානං, මුද්ධට්ඨානං, දන්තට්ඨානං, ඔට්ඨට්ඨානං, නාසිකට්ඨානං. තෙසු බ්යත්තං වදන්තෙන යත්ථ ‘‘අක්ඛ’’න්ති වුච්චති, තං කණ්ඨට්ඨානං. යත්ථ ‘‘ඉච්ඡ’’න්ති, තං තාලුට්ඨානං. යත්ථ ‘‘රට්ඨ’’න්ති, තං මුද්ධට්ඨානං. යත්ථ ‘‘සත්ථ’’න්ති, තං දන්තට්ඨානං. යත්ථ ‘‘පුප්ඵ’’න්ති වුච්චති, තං ඔට්ඨට්ඨානං. නාසපදෙසො නාසිකට්ඨානං.

කත්ථචි පන උරට්ඨානං, සිරට්ඨානං, ජිව්හාමූලට්ඨානන්තිපි ආගතං. තත්ථ සිරට්ඨානං නාම මුද්ධට්ඨානමෙව. ජිව්හාමූලට්ඨානං පන සබ්බවණ්ණානං සාධාරණන්ති වදන්ති.

කරණං චතුබ්බිධං – ජිව්හාමූලං, ජිව්හොපග්ගං, ජිව්හග්ගං, සකට්ඨානන්ති.

පයතනං චතුබ්බිධං – සංවුටං, විවටං, ඵුට්ඨං, ඊසංඵුට්ඨන්ති. තත්ථ කරණානං සකසකට්ඨානෙහි සද්ධිං සංවරණාදිකො විසෙසාකාරො සංවුටාදි නාම.

තත්ථ කණ්ඨපදෙසානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා අවණ්ණ, කවග්ග, හකාරා කණ්ඨජා නාම. තාලුම්හි ජිව්හාමජ්ඣසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ඉවණ්ණ, චවග්ග, යකාරා තාලුජා නාම. මුඛබ්භන්තරමුද්ධම්හි ¶ ජිව්හොපග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා ටවග්ග, ර, ළකාරා මුද්ධජා නාම. උපරි දන්තපන්තියං ජිව්හග්ගසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා තවග්ග, ල, සකාරා දන්තජා නාම. ඔට්ඨද්වයසඞ්ඝට්ටනෙන උප්පන්නා උවණ්ණ, පවග්ගා ඔට්ඨජා නාම. නිග්ගහීතං නාසිකජං නාම. පඤ්චවග්ගන්තා පන නාසිකට්ඨානෙපි සකට්ඨානෙපි ජායන්ති. එකාරො කණ්ඨතාලුජො. ඔකාරො කණ්ඨොට්ඨජො. වකාරො දන්තොට්ඨජො. අපිච ඉවණ්ණුවණ්ණා කණ්ඨෙපි ජායන්තියෙව. යදා හකාරො වග්ගන්තෙහි වා ය, ර, ල, වෙහි වා යුත්තො හොති, තදා උරජොති වදන්ති. පඤ්හො, තුණ්හි, න්හාතො, විම්හිතො, ගය්හතෙ, වුල්හතෙ, අව්හානං.

කණ්ඨං සංවරිත්වා උච්චාරිතො අකාරො සංවුටො නාම. සකසකට්ඨාන, කරණානි විවරිත්වා උච්චාරිතා සෙසසරා ච ස, හකාරා ච විවටා නාම. තානියෙව ගාළ්හං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා පඤ්චවග්ගා ඵුට්ඨා නාම. ථොකං ඵුසාපෙත්වා උච්චාරිතා ය, ර, ල, වා ඊසංඵුට්ඨා නාම. තත්ථ ඔට්ඨජෙසු තාව පවග්ගං වදන්තානං ඔට්ඨද්වයස්ස ගාළ්හං ඵුසනං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? ඵුට්ඨපයතනිකත්තා පවග්ගස්ස. උවණ්ණං වදන්තානං පන ඔට්ඨද්වයස්ස විවරණං ඉච්ඡිතබ්බං. කස්මා? විවටපයතනිකත්තා උවණ්ණස්ස. එස නයො සෙසෙසු සබ්බෙසූති.

චූළනිරුත්තියං පන සබ්බෙ රස්සසරා සංවුටා නාම, සබ්බෙදීඝසරා විවටා නාමාති වුත්තං. තථා සද්දසාරත්ථජාලිනියං, කත්ථචි සක්කටගන්ථෙ ච. ඉදං යුත්තතරං. අඤ්ඤට්ඨානිකබ්යඤ්ජනෙහි යුත්තා සරා අත්තනො ඨාන, කරණානි ජහන්තාපි පයතනං න ජහන්ති. තස්මා නානාවණ්ණානං සංසග්ගෙ පයතනානං සංසග්ගභෙදොපි වෙදිතබ්බොති. තත්ථ ‘‘සුණාතු මෙ’’ති වදන්තො යදි ණා-කාරං ජිව්හග්ගෙන දන්තට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, දන්තජො නා-කාරො එව භවෙය්ය. තු-කාරඤ්ච ජිව්හොපග්ගෙන මුද්ධට්ඨානෙ කත්වා වදෙය්ය, මුද්ධජො ටු-කාරො එව භවෙය්ය. එවඤ්ච සති අක්ඛරවිපත්ති නාම සියා. එස නයො සෙසෙසු මුද්ධජදන්තජෙසු. තස්මා කම්මවාචං සාවෙන්තෙහි නාම ඨාන, කරණ, පයතනෙසු සුට්ඨු කුසලෙහි භවිතබ්බන්ති.

සිථිලඤ්ච ¶ , ධනිතඤ්ච, දීඝං, රස්සං, ගරුං, ලහුං;

නිග්ගහීතං, විමුත්තඤ්ච, සම්බන්ධඤ්ච, වවත්ථිතං [නී. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16-19, 20, 21 සුත්තෙසු පස්සිතබ්බං].

මුදුනා වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගපඨම, තතිය, පඤ්චමා සිථිලා නාම. ථද්ධෙන වචීපයොගෙන වත්තබ්බා වග්ගදුතිය, චතුත්ථා ධනිතා නාම. දීඝ, රස්සා පුබ්බෙ වුත්තා. දීඝා චෙව සංයොගපුබ්බා ච නිග්ගහීතන්තා ච ගරුකා නාම. සෙසා ලහුකා නාම. යථා සද්දසහිතො වාතො මුඛඡිද්දෙන බහි අනික්ඛම්ම නාසසොතාභිමුඛො හොති, තථා මුඛං අවිවටං කත්වා වත්තබ්බං බ්යඤ්ජනං නිග්ගහීතං නාම. තෙන යුත්තානි සබ්බබ්යඤ්ජනානි නිග්ගහීතන්තානි නාම. සෙසා විමුත්තා නාම. පදසන්ධිවසෙන වත්තබ්බං සම්බන්ධං නාම. පදච්ඡෙදං කත්වා වත්තබ්බං වවත්ථිතං නාම.

9. යුවණ්ණා[ඉයුවණ්ණා (බහූසු)]ඣලා නාමස්සන්තෙ[ක. 58; රූ. 29; නී. 205].

අනිත්ථිලිඞ්ගස්ස නාමස්ස අන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා කමෙන ඣලසඤ්ඤා හොන්ති.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ නාමස්සන්තෙ ඉවණ්ණුවණ්ණා පසඤ්ඤා හොන්ති.

¶ , ආ ඉති ද්විපදං. ඉත්ථිලිඞ්ගෙ ආකාරො ඝසඤ්ඤො හොති.

13. විධි විසෙසනං යං තස්ස[චං. 1.1.6; පා. 1.1.72; විධිබ්බිසෙසනන්තස්ස (බහූසු)].

සුත්තෙ යං විසෙසනං දිස්සති, තස්ස විධි ඤාතබ්බො.

‘අතො යොනං ටාටෙ’. නරා, නරෙ. යොනන්ති විසෙසනං. ටාටෙති විධි.

14. සත්තමියං පුබ්බස්ස[රූ. 8 (පිට්ඨෙ); චං. 1.1.7; පා. 1.1.66].

සත්තමීනිද්දෙසෙ පුබ්බවණ්ණස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.

‘සරො ලොපො සරෙ’. ලොකග්ගො [අප. ථෙර 1.12.57].

15. පඤ්චමියං පරස්ස[චං. 1.1.8; පා. 1.1.67].

පඤ්චමීනිද්දෙසෙ පරස්සෙව විධි ඤාතබ්බො.

පරස්ස සිස්සමානො [දිස්සමානො (මූ)] විධි ආදිවණ්ණස්ස ඤාතබ්බො.

ඡට්ඨීනිද්දෙසෙ තදන්තස්ස විධි ඤාතබ්බො.

ඞානුබන්ධො ආදෙසො ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස අන්තස්ස ඤාතබ්බො.

19. ටානුබන්ධොනෙකවණ්ණො සබ්බස්ස[චං. 1.1.12; පා. 1.1.55; ටානුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්ස (බහූසු)].

යො ච ටානුබන්ධො ආදෙසො, යො ච අනෙකවණ්ණො ආදෙසො, තදුභයං ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස සබ්බස්සෙව වණ්ණසමුදායස්ස ඤාතබ්බං.

20. ඤකානුබන්ධා ආද්යන්තා[චං. 1.1.13; පා. 1.1.46].

ඤානුබන්ධො ආගමො ච කානුබන්ධො ආගමො ච කමෙන ඡට්ඨීනිද්දිට්ඨස්ස ආදිම්හි ච අන්තෙ ච ඤාතබ්බො.

21. මානුබන්ධො සරානමන්තා පරො[චං. 1.1.14; පා. 1.1.47].

මානුබන්ධො ආගමො සරානං අන්තසරම්හා පරො හොති.

‘නජ්ජායො ස්වාම’. නජ්ජායො සන්දන්ති. ‘මං වා රුධාදීනං’. රුන්ධති. ‘ජර සදානමීම වා’. ජීරති, සීදති.

ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ අනෙකසරතා නාම නදී, පුරිස ඉච්චාදීසු ලිඞ්ගපදෙසු එව අත්ථි, ගමු, පචඉච්චාදීසු ධාතුපදෙසු නත්ථි. සබ්බධාතුයො බ්යඤ්ජනන්තා එව හොන්ති, ධාත්වන්තලොපකිච්චං නත්ථි. තස්මා නජ්ජායොති එත්ථ ඊ-කාරො අන්තසරො නාම. තතො ‘නජ්ජායො ස්වාම’ ඉති සුත්තෙන ආ-කාරාගමො. රුන්ධතීති එත්ථ පන උ-කාරො අන්තසරො නාම, තතො ‘‘මං වා රුධාදීන’’න්ති සුත්තෙන බින්දාගමො. එවං ජීරති, සීදති ඉච්චාදීසු. ම්රම්මපොත්ථකෙසු පන ‘‘මානුබන්ධො පදානමන්තා පරො’’ති පාඨො, සො සීහළපොත්ථකෙහි න සමෙති.

සමානවිසයානං ද්වින්නං විධීනං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිසෙධරහිතෙ ඨානෙ යෙභුය්යෙන පරො විධි ඔකාසං ලභති.

චත්තාරොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අඞ්ගුත්තරනිකායෙ] -එත්ථ චත්තාරිමෙති පුබ්බලොපෙ සම්පත්තෙ පරලොපො ඔකාසං ලභති.

23. සඞ්කෙතො නාවයවොනුබන්ධො[චං. 1.1.5].

යො වණ්ණො පයොගස්ස අවයවො න හොති, සුත්තෙසු සඞ්කෙතමත්තො හොති, සො අනුබන්ධො නාම.

‘ගොස්සාව’ ¶ . ගවස්සං-එතෙන පදරූපවිධානෙ අනුබන්ධො උපයොගං න ගච්ඡතීති ඤාපෙති.

වණ්ණසද්දො පරො එතස්මාති වණ්ණපරො, වණ්ණපරෙන රස්සසරෙන සවණ්ණොපි ගය්හති සයඤ්ච, අවණ්ණොති වුත්තෙ ආ-කාරොපි ගය්හති අ-කාරො චාති වුත්තං හොති. එවං ඉවණ්ණුවණ්ණෙසු.

25. න්තුවන්තුමන්තාවන්තුතවන්තුසම්බන්ධී[න්තු වන්තුමන්ත්වාවන්තුතවන්තු සම්බන්ධී (බහූසු)].

න්තුඉති වුත්තෙ වන්තු, මන්තු, ආවන්තු, තවන්තූනං සම්බන්ධීභූතො න්තුකාරො ගය්හති.

‘න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ’. ගුණවන්තො, සතිමන්තො, යාවන්තො, භුත්තවන්තො.

ලොපො, දීඝො, රස්සො, වුද්ධි, ආදෙසො, ආගමො, ද්විභාවො, විපල්ලාසො.

ලුප්පතීති ලොපො. සරෙ පරෙ සරූපො වා අසරූපො වා පුබ්බො සරො ලොපො හොති.

අවණ්ණෙ-ලොකග්ගො ¶ [අප. ථෙර 1.12.57], භවාසවො, [ධ. ස. 1102] අවිජ්ජාසවො [ධ. ස. 1102], අවිජ්ජානුසයො [විභ. 949].

ඉවණ්ණෙ-මුනින්දො, මුනීරිතො, වරවාදීරිතො, ඉත්ථින්ද්රියං [විභ. 219].

උවණ්ණෙ-බහූපකාරො [ජා. 1.22.588], බහුකා ඌමි බහූමි, සරභුයා ඌමි සරභූමි, සරභුයා උදකං සරභූදකං.

සොතින්ද්රියං [විභ. 219], කාමුපාදානං, භවෙසනා [දී. නි. 3.305], භවොඝො [ධ. ස. 1156], සො තුණ්හස්ස [පාරා. 381], දිට්ඨානුසයො [විභ. 949], දිට්ඨුපාදානං, දිට්ඨෙකට්ඨං, දිට්ඨොඝො [ධ. ස. 1156], මුදින්ද්රියං [මහාව. 9], පුත්තා මත්ථි [ධ. ප. 62], උරස්ස දුක්ඛො [පාචි. 402], අසන්තෙත්ථ න දිස්සන්ති [ධ. ප. 304] ඉච්චාදි.

පුබ්බසරම්හා සරූපො වා අසරූපො වා පරො සරො ක්වචි ලොපො හොති.

තං කදාස්සු භවිස්සති [ජා. 2.22.144 ආදයො; තං කුදස්සු], කුදාස්සු නාම දුම්මෙධො, දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සති [ධ. ප. 376], යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච [ජා. 2.22.1474], තදාස්සු කණ්හං යුඤ්ජන්ති [ජා. 1.1.29] -කණ්හන්ති මහාකණ්හගොණං, තණ්හාස්ස විප්පහීනා, මාස්සු ¶ කුජ්ඣ රථෙසභ, සත්ථහාරකං වාස්ස පරියෙසෙය්ය [පාරා. 167, 171], ආගතාත්ථ තුම්හෙ, සොතුකාමාත්ථ තුම්හෙ, මාය්යො එවරූපමකාසි, පපං අවින්දුං [ජා. 1.1.2] -පවඩ්ඪං ආපං ලභිංසූත්යත්ථො, නාලං කබළං පදාතවෙ [ජා. 1.1.27] -ප+ආදාතවෙති ඡෙදො, ගණ්හිතුන්තත්ථො, රුප්පතීති රූපං, බුජ්ඣතීති බුද්ධො-දීඝො, අග්ගීව තප්පති, ඉත්ථීව ගච්ඡති, නදීව සන්දති, මාතුපට්ඨානං, පිතුපට්ඨානං, යෙතෙ ධම්මා ආදිකල්යාණා [චූළව. 399] ඉච්චාදි.

ඉතිස්ස [පාචි. 465], ඉතිපි [පාරා. 1], අස්සමණීසි [පාරා. 135], අකතඤ්ඤූසි [ධ. ප. 383], වන්දෙහං, සොහං, යස්සදානි [මහාව. 242], ඡායාව අනපායිනී [ධ. ප. 2], මාදිසෙසු කථාව කා, කින්නුමාව සමණියො මධුවා මඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219], ද්වෙමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 2.3], තයොමෙ භික්ඛවෙ ධම්මා [අ. නි. 3.17] ඉච්චාදි.

ක්වචීති කිං? කතමා චානන්ද අනිච්චසඤ්ඤා [අ. නි. 10.60].

ද්වෙ පුබ්බපරසරා ක්වචි ලොපා න හොන්ති වා.

අප්පමාදො අමතං පදං [ධ. ප. 21], කො ඉමං පථවිංවිචෙස්සති [ධ. ප. 44].

ක්වචිත්වෙව? සොතින්ද්රියං [විභ. 219], චක්ඛුන්ද්රියං [විභ. 219],

වාති කිං ¶ ? කොමං වසලිං පරාමසිස්සති.

ඉතො පට්ඨාය යාවසන්ධිකණ්ඩාවසානා යුත්තට්ඨානෙසු සබ්බත්ථ ක්වචිසද්දො, වාසද්දො ච වත්තන්තෙ. තත්ථ ක්වචිසද්දො නානාපයොගං දස්සෙති. වාසද්දො එකපයොගස්ස නානාරූපං දස්සෙති. ලොපනිසෙධො.

නිග්ගහීතම්හා පරසරස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.

ත්වංසි [පෙ. ව. 47; ජා. 2.22.764], චන්දංව විමලං සුද්ධං [ධ. ප. 413; සු. නි. 642], චක්කංව වහතො පදං [ධ. ප. 1], හලංදානි පකාසිතුං [මහාව. 8], කින්ති වදෙය්යං, චීවරන්ති, පත්තන්ති, භික්ඛුන්ති.

සංයොගස්ස ආදිභූතො බ්යඤ්ජනො ක්වචි ලොපො හොති වා.

පුප්ඵංසා උප්පජ්ජති [පාරා. 36] – ඉධ පුබ්බසුත්තෙන සරලොපො, එවංස තෙ ආසවා පහීනා හොන්ති [ම. නි. 1.24], සචෙ භුත්තො භවෙය්යාහං, සාජීවො ගරහිතො මම [මි. ප. 6.1.5] - අස්ස+ආජීවොති ඡෙදො, භවෙය්යාති අත්ථො.

තීසු බ්යඤ්ජනෙසු සරූපානං ද්වින්නං ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ලොපො – අග්යාගාරං [පාචි. 326], අග්යාහිතො, වුත්යස්ස, විත්යානුභූයතෙ, එකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594], රත්යො, රත්යා, රත්යං, සක්වාහං මාරිස දෙවානමින්දො [සං. නි. 1.268], ඉච්චාදි.

සරූපානන්ති ¶ කිං? තිත්ථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897], චතුත්ථ්යන්තං, ඡට්ඨුන්තං, චක්ඛ්වාබාධං, වත්ථ්වෙත්ථ.

නිග්ගහීතස්ස ක්වචි ලොපො හොති වා.

එවාහං චින්තයිත්වාන [බු. වං. 2.27], පුප්ඵදානං අදාසහං-අදාසිං+අහන්ති ඡෙදො, බින්දුලොපො, පුන පුබ්බසරලොපො, තුය්හත්ථාය මහාමුනි, තුය්හෙවෙතං දුක්කටං [දී. නි. 2.178], තාසාහං සන්තිකෙ [පාචි. 709], තෙසාහං එවං වදාමි, පඤ්චන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, ඡන්නෙතං ධම්මානං අධිවචනං, සමණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.253 සමණ තෙව], බ්රාහ්මණ ත්වෙව පුච්ඡාමි [ජා. 2.22.258 බ්රාහ්මණ තෙව] -ත්වං+එවාති ඡෙදො, විදූනග්ගමිති.

අරියසච්චානදස්සනං [ඛු. පා. 5.11], එතං බුද්ධාන සාසනං [ධ. ප. 183], ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච [ධ. ස. අට්ඨ. නිදානකථා].

ගරුළො උරගාමිව [ජා. 1.4.124 සුපණ්ණො], ධම්මො අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], ආලොකො පස්සතාමිව [සු. නි. 769], බකො කක්කටකාමිව [ජා. 1.1.38], නභං තාරකිතාමිව [ජා. 2.22.1989 තාරාචිතාමිව], පදුමං ¶ හත්ථගතාමිව [ජා. 2.22.2336] -එතෙසු මාගමෙ බින්දුලොපො, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බසරදීඝො ච.

තථා සංඋපසග්ගස්ස බින්දුලොපෙ අන්තසරදීඝො –

සාරාගො, සාරත්තො, අවිසාහාරො, සාරම්භො, සාරද්ධො, සාකෙතං නගරං, සාධාරණං, සං අස්ස අත්ථීති සාමී.

විච්ඡායං එකස්ස විභත්යන්තස්ස පදස්ස ද්විත්තෙ කතෙ පුබ්බපදස්ස ස්යාදිලොපො හොති.

එකෙකං, එකෙකානි, එකෙකෙන, එකෙකස්ස ඉච්චාදි.

33. තදමිනාදීනි[චං. 5.2.1.27; පා. 6.3.109; මු. 2.34; කා. 2.27].

මහාවුත්තිසුත්තමිදං, තදමිනාදීනි පදරූපානි ඉමිනා නිපාතනෙන සිජ්ඣන්තීති අත්ථො.

ලාබු=අලාබු ¶ , පිධානං=අපිධානං, ද්වාරං පිදහිත්වා=අපිදහිත්වා, ගිනි=අග්ගිනි, රත්නං=රතනං, න්හානං=නහානං, අස්නාති=අසනාති, හන්ති=හනති, හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො [අ. නි. 7.64], ඵලං වෙ කදලිං හන්ති [අ. නි. 4.68], සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති. කත්ථචි බහුවචනම්පි දිස්සති. වික්කොසමානා තිබ්බාහි, හන්ති නෙසං වරං වරං [ජා. 2.22.2370].

ආරාමරුක්ඛචෙත්යානි=චෙතියානි [ධ. ප. 188], අථත්ථෙකසතං ඛත්යා [ජා. 2.22.594] =ඛත්තියා, තිථ්යා පුථුසො වදන්ති [සු. නි. 897]. තිථ්යා පුථුසො නිවිට්ඨා [සු. නි. 898] =තිත්ථියා. විද්ධස්තො=විද්ධංසිතො, උත්රස්තො=උත්රාසිතො, ස්නෙහො=සිනෙහො, ක්ලෙසවත්ථූනි=කිලෙසවත්ථූනි, ක්රියා=කිරියා, ප්ලවන්ති=පිලවන්ති.

පද්ධානි=පදුමානි, උස්මා=උසුමා ඉච්චාදි.

පුත්තානඤ්හි වධො දුඛො, මාතිඝො ලභතෙ දුඛං, අප්පස්සාදා කාමා දුඛා, නත්ථි කාමපරං දුඛං [ජා. 2.19.118], සෙඛො=සෙක්ඛො, අපෙඛා=අපෙක්ඛා, උපසම්පදාපෙඛො=උපසම්පදාපෙක්ඛො [මහාව. 70] ඉච්චාදි.

පටිසඞ්ඛා යොනිසො [අ. නි. 6.58], අක්ඛාති=අක්ඛායති, ගන්ධං ඝාති=ඝායති, අභිඤ්ඤා=අභිඤ්ඤාය, පරිඤ්ඤා=පරිඤ්ඤාය, අධිට්ඨා=අධිට්ඨාය, පතිට්ඨා=පතිට්ඨාය, ආවීකතා හිස්ස ඵාසු [මහාව. 134] ¶ , අස්සවනතා ධම්මස්ස පරිහායන්ති [මහාව. 8], විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජති [පට්ඨා. 3.1.98], දසාහපරමතා ධාරෙතබ්බං [පාරා. 462], නායං බ්රාහ්මණභොජනත්ථා, තිලොදනො හෙහිති [ජා. 1.8.1], විසසෙනොව ගාරය්හො, යස්සත්ථා රුක්ඛරොපකා [ජා. 1.3.54] =විසසෙනොවාති එවංනාමකො රාජා එව, යස්සත්ථා දූරමායන්ති [ජා. 1.3.28] – යස්සාති උදරස්ස, පිතු අත්ථා චන්දවතී [ජා. 1.9.66], උපාදාරූපං, අනුපාදා විමුත්තො, සද්ධාපබ්බජිතො, උපනිධාපඤ්ඤත්ති. සංවිධාවහාරො, යාති=යායති, වාති=වායති, නිබ්බාති=නිබ්බායති, නිබ්බන්ති=නිබ්බායන්ති, පහාති=පහායති, සප්පතිස්සො=සප්පතිස්සයො, සුහදො=සුහදයො=සබ්බත්ථ යලොපො,

මුඛරො=මුඛඛරො, වාචාකරණො=වාක්කරණො, වාචාපථො=බ්යප්පථො=වාස්ස බ්යත්තං, රස්සත්තඤ්ච, එවං බ්යාඛො=එවං විය ඛො=විස්ස බ්යත්තං, දීඝො ච යලොපො ච.

ලොලුපො, මොමුහො, කුක්කුචො, සුසුඛො, රොරුවොඉච්චාදීසු පන අතිසයත්ථදීපනත්ථං පදද්විත්තං කත්වා පුබ්බපදෙසු අක්ඛරලොපො.

දත්තො=දෙවදත්තො, අස්සෙහි යුත්තො රථො=අස්සරථො, රූපභවො=රූපං, අරූපභවො=අරූපං ඉච්චාදි.

පක්ඛිත්තමිදං සුත්තං. ලුත්තෙහි වා ආදෙසකතෙහි වා වණ්ණෙහි සෙසා රස්සසරා ක්වචි දීඝා හොන්ති වා.

තත්රායමාදි භවතිං [ධ. ප. 375], තත්රාභිරතිමිච්ඡෙය්ය [ධ. ප. 88; සං. නි. 5.198], බුද්ධානුස්සති, සද්ධීධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 183], අනාගාරෙහි චූභයං [ධ. ප. 404; සු. නි. 633], ධම්මූපසංහිතා [දී. නි. 2.349], තථූපමං ධම්මවරං අදෙසයි [ඛු. පා. 6.13], තෙසං වූපසමො සුඛො [දී. නි. 2.221] ඉච්චාදි.

අජිතාති භගවා අවොච [සු. නි. 1039, 1041], සුමෙධො සාජාතො චාති, රුප්පතීති රූපං [සං. නි. 3.79], බුජ්ඣතීති බුද්ධො, සාධූතිපතිස්සුණිත්වා [ධ. ප. අට්ඨ. 1.4 කාළයක්ඛිනීවත්ථු], කිංසූධ විත්තං පුරිසස්ස සෙට්ඨං [සු. නි. 184] ඉච්චාදි.

ම්යායංධම්මො [මහාව. 7], ස්වාහං [පෙ. ව. 485], විත්යානුභූයතෙ ඉච්චාදි.

යදිපි ඉමානි රූපානි බ්යඤ්ජනෙ උපරිසුත්තෙන සිජ්ඣන්ති, ලුත්තාදෙසෙසු පන නිච්චමිව දීඝසිද්ධිඤාපනත්ථං ඉදං සුත්තං පක්ඛිත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

35. බ්යඤ්ජනෙ දීඝරස්සා[ක. 25, 26; නී. 35, 36, 64, 71, 165, 179].

බ්යඤ්ජනෙ ¶ පරෙ රස්සදීඝානං ක්වචි දීඝ, රස්සා හොන්ති වා. තත්ථ දීඝවිධි නාම ගාථාවසෙන වා ආගමවසෙන වා වචනසුඛවසෙන වා බුද්ධිසුඛවසෙන වා හොති.

මධුවාමඤ්ඤති බාලො [ධ. ප. 69], ඛන්තී ච සොවචස්සතා [ඛු. පා. 5.10], එවං ගාමෙ මුනී චරෙ [ධ. ප. 49], සක්කො උජූ ච සුහුජූ ච [ඛු. පා. 9.1] ඉච්චාදි.

උරගාමිව [ජා. 1.7.30], අරහතාමිව [දී. නි. 2.348], පස්සතාමිව [සු. නි. 769] ඉච්චාදි. ගාථාවසෙනාතිපි යුජ්ජති.

වචනසුඛඤ්ච බුද්ධිසුඛඤ්ච පුරිමෙ සෙසදීඝෙපි ලබ්භති.

ඡාරත්තං මානත්තං [චූළව. 97], පකට්ඨං වචනං පාවචනං, පාසාදො, පාකාරො, පාවස්සි මෙඝො, නගරං පාවිසි, පාවෙක්ඛි, පාරිසුද්ධි, පාටිපදො, චතුරාසීතිසහස්සානි [ධ. ස. අට්ඨ. 584] ඉච්චාදි.

බුද්ධිසුඛං නාම පදච්ඡෙදඤාණසුඛං. තත්ථ –

සාත්ථං සබ්යඤ්ජනං [පාරා. 1], සාත්ථිකා ධම්මදෙසනා, චක්ඛුමාස්ස යථා අන්ධො ඉච්චාදි.

බින්දුලුත්තෙ පන සාරාගො, සාරත්තො ඉච්චාදීනි පුබ්බෙ උද්ධටානියෙව.

රස්සසන්ධිම්හි ¶ ගාථාවසෙන තාව –

යිට්ඨංවහුතංව ලොකෙ [ධ. ප. 108], භොවාදි නාම සො හොති [ධ. ප. 396; සු. නි. 625], යථාභාවි ගුණෙන සො ඉච්චාදි.

යථයිදං [අ. නි. 1.1-4], තථයිදං, යථරිව අම්හාකං භගවා, තථරිව භික්ඛුසඞ්ඝො, සම්මදෙව සමාචරෙ [සං. නි. 1.112], සම්මදක්ඛාතො මයා සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො [සං. නි. 5.194] ඉච්චාදි.

අක්කමො, පරක්කමො, අක්ඛාතො, අඤ්ඤා, අඤ්ඤින්ද්රියං, අඤ්ඤාතං භගවා, අඤ්ඤාතං සුගත, අත්ථරණං, අප්ඵොටෙති, අල්ලියති, අච්ඡින්දති, අස්සාදො, ආභස්සරො, පභස්සරො, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, ඣානස්ස ලාභිම්හි වසිම්හි [පාරා. 203-204].

කතඤ්ඤුතා, අත්ථඤ්ඤුතා, ධම්මඤ්ඤුතා, කඤ්ඤතො, නදිතො, වධුතො.

ඉත්ථිපුමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං, ඉත්ථිභාවො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධො ඉච්චාදි.

36. යුවණ්ණානමෙඔ ලුත්තා[ක. 14; රූ. 16; නී. 34].

ලුත්තා පුබ්බසරම්හා වා පරසරම්හා වා සෙසානං ඉවණ්ණුවණ්ණානං කමෙන එ, ඔආදෙසා හොන්ති වා.

බන්ධුස්සෙව සමාගමො, අතෙව මෙ අච්ඡරියං [ජා. 2.22.1988], වාතෙරිතං, ජිනෙරිතං.

ගඞ්ගොදකං, පත්තං වොදකං කත්වා [චූළව. 376], සඞ්ඛ්යං [සු. නි. 754] නොපෙති වෙදගූ [මහානි. 6], උදකොමිව ජාතං.

වෙති, අපෙති, උපෙති, අපෙක්ඛා, උපෙක්ඛා ඉච්චාදි.

රථෙසභො, ජනෙසභො, මුනෙලයො ඉච්චාදි- තත්ථ රථීනං ආසභො ජෙට්ඨකොති රථෙසභො, රථීනන්ති රථවන්තානං රථරුළ්හානං යොධානන්ති අත්ථො. ජනීනං ආසභො ජනෙසභො, ජනීනන්ති ජනවන්තානං ඉස්සරානං. මුනීනං ආලයො විහාරො මුනෙලයො.

සුන්දරා ඉත්ථී සොත්ථි, සුන්දරො අත්ථො යස්සාති සොත්ථි, රස්සත්තං, මඞ්ගලං.

සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණානං ය, වාදෙසා හොන්ති වා.

පටිසන්ථාරවුත්යස්ස [ධ. ප. 376], සබ්බා විත්යානුභූයතෙ, ක්යාහං අපරජ්ඣාමි [පාරා. 383] – ඉධ පඨමං බින්ධුලොපො, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යත්ථ, සුතා ච පණ්ඩිතාත්යම්හා [ජා. 2.21.149], ඤාතො සෙනාපතීත්යාහං [ජා. 2.21.94], ඉච්චෙතං කුසලං [පාරා. 411], ඉච්චස්ස වචනීයං [දීඝනිකායෙ], පච්චුත්තරිත්වා, පච්චාහරති [පාරා. 305-307], පච්චෙති, පච්චයො, අච්චෙති, අච්චයො [දී. නි. 1.251], අච්චායං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩො [ජා. 1.7.33] – අතිරෙකො අයං මජ්ඣිමො ඛණ්ඩොත්යත්ථො, අපුච්චණ්ඩතා – අපුතිඅණ්ඩතාත්යත්ථො, ජච්චන්ධො, ජච්චඝානකො, ජච්චෙළකො, අබ්භුග්ගච්ඡති, අබ්භෙති, අබ්භොකාසො [දී. නි. 1.191], අජ්ඣොකාසො අජ්ඣාගමා ඉච්චාදි.

වාත්වෙව? ඉතිස්ස මුහුත්තම්පි [පාචි. 465], අතිසිගණො, අධීරිතං.

එත්ථ ච ඉච්චෙතන්තිආදීසු ඉමිනා සුත්තෙන ඉති, පති, අතිපුති, ජාති, අභි, අධිසද්දානං ඉවණ්ණස්ස යත්තං, ‘තවග්ග, වරණාන’…න්ති සුත්තෙන යම්හි තවග්ගස්ස චත්තං, ‘වග්ග, ල, සෙහි තෙ’ති සුත්තෙන යස්ස පුබ්බරූපත්තං, අභි, අධිසද්දෙසු පන ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙස’…න්ති සුත්තෙන වග්ගචතුත්ථානං තතියත්තං.

චක්ඛ්වාබාධමාගච්ඡති, පාත්වාකාසි [ම. නි. 2.308], වත්ථ්වෙත්ථ විහිතං නිච්චං, ද්වාකාරො [මහාව. 9], මධ්වාසවො [පාචි. 328], අන්වයො, අන්වෙති, ස්වාක්ඛාතො [මහාව. 26, 62], ස්වාකාරො [මහාව. 9], බහ්වාබාධො ඉච්චාදි.

ක්යස්ස බ්යපථයො අස්සු [සු. නි. 967], ක්යස්සු ඉධ ගොචරා [සු. නි. 967] -කෙ+අස්ස පුග්ගලස්සාති අත්ථො, බ්යපථයොති වචනපථා, යථා නාමං තථා ඣස්ස-චෙ+අස්සාති ඡෙදො, ත්යාහං එවං වදෙය්යං [ම. නි. 1.30], ත්යස්ස පහීනා හොන්ති, පුත්තො ත්යාහං මහාරාජ [ජා. 1.1.7], පබ්බත්යාහං ගන්ධමාදනෙ [ජා. 2.22.397], අධිගතො ඛො ම්යායං ධම්මො [මහාව. 7], ය්යස්ස විප්පටිසාරජා, ය්යස්ස තෙ හොන්ති අනත්ථකාමා, ය්යස්සු මඤ්ඤාමි සමණෙ-එත්ථ ච අවිසිට්ඨෙපි වචනසද්දෙ යෙ+අස්සාති පදච්ඡෙදබුද්ධිසුඛත්ථං ‘ය්යස්සා’ති පොත්ථකාරොපනං යුජ්ජතියෙව, යථා තං? ‘යදාස්ස සීලං පඤ්ඤඤ්ච’ [ජා. 2.22.1474] ඉච්චාදීසු විය, ක්වත්ථොසි ජීවිතෙන මෙ, යාවතක්වස්ස කායො, තාවතක්වස්ස බ්යාමො [දී. නි. 2.35], අථ ඛ්වස්ස, අත්ථි ඛ්වෙතං බ්රාහ්මණ, යත්වාධිකරණං [දී. නි. 1.213], ය්වාහං, ස්වාහං ඉච්චාදි.

වාත්වෙව? සො අහං විචරිස්සාමි [සු. නි. 194], සො අහං භන්තෙ.

39. යුවණ්ණානමියඞඋවඞ[මොග. 5-136 (යුවණ්ණාන මියඞුවඞ සරෙ)].

සරෙ පරෙ ඉවණ්ණුවණ්ණන්තානං පදානං ඉයඞ, උවඞආදෙසා හොන්ති වා. ඞානුබන්ධො අන්තාදෙසත්ථො. එවං සබ්බත්ථ.

ඉධ ¶ එකෙකස්ස පදස්ස රූපද්වයං වුච්චතෙ.

තියන්තං ත්යන්තං – තත්ථ තියන්තන්ති ඉමිනා සුත්තෙන සිද්ධං, ත්යන්තන්ති ‘යවා සරෙ’ති සුත්තෙන. එවං සෙසෙසු. අග්ගියාගාරෙ අග්යාගාරෙ, චතුත්ථියත්ථෙ [මහාව. 37] චතුත්ථ්යත්ථෙ, පඤ්චමියත්ථෙ පඤ්චම්යත්ථෙ, පථවියාකාසො පථබ්යාකාසො, වියඤ්ජනං බ්යඤ්ජනං, වියාකතො බ්යාකතො, වියාකංසු බ්යාකංසු, වියත්තො බ්යත්තො, වියූළ්හො බ්යූළ්හො, ධම්මං අධියෙති අජ්ඣෙති, පතියෙති පච්චෙති පත්තියායති වා, පරියඞ්කො පල්ලඞ්කො, විපරියාසො විපල්ලාසො, ඉධ එකරූපං හොති – පරියත්ති, පරියත්තො, පරියායො, පල්ලඞ්කොඉච්චාදීසු පරිසද්දෙ රස්ස ලත්තං කත්වා ඉස්ස ‘යවා සරෙ’ති යත්තෙ කතෙ යස්ස පුබ්බරූපත්තං.

භික්ඛුවාසනෙ, සයම්භුවාසනෙ, ඉධපි රූපද්වයං ලබ්භති – දුවඞ්ගිකං=ද්වඞ්ගිකං, භුවාදිගණො=භ්වාදිගණො ඉච්චාදි.

එවසද්දෙ පරෙ ඉතිසද්දස්ස ඉ-කාරස්ස වො හොති වා.

ඉත්වෙව චොරො අඞ්ගුලිමාලො, සමුද්දොත්වෙව සඞ්ඛ්යං [උදා. 45] ගච්ඡති, මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති, මහාසම්මතොත්වෙව පඨමං අක්ඛරං නිබ්බත්තං [දී. නි. 3.131], ඉසිගිලිත්වෙව සමඤ්ඤා අහොසි [ම. නි. 3.133].

වාති කිං? ඉච්චෙවත්ථො, සමුද්දොතෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති.

සුත්තවිභත්තෙන ¶ එවසද්දෙ පරෙ අඤ්ඤති-කාරස්ස වත්තං. විලපත්වෙව සො දිජො [ජා. 1.6.103], අනුසෙත්වෙවස්ස කාමරාගො, අනුසෙත්වෙවස්ස රූපරාගො – අනුසෙති+එව+අස්සාති ඡෙදො, හොත්වෙව කාරියසන්නිට්ඨානං, හොතෙව වා.

සරබ්යඤ්ජනභූතෙ වණ්ණෙ පරෙ එ, ඔනං අත්තං හොති වා. තත්ථ එස්ස අත්තං යෙභුය්යෙන ම, දාගමෙස්වෙව හොති.

අකරම්හස තෙ කිච්චං [ජා. 1.4.29] – අකරම්හසෙත්යත්ථො, දිස්වා යාචකමාගතෙ [ජා. 1.7.58; 2.22.2261], දිස්වා පණ්ඩිතමාගතෙ [ජා. 2.22.783], යමාහු නත්ථි වීරියන්ති [ජා. 2.18.162] – යෙ+ආහුත්යත්ථො. කදස්සු – කෙ+අස්සු, යදෙව තෙ ජාතිනිස්සිතා, තදෙව තෙ ජරානිස්සිතායෙ+එව, තෙ+එවාති ඡෙදො, ස්වෙ භවො ස්වාතනං [පාරා. 22] – බ්යඤ්ජනෙ දීඝො.

ස සීලවා [ධ. ප. 84], ස පඤ්ඤවා, ස වෙ කාසාවමරහති [ධ. ප. 10], එස අත්ථො, එස ධම්මො [ධ. ප. 5], දින්නමාසි ජනින්දෙන [ජා. 2.22.2161 (දින්නම්හාති ජනින්දෙන)] – දින්නො+ආසීති ඡෙදො, මග්ගමත්ථි [විභ. අට්ඨ. 189] – මග්ගො+අත්ථි, අග්ගමක්ඛායති [අ. නි. 1.47], පච්චයාකාරමෙව ච [විභ. අට්ඨ. 225], සඞ්ඝො පබ්බතමිව, සද්දො චිච්චිටමිව, හිය්යො භවො හිය්යත්තනං, පාතො අසනං පාතරාසො, පාතමනුසිට්ඨො, කකුසන්ධ කොණාගමනො, ථෙර වාදානමුත්තමො – කකුසන්ධොති ච ථෙරොති ච ඡෙදො, ථෙරවාදොති අත්ථො.

සුත්තවිභත්තෙන ¶ අනිමිත්තෙපි හොති. තුවඤ්ච ධනුසෙඛ ච [ජා. 1.16.239], පච්චයමහාපදෙසො හෙස, එකකොට්ඨාසො එස, අභිලාපමත්තභෙදො එස ඉච්චාදි.

සරෙ පරෙ ගොස්ස අන්තස්ස අවඞ හොති.

සුත්තවිභත්තෙන බ්යඤ්ජනෙපි. සගවචණ්ඩො [අ. නි. 4.108], පරගවචණ්ඩො.

මහාවුත්තිනා අවණ්ණස්ස උත්තං, ඔත්තඤ්ච –

පුථුජ්ජනො, පුථුභූතො-පුථූති වා එකො පාටිපදිකො, පුථුනා පුථුනීතිපි දිස්සති, අපෙක්ඛියානො අපෙක්ඛියානඅපෙක්ඛිත්වාත්යත්ථො. එවං අනුමොදියානො, මරීචිකූපමං අභිසම්බුද්ධානො, මා මං පිසාචා ඛාදන්තු, ජීව ත්වං සරදොසතං [ජා. 1.2.9], රත්තිදිවොව සො දිබ්බො, මානුසං සරදොසතං-වස්සසතන්ත්යත්ථො, අනුයන්ති දිසොදිසං [දී. නි. 3.281], සම්පතන්ති දිසොදිසං-තං තං දිසන්ත්යත්ථො, පරොසතං, පරොසහස්සං, අඤ්ඤොඤ්ඤං අඤ්ඤමඤ්ඤං, පොනොපුඤ්ඤං පුනප්පුනං, පොනොබ්භවිකා තණ්හා-පුනොති වා එකො නිපාතො, පුනො තස්ස මහෙ සිනො, පුනො පත්තං ගහෙත්වාන, න ච දානි පුනො අත්ථි, මම තුය්හඤ්ච සඞ්ගමො, න පුනො අමතාකාරං, පස්සිස්සාමි මුඛං තව [අප. ථෙරී 2.2.235].

ඉවණ්ණස්ස අත්තං, උත්තං, එත්තඤ්ච –

තදමිනාපෙතං පරියායෙන වෙදිතබ්බං-තං එතං අත්ථජාතං ඉමිනා පරියායෙන වෙදිතබ්බන්ති අත්ථො, සකිං ආගච්ඡති සීලෙනාති ¶ සකදාගාමී, ඉත්ථියා භාවො ඉත්ථත්තං, එවුමං – එවං+ඉමන්ති ඡෙදො, ත්වං නො සත්ථා මහාමුනෙ, අත්ථධම්මවිදූ ඉසෙ.

මාතිතො [දී. නි. 1.303], පිතිතො, මාතිපක්ඛො, පිතිපක්ඛො, මාතිඝො [ජා. 2.19.118], පිතිඝො, මත්තිකං ධනං [පාරා. 34], පෙත්තිකං ධනං, අපි නො ලච්ඡසි, කච්චි නො තුම්හෙ යාපෙථ, කථං නො තුම්හෙ යාපෙථ, සොතුකාමත්ථ නො තුම්හෙ භික්ඛවෙ, න නො සමං අත්ථි [ඛු. පා. 6.3], න හි නො සඞ්කරන්තෙන [ම. නි. 3.272], නත්ථි නො කොචි පරියායො [ජා. 1.5.110 (න හි නො කොචි පරියායො)] – ඉමෙසු තීසු නුසද්දො එකංසත්ථෙ, සොසිතො සොතත්තො චෙව [ජා. 1.1.94 සොතත්තො සොසින්දො චෙව; ම. නි. 1.157] – සුට්ඨු සීතලො සුට්ඨු සන්තත්තොත්යත්ථො, ජම්බුනදියා ජාතං ජම්බොනදං.

ඔකන්දාමසි භූතානි, පබ්බතානි වනානි ච [ජා. 2.22.2173] – අවකන්දාමසෙත්යත්ථො, යං කරොමසි බ්රහ්මුනො, තදජ්ජ තුය්හං දස්සාම [දී. නි. 2.370], ඉධ හෙමන්තගිම්හිසු [ධ. ප. 286], බුද්ධපච්චෙකබුද්ධිසු, චෙතෙහි චෙතපුත්තිහි [චරියා. 1.106] – චෙතපුත්තෙහි සද්ධින්ත්යත්ථො.

මනුඤ්ඤං, න තෙනත්ථං අබන්ධිසු [ජා. 1.6.7] – සො තෙන වචනෙන අත්ථං න අබන්ධි න ලභීත්යත්ථො. අව්හායන්තු සු යුද්ධෙන [ජා. 2.22.871] – සො ¶ පහාරවචනෙන මං අව්හයන්තොත්යත්ථො. අපි නු හනුකා සන්තා [ජා. 1.1.146] – නො හනුකා එකන්තං ඛින්නා දුක්ඛපත්තාත්යත්ථො.

විකාරසන්ධිපි ආදෙසසන්ධිරූපත්තා ඉධ සඞ්ගය්හති.

කවග්ගතො පට්ඨාය වග්ගාවග්ගබ්යඤ්ජනානං ආදෙසො දීපියතෙ.

පඤ්චවග්ගෙහි ච ල, සෙහි ච පරස්ස ය-කාරස්ස ක්වචි තෙ එව වග්ග ල, සා හොන්ති වා යථාක්කමං, ය-කාරො පුබ්බරූපත්තං ආපජ්ජතීති වුත්තං හොති.

නිපච්චතීති නිපකො, නිපකස්ස භාවො නෙපක්කං, විපාකො එව වෙපක්කං, වත්තබ්බන්ති වාක්කං, වාක්යං වා. පමුඛෙ සාධු පාමොක්ඛං – යස්ස පුබ්බරූපත්තෙ කතෙ ආදිදුතියස්ස පඨමත්තං, සුභගස්ස භාවො සොභග්ගං, දොභග්ගං, භුඤ්ජිතබ්බන්ති භොග්ගං, යුඤ්ජිතබ්බන්ති යොග්ගං, කුක්කුචභාවො කුක්කුච්චං, වත්තබ්බන්ති වාච්චං, වුච්චතෙ, පච්චතෙ, වණිජානං කම්මං වාණිජ්ජං, භුඤ්ජිතබ්බන්ති භොජ්ජං, යුඤ්ජිතබ්බන්ති යොජ්ජං.

44. තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා[ක. 269, 41; නී. 104, 106, 119, 121-5].

ආදෙසභූතෙ වා විභත්තිභූතෙ වා පච්චයභූතෙ වා ය-කාරෙ පරෙ තවග්ගානංව, ර, ණානඤ්ච චවග්ග, බ, ය, ඤාදෙසා හොන්ති වා යථාක්කමං.

පොක්ඛරඤ්ඤො, පොක්ඛරඤ්ඤා, පොක්ඛරඤ්ඤං, සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං, එවං බ්රහ්මඤ්ඤං, ඉච්චෙතං කුසලං [පාරා. 411] ඉච්චාදීනි ‘යවා සරෙ’ති සුත්තෙ උදාහටානි.

පණ්ඩිතස්ස ¶ භාවො පණ්ඩිච්චං, සන්තස්ස භාවො සච්චං, තථස්ස භාවොතච්ඡං, යජ්ජෙවං-යදි+එවං, නජ්ජො, නජ්ජා, නජ්ජං, සුහදස්ස භාවො සොහජ්ජං, වත්තබ්බන්ති වජ්ජං, ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති [ධ. ස. 160], උපසම්පජ්ජති, අජ්ඣොකාසො, බොජ්ඣඞ්ගො, බොජ්ඣා, බොධියා වා, බුජ්ඣිතබ්බන්ති බොජ්ඣං, බුජ්ඣති, පොනොපුඤ්ඤං, ථනතො සම්භූතං ථඤ්ඤං.

වප්පතෙ, ලුප්පතෙ, අබ්භුග්ගතො, අබ්භොකාසො, උසභස්ස භාවො ඔසබ්භං, ලභියතෙති ලබ්භං, ලබ්භතෙ, ගාමෙ හිතං ගම්මං, ඔපම්මං, සොඛුම්මං, ආගම්ම, උපගම්ම, ගමියතෙති ගම්මො, එවං දම්මො, රම්මො, ගම්මතෙ, රම්මතෙ.

‘තවග්ග වරණාන…’න්ති ඉමිනා සුත්තෙන යම්හි රස්ස යත්තං –

‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති ලතො යස්ස පුබ්බරූපං –

පල්ලඞ්කො, විපල්ලාසො, කොසල්ලං, පත්තකල්ලං.

‘තවග්ගවරණාන…’න්ති යම්හි වස්ස බත්තං –

පුථබ්යා, පුථබ්යං, භාතු අපච්චං භාතබ්යො, කොරබ්යො, දිවෙ භවං දිබ්බං දිබ්යං.

‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති සතො යස්ස පුබ්බරූපං –

රහසි භවං රහස්සං, සොමනස්සං, දොමනස්සං, සොවචස්සං, දොවචස්සං-මනොගණත්තා මජ්ඣෙ සාගමො, භාසිතබ්බන්ති භස්සං, ආදිස්ස=ආදිසිත්වා, උද්දිස්ස=උද්දිසිත්වා, උපවස්ස=උපවසිත්වා, සම්ඵුස්ස=සම්ඵුසිත්වා, තුස්සති, දුස්සති, නස්සතිඉච්චාදි.

45. තථනරානං ¶ ටඨණලා[රූ. 3 (පිට්ඨෙ)].

පටිහඤ්ඤති, පටග්ගි දාතබ්බො, පටිච්ඡන්නො, පටිප්පන්නො, බ්යාවටො, උදාහටො, දුක්කටං ඉච්චාදි.

පීළනට්ඨො [පටි. ම. 1.17], සඞ්ඛතට්ඨො [පටි. ම. 1.17], අට්ඨිංකත්වා සුණෙය්ය [ජා. 2.17.92], අට්ඨකථා ඉච්චාදි.

ගාමං නෙතීති ගාමණි, සෙනං නෙතීති සෙනාණි, පණිධි, පණිධානං, පණිහිතං, පණාමො, පරිණාමො, ඔණාමො, උණ්ණාමො, කරණීයං, කරණං, ඤාණං, තාණං, පමාණං, සරණං, ගහණං ඉච්චාදි.

පලිඝො, පලිබොධො, පලිපන්නො, පල්ලඞ්කො, තලුණො තරුණො, කලුනං පරිදෙවයි [ජා. 2.22.2151], මහාසාලො, අට්ඨසාලිනී, නයසාලිනී ඉච්චාදීනි.

ඉදානි මහාවුත්තිවිධානමුච්චතෙ.

නික්ඛමති, නික්ඛන්තො, නෙක්ඛමො, රාජකිච්චං කරොතීති ඛත්තා, කත්තා වා.

සයං රට්ඨං හිත්වාන, පුප්ඵදානං දදාතීති පුප්ඵදානියො පුප්ඵදානිකො, සිප්පලිවනෙ වසතීති සිප්පලිවනියො සිප්පලිවනිකො, කුමාරියා කුමාරිකා.

ලුජ්ජතීති ලොකො, ආරොග්යං අභිසජ්ජෙතීති භිසක්කො, කුලූපකො කුලූපගො, ඛීරූපකො ඛීරූපගො, ගීවූපකං ගීවූපගං.

විනිච්ඡයො, අච්ඡරියං, මච්ඡරියං, රංසියො නිච්ඡරන්ති-නිගච්ඡන්තීති අත්ථො.

අත්ථි සාහස්ස ජීවිතං [ජා. 2.22.314] -ඡාහං+අස්සාති ඡෙදො, සළායතනං.

පරසෙනං ජිනාතීතිපස්සෙනදී-මහාවුත්තිනා සරලොපො, රස්ස පරරූපං.

නිස්සාය ජායතීති නියො, නියකො වා, නියං පුත්තං.

පණ්ණත්ති පඤ්ඤත්ති, පණ්ණාසං පඤ්ඤාසං. පණ්ණවීසති පඤ්චවීසති.

නාමමත්තං න නායති, අනිමිත්තා න නායරෙ [විසුද්ධි. අට්ඨ. 1.228] – න පඤ්ඤායන්තීති අත්ථො.

නිත්ථිණ්ණො, නිත්ථරණං, නෙත්ථාරං.

ජිනො, පිනො, ලිනො, පටිසල්ලිනො, පළිනො, මලිනො, සුපිනො, පහීනො, ධුනො, පුනො, ලුනො, ආහුනං, පාහුනං.

පරිළාහො, ආගන්ත්වා ඡවං දහන්ති එත්ථාති ආළහනං, සුසානං.

සුගතො, තථාගතො, කුසිතො, උදති පසවතීති උතු.

එකමිදාහං භික්ඛවෙ සමයං [ම. නි. 1.501] -ඉධාති වා නිපාතො.

සාහු දස්සනමරියානං [ධ. ප. 206], සංහිතං, විහිතං, පිහිතං, අභිහිතං, සන්නිහිතං, පණිහිතං, සද්දහති, විදහති, පිදහති.

උපඤ්ඤාසො=උපන්යාසො, ඤායො=න්යායො-නිච්චං එති ඵලං එතෙනාති ඤායො, ඤෙය්යං=නෙය්යං.

ථෙනස්ස කම්මං ථෙය්යං, ථෙරාධිනන්ති ථෙරාධෙය්යං, පාතිමොක්ඛං, පරාධෙය්යකං දුක්ඛං.

නිප්ඵජ්ජති, නිප්ඵත්ති, නිප්ඵන්නං.

සම්බහුලං=සම්පහුලං, බහුසන්තො න භරති [සු. නි. 98] =පහු සන්තො න භරති.

චිරප්පවාසිං [ධ. ප. 219], හත්ථිප්පභින්නං [ධ. ප. 326].

දීඝාවු කුමාරො [මහාව. 459] =දීඝායු කුමාරො, ආයුං ධාරෙතීති ආවුධං=ආයුධං, ආයු අස්ස අත්ථීති අත්ථෙ ‘ආවුසො’ති නිපාතො, කසාවො=කසායො, කාසාවං=කාසායං, සාලිං ලුනාතීති සාලිලායකො, තිණලායකො.

නීලං ජලං එත්ථාති නෙරඤ්ජරා, ජලං ගණ්හිතුං අලන්ති අරඤ්ජරො, සස්සතං පරෙති, උච්ඡෙදං පරෙති-පලෙතීති අත්ථො.

බ්යාකතො, බ්යත්තො, බ්යඤ්ජනං, සීලබ්බතං, නිබ්බානං, නිබ්බුතං, දිබ්බං, දිබ්බති, සිබ්බති, කුබ්බති, කුබ්බන්තො, ක්රුබ්බති, ක්රුබ්බන්තො, අසෙවිතබ්බත්තා වාරෙතබ්බොති බාලො, පබ්බජිතො, පබ්බජ්ජා ඉච්චාදි.

උච්ඡිට්ඨං-අවසිට්ඨන්ත්යත්ථො, ‘‘දිබ්බා සද්දා නිච්ඡරන්ති, රංසියො [වි. ව. 730] නිච්ඡරන්තී’’ති එත්ථාපි සස්ස ඡත්තං ඉච්ඡන්ති.

උත්තිට්ඨපත්තං උපනාමෙන්ති [මහාව. 64], ‘‘උත්තිට්ඨෙ නප්පමජ්ජෙය්යා’’ ති එත්ථ පන උද්දිස්ස තිට්ඨනං උත්තිට්ඨන්ති අත්ථො. ‘‘උද්දිස්ස අරියා තිට්ඨන්ති, එසා අරියාන යාචනා [ජා. 1.7.59]’’ති වුත්තං.

නිච්චං දහති එත්ථාති නිදාඝො, ලඝු ලහු.

උද්ධම්මො, උබ්බිනයො, උප්පථො, උම්මග්ගො, උඤ්ඤා අවඤ්ඤා, උඤ්ඤාතං අවඤ්ඤාතං, උජ්ඣානසඤ්ඤී.

ඔනද්ධො, ඔකාසො, ඔවාදො, ඔලොකනං ඉච්චාදි.

උපොසථො – උපවසථොති ඨිති, නොනීතං නවනීතං, නිවත්ථකොචො නිවත්ථකවචො, කො තෙ බලං මහාරාජ, කො නු තෙ රථමණ්ඩලං [ජා. 2.22.1880] – ක්වති අත්ථො. කො තෙ දිට්ඨො වා සුතො වා, වානරො ධම්මිකො ඉති, කො නුමෙ ගොතමසාවකා ගතා-ක්ව නු+ඉමෙති ඡෙදො, සොණ්ණං සුවණ්ණං ඉච්චාදි.

අත්රජො පුත්තො, ඛෙත්රජො පුත්තො අත්තජො, ඛෙත්තජො, ගොත්රභූ, වත්රභූ, චිත්රං, විචිත්රං, චිත්තං, විචිත්තං, උත්රස්තමිදං චිත්තං [සං. නි. 1.98], උත්රාසී පලායී [සං. නි. 1.249], යාත්රා ච මෙ භවිස්සති [ම. නි. 1.23] ඉච්චාදි.

ඉන්ද්රියං, සුඛො උදයො යස්සාති සුඛුද්රයං, දුක්ඛුද්රයං කම්මං [ම. නි. 2.109], පථවී උන්ද්රිය්යති [සං. නි. 1.158] – භිජ්ජතීත්යත්ථො, මිත්තද්රුබ්භො මිත්තද්දුබ්භො.

භද්රං භද්දං, අස්සො භද්රො [ධ. ප. 143], සදා භද්රානි පස්සති [දී. නි. 2.153], සබ්බෙ භද්රානි පස්සන්තු [ජා. 1.2.105], භද්රානි භද්රානි යානානි යොජෙත්වා, ලුද්රං [දී. නි. 2.43] ලුද්දං.

බ්රහාවනං, බ්රහන්තං වා වනප්පතිං [ජා. 1.1.14], බ්රහ්මා, බ්රාහ්මණො – බාහිතපාපත්තා අරහා බ්රාහ්මණොති වුච්චති, බ්රහ්මුනො අපච්චන්ති ජාතිබ්රාහ්මණො වුච්චති.

බ්යයො=වයො-විනාසොත්යත්ථො, කිච්චාකිච්චෙසු බ්යාවටො=වාවටො, පඞ්කෙ බ්යසන්නො=විසන්නො, බ්යම්හිතො=විම්හිතො, බ්යම්හං=විමානං-මානස්ස ම්හත්තං.

අච්ඡි=අක්ඛි, සච්ඡි=සක්ඛි-සහ අක්ඛිනා වත්තතීති අත්ථෙ නිපාතො, පච්චක්ඛන්ති අත්ථො. නිබ්බානං සච්ඡිකරොති [මි. ප. 5.3.12], මච්ඡිකා=මක්ඛිකා, ලච්ඡී=ලක්ඛී-සිරීති අත්ථො.

මහාවුත්තිනා අක්ඛරසංඛිත්තං හොති –

ආචෙරො ආචරියො, න මාතාපිතරසංවඩ්ඪො, අනාචෙරකුලෙ වසං [ජා. 1.1.9], ආචෙරම්හි සුසික්ඛිතා [ජා. 1.7.82], බ්රහ්මචෙරො බ්රහ්මචරියො, තිණ්හං තිඛිණං, තණ්හා තසිණා, සුණ්හා සුණිසා, අභිණ්හං අභික්ඛණං, පණ්හො පුබ්බණ්හො, පණ්හෙ වජ්ඣො මහොසධො [ජා. 1.15.324], සුරාමෙරයො-සුරාමෙරෙය්යො, සුරාමෙරෙය්යපානානි, යො නරො අනුයුඤ්ජති [ධ. ප. 247]. කම්මධාරයො= කම්මධාරෙය්යො ¶ , පාටිහීරං පාටිහෙරං පාටිහාරියං, අච්ඡෙරං අච්ඡරියං, මච්ඡෙරං මච්ඡරං මච්ඡරියං ඉච්චාදි.

එකච්චියො එකච්චෙය්යො එකච්චො, මාතියො මච්චො, කිච්චයං කිච්චං, පණ්ඩිතියං පණ්ඩිච්චං, සුවාමි සාමි, සුවාමිනි සාමිනි, සුවකෙහි පුත්තෙහි සකෙහි පුත්තෙහි, සත්තවො සත්තො, ත්වඤ්ච උත්තමසත්තවො [ජා. 2.21.76], එවං උත්තමසත්තවො [ජා. 2.21.79] ඉච්චාදි.

46. වග්ගෙ වග්ගන්තො[ක. 31; රූ. 49; නී. 138-9].

වග්ගබ්යඤ්ජනෙ පරෙ නිග්ගහීතස්ස සකවග්ගන්තබ්යඤ්ජනාදෙසො හොති වා.

දීපඞ්කරො, සඞ්ඛාරො, සඞ්ගහො, සඤ්චාරො, සඤ්ජාතො, සණ්ඨිතං, අත්තන්තපො, පරන්තපො, අමතන්දදො, පුරින්දදො, සන්ධි, සන්නිධි, සම්පත්ති, සම්බුද්ධො, සම්භවො, සම්භාරො, සම්භින්නො, සම්මතො ඉච්චාදීසු නිච්චං, තඞ්කරො, තංකරො ඉච්චාදීසු අනිච්චං, බුද්ධං සරණං ගච්ඡාමි [ඛු. පා. 1.සරණත්තය], න තං කම්මං කතං සාධු ඉච්චාදීසු [ධ. ප. 67] නත්ථි.

වග්ගාවග්ගෙසු බ්යඤ්ජනෙසු පරෙසු නිග්ගහීතං පරරූපං ගච්ඡති –

සක්කරොති, සක්කතො, සක්කාරො, සක්කච්චං, තක්කත්තා, තක්කරො, තක්ඛණං තඞ්ඛණං තං ඛණං, තග්ගතිකං තං ගතිකං, තන්නින්නො, තප්පොණො, තප්පබ්භාරො, තප්පධානො, එතප්පරමො, යග්ගුණො යංගුණො, තල්ලෙණා, මල්ලෙණා, සල්ලෙඛො, පටිසල්ලීනො, තබ්බණ්ණනා තංවණ්ණනා, තස්සමො තංසමො, ඉදප්පච්චයතා ¶ , චිරප්පවාසිං, හත්ථිප්පභින්නං ඉච්චාදි. ඉමස්මිං ගන්ථෙ එකත්ථ සිද්ධම්පි තං තං රූපං තත්ථ තත්ථ පුනප්පුනම්පි විධිය්යති ඤාණවිචිත්තත්ථං.

සරෙ පරෙ නිග්ගහීතස්ස ක්වචි ම, ය, දා හොන්ති වා.

තත්ථ දාදෙසො ය, ත, එතසද්දෙහි නපුංසකෙ දිස්සති –

යදබ්රවි [ජා. 1.2.143], තදනිච්චං [ම. නි. 2.19], එතදවොච සත්ථා [සු. නි. ද්වයතානුපස්සනාසුත්ත].

සමාසෙ පන දාදෙසො තිලිඞ්ගෙ දිස්සති –

යදනන්තරං, තදනන්තරං, එතදත්ථා කථා [අ. නි. 2.68]. එතදත්ථා මන්තනා [අ. නි. 2.68] -තත්ථ යස්ස අත්ථස්ස වා යස්ස පදස්ස වා යස්සා කථාය වා අනන්තරං යදනන්තරං.

ක්වචිත්වෙව? යමෙතං වාරිජං පුප්ඵං, අදින්නං උපසිඞ්ඝසි [ජා. 1.6.115].

මාදෙසො ය, ත, එතසද්දෙහි පුමිත්ථිලිඞ්ගෙසු දිස්සති –

යමාහු දෙවෙසු සුජම්පතීති [ජා. 1.15.54], තමත්ථං පකාසෙන්තො සත්ථා [ජා. අට්ඨ. 1.20.35], එතමත්ථං විදිත්වා [මහාව. 2-3].

අඤ්ඤසද්දෙහි පන ද්වෙ ආදෙසා තිලිඞ්ගෙ දිස්සන්ති –

සකදාගාමී, එවමෙතමභිඤ්ඤාය [සු. නි. 1221] ඉච්චාදි.

යාදෙසො ඉදංසද්දෙ පරෙ තසද්දම්හා එව ක්වචි දිස්සති –

තයිදං න සාධු [ජා. 2.22.279], තයිදං න සුට්ඨු [ජා. 2.22.279].

ය ¶ , එව, හිසද්දෙසු පරෙසු නිග්ගහීතස්ස ඤො හොති. යස්ස පුබ්බරූපත්තං.

ආනන්තරිකඤ්ඤමාහු [ඛු. පා. 6.5] – ආනන්තරිකං + යං + ආහූති ඡෙදො, යඤ්ඤදෙව-යං + යං + එව, තඤ්ඤෙව තං+එව, පුරිසඤ්ඤෙව, පච්චත්තඤ්ඤෙව, තඤ්හි, පුරිසඤ්හි, අත්ථසඤ්හිතො අත්ථසංහිතො, ධම්මසඤ්හිතො ධම්මසංහිතො.

යම්හි පරෙ සං උපසග්ගස්ස නිග්ගහීතස්ස ඤො හොති. යස්ස පුබ්බරූපත්තං.

සඤ්ඤොගො සංයොගො, සඤ්ඤුත්තො සංයුත්තො. සංයොජනං සංයොජනං, සඤ්ඤමො සංයමො, සඤ්ඤතො සංයතො, සඤ්ඤමති සංයමති, සඤ්ඤාචිකා සංයාචිකා කුටිං [පාරා. 348] ඉච්චාදි.

පණ්ණසාලං අමාපෙත්වා [ජා. 2.22.1913], පණ්ණසාලං අමාපිය [ජා. 1.1.148] – මාපෙත්වා ඉච්චෙවත්ථො, න චාපි අපුනප්පුනං, හත්ථිබොන්දිං පවෙක්ඛාමි [ජා. 1.1.148] -පුනප්පුනං ඉච්චෙවත්ථො ¶ , නත්ථි ලොකෙ අනාමතං [ජා. 1.2.31] – අමත පුබ්බං ඨානන්ති අත්ථො, අනවජ්ජං, අනමතග්ගො, ජච්චන්ධො, ජච්චබධිරො, ජච්චමූගො, ජච්චපණ්ඩකො.

අඩ්ඪෙ ආජායරෙ කුලෙ [සං. නි. 1.49], මනුස්සෙසු පච්චාජාතො, ආපූරති තස්ස යසො [පරි. 386].

ධම්මිකථං කත්වා [පාරා. 39], සරන්තා සපන්ති ගච්ඡන්තීති සරිසපා.

කබළීකාරො, මනසීකාරො, මනසීකරොති, තප්පාකටීකරොති, දූරීභූතො, අබ්යයීභාවො.

ඤාතිපරිජිනස්ස භාවො ඤාතිපාරිජුඤ්ඤං, එවං භොගපාරිජුඤ්ඤං- පරිජිනස්සාති පරිහානස්ස, පරික්ඛයස්ස.

පරොසතං, සරදොසතං, දිසොදිසං [ධ. ප. 42] ඉච්චාදි.

‘අතිප්පගො ඛො තාව පිණ්ඩාය චරිතු’ [දී. නි. 3.1] න්ති එත්ථ පාතොත්ථො පගොසද්දො එව.

සරෙ පරෙව න, ත, ර, ගා ච ම, ය, දා ච ආගමා හොන්ති.

අරියෙහි පුථගෙවායං ජනොති පුථුජ්ජනො [මහානිද්දෙසෙ], ඉධ පන පගොසද්දො එව, පගෙව වුත්යස්ස, පගෙව මනුස්සිත්ථියාති [පාරා. 55].

අජ්ජතග්ගෙ [දී. නි. 1.250], තස්මාතිහ [ම. නි. 1.29], කතමො නාම සො රුක්ඛො, යස්ස තෙවං ගතං ඵලං [ජා. 2.18.10] -තෙවන්ති එවං.

උදග්ගො, උදබ්බහි, උදපාදි, උදයො, උදාහටො, උදිතො, උදීරිතො, දුභතො වුට්ඨානං [පටිසම්භිදාමග්ගෙ; විසුද්ධිමග්ගෙ], දුභයානි විචෙය්ය පණ්ඩරානි [සු. නි. 531], තොදෙය්ය, කප්පා දුභයො [සු. නි. 1131] – ද්වෙ ඉසයොති අත්ථො. කිඤ්චිදෙව, කොචිදෙව, කිස්මිඤ්චිදෙව, යාවදෙව, තාවදෙව, වලුත්තෙ-යාවදෙ, තාවදෙති සිද්ධං, පුනදෙව, සකිදෙව, සම්මදෙව-දාගමෙ රස්සො, සම්මදක්ඛාතො [සං. නි. 5.195], සම්මදඤ්ඤා විමුත්තො [ම. නි. 2.234], බහුදෙව රත්තිං [අ. නි. 3.101], අහුදෙව භයං [දී. නි. 1.159] ඉච්චාදි.

ඉතො නායති, චිරං නායති, කම්මෙ සාධු කම්මනියං කම්මඤ්ඤං, අත්තනො ඉදං අත්තනියං, අද්ධානං ඛමතීති අද්ධනියං, ලොභස්ස හිතං ලොභනියං ලොභනෙය්යං, දොසනියං දොසනෙය්යං, මොහනියං මොහනෙය්යං, ඔඝනියං, යොගනියං, ගන්ථනියං, නිද්ධුනනං, නිද්ධුනනකො, සඤ්ජානනං, සඤ්ජානනකො, සඤ්ඤාපනකො ඉච්චාදි.

ලහුමෙස්සති [ධ. ප. 369], ගරුමෙස්සති, මග්ගමත්ථි [විභ. අට්ඨ. 189], අග්ගමක්ඛායති [අ. නි. 4.34], උරගාමිව [ජා. 1.7.30], අරහතාමිව [දී. නි. 2.348] ඉච්චාදීනි. තථා කෙන තෙ ඉධ මිජ්ඣති [පෙ. ව. 181], රූපානි මනුපස්සති [ධ. ස. අට්ඨ. 596], ආකාසෙ මභිපූජයෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස [ම. නි. 3.40], එකමෙකස්ස [පාරා. අට්ඨ. 1.23], සමණමචලො [අ. නි. 4.87], අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා [සං. නි. 4.250] ඉච්චාදි.

නයිමස්ස විජ්ජා මයමත්ථි [ජා. 1.3.25], යථයිදං [අ. නි. 1.21-22], තථයිදං, ඡයිමෙ ධම්මා [අ. නි. 6.11], නවයිමෙ ධම්මා [අ. නි. 9.9], දසයිමෙ ධම්මා [අ. නි. 10.16], මමයිදං, සොයෙව, තෙයෙව, තංයෙව තඤ්ඤෙව, තෙහියෙව, තෙසංයෙව තෙසඤ්ඤෙව, තස්මියෙව, බුද්ධොයෙව, බුද්ධෙසුයෙව, බොධියායෙව කාරණා [චරියා. 1.65], හොතියෙව, අත්ථියෙව ඉච්චාදි. තියන්තං, අග්ගියාගාරෙ, චතුත්ථීයත්ථෙ ඉච්චාදීනි ඉවණ්ණන්තරූපානි යාගමෙනාපි සිජ්ඣන්තියෙව.

නිරන්තරං, නිරත්ථකං, නිරාහාරො, නිරාබාධො, නිරාලයො, නිරින්ධනො අග්ගි, නිරීහකං, නිරුදකං, නිරුත්ති, නිරුත්තරො, නිරූමිකා නදී, නිරොජං, දුරතික්කමො, දුරභිසම්භවො, දුරාසදා බුද්ධා [අප. ථෙර 1.40.270], දුරාඛ්යාතො ධම්මො [දී. නි. 3.166], දුරාගතං, දුරුත්තං වචනං [අ. නි. 5.140], පාතුරහොසි [මහාව. 8], පාතුරහු [ජා. 1.14.202], පාතුරහෙසුං [අ. නි. 3.71], පාතරාසො, පුනරෙති, ධීරත්ථු [ජා. 1.1.13], චතුරඞ්ගිකං ඣානං [ධ. ස. 168], චතුරාරක්ඛා, චතුරාසීතිසහස්සානි, චතුරිද්ධිලාභො, ¶ චතුරොඝා, වුද්ධිරෙසා [දී. නි. 1.251], පථවීධාතුරෙවෙසා [ම. නි. 3.348-349], ආපොධාතුරෙවෙසා [ම. නි. 3.350], සබ්භිරෙව සමාසෙථ, නක්ඛත්තරාජාරිව තාරකානං, විජ්ජුරිව අබ්භකූටෙ, ආරග්ගෙරිව, උසභොරිව [සු. නි. 29], යථරිව, තථරිව [දී. නි. 1.263] -රාගමෙ රස්සො. එත්ථ ච යථා ‘‘අතිරිව කල්ලරූපා [සු. නි. 688], අතිවිය ලාභග්ගයසග්ගපත්තො, පරංවිය මත්තාය’’ ඉච්චාදීසු ඉව, වියසද්දා එවත්ථෙ වත්තන්ති, තථා ‘‘යථරිව, තථරිව, වරම්හාකං භුසාමිව [ජා. 1.3.108], නෙතං අජ්ජතනාමිව’’ ඉච්චාදීසු ඉවසද්දො එවත්ථෙ වත්තති.

දුවඞ්ගුලං, දුවඞ්ගිකං, තිවඞ්ගුලං, තිවඞ්ගිකං, පාගුඤ්ඤවුජුතා, වුසිතං, වුත්තං, වුච්චතෙ, ආසනා වුට්ඨාති [පාචි. 547], වුට්ඨානං, වුට්ඨහිත්වා, භික්ඛුවාසනෙ, පුථුවාසනෙ, සයම්භුවාසනෙ ඉච්චාදීනි උවණ්ණන්තරූපානි වාගමෙනාපි සිජ්ඣන්තියෙව.

ඡළඞ්ගං, ඡළායතනං, ඡළාසීතිසහස්සානි [පෙ. ව. 374], අත්ථස්ස ද්වාරා පමුඛා ඡළෙතෙ [ජා. 1.1.84], ඡළෙවානුසයා හොන්ති [අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ], ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා [බු. වං. 3.5].

මනසිකාරො, මානසිකො, චෙතසිකො, අබ්යග්ගමනසො නරො [අ. නි. 1.30], පුත්තො ජාතො අචෙතසො, උරෙ භවො ඔරසො ඉච්චාදි.

මාහෙවං ආනන්ද [දී. නි. 2.95], නොහෙතං භන්තෙ [දී. නි. 1.185-186], නොහිදං භො ගොතම [දී. නි. 1.263], නහෙවං වත්තබ්බෙ [කථා. 1], හෙවං වත්තබ්බෙ, හෙවං වදති, උජූ ච සුහුජූච [ඛු. පා. 9.1], සුහුට්ඨිතං සුඛණො ඉච්චාදි.

52. නිග්ගහීතං[ක. 35; රූ. 21 (පිට්ඨෙ); නී. 56].

උපවස්සං ඛො පන [පාරා. 653], නවං පන භික්ඛුනා චීවරලාභෙන [පාචි. 368], අප්පමාදො අමතං පදං [ධ. ප. 21], චක්ඛුං උදපාදි [මහාව. 15], අණුංථූලානි [ධ. ප. 265], කත්තබ්බං කුසලං බහුං [ධ. ප. 53], අවංසිරා පතන්ති [ජා. 1.11.35], යදත්ථො, තදත්ථො, එතදත්ථො, තක්කත්තා, තක්කරො ඉච්චාදීනි පුබ්බෙ වුත්තානෙව, තථා තංසම්පයුත්තො, තබ්බොහාරො, තබ්බහුලො ඉච්චාදි.

මහාවුත්තිනා පදානං අන්තෙ ගත, ජාත, අන්ත සද්දා ආගමා හොන්ති.

රූපගතං ¶ [ම. නි. 2.133] වෙදනාගතං [ම. නි. 2.133], සඤ්ඤාගතං [ම. නි. 2.133], ගූථගතං [ම. නි. 2.119], මුත්තගතං [ම. නි. 2.119], දිට්ඨිගතං [මහාව. 66], අත්ථජාතං [පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා], ධම්මජාතං, සුත්තන්තො [කථා. 226], වනන්තො, සම්මාකම්මන්තො, මිච්ඡාකම්මන්තො ඉච්චාදි.

ද්විභාවො තිවිධො. තත්ථ පක්කමො, පරක්කමො ඉච්චාදි බ්යඤ්ජනද්විත්තං නාම. රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චති ඉච්චාදි විභත්යන්තපදද්විත්තං නාම. තිතික්ඛා, තිකිච්ඡා, ජගමා, ජගමු ඉච්චාදි ධාතුපදද්විත්තං නාම.

සරම්හා පරස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ක්වචි ද්වෙ රූපානි හොන්ති.

තත්ථ සරම්හා ප, පති, පටීනං පස්ස ද්විත්තං –

අප්පමාදො, ඉධප්පමාදො, විප්පයුත්තො, සම්මප්පධානං, අප්පතිවත්තියං ධම්මචක්කං [මහාව. 17], සුප්පතිට්ඨිතො, අප්පටිපුග්ගලො, විප්පටිසාරො, සුප්පටිපන්නො ඉච්චාදි.

කී, කුධ, කමු, කුස, ගහ, ජුත, ඤා, සි, සු, සම්භු, සර, සස ඉච්චාදීනං ධාතූනඤ්ච, උ, දු, නිපුබ්බානං පදානඤ්ච ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං.

වික්කිනාති, වික්කයො, ධනක්කීතො.

අභික්කමති, අභික්කමො, අභික්කන්තො, අක්කමති, අක්කමො, අක්කන්තො, පරක්කමති, පරක්කමො, වික්කමති, වික්කමො, ඔක්කමති, ඔක්කන්තො.

පග්ගණ්හාති, පග්ගහො, විග්ගහො, පරිග්ගහො, අනුග්ගහො.

අඤ්ඤා, පඤ්ඤා, අභිඤ්ඤා, පරිඤ්ඤා, විඤ්ඤාණං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං, රත්තඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ.

අතිස්සයො, භූමස්සිතො, ගෙහස්සිතො.

අප්පස්සුතො, බහුස්සුතො, විස්සුතො, අස්සවො, අනස්සවො.

පස්සම්භති, පස්සද්ධි, පස්සද්ධො.

අනුස්සරති, අනුස්සති, අනුස්සරො.

අස්සසති, අස්සසන්තො, අස්සාසො, පස්සාසො.

විස්සජ්ජෙති, විස්සජ්ජන්තො, විස්සග්ගො.

පරිච්චජති, පරිච්චජන්තො, පරිච්චාගො ඉච්චාදි.

උක්කංසති, උක්කංසො, උග්ගහො, උච්චාරෙති, උච්චාරො, උච්චයො, සමුච්චයො, උජ්ජලො, සමුජ්ජලො, උණ්ණමති, උත්තරති ඉච්චාදි.

දුක්කටං, දුක්කරං, දුග්ගති, දුච්චරිතං, දුත්තරො, දුද්දමො, දුන්නයො, දුප්පොසො, දුබ්බලො, දුම්මග්ගො, දුල්ලභො ඉච්චාදි.

නික්කමො, නික්ඛන්තො, නිග්ගතො, නිච්චොරො, නිජ්ජරො, නිද්දොසො, නිප්පාපො, නිම්මිතො, නිම්මානො, නිය්යානං, නිල්ලොලො, නිබ්බානං, නිස්සයො ඉච්චාදි.

තික, තය, තිංසානං තස්ස ද්විත්තං –

කුසලත්තිකං, වෙදනත්තිකං, වත්ථුත්තයං, රතනත්තයං, ද්වත්තිංසං, තෙත්තිංසං.

චතු ¶ , ඡෙහි පරබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං –

චතුබ්බිධං, චතුද්දස, චතුද්දිසං, චතුප්පදං, ඡබ්බිධං, ඡන්නවුති.

සන්තස්ස සත්තෙ පරබ්යඤ්ජනස්ස නිච්චං ද්විත්තං –

සජ්ජනො, සප්පුරිසො, සද්ධම්මො, සන්තස්ස භාවො සත්තා, සබ්භාවො.

සීලබ්බතං, නිබ්බානං, නිබ්බුතං ඉච්චාදි පුබ්බෙ වුත්තමෙව.

වතු, වටු ඉච්චාදීනං අන්තබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං –

වත්තති, පවත්තති, නිවත්තති, සංවත්තති, වට්ටති, විවට්ටති.

සමන්නාගතො, සමන්නාහාරො, සමන්නෙසති.

සීමං සම්මන්නෙය්ය [මහාව. 139], සීමං සම්මන්නිතුං [මහාව. 138], සීමං සම්මන්නති [මහාව. 139], සම්පටිච්ඡන්නං, චීවරචෙතාපන්නං, චතුන්නං, පඤ්චන්නං.

54. චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා[ක. 44, 29; රූ. 24; නී. 57, 68, 74, 77-8, 80, 82-3, 91, 122].

වග්ගෙ චතුත්ථ, දුතියෙසු පරෙසු කමෙන තතිය, පඨමා එසං චතුත්ථ, දුතියානං ද්විභාවං ගච්ඡන්ති, දුතියභාවං ගච්ඡන්තීති අත්ථො. ‘සරම්හා ද්වෙ’ති සුත්තෙන වා ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ඉච්චාදීහි වා දුතිය, චතුත්ථානම්පි සදිසත්තෙ ජාතෙ පුන ඉමිනා සුත්තෙන ¶ ආදිදුතියස්ස පඨමත්තං, ආදිචතුත්ථස්ස තතියත්තඤ්ච ජාතං.

ආක්ඛාතං, පක්ඛිත්තං, පක්ඛෙපො, රූපක්ඛන්ධො, වෙදනාක්ඛන්ධො, ධාතුක්ඛොභො, ආයුක්ඛයො, නක්ඛමති.

‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති සුත්තවිධානෙ –

පමුඛෙ සාධු පාමොක්ඛං, පග්ඝරති, උග්ඝොසති, නිග්ඝොසො.

අච්ඡාදෙති, අච්ඡින්දති-සංයොගෙ රස්සත්තං, පච්ඡාදෙති, පච්ඡින්දති, සෙතච්ඡත්තං, රුක්ඛච්ඡායා, තථස්ස භාවො තච්ඡං, රථස්ස හිතා රච්ඡා, පජ්ඣායති, උජ්ඣායති, නිජ්ඣායති, පඨමජ්ඣානං, දුතියජ්ඣානං, අජ්ඣොකාසො, බොජ්ඣඞ්ගො, දුම්මෙධස්ස භාවො දුම්මෙජ්ඣං, බුජ්ඣති, බුජ්ඣිතබ්බං, බොජ්ඣං, පටිවිජ්ඣ, පටිවිජ්ඣිය, පටිවිජ්ඣිත්වා ඉච්චාදි.

යත්රට්ඨිතං, තත්රට්ඨිතො, උට්ඨිතො, නිට්ඨිතො, ථලට්ඨො, ජලට්ඨො, වුඩ්ඪො ඉච්චාදි.

සුමනත්ථෙරො, යසත්ථෙරො, අවත්ථා, අවත්ථානං, විත්ථාරො, අභිත්ථුතො, විත්ථම්භිතො, උද්ධරති, උද්ධරණං, උද්ධටං, නිද්ධාරෙති, නිද්ධාරණං, නිද්ධාරිතං, නිද්ධනො, නිද්ධුතො, නිද්ධොතො ඉච්චාදි.

විප්ඵරති, විප්ඵරණං, විප්ඵාරො, අප්ඵොටෙති, මහප්ඵලං, නිප්ඵලං, මධුප්ඵාණිතං, විබ්භමති, විබ්භමො, උබ්භතං, නිබ්භයං, දුබ්භරො, සබ්භාවො ¶ , උසභස්ස භාවො ඔසබ්භං, ලබ්භති, ආරබ්භො, ආරබ්භ, ආරබ්භිත්වා ඉච්චාදි.

ඉධපි උ, දු, නිතො පරපදානං ආදිබ්යඤ්ජනස්ස ද්විත්තං විසෙසතො ඉච්ඡන්ති.

55. විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසු ද්වෙ[චං. 6.3-1; පා. 8.1.1, 4].

විච්ඡායං අභික්ඛඤ්ඤෙ ච අනෙකත්ථස්ස එකපදස්ස ද්වෙ රූපානි හොන්ති. භින්නෙ අත්ථෙ ක්රියාය වා දබ්බෙන වා ගුණෙන වා බ්යාපිතුං ඉච්ඡා විච්ඡා. පුනප්පුනක්රියා අභික්ඛඤ්ඤං.

රුක්ඛං රුක්ඛං සිඤ්චති. ගාමෙ ගාමෙ සතංකුම්භා, ගාමො ගාමො රමණියො, ගෙහෙ ගෙහෙ ඉස්සරො, රසං රසං භක්ඛයති, ක්රියං ක්රියං ආරභතෙ.

ආනුපුබ්බියෙපි විච්ඡාව ගම්යතෙ –

මූලෙ මූලෙ ථූලා, අග්ගෙ අග්ගෙ සුඛුමා, ජෙට්ඨං ජෙට්ඨං අනුපවෙසෙථ, ඉමෙසං දෙවසිකං මාසකං මාසකං දෙහි, මඤ්ජූසකරුක්ඛො පුප්ඵං පුප්ඵං පුප්ඵති, ඉමෙ ජනා පථං පථං අච්චෙන්ති, සබ්බෙ ඉමෙ අඩ්ඪා, කතරා කතරා ඉමෙසං අඩ්ඪතා, කතමා කතමා ඉමෙසං අඩ්ඪතා.

භත්තං පචති පචති, අපුඤ්ඤං පසවති පසවති, භුත්වා භුත්වා නිප්පජ්ජන්ති, පටං පටං කරොති, පටපටායති, එකමෙකං, එකමෙකානි ඉච්චාදීසු විච්ඡාසු පුබ්බපදෙ ස්යාදිලොපො.

අතික්කම්ම ¶ හරණං අතිහාරො, න අතිහාරො වීතිහාරො, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තොයෙව හරණන්තිඅත්ථො, වීතිහාරත්ථෙ ගම්යමානෙ සබ්බාදීනං සබ්බනාමානං ද්වෙ රූපානි හොන්ති, පුබ්බස්සෙකස්ස ච ස්යාදිලොපො.

ඉමෙ ද්වෙ ජනා අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස උපකාරකා, ඉතරීතරස්ස උපකාරකා, අඤ්ඤමඤ්ඤං පස්සන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස දෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අපෙන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ධනං, අඤ්ඤමඤ්ඤෙ නිස්සිතා.

57. යාවතාතාවං සම්භමෙ[චං. 6.3.14; පා. 8.1.12; යාවබොධං සම්භමෙ (බහූසු)].

යං පරිමාණමස්සාති යාවං. තං පරිමාණමස්සාති තාවං. පුනප්පුනං භමනං පවත්තනං සම්භමො. තුරිතෙන වචීපයොගෙන තං තං උපායදීපනං සම්භමො, ආමෙඩිතමෙව වුච්චති, සම්භමෙ ගම්යමානෙ යාවතා යත්තකෙන පදෙන සො අත්ථො පඤ්ඤායති, තත්තකං පදං පයුජ්ජතෙ, ද්වික්ඛත්තුං වා තික්ඛත්තුං වා තදුත්තරි වා උදීරියතෙත්යත්ථො. යථාබොධං සම්භමෙතිපි පාඨො, සොයෙවත්ථො.

භයෙ, කොධෙ, පසංසායං, තුරිතෙ, කොතූහලෙ’ච්ඡරෙ.

හාසෙ, සොකෙ, පසාදෙ ච, කරෙ ආමෙඩිතං බුධො.

අභික්කමථ වාසෙට්ඨා අභික්කමථ වාසෙට්ඨා [දී. නි. 2.210].

කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තක [සං. නි. 4.120].

අභික්කන්තං භො ගොතම අභික්කන්තං භො ගොතම [ම. නි. 2.106] ඉච්චාදි. තික්ඛත්තුංඋදානං උදානෙසි ‘‘නමො තස්ස භගවතො’’ [ම. නි. 2.357] ඉච්චාදි.

පදක්ඛරානං පුබ්බාපරවිපරියායො විපල්ලාසො.

යම්හි පරෙ හස්ස පුබ්බාපරවිපල්ලාසො හොති වා.

දය්හති, සඞ්ගය්හති, සන්නය්හති, වුය්හති, දුය්හති, මුය්හති.

වාත්වෙව ¶ ? සඞ්ගණ්හියති, එවං සඞ්ගය්හ සඞ්ගණ්හිත්වා, ආරුය්හ ආරුහිත්වා, ඔගාය්හ ඔගාහිත්වා. පසය්හ පසහිත්වා.

වම්හි පරෙ හස්ස විපල්ලාසො හොති වා.

බව්හාබාධො බහ්වාබාධො, බව්හෙත්ථ න්හායතී ජනො [උදා. 9] =බහ්වෙත්ථ න්හායතී ජනො.

කුටි මෙ කයිරති [පාරා. 358], වචනං පයිරුදාහාසි, ගරුං පයිරූපාසති, වන්දාමි තෙ අය්යිරෙ පසන්නචිත්තො [ජා. 2.17.54] -යස්ස ද්විත්තං.

නිරයම්හි අපච්චිසුං [ජා. 2.22.60], තෙ මෙ අස්සෙ අයාචිසුං [ජා. 2.22.1863]. ඉමා ගාථා අභාසිසුං.

හඤ්ඤය්යෙවාපි කොචි නං [ජා. 2.22.1193] – හඤ්ඤෙය්යාති ඨිති, අමූලමූලං ගන්ත්වා-මූලමූලං අගන්ත්වාති අත්ථො. එවං පරත්ර. අනොකාසං කාරාපෙත්වා [පාරා 389], අනිමිත්තං කත්වා, සද්ධං න භුඤ්ජතීති අසද්ධභොජි, දිස්වා පදමනුත්තිණ්ණං [ජා. 1.1.20] – උත්තිණ්ණං අදිස්වාති අත්ථො.

නවං පන භික්ඛුනා චීවරලාභෙන, නාගකඤ්ඤා චරිතං ගණෙන [ජා. 1.15.268] -නාගකඤ්ඤාගණෙන චරිතන්ති ඨිති.

සන්ධිවිධානං ¶ නාම බහුලං හොති, යෙභුය්යෙන හොතීති අත්ථො. අධිකාරසුත්තං. යාවගන්ථපරියොසානා යුත්තට්ඨානෙසු සබ්බත්ථ වත්තතෙ. එතෙන සබ්බසද්දසුත්තෙසු අනිට්ඨනිවත්ති ච ඉට්ඨපරිග්ගහො ච කතො හොති.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානදීපනියං