📜
2. නාමකණ්ඩ
විභත්තිරාසි
අථ ¶ ලිඞ්ගම්හා ස්යාදිවිභත්තිවිධානං දීපියතෙ.
ලිඞ්ගං, නාමං, පාටිපදිකන්ති අත්ථතො එකං, දබ්බාභිධානස්ස පුරිසාදිකස්ස පකතිරූපස්සෙතං නාමං. තඤ්හි සත්තන්නං විභත්තීනං වසෙන විභාගං පත්වා කිඤ්චි විසදරූපං හොති, කිඤ්චි අවිසදරූපං, කිඤ්චි මජ්ඣිමරූපන්ති එවං තිවිධෙන ලිඞ්ගරූපෙන යුත්තත්තා ලිඞ්ගන්ති වුච්චති.
තදෙව කිඤ්චි සද්දලිඞ්ගානුරූපං, කිඤ්චි අත්ථලිඞ්ගානුරූපඤ්ච පරිණමන්තං පවත්තති, තස්මා නාමන්ති ච වුච්චති.
තදෙව ධාතු, පච්චය, විභත්තිපදෙහි චෙවසද්දපදත්ථකපදෙහි ච ‘විසුං භූතං පද’න්ති කත්වා පාටිපදිකන්ති ච වුච්චති.
තත්ථ ධාතුපදං නාම බ්රූ, භූ, හූඉච්චාදි.
පච්චයපදං නාම ණ, තබ්බ, අනීය ඉච්චාදි.
විභත්තිපදං නාම සි, යො, අං, යො,ති, අන්ති ඉච්චාදි.
සද්දපදත්ථකපදානි නාම රාජස්ස, සඛස්ස, පුමස්ස ඉච්චාදීනි. එත්ථ ච රාජස්සඉච්චාදීනි සද්දසුත්තෙ සද්දපදත්ථකානි හොන්ති, පයොගෙ අත්ථපදත්ථකානි. ධාතුපච්චයවිභත්තිපදානි පන නිච්චං සද්දපදත්ථකානි එව හොන්ති, සද්දසුත්තෙස්වෙව ච ලබ්භන්ති, න පයොගෙති, ඉදං ද්වින්නං නානත්තං.
යදිඑවං භුස්ස, බ්රුස්ස, භූතො, හූතො, ණෙ, තබ්බෙ, සිම්හි, තිම්හි ඉච්චාදිනා තෙහි කථං විභත්තුප්පත්ති හොතීති? අනුකරණපදානි නාම තානි අත්ථිස්ස, කරොතිස්ස ඉච්චාදීනි විය, තස්මා තානි ච රාජස්ස ඉච්චාදීනි ච අනුකරණලිඞ්ගභාවෙන එත්ථ සඞ්ගය්හන්ති, න එකන්තලිඞ්ගභාවෙනාති. එවඤ්ච කත්වා ‘ධාතු- පච්චය ¶ , විභත්තිවජ්ජිතමත්ථවං ලිඞ්ග’න්ති අවොචුං. තත්ථ අත්ථවන්ති අත්ථපදත්ථකං වුච්චති, රාජස්සඉච්චාදිකං සද්දපදත්ථකං විවජ්ජෙති, එතෙන අත්ථපදත්ථකෙ සති තද්ධිත, සමාස, කිතකපදානම්පි එකන්තලිඞ්ගභාවං සාධෙන්ති. න හි තෙසං ලිඞ්ගනාමබ්යපදෙසකිච්චං අත්ථි, යානි ච නාමස්ස විසෙසනානි භවිතුං අරහන්ති, තානි උපසග්ග, නිපාතපදානි ත්වාන්තාදිපදානි ච ඉධ විසෙසනනාමභාවෙන සඞ්ගය්හන්තීති.
61. ද්වෙ ද්වෙකානෙකෙසු නාමස්මා සි යො අංයො නා හි ස නං ස්මාහි සනංස්මිංසු[ක. 55; රූ. 63; නී. 200].
එකස්මිං අත්ථෙ ච අනෙකෙසු අත්ථෙසු ච පවත්තා නාමස්මා ද්වෙ ද්වෙ සි, යො…පෙ… ස්මිං, සුවිභත්තියො හොන්ති.
විභජන්තීති විභත්තියො, එකමෙකං පකතිනාමපදං නානාරූපවිභාගවසෙන කත්තු, කම්මාදිනානාඅත්ථවිභාගවසෙන එකත්ත, බහුත්තසඞ්ඛ්යාවිභාගවසෙන ච විභජන්තීති අත්ථො. සි, ලො ඉති පඨමා නාම…පෙ… ස්මිං, සු ඉති සත්තමී නාම. ද්වීසු ද්වීසු පුබ්බං පුබ්බං ‘එකස්මිං අත්ථෙ පවත්තං වචන’න්ති එකවචනං නාම. පරං පරං ‘අනෙකෙසු අත්ථෙසු පවත්තං වචන’න්ති අනෙකවචනං නාම. බහුවචනන්ති ච පුථුවචනන්ති ච එතස්ස නාමං. සබ්බමිදං ඉමිනා සුත්තෙන සිද්ධං.
62. පඨමාත්ථමත්තෙ[ක. 284; රූ. 65; නී. 577; චං. 2.1.93; පා. 2.3.46].
කත්තු, කම්මාදිකං බාහිරත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා ලිඞ්ගත්ථමත්තෙ පවත්තා නාමස්මා පඨමාවිභත්ති හොති.
අයං මම පුරිසො, ඉමෙ මම පුරිසා.
63. ආමන්තනෙ[ක. 285; රූ. 70; නී. 578; චං. 2.1.94; පා. 2.3.47].
ආමන්තනං ¶ වුච්චති ආලපනං. ආමන්තනවිසයෙ ලිඞ්ගත්ථමත්තෙ පවත්තා නාමස්මා පඨමාවිභත්ති හොති.
භො පුරිස, භොන්තො පුරිසා.
64. කම්මෙ දුතියා[ක. 297; රූ. 76, 284; නී. 580; චං. 2.1.43; පා. 1.4.49-51].
නාමස්මා කම්මත්ථෙ දුතියාවිභත්ති හොති.
පුරිසං පස්සති, පුරිසෙ පස්සන්ති.
65. කත්තුකරණෙසු තතියා[ක. 286, 288; රූ. 83; නී. 591, 594; චං. 2.1.62, 63; පා. 2.3.18].
නාමස්මා කත්තරි ච කරණෙ ච තතියාවිභත්ති හොති.
පුරිසෙන කතං, පුරිසෙහි කතං, පුරිසෙන කුලං සොභති, පුරිසෙහි කුලං සොභති.
66. චතුත්ථී සම්පදානෙ[ක. 293; රූ 85, 301; නී. 605; චං. 2.1.73; පා. 2.3.13].
නාමස්මා සම්පදානත්ථෙ චතුත්ථීවිභත්ති හොති.
පුරිසස්ස දෙති, පුරිසානං දෙති.
67. පඤ්චම්යාවධිස්මිං[ක. 295; රූ. 89, 307; නී. 607 චං. 2.1.81; පා. 2.3.28; 1.4.24 පඤ්චම්යවධිස්මා (බහූසු)].
අවධි වුච්චති අපාදානං. නාමස්මා අවධිඅත්ථෙ පඤ්චමීවිභත්ති හොති.
පුරිසස්මා අපෙති, පුරිසෙහි අපෙති.
68. ඡට්ඨී ¶ සම්බන්ධෙ[ක. 30; රූ. 92, 315; නී. 609; චං. 2.1.95; පා. 2.3.50].
නාමස්මා සම්බන්ධත්ථෙ ඡට්ඨීවිභත්ති හොති.
පුරිසස්ස ධනං, පුරිසානං ධනං.
69. සත්තම්යාධාරෙ[ක. 312; රූ. 94, 319; නී. 630; චං. 2.1.88; පා. 2.3.36; 1.3.45].
නාමස්මා ආධාරත්ථෙ සත්තමීවිභත්ති හොති.
පුරිසස්මිං තිට්ඨති, පුරිසෙසු තිට්ඨති.
විභත්තිරාසි නිට්ඨිතො.
ඉත්ථිපච්චයරාසි
70. ඉත්ථියමත්වා[ක. 237; රූ. 176; නී. 466; චං. 2.3.15; පා. 4.1.4].
ඉත්ථියං+අතො+ආති ඡෙදො. අකාරන්තනාමම්හා ඉත්ථියං ආපච්චයො හොති.
අභාසිතපුමෙහි කෙහිචි සඤ්ඤාසද්දෙහි නිච්චං –
කඤ්ඤා, පඤ්ඤා, සඤ්ඤා, නාවා, සාලා, තණ්හා, ඉච්ඡා, භික්ඛා, සික්ඛා, ගීවා, ජිව්හා, වීසා, තිංසා, චත්තාලීසා, පඤ්ඤාසා ඉච්චාදි.
භාසිතපුමෙහිපි සබ්බනාමෙහි තබ්බා, නීය, තපච්චයන්තෙහි ච නිච්චං –
සබ්බා, කතරා, කතමා, අනුභවිතබ්බා, අනුභවනීයා, ගතා, ජාතා, භූතා, හූතා ඉච්චාදි.
අඤ්ඤෙහි ¶ පන අනිච්චං –
කල්යාණා, කල්යාණී, සුන්දරා, සුන්දරී, සොභණා, සොභණී, කුම්භකාරා, කුම්භකාරී, කුම්භකාරිනී, අත්ථකාමා, අත්ථකාමී, අත්ථකාමිනී, පරිබ්බාජිකා, පරිබ්බාජිකිනී, එකාකා, එකාකිනී, දීපනා, දීපනී ඉච්චාදි.
සුත්තවිභත්තෙන සමාසෙ මාතු, ධීතු ඉච්චාදීහි ආපච්චයො හොති. නන්දමාතා, උත්තරමාතා, දෙවධීතා, රාජධීතා, අස්සමණී හොති අසක්යධීතරා ඉච්චාදි.
එත්ථ ච ‘ඉත්ථිය’න්ති කත්ථචි සද්දමත්තස්ස වා, කත්ථචි අත්ථමත්තස්ස වා ඉත්ථිභාවෙ ජොතෙතබ්බෙති අත්ථො. එවඤ්ච සති ඉත්ථිපච්චයාපි ස්යාදයො විය ජොතකමත්තා එව හොන්ති, න වාචකාති සිද්ධං හොති.
71. නදාදීහි ඞී[ක. 238; රූ. 187; නී. 467; නදාදිතො වී (බහූසු)].
නදාදීහි ඉත්ථියං ඞී හොති. ඞානුබන්ධො ‘න්තන්තූනං ඞීම්හි තො වා’ති එත්ථ විසෙසනත්ථො.
නදී, මහී, ඉත්ථී, කුමාරී, තරුණී, වාසෙට්ඨී, ගොතමී, කච්චානී, කච්චායනී, මාණවී, සාමණෙරී, නාවිකී, පඤ්චමී, ඡට්ඨී, චතුද්දසී, පඤ්චදසී, සහස්සී, දසසහස්සී, සතසහස්සී, කුම්භකාරී, මාලකාරී, චක්ඛුකරණී, ඤාණකරණී, ධම්මදීපනී ඉච්චාදි.
72. න්තන්තූනං ඞීම්හි තො වා[ක. 239, 241; රූ. 190, 191; නී. 468, 471].
න්ත, න්තූනං තො හොති වා ඞීම්හි පරෙ.
ගච්ඡතී, ගච්ඡන්තී, සතී, සන්තී, භවිස්සතී, භවිස්සන්තී, ගුණවතී, ගුණවන්තී, සතිමතී, සතිමන්තී, සබ්බාවතී, සබ්බාවන්තී, යාවතී, යාවන්තී, තාවතී, තාවන්තී, භුත්තවතී, භුත්තවන්තී.
73. ගොතො වා[ක. 238; රූ. 187; නී. 467].
ගොසද්දම්හා ¶ ඉත්ථියං වී හොති වා.
ගාවී.
වාති කිං? ගොකාණා පරියන්තචාරිනීති පාළි. තත්ථ කාණාති අන්ධා.
74. යක්ඛාදීහිනී ච[ක. 238, 240; රූ. 287, 193; නී. 467, 469; යක්ඛාදිත්විනී ච (බහූසු)].
යක්ඛාදීහි අකාරන්තෙහි ඉත්ථියං වී ච හොති ඉනී ච.
යක්ඛී, යක්ඛිනී, නාගී, නාගිනී, මහිංසී, මහිංසිනී, මිගී, මිගිනී, සීහී, සීහිනී, දීපී, දීපිනී, බ්යග්ඝී, බ්යග්ඝිනී, කාකී, කාකිනී, කපොතී, කපොතිනී, මානුසී, මානුසිනී ඉච්චාදි.
75. ආරාමිකාදීහි[ක. 240; රූ. 193; නී. 469].
ආරාමිකාදීහි අකාරන්තෙහි ඉත්ථියං ඉනී හොති.
ආරාමිකිනී, අන්තරායිකිනී, නාවිකිනී, ඔලුම්බිකිනී, පංසුකූලිකිනී, පරිබ්බාජිකිනී, රාජිනී, එකාකිනී ඉච්චාදි.
සඤ්ඤායං –
මානුසිනී මානුසා වා, අඤ්ඤත්ර මානුසී සම්පත්ති.
76. ඝරණ්යාදයො[ක. 240; රූ. 193; නී. 469].
ඝරණීඉච්චාදයො ඉත්ථියං නීපච්චයන්තා සිජ්ඣන්ති.
ඝරණී, වෙත්රණී, පොක්ඛරණී-එසු නස්ස ණත්තං. ආචරිනීයලොපො, ආචරියා වා.
77. මාතුලාදිත්වානී ¶ භරියායං[ක. 98; රූ. 189; නී. 261].
මාතුලාදීහි අකාරන්තෙහි භරියායං ආනී හොති.
මාතුභාතා මාතුලො, තස්ස භරියා මාතුලානී, එවං වරුණානී, ගහපතානී, ආචරියානී, ඛත්තියානී.
‘බහුලා’ධිකාරා ඛත්තියී ඛත්තියා ච.
ඉවණ්ණන්තෙහි උවණ්ණන්තෙහි ච ඉත්ථියං නී හොති.
ඡත්තපාණිනී, දණ්ඩපාණිනී, දණ්ඩිනී, ඡත්තිනී, හත්ථිනී, මාලිනී, මායාවිනී, මෙධාවිනී, පියපසංසිනී, බ්රහ්මචාරිනී, භයදස්සාවිනී, අත්ථකාමිනී, හිතචාරිනී, භික්ඛුනී, ඛත්තියබන්ධුනී, පටුනී, පරචිත්තවිදුනී, මත්තඤ්ඤුනී, අත්ථඤ්ඤුනී, ධම්මඤ්ඤුනී ඉච්චාදි.
79. තිම්හාඤ්ඤත්ථෙ[ක්තිම්හාඤ්ඤත්ථෙ (බහූසු), මොග්ගල්ලානෙ 31 සුත්තඞ්කෙ].
අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ තිපච්චයන්තම්හා ඉත්ථියං නී හොති.
අහිංසාරතිනී, ධම්මරතිනී, වච්ඡගිද්ධිනී, පුත්තගිද්ධිනී, මුට්ඨස්සතිනී, මිච්ඡාදිට්ඨිනී, සම්මාදිට්ඨිනී, අත්තගුත්තිනී ඉච්චාදි.
අඤ්ඤත්ථෙති කිං? ධම්මෙ රති ධම්මරති.
යුවතො ඉත්ථියන්ති හොති.
යුවති.
එත්ථ ච ‘ති’ ඉති සුත්තවිභත්තෙන වීස, තිංසතොපිති හොති වා. වීසති, වීසං, තිංසති, තිංසං.
81. උපමා ¶ සංහිත සහිත සඤ්ඤත සහ සඵ වාමලක්ඛණාදිතූරුත්වූ[චං. 2.3.79; පා. 4.1.69, 70 තූරුතූ (බහූසු)].
ලක්ඛණාදිතො+ඌරුතො+ඌති ඡෙදො.
අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ උපමාදිපුබ්බා ඌරුසද්දම්හා ඉත්ථියං ඌ හොති.
නාගස්ස නාසා විය ඌරූ යස්සාති නාගනාසූරූ, සංහිතා සම්බන්ධා ඌරූ යස්සාති සංහිතොරූ, සහිතා එකබද්ධා ඌරූ යස්සාති සහිතොරූ, සඤ්ඤතා අලොලා ඌරූ යස්සාති සඤ්ඤතොරූ, ඌරුයා [ඌරුනා?] සහ වත්තතීති සහොරූ, සඵො වුච්චති ඛුරො, සංසිලිට්ඨතාය සඵභූතා ඌරූ යස්සාති සඵොරූ, වාමා සුන්දරා ඌරූ යස්සාති වාමොරූ, ලක්ඛණසම්පන්නා ඌරූ යස්සාති ලක්ඛණොරූ.
සුත්තවිභත්තෙන බ්රහ්මබන්ධූති සිජ්ඣති.
‘‘සචෙ මං නාගනාසූරූ, ඔලොකෙය්ය පභාවතී’’ති [ජා. 2.20.14] ච ‘‘එකා තුවං තිට්ඨසි සහිතූරූ’’ති [ජා. 1.16.297] ච ‘‘සඤ්ඤතූරූ මහාමායා, කුමාරි චාරුදස්සනා’’ති [ජා. 2.17.109] ච ‘‘වාමොරූ සජ මං භද්දෙ’’ති [දී. නි. 2.348] ච ‘‘කාරණං නප්පජානාමි, සම්මත්තො ලක්ඛණූරුයා’’ති [දී. නි. 2.348] ච ‘‘ගාරය්හස්සං බ්රහ්මබන්ධුයා’’ති [ජා. 2.22.2109] ච පාළිපදානි දිස්සන්ති.
තත්ථ ‘සජා’ති ආලිඞ්ගාහි, ‘ගාරය්හස්ස’න්ති අහං ගාරය්හො භවෙය්යං.
එත්ථ ච තාපච්චයන්තා සභාවඉත්ථිලිඞ්ගා එව – ලහුතා, මුදුතා, ගාමතා, ජනතා, දෙවතා ඉච්චාදි.
තථා තිපච්චයන්තා – ගති, මති, රත්ති, සති, තුට්ඨි, දිට්ඨි, ඉද්ධි, සිද්ධි ඉච්චාදි, තථා යාගු, ධාතු, ධෙනු, කණ්ඩු, කච්ඡු, මාතු, ධීතු ¶ , දුහිතු ඉච්චාදි, ජම්බූ, වධූ, චමූ, සුතනූ, සරබූ ඉච්චාදි ච. සක්කතගන්ථෙසු පන සුතනූ, සරබූ ඉච්චාදීසුපි ඌපච්චයං විදහන්ති.
තත්ථ ඉත්ථිලිඞ්ගභූතා සබ්බෙ ‘ඉවණ්ණුවණ්ණා පිත්ථිය’න්ති සුත්තෙන නිච්චං පසඤ්ඤා හොන්ති. ‘ආකාරො ච ඝා’ති සුත්තෙන නිච්චං ඝසඤ්ඤො.
ඉත්ථිපච්චයරාසි නිට්ඨිතො.
ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි
ඉත්ථිලිඞ්ගං ඡබ්බිධං ආකාරන්තං, ඉකාරන්තං, ඊකාරන්තං, උකාරන්තං, ඌකාරන්තං, ඔකාරන්තං. තත්ථ කඤ්ඤාසද්දම්හා අත්ථමත්තෙ පඨමා.
82. ගසීනං[ක. 220; රූ. 74; නී. 447].
කෙනචි සුත්තෙන අලද්ධවිධීනං ගසීනං ලොපො හොතීති සිලොපො.
කඤ්ඤා තිට්ඨති.
83. ජන්තුහෙත්වීඝපෙහි වා[ක. 118; රූ. 146; නී. 293].
ජන්තු, හෙතූහි ච පුන්නපුංසකෙසු ඊකාරන්තෙහි ච ඝතො ච පසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි ච යොනං ලොපො හොති වා.
කඤ්ඤා තිට්ඨන්ති, කඤ්ඤායො තිට්ඨන්ති.
ආමන්තනත්ථෙ පඨමා, ‘ගොස්යාලපනෙ’ති ගසඤ්ඤා.
84. ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ[ක. 114, 193; රූ. 122, 178; නී. 288; ඝබ්රහ්මාදිතෙ (බහසු)].
ඝතො ච බ්රහ්මාදිතො ච ගස්ස එ හොති වා. ආදිසද්දෙන ඉසි, මුනි, රෙවතී, කත්තු, ඛත්තුඉච්චාදිතොපි.
භොති ¶ කඤ්ඤෙ, භොති කඤ්ඤා, භොතියො කඤ්ඤායො, භොතී කඤ්ඤායො, ‘‘උට්ඨෙහි පුත්තික පබ්බජ්ජා දුක්කරා පුත්තික’’ ඉති ථෙරීපාළි [ථෙරීගා. 465], තස්මා ගෙ පරෙ මහාවුත්තිනා රස්සොපි යුජ්ජති. කුසජාතකෙ ‘‘න මෙ අකාසි වචනං, අත්ථකාමාය පුත්තිකෙ’’තිපි [ජා. 2.20.47] අත්ථි.
කම්මත්ථෙ දුතියා, ‘සරො ලොපො සරෙ’ති පුබ්බසරලොපො.
කඤ්ඤං පස්සති, කඤ්ඤා පස්සති, කඤ්ඤායො පස්සති.
කත්තරි තතියා.
85. ඝපතෙකස්මිං නාදීනං යයා[ක. 111, 112; රූ. 179, 183 නී. 283, 284].
ඝතො ච පසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි ච එකත්තෙ පවත්තානං නාදීනං පඤ්චන්නං එකවචනානං කමෙන ය, යා හොන්ති.
කඤ්ඤාය කතං, කඤ්ඤාහි කතං. එත්ථ ච ඝතොපි යාආදෙසො දිස්සති. ‘‘තෙ ච තත්ථ නිසීදිත්වා, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායයා’’ [ජා. 1.14.182] ති ච ‘‘සමන්තා පරිවාරිංසු, තස්ස රුක්ඛස්ස ඡායයා’’ [ජා. 1.14.189] ති ච පාළි, තථා ‘‘සක්ඛරොපමයා වදෙ’’ [සච්චසඞ්ඛෙප 176 ගාථා], ‘‘බාලදාරකලීලයා’’ති [විභාවිනී 154] ච දිස්සන්ති. මහාවුත්තිනා ඝස්ස රස්සො.
86. ස්මාහිස්මිංනං ම්හාභිම්හි වා[ක. 99; රූ. 81].
තෙසං කමෙන ම්හා, භි, ම්හි හොන්ති වා. එතෙ ආදෙසා ගාථාසු බහුලං දිස්සන්ති.
කඤ්ඤාහි කතං, කඤ්ඤාභි කතං.
සම්පදානෙ ¶ චතුත්ථී, කඤ්ඤාය දෙති, කඤ්ඤානං දෙති, කඤ්ඤාය ආභතං වත්ථං, කඤ්ඤානං ආභතං වත්ථං.
අපාදානෙ පඤ්චමී, කඤ්ඤාය අපෙති, කඤ්ඤම්හා අපෙතිරස්සත්තං, කඤ්ඤාහි කඤ්ඤාභි අපෙති.
සම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, කඤ්ඤාය සන්තකං, කඤ්ඤානං සන්තකං.
ඔකාසෙ සත්තමී, කඤ්ඤාය තිට්ඨති.
87. යං[ක. 116; රූ. 180; නී. 443].
ඝතො ච පසඤ්ඤෙහි ඉවණ්ණුවණ්ණෙහි ච ස්මිංනො යං හොති වා.
කඤ්ඤායං තිට්ඨති, කඤ්ඤාය තිට්ඨති, කඤ්ඤාසු තිට්ඨති.
සද්ධා මෙධා පඤ්ඤා විජ්ජා, චින්තා මන්තා වීණා තණ්හා.
ඉච්ඡා මුච්ඡා එජා මායා, මෙත්තා මත්තා සික්ඛා භික්ඛා.
ජඞ්ඝා ගීවා ජිව්හා වාචා, ඡායා ආසා ගඞ්ගානාවා.
ගාථා සෙනා ලෙඛා සාඛා, මාලා වෙලා පූජා ඛිඩ්ඩා.
පිපාසා වෙදනා සඤ්ඤා, චෙතනා තසිණාපජා.
දෙවතා වට්ටකා ගොධා, බලාකා පරිසා සභා.
ඌකා සෙඵාලිකා ලඞ්කා, සලාකා වාලිකා සිඛා.
විසාඛා විසිඛා සාඛා, ගච්ඡා වඤ්ඣා ජටා ඝටා.
ජෙට්ඨා සොණ්ඩා විතණ්ඩා ච, වරුණා වනිතා ලතා.
කථා නිද්දා සුධා රාධා, වාසනා සීසපා පපා.
පභා සීමා ඛමා ජායා, ඛත්තියා සක්ඛරා සුරා.
දොලා තුලා සිලා ලීලා, ලාලෙ’ලා මෙඛලා කලා.
වළවා’ ¶ ලම්බුසා මූසා, මඤ්ජූසා සුලසා දිසා.
නාසා ජුණ්හා ගුහා ඊහා, ලසිකා වසුධාදයො.
88. නම්බාදීහි[නම්බාදීහි (බහූසු)].
ගසඤ්ඤෙහි අම්බ, අන්න, අම්මඉච්චෙතෙහි ගස්ස එ න හොති.
අම්බාදීනං රස්සො හොති වා ගෙ පරෙ.
භොති අම්බ, භොති අම්බා, භොති අන්න, භොති අන්නා, භොති අම්ම, භොති අම්මා, සෙසං කඤ්ඤාසමං.
එත්ථ විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
සභාපරිසාහි ස්මිංනොති හොති. ‘ඝො ස්සංස්සාස්සාය තීසූ’ති සුත්තෙන තිම්හි රස්සො.
සභති, සභාය, සභායං, සභාසු, පරිසති, පරිසාය, පරිසායං, පරිසාසු, තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි පරිසති, ඉති භගවා තස්මිං පරිසති සුවණ්ණවණ්ණං කායං විවරි [ම. නි. 1.359].
නන්දමාතා, රාජධීතාඉච්චාදීසු ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ඝස්ස එත්තං.
අච්ඡරියං නන්දමාතෙ, අබ්භුතං නන්දමාතෙ [අ. නි. 7.53], භොති දෙවධීතෙ, භොති සක්යධීතරෙ-මහාවුත්තිනා සමාසෙ ස්යාදීසු ආරත්තං රස්සත්තඤ්ච. ල්තුපච්චයන්තා පන යෙභුය්යෙන තීසු ලිඞ්ගෙසු සමානරූපා හොන්ති, ‘‘අත්ථධම්මං පරිපුච්ඡිතා ච උග්ගහෙතා ¶ ච ධම්මානං සොතා ච පයිරූපාසිතා චා’’ති ථෙරීපාළි. තථා ක්වචි ගච්ඡන්තාදිසද්දාපි. තමොඛන්ධං පදාලයං, එවං දුබ්භාසිතං භණං ඉච්චාදි-තත්ථ පදාලයන්ති පදාලයන්තී, භණන්ති භණන්තීති අත්ථො.
වීසා, තිංසා, චත්තාලීසා, පඤ්ඤාසා ඉච්චෙතෙ සඞ්ඛ්යාරාසිම්හි ආගමිස්සන්ති.
ආකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඉකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි
‘ගසීන’න්ති සිලොපො. රත්ති තිට්ඨති, රත්තියො තිට්ඨන්ති.
‘ජන්තුහෙත්වා’දිසුත්තෙන යොලොපෙ –
91. යොලොපනීසු දීඝො[ක. 88; රූ. 147; නී. 245].
තිලිඞ්ගෙ යොනං ලොපෙ ච නිආදෙසෙ ච රස්සානං දීඝො හොති.
රත්තී තිට්ඨන්ති.
විභත්තිභූතෙ විභත්තාදෙසභූතෙ ච යකාරෙ පරෙ පසඤ්ඤස්ස ඉවණ්ණස්ස ලොපො හොති. ගාථාසුයෙව ඉදං විධානං දට්ඨබ්බං.
රත්යො තිට්ඨන්ති [රූ. 84 පිට්ඨෙ] -සන්ධිවසෙන ආදිතකාරලොපො.
63. අයුනං වා දීඝො[ක. 88; රූ. 147; නී. 245].
ගෙ පරෙ තිලිඞ්ගෙ අඉඋනං දීඝො හොති වා.
හෙ ¶ රත්තී, හෙ රත්ති. බහුවචනෙ හෙ රත්තී, හෙ රත්තියො, හෙ රත්යො.
අංවචනෙ ‘පරො ක්වචී’ති සුත්තෙන පරසරෙ ලුත්තෙ නිග්ගහීතං පුබ්බෙ ඉවණ්ණුවණ්ණෙසු තිට්ඨති.
රත්තිං, තථා ඉත්ථිං, ධෙනුං, වධුං, අග්ගිං, දණ්ඩිං, භික්ඛුං, සයම්භුං ඉති. රත්තියං, ‘බුජ්ඣස්සු ජිනබොධිය’න්ති පාළි [බු. වං. 2.182], රත්තිනං වා, ‘යාවන්තො පුරිසස්සත්ථං, ගුය්හං ජානන්ති මන්තින’න්තිපාළි [ජා. 1.15.335].
රත්තී, රත්තියො, රත්යො-‘ඝපතෙකස්මිං නාදීනං යයා’ති නාදීනං යා හොති, රත්තියා, යකාරෙ පරෙ ඉවණ්ණලොපො, රත්යා.
94. සුනංහිසු[ක. 89; රූ. 87; නී. 246].
සු, නං, හිසු රස්සානං දීඝො හොති.
රත්තීහි, රත්තීභි, රත්තියා, රත්යා, රත්තීනං, රත්තියා, රත්යා, රත්තීහි, රත්තීභි, රත්තියා, රත්යා, රත්තීනං, රත්තියා, රත්යා, රත්තියං, රත්යං, රත්තීසු.
එත්ථ ගරූ සු, නං, හිසු දීඝත්තං අනිච්චං ඉච්ඡන්ති, තං ගාථාසු යුජ්ජති.
පත්ති යුත්ති වුත්ති කිත්ති, මුත්ති තිත්ති ඛන්ති කන්ති.
සන්ති තන්ති සිද්ධි සුද්ධි, ඉද්ධි වුද්ධි බුද්ධි බොධි.
භූමි ජාති පීති සුති, නන්දි සන්ධි සාණි කොටි.
දිට්ඨි වුඩ්ඪි තුට්ඨි යට්ඨි, පාළි ආළි නාළි කෙළි.
සති මති ගති මුති, ධීති යුවති විකති.
රති රුචි රස්මි අසනි වසනි ඔසධි අඞ්ගුලි ධූලි දුද්රභි
දොණි ¶ අටවි ඡවිආදයො රත්තාදි.
එත්ථ විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
95. රත්තාදීහි ටො ස්මිංනො[ක. 69; රූ. 186; නී. 218, 219; රත්ත්යාදීහි ටො ස්මිනො (බහූසු) රත්යාදීහි (කත්ථචි)].
රත්තිසද්ද, ආදිසද්දෙහි ස්මිංනො ටො හොති වා.
දිවා ච රත්තො ච [ඛු. පා. 6.2; ජා. 1.9.92], ආදො, ආදිම්හි, පාදාදො, පාදාදිම්හි, ගාථාදො, ගාථාදිම්හි-ආදිසද්දො පන පුල්ලිඞ්ගොයෙව, රත්තිං භොජනං භුඤ්ජති, ආදිං තිට්ඨතීති ආධාරත්ථෙ දුතියාව, රත්යො අමොඝා ගච්ඡන්ති [ජා. 2.22.105], තිණලතානි ඔසධ්යො [ජා. 2.22.2174], තතො රත්යා විවසානෙ [ජා. 2.22.1689], න ජච්චා වසලො හොති, න ජච්චා හොති බ්රාහ්මණො [සු. නි. 142] -ජච්චාති ජාතියා, න නිකත්යා සුඛමෙධති [ජා. 1.1.38], ඛන්ත්යා භිය්යො න විජ්ජති [සං. නි. 1.250].
නාඤ්ඤත්ර බොජ්ඣා තපසා [සං. නි. 1.98], යථෙව ඛලතී භූම්යා, භූම්යායෙව පතිට්ඨති [ජා. 2.22.1522], මහාවුත්තිනා මාති, පිතිසද්දා නාදීහි සද්ධිං මත්යා, පෙත්යාති සිජ්ඣන්ති, මත්යා ච පෙත්යා ච එතං ජානාමිමාතිතො පිතිතොති අත්ථො, මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු [ජා. 2.18.61] -කතන්ති කතං නාමං, සුසාධූති අතිසුන්දරං. ‘අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා, සඤ්චත්තො පිතරා අහ’න්ති [ජා. 2.22.29] පාළිපදානි. ‘මාතීනං දොහළො නාම ජනින්ද වුච්චතී’ [ජා. 2.22.1347] ති ච පාළි, වීසති, තිංසති, සට්ඨි, සත්තති, අසීති, නවුති, කොටි, පකොටි ඉච්චෙතෙ සඞ්ඛ්යාරාසිම්හි ආගමිස්සන්ති.
ඉකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි
96. සිම්හි නානපුංසකස්ස[ක. 85; රූ. 150; නී. 239 මොග-දු. 66; සිස්මිං (බහූසු)].
සිම්හි ¶ පරෙ අනපුංසකස්ස පුමිත්ථීනං දීඝස්ස රස්සො න හොති.
ඉත්ථී තිට්ඨති, ඉත්ථී තිට්ඨන්ති.
97. එකවචනයොස්වඝොනං[ක. 84; රූ. 144; නී. 237, 238].
ඝො ච ඔ ච ඝො, න ඝො අඝො. එකවචනෙසු ච යොසු ච පරෙසු ඝ, ඔවජ්ජිතානං සබ්බෙසං දීඝානං රස්සො හොති.
ඉත්ථියො තිට්ඨන්ති, ඉථ්යො තිට්ඨන්ති.
98. ගෙ වා[ක. 245, 246; රූ. 152, 73; නී. 476-9].
ගෙ පරෙ ඝ, ඔවජ්ජිතානං සබ්බෙසං දීඝානං රස්සො හොති වා.
භොති ඉත්ථි, භොති ඉත්ථී, භොතියො ඉත්ථී, භොතියො ඉත්ථියො, භොතියො ඉථ්යො, ඉත්ථිං පස්සති.
99. යං පීතො[ක. 223; රූ. 188; නී. 450].
යො පසඤ්ඤො ඊකාරො, තතො අංවචනස්ස යං හොති වා.
ඉත්ථියං පස්සති, එත්ථ ච යන්ති සුත්තවිභත්තෙන ‘‘බුජ්ඣස්සු ජිනබොධිය’’න්ති [බු. වං. 2.182] සිජ්ඣති. ඉත්ථී පස්සති, ඉත්ථියො පස්සති, ඉථ්යො ¶ පස්සති, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථීහි, ඉත්ථීභි, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථීනං, ඉත්ථියා, ඉත්ථිම්හා, ඉථ්යා, ඉත්ථීහි, ඉත්ථීභි, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථීනං, ඉත්ථියා, ඉථ්යා, ඉත්ථියං, ඉථ්යං, ඉත්ථිම්හි, ඉත්ථීසු.
නදී සන්දති, නදී සන්දන්ති, නදියො සන්දන්ති.
ඉවණ්ණලොපෙ සන්ධිසුත්තෙන යකාරෙ පරෙ තවග්ගස්ස චවග්ගො, යස්ස ච පුබ්බරූපං [ක. 98; රූ. 87 පිට්ඨෙ; නී. 104; 262-3-4]. නජ්ජො සන්දන්ති [ක. 98; රූ. 87 පිට්ඨෙ; නී. 104; 262-3-4], නාද්යෙකවචනෙසු නජ්ජා කතං, නජ්ජා දෙති, නජ්ජා අපෙති, නජ්ජා සන්තකං, නජ්ජා තිට්ඨති, නජ්ජං තිට්ඨති, සෙසරූපානි ඉත්ථිසදිසානි.
එවං ගච්ඡතී ගච්ඡන්තී, සතී සන්තී, අසතී අසන්තී, මහතී මහන්තී, බ්රහ්මතී බ්රන්තී, භොතී භොන්තී, භවිස්සතී භවිස්සන්තී, ගමිස්සතී ගමිස්සන්තී, ගුණවතී ගුණවන්තී, සීලවතී සීලවන්තී, සතිමතී සතිමන්තී, සිරිමතී සිරිමන්තී, කතවතී කතවන්තී, භුත්තාවතී භුත්තාවන්තී, සබ්බාවතී සබ්බාවන්තී, යාවතී යාවන්තී, තාවතී තාවන්තී. කම්හි ආගමෙ රස්සො, යාවතිකා, තාවතිකා.
ගාවී, යක්ඛී, යක්ඛිනී, ආරාමිකිනී, දණ්ඩපාණිනී, දණ්ඩිනී, භික්ඛුනී, පරචිත්තවිදුනී, මුට්ඨස්සතිනී, ඝරණී, පොක්ඛරණී, ආචරිනී, මාතුලානී, ගහපතානී ඉච්චාදයො. නදාදි.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
යොසු පරෙසු නදියා අන්තෙ ආමආගමො හොති වා.
නජ්ජායො ¶ සන්දන්ති [සං. නි. 3.224], නජ්ජායො සුපතිත්ථායො [ජා. 2.22.1414] ති පාළි, නිමිජාතකෙ පන නජ්ජොනුපරියායති, නානාපුප්ඵදුමායුතාති ච නජ්ජො චානුපරියාතීති [ජා. 2.22.537] ච පාළි, තත්ථ මහාවුත්තිනා සිස්ස ඔත්තං.
උට්ඨෙහි රෙවතෙ සුපාපකම්මෙ [වි. ව. 863], දාසා ච දාස්යො ච, අනුජීවිනො [ජා. 1.10.101], බාරාණස්යං මහාරාජ, කාකරාජා නිවාසකො [ජා. 1.3.124], බාරාණස්යං අහු රාජා [ජා. 1.16.178], රඤ්ඤො මනො උම්මාදන්ත්යා නිවිට්ඨො, උම්මාදන්ත්යා රමිත්වාන, සිවිරාජා තතො සියං [ජා. 2.18.70], දාරකෙව අහං නෙස්සං. බ්රාහ්මණ්යා පරිචාරකෙ [ජා. 2.22.2111]. තථා යොසු පොක්ඛරඤ්ඤො. නාදීසු පථබ්යා, පුථබ්යා, පොක්ඛරඤ්ඤා. ස්මිංම්හි පථබ්යා, පථබ්යං, පුථබ්යා, පුථබ්යං, පොක්ඛරඤ්ඤා, පොක්ඛරඤ්ඤං, වෙත්රඤ්ඤා, වෙත්රඤ්ඤං [වෙ ත්රරඤ්ඤා, (නිස්සය)] ඉච්චාදීනි දිස්සන්ති.
ඊකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි
සිලොපො, ධෙනු ගච්ඡති, ධෙනුයො ගච්ඡන්ති, යොලොපෙ දීඝො, ධෙනූ ගච්ඡන්ති, භොති ධෙනු, භොති ධෙනූ, භොතියො ධෙනුයො, භොතියො ධෙනූ, ධෙනුං පස්සති, ධෙනුයො පස්සති, ධෙනූ පස්සති, ධෙනුයා, ධෙනූහි, ධෙනූභි, ධෙනුයා, ධෙනූනං, ධෙනුයා, ධෙනුම්හා, ධෙනූහි, ධෙනූභි, ධෙනුයා, ධෙනූනං, ධෙනුයා, ධෙනුයං, ධෙනුම්හි, ධෙනූසු.
එවං යාගු, කාසු, දද්දු, කණ්ඩු, කච්ඡු, රජ්ජු, කරෙණු, පියඞ්ගු, සස්සු ඉච්චාදයො. ධෙන්වාදි.
ධාතුසද්දො ¶ පන පාළිනයෙ ඉත්ථිලිඞ්ගො, සද්දසත්ථනයෙ පුමිත්ථිලිඞ්ගො.
මාතු, ධීතු, දුහිතුසද්දා ඉත්ථි ලිඞ්ගා, තෙසං රූපං පිතාදිගණෙ ආගමිස්සති.
උකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඌකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි
වධූ ගච්ඡති, වධූ ගච්ඡන්ති, යොසු රස්සො, වධුයො ගච්ඡන්ති, භොති වධු, භොති වධූ, භොතියො වධූ, වධුයො, වධුං, වධූ, වධුයො, වධුයා, වධූහි, වධූභි, වධුයා, වධූනං, වධුයා, වධුම්හා, වධූහි, වධූභි, වධුයා, වධූනං, වධුයා, වධුයං, වධූසු. එවං ජම්බූ, සරභූ, සුතනූ, නාගනාසූරූ, සංහිතොරූ, වාමොරූ, ලක්ඛණූරූ, බ්රහ්මබන්ධූ, භූ, චමූ ඉච්චාදයො. වධාදි.
සාහං ගන්ත්වා මනුස්සත්තං, වදඤ්ඤූ වීතමච්ඡරාති [වි. ව. 634] ච කොධනා අකතඤ්ඤූ චාති [ජා. 1.1.63] ච පාළියො, තස්මා නීපච්චයං විනාපි ක්වචි ඌකාරන්තකිතකසද්දා ඉත්ථිලිඞ්ගා භවන්ති.
ඌකාරන්තිත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඔකාරන්තරාසි
ගොසද්දො ද්විලිඞ්ගො. තස්ස රූපානි කානිචි ද්වියත්ථවසෙන ඉත්ථියම්පි වත්තන්ති පුමෙපි වත්තන්ති මිස්සකෙපි වත්තන්ති, කානිචි ඉත්ථියං කානිචි පුමෙ. ඉධ පන සබ්බානි යානි සමොධානෙත්වා දීපියන්තෙ.
සිලොපො, ගොගච්ඡති-එත්ථ ච ගොති අභින්නසද්දලිඞ්ගත්තා ගොණොතිපි යුජ්ජති, ගාවීතිපි යුජ්ජති.
101. ගොස්සාගසිහිනංසු ¶ ගාවගවා[ක. 73-5; රූ. 169, 170, 174; නී. 224].
ග, සි, හි, නංවජ්ජිතාසු විභත්තීසු ගොසද්දස්ස ගාව, ගවාදෙසා හොන්ති.
102. උභගොහි ටො[ක. 205; රූ. 160; නී. 421].
උභ, ගොහි යොනං ටො හොති.
ගාවො, ගවො, හෙ ගො, හෙ ගාවො, හෙ ගවො, ගාවං, ගවං.
103. ගාවුම්හි[ක. 76; රූ 171, 226].
අංම්හි ගොස්ස ගාවු හොති වා.
ගාවුං, ගාවො, ගවො, ගාවෙන, ගවෙන.
ගොස්ස ගාව, ගවාදෙසතො නාවචනස්ස ආ හොති වා.
ගාවා, ගවා, ගොහි, ගොභි, ගාවස්ස, ගවස්ස.
සෙන සහ ගොස්ස ගවං හොති වා.
ගවං, ගොනං.
106. ගුන්නඤ්ච නංනා[ක. 81; රූ. 172; නී. 230].
නංනා සහ ගොස්ස ගුන්නඤ්ච හොති ගවඤ්ච.
ගුන්නං, ගවං, ගාවස්මා, ගවස්මා, ගාවම්හා, ගවම්හා, ගාවා, ගවා, ගොහි, ගොභි, ගාවස්ස, ගවස්ස, ගවං, ගොනං, ගුන්නං, ගවං, ගාවස්මිං, ගාවම්හි, ගාවෙ, ගවස්මිං, ගවම්හි, ගවෙ, ගොසු, ගාවෙසු, ගවෙසු.
යොසු ¶ ගාව, ගවාදෙසෙ කතෙ අතො යොනං ටා, ටෙ ච හොන්ති, උසභා රුක්ඛා ගාවියො ගවා ච [ජා. 1.1.77]. බලගවා දම්මගවා වා ගඞ්ගාය පාරං අගමිංසු. අථාපරෙ පතාරෙසි බලගාවෙ දම්මගාවෙ [ම. නි. 1.352 (ථොකං විසදිසං)] ති පාළිපදානි.
එත්ථ ච ගාවො නො පරමා මිත්තා, යාසු ජායන්ති ඔසධා [සු. නි. 298] ති ච, ගවා ඛීරං, ඛීරම්හා දධි, දධිම්හා නවනීතං, නවනීතම්හා සප්පි, සප්පිම්හා සප්පිමණ්ඩොති ච ඉත්ථියං වත්තන්ති. ගාවියො ගවාති ච බලගවා දම්මගවා බලගවෙ දම්මගවෙති [ම. නි. 1.351] ච ගාවුං වා තෙ දම්මි ගාවිං වා තෙ දම්මීති ච ගවංව සිඞ්ගිනො සිඞ්ගන්ති [ජා. 1.12.39] ච පුමෙ භවන්ති. අතිත්ථෙනෙව ගාවො පතාරෙසි, අථ ඛො තා ගාවො මජ්ඣෙ ගඞ්ගාය අනයබ්යසනං ආපජ්ජිංසූ [ම. නි. 1.350] ති ච අන්නදා බලදා චෙතා, වණ්ණදා සුඛදා ච තා, එතමත්ථවසං ඤත්වා, නාස්සු ගාවො හනිංසු තෙති [සු. නි. 298] ච භද්දවසෙන ඉත්ථියං අත්ථවසෙන මිස්සකෙ වත්තන්ති. ගුන්නං චෙ තරමානානං, ගවං චෙ තරමානානං, උජුං ගච්ඡති පුඞ්ගවො, සබ්බා තා උජුං ගච්ඡන්තීති [ජා. 1.4.135; 2.18.104] ච මිස්සකෙ එව. බලගව, දම්මගවසද්දා ජරග්ගව, පුඞ්ගව, සගව, පරගව, දාරගවසද්දා විය අකාරන්තා සමාසසද්දාතිපි යුජ්ජති.
මිස්සකට්ඨානෙසු පන ඉත්ථිබහුලත්තා තා ගාවො එතා ගාවොතිආදිනා ඉත්ථිලිඞ්ගමෙව දිස්සති.
ඉති ඔකාරන්තරාසි.
ඉත්ථිලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
පුල්ලිඞ්ගරාසි
අකාරන්ත පුල්ලිඞ්ගපුරිසාදිරාසි
අථ පුල්ලිඞ්ගානි දීපියන්තෙ.
සත්තවිධං පුල්ලිඞ්ගං – අදන්තං, ආදන්තං, ඉදන්තං, ඊදන්තං, උදන්තං, ඌදන්තං, ඔදන්තං.
107. සිස්සො[ක. 104; රූ. 66; නී. 272].
අතො සිස්ස ඔ හොති පුමෙ.
පුරිසො තිට්ඨති.
108. අතො යොනං ටාටෙ[ක. 107; රූ. 69; නී. 275, 277].
අතො පඨමායොනං දුතියායොනඤ්ච කමෙන ටා, ටෙ හොන්ති පුං, නපුංසකෙසු. ටානුබන්ධො සබ්බාදෙසත්ථො.
පුරිසා තිට්ඨන්ති.
‘ගසීන’න්ති සිලොපො, භො පුරිස, ‘අයුනං වා දීඝො’ති දීඝො, භො පුරිසා, භොන්තො පුරිසා, පුරිසං, පුරිසෙ.
109. අතෙන[ක. 103; රූ. 79; නී. 271].
අතො නාවචනස්ස එනාදෙසො හොති පුං, නපුංසකෙසු.
පුරිසෙන.
110. සුහිස්වස්සෙ[ක. 101; රූ. 80; නී. 68].
සු, හිසු පරෙසු අස්ස එ හොති පුං, නපුංසකෙසු.
පුරිසෙහි, පුරිසෙභි.
111. සුඋ ¶ සස්ස[ක. 61; රූ. 86; නී. 208].
සස්ස ආදිම්හි සාගමො හොති. උකාරො උච්චාරණත්ථො, ඤානුබන්ධො ආදිම්හීති දීපනත්ථො.
පුරිසස්ස, ‘සුනංහිසූ’ති දීඝො. පුරිසානං, පුරිසස්මා, පුරිසම්හා.
112. ස්මාස්මිංනං[ක. 108; රූ. 90; නී. 276].
අතො ස්මා, ස්මිංනං කමෙන ටා, ටෙ හොන්ති පුං, නපුංසකෙසු.
පුරිසා, පුරිසෙහි, පුරිසෙභි, පුරිසස්ස, පුරිසානං, පුරිසස්මිං, පුරිසම්හි, පුරිසෙ, පුරිසෙසු.
එවං බුද්ධො, ධම්මො, සඞ්ඝො, සක්කො, දෙවො, සත්තො, නරො, ගොණො, පුඞ්ගවො, ජරග්ගවො, සගවො, පරගවො, රාජගවො, මාතුගාමො, ඔරොධො, දාරොඉච්චාදි.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
අතො සිස්ස ක්වචි එ හොති වා පුං, නපුංසකෙසු.
පුමෙ තාව –
වනප්පගුම්බෙ යථ ඵුස්සිතග්ගෙ [ඛු. පා. 6.13; සු. නි. 236], ‘‘කෙ ගන්ධබ්බෙ රක්ඛසෙ ච නාගෙ, කෙ කිම්පුරිසෙ චාපි මානුසෙ. කෙ පණ්ඩිතෙ සබ්බකාමදදෙ. දීඝරත්තං භත්තා මෙ භවිස්සති’’ [ජා. 2.22.1352]. නත්ථි අත්තකාරෙ නත්ථි පරකාරෙ නත්ථි පුරිසකාරෙ [දී. නි. 1.168], එකෙ එකත්ථෙ, සමෙ සමභාගෙ, නහෙවං වත්තබ්බෙ [කථා. 1], කෙ ඡවෙ සිඞ්ගාලෙ, කෙ ඡවෙ පාථිකපුත්තෙ [දී. නි. 3.29-31] ඉච්චාදි.
නපුංසකෙ ¶ පන –
භොගවතී නාම මන්දිරෙ, නගරෙ නිම්මිතෙ කඤ්චනමයෙ [ජා. 2.22.1370] ඉච්චාදි.
වාති කිං? වනප්පගුම්බො.
ක්වචීති කිං? පුරිසො.
මහාවුත්තිනා පඨමායොනඤ්ච ක්වචි ටෙ හොති. බාලෙ ච පණ්ඩිතෙ ච සන්ධාවිත්වා සංසරිත්වා දුක්ඛස්සන්තං කරිස්සන්ති [දී. නි. 1.168], ක්වචි යොනං පකති හොති, වනෙ වාළමිගා චෙව, අච්ඡකොකතරච්ඡයො, බහූහි පරිපන්ථයො [ජා. 2.22.255], ක්යස්ස බ්යපථයො අස්සු ඉච්චාදි.
114. දිවාදිතො[ක. 206; රූ. 165].
දිවාදීහි ස්මිංනො ටි හොති.
දිවි-දෙවලොකෙත්යත්ථො.
ආදිසද්දෙන අස භුවි, නිච්චං වාගමො. අය්යසද්දම්හා මහාවුත්තිනා ආලපනෙ ග, යොනං ටො හොති වා. භො අය්යො අය්ය වා, භොන්තො අය්යො අය්යා වා. සෙසං පුරිසසමං.
පුරිසාදිරාසි නිට්ඨිතො.
මනොගණරාසි
මනො, මනා, භො මන, භො මනා, භොන්තො මනා.
115. මනාදීහි ස්මිංසංනාස්මානං සිසොඔසාසා[ක. 181-2, 184; රූ. 95-97; නී. 373-4, 376-7].
තෙහි ස්මිං, ස, අං, නා, ස්මානං කමෙන සි, සො, ඔ, සා, සා හොන්ති වා.
මනං ¶ , මනො, මනෙ, මනෙන, මනසා, මනෙහි, මනෙභි, මනස්ස, මනසො, මනානං, මනස්මා, මනම්හා, මනසා, මනා, මනෙහි, මනෙභි, මනස්ස, මනසො, මනානං, මනස්මිං, මනම්හි, මනසි, මනෙ, මනෙසු.
තමො, තපො, තෙජො, සිරො, උරො, වචො, රජො, ඔජො, අයො, පයො, වයො, සරො, යසො, චෙතො, ඡන්දො, රධතා, අහො ඉච්චාදි මනොගණො.
ඉදං මනොගණලක්ඛණං. ක්රියාකම්මෙ ඔදන්තො, නාදීනං සාදිතා, සමාසතද්ධිතමජ්ඣෙ ඔදන්තො චාති.
යො වෙ දස්සන්ති වත්වාන, අදානෙ කුරුතෙ මනො [ජා. 1.15.61], කස්සපස්ස වචො සුත්වා, තපො ඉධ පක්රුබ්බති [සං. නි. 1.204], චෙතො පරිච්ච ජානාති [දී. නි. 1.242], සිරො තෙ බාධයිස්සාමි ඉච්චාදි.
මනසා චෙ පසන්නෙන [ධ. ප. 2], විප්පසන්නෙන චෙතසා [ජා. 2.22.551], වචසා මනසා චෙව, වන්දා මෙ තෙ තථාගතෙ [පරිත්තපාළි ආටානාටියසුත්ත]. එකූනතිංසො වයසා [දී. නි. 2.214], තෙජසා යසසා ජලං [වි. ව. 857], තපසා උත්තමො සත්තො, ඝතෙන වා භුඤ්ජස්සු පයසා වා, වන්දාමි සිරසා පාදෙ [ජා. 2.20.68], යෙ එතා උපසෙවන්ති, ඡන්දසා වා ධනෙන වා [ජා. 2.21.350], උරසා පනුදිස්සාමි [ජා. 2.22.1833], අයසා පටිකුජ්ඣිතො [අ. නි. 3.36] ඉච්චාදි.
න මය්හං මනසො පියො [ජා. 1.10.11], චෙතසො පරිවිතක්කො උදපාදි [පාරා. 18], චෙතසො සමන්නාහාරො, සාධු ඛලු පයසො පානං, සාවිත්තී ඡන්දසො මුඛං [ම. නි. 2.400] ඉච්චාදි.
සාධුකං ¶ මනසි කරොථ [දී. නි. 2.3], එතමත්ථං චෙතසි සන්නිධාය, සිරසි අඤ්ජලිං කත්වා [අප. ථෙර 1.41.82], උරසිලොමො, පාපං අකාසි රහසි ඉච්චාදි.
මනොධාතු, මනොමයං, තමොඛන්ධං පදාලයි, තපොධනො, තෙජොධාතු, සිරොරුහා කෙසා, සරොරුහං පදුමං, රජොහරණං වත්ථං, ඔජොහරණා සාඛා, අයොපත්තො, වයොගුණා අනුපුබ්බං ජහන්ති, යසොධරා දෙවී, චෙතොයුත්තා ධම්මා, ඡන්දොවිචිතිපකරණං, රහොගතො චින්තෙසි, අහොරත්තානමච්චයෙ [සං. නි. 1.112] ඉච්චාදි.
මහාවුත්තිනා අහම්හා ස්මිංනො නි ච උ ච හොති, තදහනි, තදහු. රහම්හා ස්මිංනො ඔ හොති, මාතුගාමෙන සද්ධිං එකො එකාය රහො නිසීදති [පාරා. 452], රහො තිට්ඨති, රහො මන්තෙති.
මනොගණරාසි නිට්ඨිතො.
මනාදිගණරාසි
එතෙහි නාවචනස්ස සා හොති වා.
කොධසා, කොධෙන, අත්ථසා, අත්ථෙන.
117. නාස්ස සා[ක. 181; රූ. 95; නී. 373].
පදාදීහි නාවචනස්ස සා හොති වා.
පදසා, පදෙන, බිලසා, බිලෙන.
118. පදාදීහි ¶ සි.
පදාදීහි ස්මිංනො සි හොති වා.
පදසි, පදෙ, බිලසි, බිලෙ.
තත්ථ කොධාදිකො පුල්ලිඞ්ගො, පදාදිකො නපුංසකො. තත්ථ කෙචි සද්දා සමාස, තද්ධිතමජ්ඣෙ ඔදන්තා හොන්ති [ක. 183; රූ. 48; නී. 375], ආපොධාතු, ආපොමයං, වායොධාතු, වායොමයං, ජීව ත්වං සරදොසතං [ජා. 1.2.9], අනුයන්ති දිසොදිසං [දී. නි. 3.281] ඉච්චාදි.
කෙචි නාස්ස සාදෙසං ලභන්ති, කොධසා උසුනා විජ්ඣි [ජා. 2.22.352], දළ්හං ගණ්හාහි ථාමසා [ජා. 1.7.30], පදසාව අගමාසි, මාකාසි මුඛසා පාපං, සච්චෙන දන්තො දමසා උපෙතො-දමසාති ඉන්ද්රියදමනෙන, සුචිං පණීතං රසසා උපෙතං [ජා. 1.7.18], වෙගසා ගන්ත්වාන, ආයුසා එකපුත්තමනුරක්ඛෙ [ඛු. පා. 9.7] ඉච්චාදි.
කෙචි ස්මිංනො ස්යාදෙසං ලභන්ති, පදසි, බිලසි ඉච්චාදි.
කෙහිචි මහාවුත්තිනා නා, ස්මානං සො හොති, අත්ථසො, අක්ඛරසො, සුත්තසො, බ්යඤ්ජනසො, හෙතුසො, යොනිසො, උපායසො, ඨානසො, දීඝසො, ඔරසො, බහුසො, පුථුසො, මත්තසො, භාගසො ඉච්චාදි.
‘‘පදසො ධම්මං වාචෙය්ය [පාචි. 45], බිලසො විභජිත්වා නිසින්නො අස්ස’’ [දී. නි. 2.378] ඉච්චාදීසු පන විච්ඡායං සොපච්චයො.
යදා පන සමාසන්තෙ මහාවුත්තිනා ස්යාදීසු විභත්තීසු සාගමො හොති, තදා පුරිසාදිගණොපි හොති, බ්යාසත්තමනසො, අබ්යග්ගමනසො [අ. නි. 3.29], පුත්තො ජාතො අචෙතසො [ජා. 2.22.4], සුමෙධසො [අ. නි. 4.62], භූරිමෙධසො [සු. නි. 1137] ඉච්චාදි.
ඉති මනාදිගණරාසි.
ගුණවාදිගණරාසි
119. න්තුස්ස[ක. 124; රූ. 98; නී. 299].
සිම්හි ¶ න්තුස්ස ටා හොති.
ගුණවා තිට්ඨති.
120. ය්වාදො න්තුස්ස[ක. 92; රූ. 100; නී. 249].
යොආදීසු න්තුස්ස අත්තං හොති.
ගුණවන්තා තිට්ඨන්ති.
121. න්තන්තූනං න්තො යොම්හි පඨමෙ[ක. 92; රූ. 100; නී. 249].
පඨමෙ යොම්හි සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං න්තො හොති.
ගුණවන්තො තිට්ඨන්ති.
122. ටටාඅං ගෙ[ක. 126; රූ. 101; නී. 301-2].
ගෙ පරෙ සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං ට, ටා, අං හොන්ති.
භො ගුණව, භො ගුණවා, භො ගුණවං, භොන්තො ගුණවන්තා, භොන්තො ගුණවන්තො, ගුණවන්තං, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තෙන.
123. තොතාතිතා සස්මාස්මිංනාසු[ක. 127, 187; රූ. 102, 108; නී. 303, 386].
ස, ස්මා, ස්මිං, නාසු සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං කමෙන තො, තා,ති, තා හොන්ති වා.
ගුණවතා, ගුණවන්තෙහි, ගුණවන්තෙභි, ගුණවන්තස්ස, ගුණවතො.
124. නංම්හි ¶ තං වා[ක. 128; රූ. 104; නී. 304].
නංම්හි සවිභත්තීනං න්ත, න්තූනං තං හොති වා.
ගුණවන්තානං, ගුණවතං, ගුණවන්තස්මා, ගුණවන්තම්හා, ගුණවන්තා, ගුණවතා, ගුණවන්තෙහි, ගුණවන්තෙභි, ගුණවන්තස්ස, ගුණවතො, ගුණවන්තානං, ගුණවතං, ගුණවන්තස්මිං, ගුණවන්තම්හි, ගුණවති, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තෙසු.
එවං භගවා, සීලවා, පඤ්ඤවා, බලවා, ධනවා, වණ්ණවා, භොගවා, සුතවා ඉච්චාදි. එත්ථ ච ආලපනෙ භගවාති නිච්චං දීඝො.
සබ්බාවා, සබ්බාවන්තො, සබ්බාවන්තං, සබ්බාවන්තෙ, සබ්බාවන්තෙන, සබ්බාවතා, සබ්බාවන්තෙහි…පෙ… සබ්බාවන්තෙසු.
එවං යාවා, යාවන්තො, තාවා, තාවන්තො, එත්තාවා, එත්තාවන්තො, කිංවා, කිංවන්තො, කිත්තාවා, කිත්තාවන්තො ඉච්චාදි. තථා භොජනං භුත්තවා, භුත්තවන්තො, ධම්මං බුද්ධවා, බුද්ධවන්තො, කම්මං කතවා, කතවන්තො ඉච්චාදි ච.
සතිමා, සතිමන්තා, සතිමන්තො, භො සතිම, භො සතිමා, භො සතිමං, භොන්තො සතිමන්තා, භොන්තො සතිමන්තො, සතිමන්තං, සතිමන්තෙ, සතිමන්තෙන, සතිමතා, සතිමන්තෙහි, සතිමන්තෙභි, සතිමන්තස්ස, සතිමතො, සතිමන්තානං, සතිමතං, සතිමන්තස්මා, සතිමන්තම්හා, සතිමන්තා, සතිමතා, සතිමන්තෙහි, සතිමන්තෙභි, සතිමන්තස්ස, සතිමතො, සතිමන්තානං, සතිමතං, සතිමන්තස්මිං, සතිමන්තම්හි, සතිමති, සතිමන්තෙ, සතිමන්තෙසු.
එවං මතිමා, ගතිමා, පාපිමා, ජාතිමා, භාණුමා, ආයුමා, ආයස්මා, සිරිමා, හිරිමා, ධිතිමා, කිත්තිමා, ඉද්ධිමා, ජුතිමා ¶ , මුතිමා, ථුතිමා, බුද්ධිමා, චක්ඛුමා, බන්ධුමා, ගොමා ඉච්චාදි.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
125. හිමවතො වා ඔ[ක. 94; රූ. 105; නී. 252].
සිම්හි හිමවන්තසද්දස්ස ඔ හොති වා. ‘ගසීන’න්ති ලොපො.
හිමවන්තො පබ්බතො [ධ. ප. 304], හිමවා පබ්බතො.
126. න්තස්ස ච ට වංසෙ[ක. 93; රූ. 106; නී. 251].
අං, සෙසු න්තස්ස ච න්තුස්ස ච සබ්බස්ස ට හොති වා.
‘‘අජ්ඣොගාහෙත්වා හිමව’’න්ති [අප. ථෙර 2.47.59] පාළි. සතිමං, බන්ධුමං, ගුණවස්ස, සතිමස්ස, බන්ධුමස්ස.
මහාවුත්තිනා ක්වචි සිම්හි ගෙ ච පරෙ න්තුස්ස අත්තං හොති, ‘‘අතුලො නාම නාමෙන, පඤ්ඤවන්තො ජුතින්ධරො’’ති [බු. වං. 21.10] ච ‘‘ගතිමන්තො සතිමන්තො, ධිතිමන්තො ච යො ඉසී’’ති [ථෙරගා. 1052] ච ‘‘චක්ඛුමන්තො මහායසො’’ති ච ‘‘තුය්හං පිතා මහාවීර, පඤ්ඤවන්ත ජුතින්ධරා’’ති [අප. ථෙරී 2.2.389] ච පාළී.
පඨමායොම්හි ක්වචි න්තුස්ස ට හොති, වග්ගුමුදාතීරියා පන භික්ඛූ වණ්ණවා හොන්ති [පාරා. 194], එථ තුම්හෙ ආවුසො සීලවා හොථ [අ. නි. 5.114], චක්ඛුමා අන්ධකා හොන්ති, යෙ ඉත්ථීනං වසං ගතා [ජා. අට්ඨ. 2.3.36], සංසුද්ධපඤ්ඤා කුසලා මුතිමා භවන්ති [සු. නි. 887 (සංසුද්ධපඤ්ඤා කුසලා මුතීමා)].
ඉති ගුණවාදිගණරාසි.
ගච්ඡන්තාදිගණරාසි
127. න්තස්සං සිම්හි[ක. 186; රූ. 107; නී. 382-4; ‘තස්සං’ (බහූසු)].
සිම්හි ¶ න්තස්ස අං හොති වා. සිලොපො.
ගච්ඡං, ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තා, ගච්ඡන්තො, භො ගච්ඡ, භො ගච්ඡා, භො ගච්ඡං, භොන්තො ගච්ඡන්තා, භොන්තො ගච්ඡන්තො, ගච්ඡන්තං, ගච්ඡන්තෙ, ගච්ඡන්තෙන, ගච්ඡතා, ගච්ඡන්තෙහි, ගච්ඡන්තෙභි, ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡතො, ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතං, ගච්ඡන්තස්මා, ගච්ඡන්තම්හා, ගච්ඡන්තා, ගච්ඡතා, ගච්ඡන්තෙහි, ගච්ඡන්තෙභි, ගච්ඡන්තස්ස, ගච්ඡතො, ගච්ඡන්තානං, ගච්ඡතං, ගච්ඡන්තස්මිං, ගච්ඡන්තම්හි, ගච්ඡති, ගච්ඡන්තෙ, ගච්ඡන්තෙසු.
එවං කරං, කුබ්බං, චරං, චවං, ජයං, ජහං, ජානං, ජිරං, දදං, දහං, ජුහං, සුණං, පචං, සරං, භුඤ්ජං, මුඤ්චං, සයං, සරං, හරං, තිට්ඨං, භවිස්සං, කරිස්සං, ගමිස්සං ඉච්චාදි.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
‘න්තස්ස ච ට වංසෙ’ති අං, සෙසු න්තස්ස ටත්තං, යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං. සීලවන්තං විසීලං වා, වසං තස්සෙව ගච්ඡති [ජා. 1.15.181]. කිච්චානුක්රුබ්බස්ස කරෙය්ය කිච්චං [ජා. 1.2.145] – අනුක්රුබ්බස්සාති පුන කරොන්තස්ස.
මහාවුත්තිනා පඨමායොම්හි ච සවිභත්තිස්ස න්තස්ස අං හොති, අපි නු තුම්හෙ එකන්තසුඛං ලොකං ජානං පස්සං විහරථ [දී. නි. 1.425], කසං ඛෙත්තං බීජං වපං, ධනං වින්දන්ති මාණවා [ථෙරීගා. 112], භරන්ති මාතාපිතරො, පුබ්බෙ කතමනුස්සරං [අ. නි. 5.39].
128. මහන්තාරහන්තානං ටා වා[නී. 387, 712].
සිම්හි එතෙසං න්තස්ස ටා හොති වා.
මහා ¶ , මහං, මහන්තො, මහන්තා, මහන්තො, භො මහ, භො මහා, භො මහං, භොන්තො මහන්තා, භොන්තො මහන්තො, මහන්තං.
‘න්තස්ස ච ට වංසෙ’ති අංම්හි න්තස්ස ටත්තං, ‘‘සුමහං පුරං, පරික්ඛිපිස්ස’’න්ති [ජා. 2.22.792] පාළි-සුට්ඨු මහන්තං බාරාණසිපුරන්ති අත්ථො. සෙසං ගච්ඡන්තසමං.
අරහා තිට්ඨති. ‘න්තස්සං සිම්හී’ති සිම්හි න්තස්ස අං, අරහං සුගතො ලොකෙ [සං. නි. 1.161], අරහං සම්මාසම්බුද්ධො [පාරා. 1], අරහන්තා, අරහන්තො, අරහන්තං, අරහන්තෙ, අරහන්තෙන, අරහතා, අරහන්තෙහි, අරහන්තෙභි, අරහන්තස්ස, අරහතො, අරහන්තානං, අරහතං ඉච්චාදි.
මහාවුත්තිනා බ්රහ්මන්තස්ස ච න්තස්ස ටා හොති සිම්හි, බ්රහා, බ්රහන්තො, බ්රහන්තා, බ්රහන්තො, බ්රහන්තං, බ්රහන්තෙ ඉච්චාදි.
‘‘සා පරිසා මහා හොති, සා සෙනා දිස්සතෙ මහා’’ති [ජා. 2.22.771] ච ‘‘මහා භන්තෙ භූමිචාලො’’ති [අ. නි. 8.70] ච ‘‘මහා තෙ උපාසක පරිච්චාගො’’ති [ජා. අට්ඨ. 4.13.අකිත්තිජාතකවණ්ණනා] ච ‘‘මහා මෙ භයමාගත’’න්ති ච ‘‘බාරාණසිරජ්ජං නාම මහා’’ති [ජා. අට්ඨ. 1.1.මහාසීලවජාතකවණ්ණනා] ච ‘‘මහාස්ස හොන්ති පරිවාරා බ්රාහ්මණගහපතිකා, මහාස්ස හොන්ති පරිවාරා භික්ඛූ භික්ඛුනියො’’ති [දී. නි. 3.204] ච ‘‘මහා වහන්ති දුදිට්ඨිං, සඞ්කප්පා රාගනිස්සිතා’’ති ච පාළී. අත්ර මහාසද්දො නිපාතපටිරූපකොපි සියා.
භූධාතුසිද්ධතො න්තස්ස අං හොති සිම්හි. සුද්ධෙ නිච්චං, උපපදෙ අනිච්චං.
භවං ¶ තිට්ඨති, සම්පත්තිං අනුභවං, අනුභවන්තො, තණ්හං අභිභවං, අභිභවන්තො, දුක්ඛං පරිභවං, පරිභවන්තො තිට්ඨති, භවන්තා, භවන්තො, හෙ භවන්ත, හෙ භවන්තා, හෙ භවන්තො, හෙ භව, හෙ භවා, හෙ භවං. ‘‘කච්චි භවං අභිරමසි අරඤ්ඤෙ’’ති [ජා. 2.18.18] පාළි.
හෙ භවන්තා, හෙ භවන්තො, භවන්තං, භවන්තෙ, භවන්තෙන, භවතා, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි, භවන්තස්ස, භවතො, භවන්තානං, භවතං, භවන්තස්මා, භවන්තම්හා, භවන්තා, භවතා, භවන්තෙහි, භවන්තෙභි, භවන්තස්ස, භවතො, භවන්තානං, භවතං, භවන්තස්මිං, භවන්තම්හි, භවති, භවන්තෙ, භවන්තෙසු.
130. භවතො වා භොන්තො ගයොනාසෙ[ක. 243; රූ. 8, 110; නී. 484].
ග, යො, නා, සෙසු භවන්තස්ස භොන්තො හොති වා. සුත්තවිභත්තෙන අං, හි, නං, ස්මාදීසු ච.
භොන්තා, භොන්තො, හෙ භොන්ත, හෙ භොන්තා, හෙ භොන්තො, භොන්තං, භොන්තෙ, භොන්තෙන, භොතා, භොන්තෙහි, භොන්තෙභි, භොන්තස්ස, භොතො, භොන්තානං, භොතං, භොන්තස්මා, භොන්තම්හා, භොන්තා, භොතා, භොන්තෙහි, භොන්තෙභි, භොන්තස්ස, භොතො, භොන්තානං, භොතං, භොන්තස්මිං, භොන්තම්හි, භොති, භොන්තෙ, භොන්තෙසු.
භො, භන්තෙති ද්වෙ වුද්ධිඅත්ථෙ සිද්ධා ආමන්තනත්ථෙ නිපාතා එව, තෙහි පරං ග, යොනං ලොපො, ඉතො භො සුගතිං ගච්ඡ [ඉතිවු. 83], උම්මුජ්ජභො පුථුසිලෙ, කුතො නු ආගච්ඡථ භො තයො ජනා [ජා. 1.9.87], පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, එහි භන්තෙ ඛමාපෙහි, සො තෙ භික්ඛූ ඛමාපෙසි ‘‘ඛමථ භන්තෙ’’ති. තථා භද්දන්තෙ, භද්දන්තාති ද්වෙ ‘‘තුය්හං භද්දං හොතු ¶ , තුම්හාකං භද්දං හොතූ’’ති අත්ථෙ සිද්ධා ආමන්තනනිපාතාව, ‘‘භද්දන්තෙ’’ති තෙ භික්ඛූ භගවතො පච්චස්සොසුං [සං. නි. 1.249], තං වො වදාමි භද්දන්තෙ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා [ජා. 1.7.108]. භද්දන්ත, භදන්තසද්දා පන පුරිසාදිගණිකා එව.
සන්තසද්දො පන සප්පුරිසෙ විජ්ජමානෙ සමානෙ ච පවත්තො ඉධ ලබ්භති. සමෙති අසතා අසං [ජා. 1.2.16]. සං, සන්තො, සන්තා, සන්තො, භොසන්ත, භොසන්තා, භොස, භො සා, භො සං වා, භොන්තො සන්තා, භොන්තො සන්තො. යං යඤ්හි රාජ භජති, සන්තං වා යදි වා අසං [ජා. 1.15.180]. සන්තෙ, සන්තෙන, සතා.
131. සතො සබ්බ භෙ[ක. 185; රූ. 112; නී. 378].
භෙ පරෙ සන්තස්ස සබආදෙසො හොති වා.
සන්තෙහි, සන්තෙභි, සබ්භි, සන්තස්ස, සතො, සන්තානං, සතං, සන්තස්මා, සන්තම්හා, සන්තා, සතා, සන්තෙහි, සන්තෙභි, සබ්භි, සන්තස්ස, සතො, සන්තානං, සතං, සන්තස්මිං, සන්තම්හි, සති, සන්තෙ, සන්තෙසු. සන්තො සප්පුරිසා ලොකෙ, දූරෙසන්තො පකාසෙන්ති [ධ. ප. 304], චත්තාරො පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මිං [අ. නි. 4.85], පහුසන්තො න භරති [සු. නි. 91].
ඛෙදෙ නිරොධෙ ච පවත්තො සන්තො පුරිසාදිගණාදිකො, දීඝං සන්තස්ස යොජනං [ධ. ප. 61], සන්තා හොන්ති සමිතා නිරුද්ධා ඉච්චාදි.
ඉති ගච්ඡන්තාදිගණරාසි.
රාජාදියුවාදිගණරාසි
132. රාජාදියුවාදීහා[ක. 189; රූ. 113; නී. 390-1].
රාජාදීහි ¶ යුවාදීහි ච සිස්ස ආ හොති.
රාජා ගච්ඡති.
133. යොනමානො[ක. 190; රූ. 114; නී. 392].
රාජාදීහි යුවාදීහි ච යොනං ආනො හොති වා.
රාජානො.
වාති කිං? චතුරො ච මහාරාජා.
භො රාජ, භො රාජා, භොන්තො රාජානො.
134. වංම්හානඞ්[ක. 188; රූ. 115; නී. 393].
රාජාදීනං යුවාදීනඤ්ච ආනඞ හොති වා අංම්හි.
රාජානං, රාජං, රාජානො, චතුරො ච මහාරාජෙ [පෙ. ව. 11].
135. නාස්මාසු රඤ්ඤා[ක. 137, 270; රූ. 116, 120; නී. 316, 542].
නා, ස්මාසු රාජස්ස රඤ්ඤා හොති වා.
රඤ්ඤා, රාජෙන.
නාම්හි රාජස්ස ඉ හොති.
රාජිනා.
137. සුනංහිස්වු[ක. 169; රූ. 117; නී. 357].
සු ¶ , නං, හිසු රාජස්ස උහොති වා.
රාජූහි, රාජූභි, රාජෙහි, රාජෙභි.
138. රඤ්ඤොරඤ්ඤස්සරාජිනො සෙ[ක. 139; රූ. 118; නී. 314].
සෙපරෙ සවිභත්තිස්ස රාජස්ස රඤ්ඤො, රඤ්ඤස්ස, රාජිනො හොන්ති වා.
රඤ්ඤො, රඤ්ඤස්ස, රාජිනො.
වාති කිං? රාජස්ස.
රාජූනං, රාජානං.
139. රාජස්ස රඤ්ඤං[ක. 136; රූ. 119; නී. 315].
නංම්හි රාජස්ස රඤ්ඤං හොති වා.
රඤ්ඤං, රාජස්මා, රාජම්හා, රඤ්ඤා, රාජූහි, රාජූභි, රාජෙහි, රාජෙභි, රඤ්ඤො, රඤ්ඤස්ස, රාජිනො, රාජස්ස වා, රාජූනං, රාජානං, රඤ්ඤං.
140. ස්මිංම්හි රඤ්ඤෙරාජිනි[ක. 138; රූ. 121; නී. 317].
ස්මිංම්හි සවිභත්තිස්ස රාජස්ස රඤ්ඤෙ, රාජිනි හොන්ති වා.
රඤ්ඤෙ, රාජිනි, රාජස්මිං, රාජම්හි, රාජූසු, රාජෙසු.
සමාසට්ඨානෙ සබ්බෙ තෙ ආදෙසා විකප්පෙන හොන්ති.
චත්තාරො මහාරාජා [දී. නි. 2.336], චත්තාරො මහාරාජානො [අ. නි. 3.37], දෙවරාජානං, දෙවරාජං, දෙවරාජානො, දෙවරාජෙ, චත්තාරො ච මහාරාජෙ ¶ , මණිම්හි පස්ස නිම්මිතං [ජා. 2.22.1394], කාසිරඤ්ඤා, කාසිරාජෙන, දෙවරාජූහි, දෙවරාජෙහි, කාසිරඤ්ඤො, කාසිරාජස්ස, දෙවරාජූනං, දෙවරාජානං…පෙ… කාසිරඤ්ඤෙ, කාසිරාජෙ, දෙවරාජූසු, දෙවරාජෙසු.
මහාවුත්තිනා රාජතො යොනං ඉනො හොති, ‘‘සමන්තපාසාදිකා නාම, සොළසාසිංසු රාජිනො, එකූනතිංසෙ කප්පම්හි, ඉතො සොළසරාජිනො [අප. ථෙර 1.12.54-55 (එකූනතිංසකප්පම්හි, ඉතො සොළසරාජානො)], කුසරාජං මහබ්බලං [ජා. 2.20.67], සාලරාජංව පුප්ඵිතං [අප. ථෙර 1.42.86], උළුරාජංව සොභිතං, චතුරො ච මහාරාජෙ [පෙ. ව. 11], යුධඤ්චයො අනුඤ්ඤාතො, සබ්බදත්තෙන රාජිනා [ජා. 1.11.81], තදා අදාසි මං තාතො, බිම්බිසාරස්ස රාජිනො [අප. ථෙරී. 2.2.326], නික්ඛමන්තෙ මහාරාජෙ, පථවී සම්පකම්පථ’’ ඉච්චාදීනි පාළිපදානි.
බ්රහ්මා, බ්රහ්මානො, භො බ්රහ්ම, භො බ්රහ්මා. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස එත්තං, භො බ්රහ්මෙ, භොන්තො බ්රහ්මානො, බ්රහ්මානං, බ්රහ්මං, බ්රහ්මානො.
142. නාම්හි[ක. 198; රූ. 123; නී. 410].
නාම්හි බ්රහ්මස්ස උහොති වා.
බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මෙන, බ්රහ්මෙහි, බ්රහ්මෙභි.
143. බ්රහ්මස්සු වා[ක. 198; රූ. 123; නී. 410].
ස, නංසු බ්රහ්මස්ස උ හොති වා.
144. ඣලා සස්ස නො[ක. 117; රූ. 124; නී. 292].
ඣ, ලතො සස්ස නො හොති.
බ්රහ්මුනො, බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මානං.
145. ස්මා ¶ නාව බ්රහ්මා ච[ක. 270; රූ. 120; නී. 542].
අත්තා’තුමෙහි ච බ්රහ්මතො ච ස්මාස්ස නා විය රූපං හොති.
බ්රහ්මුනා, බ්රහ්මස්මා, බ්රහ්මම්හා, බ්රහ්මුනො, බ්රහ්මස්ස, බ්රහ්මූනං, බ්රහ්මානං. ‘කම්මාදිතො’ති සුත්තෙන ස්මිංනො නි හොති, බ්රහ්මස්මිං, බ්රහ්මම්හි, බ්රහ්මනි, බ්රහ්මෙ, බ්රහ්මෙසු.
අත්තා, අත්තානො, භො අත්ත, භො අත්තා, භොන්තො අත්තානො, අත්තානං, අත්තං, අත්තානො. ‘නාස්සෙනො’ති විකප්පෙන නාස්ස එනත්තං, අත්තනා, අත්තෙන.
146. සුහිස්වනක[ක. 211; රූ. 126; නී. 439;. සුහිසුනක (බහූසු)].
සු, හිසු අත්තා’තුමානං අන්තො අනක හොති.
අත්තනෙහි, අත්තනෙභි, අත්තෙහි, අත්තෙභි.
147. නොත්තාතුමා[ක. 213; රූ. 127; නී. 440].
අත්තා’තුමතො සස්ස නො හොති.
අත්තනො, අත්තස්ස, අත්තානං, අත්තස්මා, අත්තම්හා, අත්තා, අත්තනා, අත්තනෙහි, අත්තනෙභි, අත්තෙහි, අත්තෙභි, අත්තනො, අත්තස්ස, අත්තානං, අත්තස්මිං, අත්තම්හි, අත්තනි, අත්තෙ, අත්තෙසු, අත්තනෙසු.
සමාසෙ පන පුරිසාදිරූපං හොති, පහිතො අත්තා එතෙනාති පහිතත්තො, පහිතත්තා, පහිතත්තං, පහිතත්තෙ, පහිතත්තෙන, පහිතත්තෙහි, පහිතත්තෙභි, පහිතත්තස්ස, පහිතත්තානං, පහිතත්තස්මා, පහිතත්තම්හා, පහිතත්තා, පහිතත්තෙහි, පහිතත්තෙභි, පහිතත්තස්ස, පහිතත්තානං, පහිතත්තස්මිං, පහිතත්තම්හි, පහිතත්තෙ, පහිතත්තෙසු.
ආතුමා ¶ , ආතුමානො, ආතුමානං, ආතුමං, ආතුමානො, ආතුමනා, ආතුමෙන, ආතුමනෙහි, ආතුමනෙභි, ආතුමනො, ආතුමස්ස, ආතුමානං ඉච්චාදි.
සඛා තිට්ඨති.
148. ආයො නො ච සඛා[ක. 191; රූ. 130; නී. 394].
සඛතො යොනං ආයො ච නො ච හොන්ති වා ආනො ච.
සඛානො, සඛායො.
149. නොනාසෙස්වි[ක. 194; රූ. 131; නී. 407].
නො, නා, සෙසු සඛන්තස්ස ඉ හොති වා.
සඛිනො.
සුත්තවිභත්තෙන ත්තපච්චයම්හි ඉත්තං, ‘‘සඛිත්තං කරෙය්ය, සඛිත්තං න කරෙය්යා’’ති [ථෙරගා. 1017 (සඛිතං)] පාළී.
150. යොස්වංහිස්මානංස්වාරඞ[ක. 195-6; රූ. 133-4; නී. 408-9; යොස්වංහිසුචාරඞ (බහූසු)].
යොසු අං, හි, ස්මා, නංසු සඛන්තස්ස ආරඞ හොති. ‘ටොටෙ වා’ති සුත්තෙන ආරාදෙසතො යොනං කමෙන ටො, ටෙ හොන්ති.
සඛාරො තිට්ඨන්ති. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස විකප්පෙන එත්තං, භො සඛ, භො සඛා, භො සඛෙ, හරෙ සඛා කිස්ස මං ජහාසි [ජා. 1.6.94].
‘‘සඛි, සඛීති ද්වයං ඉත්ථියං සිද්ධ’’න්ති වුත්තියං වුත්තං.
භොන්තො ¶ සඛානො, භොන්තො සඛායො, භොන්තො සඛිනො, භොන්තො සඛාරො, සඛානං, සඛාරං, සඛං, සඛානො, සඛායො, සඛිනො, සඛාරෙ, සඛාරො, සඛිනා, සඛාරෙන, සඛෙන, සඛාරෙහි, සඛාරෙභි, සඛෙහි, සඛෙභි, සඛිස්ස, සඛිනො, සඛාරානං, සඛානං.
151. ස්මානංසු වා[ක. 194, 170; රූ. 120, 131; නී. 407, 542].
ස්මා, නංසු සඛන්තස්ස ඉ හොති වා.
සඛීනං, සඛිස්මා, සඛිම්හා, සඛා, සඛිනා, සඛාරස්මා, සඛාරම්හා, සඛාරා, සඛාරෙහි, සඛාරෙභි, සඛෙහි, සඛෙභි, සඛිස්ස, සඛිනො, සඛාරානං, සඛානං, සඛීනං.
152. ටෙ ස්මිංනො[ක. 192; රූ. 135].
සඛතො ස්මිංනො ටෙ හොති. නිච්චත්ථමිදං සුත්තං.
සඛෙ, සඛාරෙසු, සඛෙසු. ‘‘නෙතාදිසා සඛා හොන්ති, ලබ්භා මෙ ජීවතො සඛා’’ති [ජා. 1.7.9] පාළි. පුරිසාදිනයෙන යොනං විධි.
සමාසෙ පන සබ්බං පුරිසාදිරූපං ලබ්භති, ‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො, පාපමිත්තො පාපසඛො’’ති [දී. නි. 3.253] ච පාළි. පාපසඛො, පාපසඛා, පාපසඛං, පාපසඛෙ, පාපසඛෙන, පාපසඛෙහි, පාපසඛෙභි…පෙ… පාපසඛස්මිං, පාපසඛම්හි, පාපසඛෙ, පාපසඛෙසු.
යුවා ගච්ඡති.
153. යොනං ¶ නොනෙ වා[ක. 155, 157; රූ. 137, 140; නී. 335, 343].
යුව, පුමාදීහි පඨමා, දුතියායොනං කමෙන නො, නෙ හොන්ති වා.
154. නොනානෙස්වා[ක. 157; රූ. 140; නී. 343].
නො, නා, නෙසු යුවාදීනං අන්තො ආ හොති වා.
යුවානො, යුවානා, යුවා, හෙ යුව, හෙ යුවා, හෙ යුවානො, හෙ යුවා වා, යුවානං, යුවං, යුවානෙ, යුවෙ, යුවෙන, යුවානා.
155. යුවාදීනං සුහිස්වානඞ[ක. 157; රූ. 140; නී. 337-9, 343].
යුව, පුමාදීනං අන්තො ආනඞ හොති වා සු, හිසු.
යුවානෙහි, යුවෙහි, යුවානෙභි, යුවෙභි, යුවස්ස.
යුවතො සස්ස ඉනො හොති වා.
යුවිනො, යුවානං, යුවස්මා, යුවම්හා.
157. ස්මාස්මිංනං නානෙ[ක. 156-7-8; රූ. 140-2-3].
යුව, පුමාදීහි ස්මා, ස්මිංනං නා, නෙ හොන්ති වා. ‘නොනානෙස්වා’ති නාම්හි ආත්තං.
යුවානා, යුවානෙහි, යුවානෙභි, යුවෙහි, යුවෙභි, යුවස්ස, යුවිනො, යුවානං, යුවස්මිං, යුවම්හි, යුවෙ, යුවානෙ, යුවානෙසු, යුවෙසු.
රූපසිද්ධියං පන ‘‘මඝව, යුවාදීනමන්තස්ස ආනාදෙසො හොති වා සබ්බාසු විභත්තීසූ’’ති [රූ. 140; නී. 343] වුත්තං.
පුමා ¶ , පුමානො, හෙ පුම, හෙ පුමා.
158. ගස්සං[ක. 153; රූ. 138; නී. 333].
පුමතො ගස්ස අං හොති වා.
හෙ පුමං, හෙ පුමානො, පුමානං, පුමං, පුමානෙ, පුමෙ.
159. නාම්හි[ක. 159; රූ. 139; නී. 340].
නාම්හි පුමන්තස්ස ආ හොති වා.
පුමානා, පුමෙන.
160. පුමකම්මථාමද්ධානං වා සස්මාසු ච[ක. 157, 159; රූ. 139, 140; නී. 338, 140].
නාම්හි ච ස, ස්මාසු ච පුම, කම්ම, ථාමද්ධානං අන්තො උ හොති වා.
පුමුනා, පුමානෙහි, පුමානෙභි, පුමෙහි, පුමෙභි, පුමස්ස, පුමුනො, පුමානං, පුමස්මා, පුමම්හා, පුමානා, පුමුනා, පුමානෙහි, පුමානෙභි, පුමෙහි, පුමෙභි, පුමුනො, පුමස්ස, පුමානං, පුමස්මිං, පුමම්හි, පුමෙ.
161. පුමා[ක. 156; රූ. 142; නී. 336].
පුමතො ස්මිංනො නෙ හොති වා. ‘නොනානෙස්වා’ති පුමන්තස්ස ආත්තං.
පුමානෙ.
162. සුම්හා ච[ක. 158; රූ. 143; නී. 339].
සුම්හි පුමන්තස්ස ආ ච හොති ආනෙ ච.
පුමානෙසු, පුමාසු, පුමෙසු.
සි ¶ , යොනං පුරිසාදිවිධි ච හොති, ‘‘යථා බලාකයොනිම්හි, න විජ්ජති පුමො සදා [අප. ථෙර 1.1.511], සොළසිත්ථිසහස්සානං, න විජ්ජති පුමො තදා [චරියා 3.49], ඉත්ථී හුත්වා ස්වජ්ජ පුමොම්හි දෙවො [දී. නි. 2.354], ථියො තස්ස පජායන්ති, න පුමා ජායරෙ කුලෙ’’ති [ජා. 1.8.54] පාළී.
මඝවසද්දො යුවසද්දසදිසොති රූපසිද්ධියං [රූ. 66] වුත්තං, ගුණවාදිගණිකොති සද්දනීතියං [නී. පද. 220] ඉච්ඡිතො. අඝන්ති දුක්ඛං පාපඤ්ච වුච්චති, න අඝං මඝං, සුඛං පුඤ්ඤඤ්ච, මඝො ඉති පුරාණං නාමං අස්ස අත්ථීති මඝවාති [සං. නි. 1.259] අත්ථො පාළියං දිස්සති.
ථාමසද්දො පුරිසාදිගණො, ථාමෙන, ථාමුනා, ථාමස්ස, ථාමුනො, ථාමස්මා, ථාමම්හා, ථාමා, ථාමුනා, ථාමස්ස, ථාමුනො. සෙසං පුරිසසමං.
අද්ධා වුච්චති කාලො. නාද්යෙකවචනෙසු-දීඝෙන අද්ධුනා, අද්ධනා, අද්ධෙන, දීඝස්ස අද්ධුනො, අද්ධුස්ස, අද්ධස්ස, අද්ධුනා, අද්ධුම්හා, අද්ධුස්මා, අද්ධා, අද්ධම්හා, අද්ධස්මා, අද්ධුනො, අද්ධුස්ස, අද්ධස්ස, අද්ධනි, අද්ධෙ, අද්ධම්හි, අද්ධස්මින්ති චූළමොග්ගල්ලානෙ ආගතං. සෙසං යුවසදිසං.
උපද්ධවාචකො අද්ධසද්දො ඉධ න ලබ්භති, එකංසත්ථවාචකො ච නිපාතො එව. ‘‘අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො’’තිආදීසු අද්ධානසද්දො පන විසුං සිද්ධො නපුංසකලිඞ්ගොව.
මුද්ධසද්දෙ ‘‘මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා, මුද්ධා මෙ ඵලතු සත්තධා’’ ඉච්චාදීසු [ජා. 1.16.295; ධ. ප. අට්ඨ. 1.තිස්සත්ථෙරවත්ථු] සිරො වුච්චති, ‘‘පබ්බතමුද්ධනිට්ඨිතො’’ ඉච්චාදීසු [දී. නි. 2.70] මත්ථකං වුච්චති, තදුභයං ඉධ ලබ්භති, ස්මිංවචනෙ මුද්ධනීති සිද්ධං, සෙසං යුවසමං. බාලවාචකො පන පුරිසනයො. හත්ථමුට්ඨිවාචකො ඉත්ථිලිඞ්ගො.
අස්මා වුච්චති පාසාණො, උස්මා වුච්චති කායග්ගි, භිස්මා වුච්චති භයානකො මහාකායො.
තත්ථ ¶ අස්මසද්දෙ ‘‘තං තෙ පඤ්ඤාය භින්දාමි, ආමං පක්කංව අස්මනා [සු. නි. 445], මා ත්වං චන්දෙ ඛලි අස්මනී’’ති පාළී. සෙසං යුවසමං. උස්මා, භිස්මාසද්දාපි යුවසදිසාති වදන්ති.
චූළමොග්ගල්ලානෙ මුද්ධ, ගාණ්ඩීවධන්ව, අණිම, ලඝිමාදයො ච අස්මසදිසාති වුත්තං.
යත්ථ සුත්තවිධානං න දිස්සති, තත්ථ මහාවුත්තිනා වා සුත්තවිභත්තෙන වා රූපං විධියති.
ඉති රාජාදියුවාදිගණරාසි.
අකාරන්තපුල්ලිඞ්ගං නිට්ඨිතං.
ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි
‘ගසීන’න්ති සිලොපො, සා තිට්ඨති.
‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති යොසු ච එකවචනෙසු ච රස්සො, ‘අතො යොන’මිච්චාදිනා විධානං, සා තිට්ඨන්ති.
අං, සෙසු ගෙ ච සාසද්දස්ස ආනඞ හොති.
භො සාන, භොන්තො සා, සං, සානං, සෙ, සෙන, සාහි, සාභි, සස්ස, සානස්ස, සානං, සස්මා, සම්හා, සා, සාහි, සාභි, සස්ස, සානස්ස, සානං, සස්මිං, සම්හි, සෙ, සාසු.
අථ වා ‘සාස්සංසෙ චානඞ’ඉති සුත්තෙ චසද්දො අවුත්තසමුච්චයත්ථොපි හොතීතිකත්වා සිතො සෙසාසු විභත්තීසුපි ආනඞ හොති වා, මහාවුත්තිනා ච ආනාදෙසතො යොනං ඔ.
සා ¶ ගච්ඡති, සානො ගච්ඡන්ති, සා වා, හෙ ස, හෙ සා, හෙ සාන, හෙ සා, හෙ සානො, සං, සානං, සෙ, සානෙ ඉච්චාදි.
සද්දනීතිරූපං වුච්චතෙ –
සා තිට්ඨති, සා තිට්ඨන්ති, සානො තිට්ඨන්ති, භො සා, භොන්තො සා, සානො, සානං, සානෙ, සානා, සානෙහි, සානෙභි, සාස්ස, සානං, සානා, සානෙහි, සානෙභි, සාස්ස, සානං, සානෙ, සානෙසූති [නීති. පද. 211].
වත්තහා වුච්චති සත්තො [සක්කො (අමරකොස, 1-145 ගාථායං)].
වත්තහතො සස්ස නො හොති, නංවචනස්ස නානං හොති.
වත්තහානො දෙති, වත්තහානානං දෙති. සෙසං යුවසද්දසමං.
සද්දනීතියං පන නා, සෙසු වත්තහිනා, වත්තහිනොති [නීති. පද. 219; (තත්ථ නාම්හි වත්තහානාති දිස්සති)] වුත්තං.
දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මානො. ‘‘සික්ඛිතා දළ්හධම්මිනො’’තිපි [සං. නි. 1.209] පාළි. භො දළ්හධම්මා, භොන්තො දළ්හධම්මා, දළ්හධම්මානො, දළ්හධම්මිනො, දළ්හධම්මානං, දළ්හධම්මානෙ, දළ්හධම්මිනා, දළ්හධම්මෙහි. සෙසං පුරිසසමං. එවං පච්චක්ඛධම්මාති. විවටච්ඡදසද්දෙ පන නාම්හි ඉත්තං නත්ථි, සෙසං දළ්හධම්මසමං. පාළියං පන ‘‘දළ්හධම්මොති විස්සුතො’’ති [ජා. 2.22.300] ච ‘‘ලොකෙ විවටච්ඡදො’’ති [දී. නි. 1.258] ච දිට්ඨත්තා එතෙ සද්දා පුරිසරූපා අකාරන්තාපි යුජ්ජන්ති.
වුත්තසිරා වුච්චති නවවොරොපිතකෙසො, වුත්තසිරා බ්රාහ්මණො, වුත්තසිරා, වුත්තසිරානො, වුත්තසිරානං, වුත්තසිරානෙ, වුත්තසිරානා, ¶ වුත්තසිරානෙහි. සෙසං පුරිසසමං. පාළියං පන ‘‘කාපටිකො මාණවො වුත්තසිරො’’තිපි [ම. නි. 2.426] දිස්සති.
රහා වුච්චති පාපධම්මො. රහා, රහා, රහිනො, රහානං, රහිනෙ, රහිනා, රහිනෙහි, රහිනෙභි, රහස්ස, රහිනො, රහානං…පෙ… රහානෙ, රහානෙසූති [නීති. පද. 217] සබ්බං සද්දනීතියං වුත්තං, ඉධ පන මහාවුත්තිනා සිද්ධං.
ඉති ආකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි.
ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි
‘ගසීන’න්ති ලොපො, මුනි ගච්ඡති.
165. ලොපො[ක. 118; රූ. 146; නී. 293].
ඣ, ලතො යොනං ලොපො හොති. ‘යොලොපනීසු දීඝො’ති දීඝො.
මුනී ගච්ඡන්ති.
166. යොසු ඣිස්ස පුමෙ[ක. 96; රූ. 148; නී. 259].
පුල්ලිඞ්ගෙ යොසු ඣසඤ්ඤස්ස ඉ-කාරස්ස ට හොති වා.
මුනයො ගච්ඡන්ති.
ඣිස්සාති කිං? රත්තියො, දණ්ඩිනො.
පුමෙති කිං? අට්ඨීනි.
භො මුනි, ‘අයුනං වා දීඝො’ති දීඝො, භො මුනී, භොන්තො මුනී, භොන්තො මුනයො, මුනිං, මුනී, මුනයො, මුනිනා, මුනීහි, මුනීභි, මුනිස්ස, මුනිනො, මුනීනං, මුනිස්මා, මුනිම්හා.
167. නා ¶ ස්මාස්ස[ක. 215; රූ. 41; නී. 442].
ඣ, ලතො ස්මාස්ස නා හොති වා.
මුනිනා, මුනීහි, මුනීභි, මුනිස්ස, මුනිනො, මුනීනං, මුනිස්මිං, මුනිම්හි, මුනීසු.
ඉසි ගච්ඡති, ඉසී, ඉසයො, භො ඉසි, භො ඉසී, භොන්තො ඉසී, භොන්තො ඉසයො ඉච්චාදි.
අග්ගි ජලති, අග්ගී, අග්ගයො, භො අග්ගි, භො අග්ගී, භොන්තො අග්ගී, භොන්තො අග්ගයො ඉච්චාදි.
එවං කුච්ඡි, මුට්ඨි, ගණ්ඨි, මණි, පති, අධිපති, ගහපති, සෙනාපති, නරපති, යති, ඤාති, සාති, වත්ථි, අතිථි, සාරථි, බොන්දි, ආදි, උපාදි, නිධි, විධි, ඔධි, බ්යාධි, සමාධි, උදධි, උපධි, නිරුපධි, ධනි, සෙනානි, කපි, දීපි, කිමි, තිමි, අරි, හරි, ගිරි, කලි, බලි, සාලි, අඤ්ජලි, කවි, රවි, අසි, මසි, කෙසි, පෙසි, රාසි, අහි, වීහිඉච්චාදයො.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
මහාවුත්තිනා අකතරස්සෙහිපි කෙහිචි ඣසඤ්ඤෙහි යොනං නො හොති, ‘‘ඡ මුනිනො අගාරමුනිනො, අනගාරමුනිනො, සෙඛමුනිනො, අසෙඛමුනිනො, පච්චෙකමුනිනො, මුනිමුනිනො’’ති [මහානි. 14] ච ‘‘ඤාණුපපන්නා මුනිනො වදන්තී’’ති ච ‘‘එකමෙකාය ඉත්ථියා, අට්ඨට්ඨ පතිනො සියු’’න්ති ච [ජා. 2.21.344] ‘‘පතිනො කිරම්හාකං විසිට්ඨනාරීන’’ [වි. ව. 323] න්ති ච ‘‘හංසාධිපතිනො ඉමෙ’’ති [ජා. 2.21.38] ච සුත්තපදානි දිස්සන්ති.
ගාථාසු ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති මුනිතො ගස්ස එත්තඤ්ච හොති, පොරොහිච්චො තවං මුනෙ [අප. ථෙර 1.1.540], ධම්මදස්සො තවං මුනෙ [අප. ථෙර 1.1.540], චිරං ¶ ජීව මහාවීර, කප්පං තිට්ඨ මහාමුනෙ [අප. ථෙර 1.2.168], පටිග්ගණ්හ මහාමුනෙ [අප. ථෙර 1.41.83]. තුය්හත්ථාය මහාමුනෙති [අප. ථෙර 1.3.345].
තෙහියෙව අංවචනස්ස නඤ්ච හොති, තමාහු එකං මුනිනං චරන්තං [සු. නි. 210], මුනිනං මොනපථෙසු සික්ඛමානං [ජා. 1.8.44], පිතරං පුත්තගිද්ධිනං [ජා. 2.22.2377], සබ්බකාමසමිද්ධිනං [ජා. 1.13.103].
ඉසිසද්දෙ පන –
168. ටෙ සිස්සිසිස්මා[ටෙ සිස්සස්මා (මූලපාඨෙ)].
ඉසිම්හා සිස්ස ටෙ හොති වා.
යො නො’ජ්ජ විනයෙ කඞ්ඛං, අත්ථධම්මවිදූ ඉසෙ [ජා. 2.22.1164]. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස එත්තඤ්ච හොති, නිසීදාහි මහාඉසෙ [ජා. 2.20.114], ත්වං නො’සි සරණං ඉසෙ [ජා. 2.22.1326], පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ [ජා. 1.14.104].
ඉසිම්හා දුතියස්ස යොස්ස ටෙ හොති වා.
සමණෙ බ්රාහ්මණෙ වන්දෙ, සම්පන්නචරණෙ ඉසෙ [ජා. 1.16.314].
සමාසෙ පන මහෙසි ගච්ඡති, මහෙසී ගච්ඡන්ති, මහෙසයො, මහෙසිනො. අංවචනෙ මහෙසිනන්ති සිජ්ඣති. ‘‘සඞ්ගායිංසු මහෙසයො [වි. ව. ගන්ථාරම්භකථා පෙ. ව. ගන්ථාරම්භකථා], වානමුත්තා මහෙසයො’’ති [අභිධම්මත්ථසඞ්ගහෙ 113 පිට්ඨෙ] ච ‘‘න තං සම්මග්ගතා යඤ්ඤං, උපයන්ති මහෙසිනො, එතං සම්මග්ගතා යඤ්ඤං, උපයන්ති මහෙසිනො [සං. නි. 1.120], පහන්තා මහෙසිනො කාමෙ, යෙන තිණ්ණා මහෙසිනො’’ති ච ‘‘මහෙසිං විජිතාවින’’න්ති [ම. නි. 2.459] ච ‘‘සඞ්ඝඤ්චාපි මහෙසිනං, කුඤ්ජරංව මහෙසිනං, උපගන්ත්වා මහෙසිනං ¶ [බු. වං. 9.1], ඛිප්පං පස්ස මහෙසිනං [ජා. 2.19.70], කතකිච්චං මහෙසින’’න්ති [ජා. 2.19.102] ච සුත්තපදානි දිස්සන්ති.
අග්ගිසද්දෙ –
170. සිස්සග්ගිතො නි[ක. 95; රූ. 145; නී. 254; ‘සිස්සාග්ගිතො නි’ (බහූසු)].
අග්ගිතො සිස්ස නි හොති වා.
අග්ගි ජලති, අග්ගිනි ජලති, අග්ගී ජලන්ති, අග්ගයො ඉච්චාදි.
පාළියං පන ‘‘අග්ගි, ගිනි, අග්ගිනී’’ති තයො අග්ගිපරියායා දිස්සන්ති – ‘‘රාගග්ගි, දොසග්ගි, මොහග්ගී’’ති [අ. නි. 7.46] ච ‘‘ඡන්නා කුටි ආහිතො ගිනි, විවටා කුටි නිබ්බුතො ගිනි [සු. නි. 19], මහාගිනි සම්පජ්ජලිතො [ථෙරගා. 702 (ථොකං විසදිසං)], යස්මා සො ජායතෙ ගිනී’’ති [ජා. 1.10.58] ච ‘‘අග්ගිනිං සම්පජ්ජලිතං පවිසන්තී’’ති [සු. නි. 675] ච. තෙසං විසුං විසුං රූපමාලා ලබ්භති.
සෙට්ඨි, පති, අධිපති, සෙනාපති, අතිථි, සාරථිසද්දෙහි ච යොනං නො හොති, අංවචනස්ස නං හොති වා, සෙට්ඨිනො, සෙට්ඨිනං, පතිනො, පතිනං, අධිපතිනො, අධිපතිනං, සෙනාපතිනො, සෙනාපතිනං, අතිථිනො, අතිථිනං, සාරථිනො, සාරථිනන්ති. ගහපතයො, ජානිපතයො ඉච්චාදීනි නිච්චරූපානි දිස්සන්ති.
ආදිසද්දෙ –
‘රත්ථ්යාදීහි ටො ස්මිංනො’ති ස්මිංනො ටො හොති, ආදිස්මිං, ආදිම්හි, ආදො, ගාථාදො, පාදාදො. ‘‘ආදිං, ගාථාදිං, පාදාදිං’’ ඉච්චාදීසු පන ආධාරත්ථෙ දුතියා එව ‘‘ඉමං රත්තිං, ඉමං දිවසං, පුරිමං දිසං, පච්ඡිමං දිසං, තං ඛණං, තං ලයං, තං මුහුත්තං’’ ඉච්චාදීසු විය.
ඉදානි සමාසෙ ඣිස්ස ටාදෙසාභාවො වුච්චති.
171. ඉතොඤ්ඤත්ථෙ ¶ පුමෙ.
පුමෙ අඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ ඉ-කාරම්හා පඨමා, දුතියායොනං කමෙන නො, නෙ හොන්ති වා. සුත්තවිභත්තෙන උත්තරපදත්ථසමාසෙපි ක්වචි යොනං නො, නෙ හොන්ති.
පඨමායොම්හි –
මිච්ඡාදිට්ඨිනො, සම්මාදිට්ඨිනො, මුට්ඨස්සතිනො, උපට්ඨිතස්සතිනො, අසාරෙ සාරමතිනො [ධ. ප. 11], නිම්මානරතිනො දෙවා, යෙ දෙවා වසවත්තිනො [සං. නි. 1.168], අට්ඨෙතෙ චක්කවත්තිනො, ධම්මෙ ධම්මානුවත්තිනො [සං. නි. 5.34], සග්ගං සුගතිනො යන්ති [ධ. ප. 126], තොමර’ඞ්කුසපාණිනො [ජා. 2.22.223], දණ්ඩමුග්ගරපාණිනො, අරියවුත්තිනො, නිපකා සන්තවුත්තිනො ඉච්චාදි.
දුතියායොම්හි –
මුට්ඨස්සතිනෙ, උපට්ඨිතස්සතිනෙ, අරියවුත්තිනෙ, තොමර’ඞ්කුසපාණිනෙ [ජා. 2.22.190] ඉච්චාදි.
වාත්වෙව? මිච්ඡාදිට්ඨී ජනා ගච්ඡන්ති, මිච්ඡාදිට්ඨී ජනෙ පස්සති.
ගරූ පන ‘‘තොමර’ඞ්කුසපාණයො, අත්ථෙ විසාරදමතයො’’ති [ක. 253] රූපානි ඉධ ඉච්ඡන්ති.
අඤ්ඤත්ථෙති කිං? මිච්ඡාදිට්ඨියො ධම්මා, මිච්ඡාදිට්ඨියො ධම්මෙ.
පුමෙති කිං? මිච්ඡාදිට්ඨිනියො ඉත්ථියො, මිච්ඡාදිට්ඨීනි කුලානි.
172. නෙ ස්මිංනො ක්වචි[නී. 453].
පුමෙ අඤ්ඤත්ථෙ ඉතො ස්මිංනො ක්වචි නෙ හොති.
කතඤ්ඤුම්හි ච පොසම්හි, සීලවන්තෙ අරියවුත්තිනෙ [ජා. 1.10.78]. සබ්බකාමසමිද්ධිනෙ කුලෙ, ඡත්තපාණිනෙ, දණ්ඩපාණිනෙ, තොමර’ඞ්කුසපාණිනෙ [ජා. 2.22.190] ඉච්චාදි.
සුත්තවිභත්තෙන ¶ ඊතොපි ස්මිංනො ක්වචි නෙ හොති, මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ [ජා. 2.19.96], දෙවවණ්ණිනෙ, බ්රහ්මවණ්ණිනෙ, අරහන්තම්හි තාදිනෙ [ථෙරගා. 1182] ඉච්චාදි.
ඉකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි
ඊකාරන්තෙ ‘සිම්හි නා’නපුංසකස්සා’ති සුත්තෙන සිම්හි රස්සත්තං නත්ථි, ‘ගෙ වා’ති ගෙ පරෙ විකප්පෙන රස්සො, යොසු ච අං, නා, ස, ස්මා, ස්මිං සු ච ‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති නිච්චං රස්සො, දණ්ඩී ගච්ඡති. ‘ජන්තු හෙතු’ ඉච්චාදිසුත්තෙන විකප්පෙන යොනං ලොපො, දණ්ඩී ගච්ඡන්ති.
පක්ඛෙ –
173. යොනං නොනෙ පුමෙ[ක. 225; රූ. 151; නී. 452, 453].
පුමෙ ඣසඤ්ඤම්හා ඊ-කාරතො පඨමා, දුතියායොනං කමෙන නො, නෙ හොන්ති වා.
දණ්ඩිනො ගච්ඡන්ති, භොදණ්ඩි, භො දණ්ඩී, භොන්තො දණ්ඩිනො, දණ්ඩිං.
174. නං ඣීතො[ක. 224; රූ. 153; නී. 451].
පුමෙ ඣසඤ්ඤම්හා ඊ-කාරතො අංවචනස්ස නං හොති වා.
දණ්ඩිනං.
පුමෙ ඣීතො දුතියායොස්ස නො හොති වා.
දණ්ඩී ¶ , දණ්ඩිනො, දණ්ඩිනෙ, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි, දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩිනො, දණ්ඩීනං, දණ්ඩිස්මා, දණ්ඩිම්හා, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි, දණ්ඩිස්ස, දණ්ඩිනො, දණ්ඩීනං, දණ්ඩිස්මිං, දණ්ඩිම්හි.
176. ස්මිංනො නිං[ක. 226; රූ. 154; නී. 416].
ඣීතො ස්මිංනො නි හොති වා.
දණ්ඩිනි.
‘නෙ ස්මිංනො ක්වචී’ති විභත්තසුත්තෙන ස්මිංනො නෙ ච හොති, දණ්ඩිනෙ, දණ්ඩීසු.
එවං චක්කී, පක්ඛී, සුඛී, සිඛී, චාගී, භාගී, භොගී, යොගී, සඞ්ඝී, වාචී, ධජී, භජී, කුට්ඨී, රට්ඨී, දාඨී, ඤාණී, පාණී, ගණී, ගුණී, චම්මී, ධම්මී, සීඝයායී, පාපකාරී, බ්රහ්මචාරී, මායාවී, මෙධාවී, භුත්තාවී, භයදස්සාවී, යසස්සී, තෙජස්සී, ඡත්තී, පත්තී, දන්තී, මන්තී, සත්තුඝාතී, සීහනාදී, සාමී, පියප්පසංසී. අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සී ඉච්චාදයො. ගාමණී, සෙනානී, සුධී ඉච්චාදීසු පන ස්මිංනො නිත්තං නත්ථි.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
මහාවුත්තිනා යොසු ඣී-කාරස්සපි ක්වචි ටත්තං හොති,
‘‘හංසා කොඤ්චා මයූරා ච, හත්ථයො පසදා මිගා;
සබ්බෙ සීහස්ස භායන්ති, නත්ථි කායස්මිං තුල්යතා [ජා. 1.2.103].
පුරිසාලූ ච හත්ථයො, සඤ්ඤතා බ්රහ්මචාරයො [අ. නි. 6.37], අපචෙ බ්රහ්මචාරයො’’ති දිස්සන්ති. තත්ථ ‘හත්ථයො’ති හත්ථිනො, ‘පුරිසාලූ’ති පුරිසලොලා බලවාමුඛයක්ඛිනියො, ‘බ්රහ්මචාරයො’ති බ්රහ්මචාරිනො, ‘අපචෙ’ති පූජෙය්ය.
සුස්සපි ¶ ක්වචි නෙසු හොති, සුසුඛං වත ජීවාම, වෙරිනෙසු අවෙරිනො [ධ. ප. 197], වෙරිනෙසු මනුස්සෙසු, විහරාම අවෙරිනො. තත්ථ ‘වෙරිනෙසූ’ති වෙරීචිත්තවන්තෙසු.
සමාසෙපි පඨමායොස්ස නොත්තං, දුතියායොස්ස නොත්තං නෙත්තඤ්ච හොති. තත්ථ ද්වෙ නොත්තානි පාකටානි. නෙත්තං පන වුච්චතෙ, ‘‘අස්සමණෙ සමණමානිනෙ [අ. නි. 8.10], නරෙ පාණාතිපාතිනෙ [ඉතිවු. 93], මඤ්ජුකෙ පියභාණිනෙ [ජා. 2.22.1721], මාලධාරිනෙ [ජා. 2.22.1727], කාසිකුත්තමධාරිනෙ [ජා. 2.22.195], වණ්ණවන්තෙ යසස්සිනෙ [දී. නි. 2.282], චාපහත්ථෙ කලාපිනෙ, උභො භස්සරවණ්ණිනෙ [ජා. 2.21.111], බ්රාහ්මණෙ දෙවවණ්ඩිනෙ, සමුද්ධරති පාණිනෙ [අප. ථෙරී 2.3.137], එවං ජරා ච මච්චු ච, අධිවත්තන්ති පාණිනෙ’’ති [සං. නි. 1.136] දිස්සන්ති. තත්ථ ‘භස්සරවණ්ණිනෙ’ති පභස්සරවණ්ණවන්තෙ. ස්මිංනො නෙත්තෙ පන ‘‘මාතඞ්ගස්මිං යසස්සිනෙ’’ ඉච්චාදීනි [ජා. 2.19.96] පුබ්බෙ වුත්තානෙව.
ඊකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි
භික්ඛාදිගණරාසි
‘ගසීන’න්ති සිලොපො, භික්ඛු. යොනං ලොපෙ දීඝො, භික්ඛූ.
පක්ඛෙ –
177. ලා යොනං වො පුමෙ[ක. 119; රූ. 155; නී. 294].
පුමෙ ලසඤ්ඤෙහි උවණ්ණෙහි යොනං වො හොති වාති යොනං වො.
178. වෙවොසු ¶ ලුස්ස[ක. 97; රූ. 156; නී. 260].
පුමෙ වෙ, වොසු පරෙසු ලසඤ්ඤස්ස උ-කාරස්ස ට හොති.
භික්ඛවො.
ලුස්සාති කිං? සයම්භුවො.
භො භික්ඛු, භො භික්ඛූ, භොන්තො භික්ඛූ.
179. පුමාලපනෙ වෙවො[ක. 116; රූ. 157; නී. 291].
පුමෙ ආලපනෙ ලසඤ්ඤම්හා උ-කාරතො යොස්ස වෙ, වො හොන්ති වා.
භොන්තො භික්ඛවෙ, අථ ඛො භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි ‘‘භික්ඛවො’’ති [ම. නි. 1.1], දෙවකායා අභික්කන්තා, තෙ විජානාථ භික්ඛවො [දී. නි. 2.334], භික්ඛුං, භික්ඛූ, භික්ඛවො, භික්ඛුනා. ‘සුනංහිසූ’ති දීඝො, භික්ඛූහි, භික්ඛූභි, භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනො, භික්ඛූනං, භික්ඛුස්මා, භික්ඛුම්හා, භික්ඛුනා, භික්ඛූහි, භික්ඛූභි, භික්ඛුස්ස, භික්ඛුනො, භික්ඛූනං, භික්ඛුස්මිං, භික්ඛුම්හි, භික්ඛූසු.
එවං මඞ්කු, මච්චු, උච්ඡු, පටු, භාණු, සෙතු, කෙතු, සත්තු, සින්ධු, බන්ධු, කාරු, නෙරු, මෙරු, රුරු, වෙළු ඉච්චාදයො.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
හෙතු, ජන්තු, කුරුසද්දෙසු ‘ජන්තුහෙතු’ ඉච්චාදිසුත්තෙන විකප්පෙන යොනං ලොපො, හෙතු ධම්මො, හෙතූ ධම්මා, අතීතෙ හෙතවො පඤ්ච.
180. යොම්හි වා ක්වචි[ක. 97; රූ. 156; නී. 260].
යොසු ලසඤ්ඤිනො උ-කාරස්ස ක්වචි ට හොති වා.
අතීතෙ හෙතයො පඤ්ච.
වාති ¶ කිං? හෙතුයො.
ක්වචීති කිං? භික්ඛවො.
භො හෙතු, භො හෙතූ, භොන්තො හෙතූ, හෙතවො, හෙතයො, හෙතුයො වා, හෙතුං, හෙතූ, හෙතවො, හෙතයො, හෙතුයො වා. සෙසං භික්ඛුසමං.
ජන්තු ගච්ඡති, ජන්තූ, ජන්තයො, ජන්තුයො වා.
181. ජන්තාදිතො නො ච[ක. 119; රූ. 155; නී. 294; ‘ජන්ත්වාදිතො’ (බහූසු)].
පුමෙ ජන්තාදිතො යොනං නො ච හොති වො ච.
ජන්තුනො, ජන්තවො, භොජන්තු, භොජන්තූ, භොන්තො ජන්තූ, ජන්තයො, ජන්තුයො, ජන්තුනො, ජන්තවො, ජන්තුං, ජන්තූ, ජන්තයො, ජන්තුයො, ජන්තුනො, ජන්තවො. සෙසං භික්ඛුසමං.
කුරු, කුරූ, කුරයො, කුරුයො, කුරුනො, කුරවොති සබ්බං ජන්තුසමං.
‘‘අජ්ජෙව තං කුරයො පාපයාතු [ජා. 2.22.1632], නන්දන්ති තං කුරයො දස්සනෙන [ජා. 2.22.1641], අජ්ජෙව තං කුරයො පාපයාමී’’ති [ජා. 2.22.1634] දිස්සන්ති.
මහාවුත්තිනා ලතොපි අංවචනස්ස ක්වචි නං හොති, ‘‘කිමත්ථිනං භික්ඛුනං ආහු, භික්ඛුනමාහු මග්ගදෙසිං, භික්ඛුනමාහු මග්ගජීවිං, බුද්ධං ආදිච්චබන්ධුන’’න්ති දිස්සන්ති, තථා ‘‘රොගනිඩ්ඩං පභඞ්ගුනං, භොගානඤ්ච පභඞ්ගුනං [ධ. ප. 139], විඤ්ඤාණඤ්ච විරාගුන’’න්ති ච. තත්ථ ‘කිමත්ථින’න්ති කිංසභාවං, ‘මග්ගදෙසි’න්ති මග්ගං දෙසෙන්තං, ‘මග්ගජීවි’න්ති මග්ගෙ ජීවන්තං, ‘රොගනිඩ්ඩ’න්ති රොගානං කුලාවකභූතං, ‘පභඞ්ගුන’න්ති පභිජ්ජනසීලං, ‘විරාගුන’න්ති විරජ්ජනසීලං. කත්ථචි පඨමන්තම්පි දිස්සති, තත්ථ නාගමො.
ඉති භික්ඛාදිගණරාසි.
සත්ථාදිගණරාසි
සත්ථාදිරාසි
182. ල්තුපිතාදීනමා සිම්හි[ක. 299; රූ. 158; නී. 411].
සිම්හි ¶ පරෙ ල්තුපච්චයන්තානං සත්ථු, කත්තුඉච්චාදීනං පිතාදීනඤ්ච උ-කාරො ආ හොති. ‘ගසීන’න්ති ලොපො.
සත්ථා.
183. ල්තුපිතාදීනමසෙ[ක. 200; රූ. 159; නී. 412].
සම්හා අඤ්ඤස්මිං විභත්තිගණෙ පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො ආරඞ හොති.
184. ආරඞස්මා[ක. 205; රූ. 160; නී. 421].
ආරඞතො යොනං ටො හොති.
සත්ථාරො.
185. ගෙ අ ච[ක. 246; රූ. 73; නී. 476, 478-9].
ගෙ පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො හොති අ ච ආ ච. භොසත්ථ, භො සත්ථා, භොන්තො සත්ථාරො, සත්ථාරං.
186. ටොටෙ වා[ක. 205; රූ. 260; නී. 421].
ආරඞතො යොනං කමෙන ටො, ටෙ හොන්ති වා. එත්ථ ච වාසද්දො සඛසද්දෙ විකප්පනත්ථො තත්ථ විධ්යන්තරසබ්භාවා. පුන ටොග්ගහණං ලහුභාවත්ථං.
සත්ථාරො, සත්ථාරෙ.
187. ටා ¶ නාස්මානං[ක. 207, 270; රූ. 161, 120; නී. 42, 542].
ආරඞතො නා, ස්මානං ටා හොති.
සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභි.
188. ලොපො[ක. 203; රූ. 162; නී. 418].
ල්තු, පිතාදීහි සලොපො හොති වා.
සත්ථු, සත්ථුස්ස, සත්ථුනො.
189. නංම්හි වා[ක. 201; රූ. 163; නී. 416].
නංම්හි පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො ආරඞ හොති වා. ඉමෙසං මහානාම තිණ්ණං සත්ථාරානං එකා නිට්ඨා උදාහු පුථු නිට්ඨාති [අ. නි. 3.127]. සත්ථූනං.
190. ආ[ක. 202; රූ. 164; නී. 417].
නංම්හි පරෙ ල්තු, පිතාදීනං උ-කාරො ආ හොති වා.
සත්ථානං, සත්ථාරා, සත්ථාරෙහි, සත්ථාරෙභි, සත්ථු, සත්ථුස්ස, සත්ථුනො, සත්ථූනං, සත්ථාරානං, සත්ථානං.
191. ටි ස්මිංනො[ක. 206; රූ. 165; නී. 422].
ආරඞතො ස්මිංනො ටි හොති.
192. රස්සාරඞ[ක. 208; රූ. 166; නී. 424].
ස්මිංම්හි පරෙ ආරඞ්කතො රස්සො හොති.
සත්ථරි, සත්ථාරෙසු.
බහුලාධිකාරා ¶ නා, ස්මාසු සත්ථුනාති ච සුම්හි සත්ථූසූති ච සිද්ධං. ‘‘ධම්මරාජෙන සත්ථුනා, පූජං ලබ්භති භත්තුසූ’’ති [ජා. 2.22.1517] පාළි. ‘භත්තුසූ’ති සාමීසු, ‘භත්තාසූ’තිපි පාඨො.
‘ල්තුපිතාදීනමසෙ’ති අසෙග්ගහණෙන තොම්හි ආරඞ හොති [නී. 414], ‘‘සත්ථාරතො සත්ථාරං ගච්ඡන්ති, සත්ථාරතො සත්ථාරං ඝටෙන්තී’’ති [මහානි. 27] පාළි.
එවං කත්තා, භත්තා, ගන්තා, ජෙතා, ජනෙතා, ඡෙත්තා, ඡෙදිතා, විඤ්ඤාතා, විඤ්ඤාපෙතා, උට්ඨාතා, උට්ඨාපෙතා, තරිතා, තාරෙතා, දාතා, දාපෙතා, සන්ධාතා, සන්ධාපෙතා, නෙතා, නෙත්තා, පොසෙතා, භෙත්තා, යාතා, වත්තා, සෙතා, හන්තා, සකමන්ධාතා, මහාමන්ධාතා ඉච්චාදයො.
විසෙසවිධානමුච්චතෙ.
මහාවුත්තිනා යොනං ආ හොති, අවිතක්කිතා ගබ්භමුපවජන්ති [ජා. 1.13.138 (විසදිසං)], තෙ භික්ඛූ බ්රූහෙතා සුඤ්ඤාගාරානං.
අමච්චවාචීහි කත්තු, ඛත්තුසද්දෙහි ගස්ස එත්තං, උට්ඨෙහි කත්තෙ තරමානො [ජා. 2.22.1690], නත්ථි භො ඛත්තෙ පරොලොකො [දී. නි. 2.408].
ගෙ පරෙ ආරඞ ච හොති, පුච්ඡාම කත්තාර අනොමපඤ්ඤ, ‘‘කත්තාරං අනොමපඤ්ඤ’’න්තිපි [ජා. 1.10.28] යුජ්ජති.
අංම්හි පරෙ පුබ්බස්සරලොපො ච හොති, අනුකම්පකං පාණසමම්පි භත්තුං ජහන්ති ඉත්ථියො. ‘‘සො පතීතො පමුත්තෙන, භත්තුනා භත්තුගාරවො’’ති [ජා. 2.21.48] දිට්ඨත්තා කත්තුනා, ගන්තුනා ඉච්චාදීනිපි යුජ්ජන්ති.
නෙත්තුම්හා ¶ ස්මිංනො එත්තං [නී. 430], නෙත්තෙ උජුං ගතෙ සති [ජා. 1.4.133], එතෙ සද්දා තීසු ලිඞ්ගෙසු සමානරූපා හොන්ති, කත්තා ඉත්ථී, කත්තා පුරිසො, කත්තා කුලං ඉච්චාදි.
ඉති සත්ථාදිරාසි.
පිතාදිරාසි
පිතා ගච්ඡති.
193. පිතාදීනමනත්තාදීනං[ක. 209; රූ. 168; නී. 425; ‘පිතාදීනමනත්වාදීනං’ (බහූසු)].
නත්තාදිවජ්ජිතානං පිතාදීනං ආරඞකතො රස්සො හොති.
පිතරො, භො පිත, භො පිතා, භොන්තො පිතරො. පිතරං, පිතුං වා. ‘‘මාතුං පිතුඤ්ච වන්දිත්වා’’ති [ජා. 2.22.1859] දිස්සති.
පිතරො, පිතරෙ, පිතරා, පිතුනා, පිතරෙහි, පිතරෙභි, පිතූහි, පිතූභි, පිතු, පිතුස්ස, පිතුනො, පිතූනං, පිතරානං, පිතරා, පිතුනා, පිතරෙහි, පිතරෙභි, පිතූහි, පිතූභි, පිතු, පිතුස්ස, පිතුනො, පිතූනං, පිතරානං, පිතානං, පිතුස්මිං, පිතුම්හි, පිතරි, පිතරෙසු, පිතූසු.
අනණො ඤාතිනං හොති, දෙවානං පිතුනඤ්ච සො [ජා. 2.22.126], මාතාපිතූනං අච්චයෙන, ධම්මං චර මහාරාජ, මාතාපිතූසු ඛත්තිය [ජා. 2.17.39].
එවං භාතා, භාතරො, ජාමාතා, ජාමාතරොඉච්චාදි.
අනත්තාදීනන්ති කිං? නත්තා, නත්තාරො, නත්තාරං, නත්තාරො, නත්තාරෙ ඉච්චාදි. තථා පනත්තුසද්දොපි.
මාතු ¶ , ධීතු, දුහිතුසද්දා පන ඉත්ථිලිඞ්ගා එව, මාතා, මාතරො, භොති මාත, භොති මාතා, භොති මාතෙ වා, ‘‘අච්ඡරියං නන්දමාතෙ, අබ්භුතං නන්දමාතෙ’’ති [අ. නි. 7.53] දිස්සති. ‘ඝබ්රහ්මාදිත්වෙ’ති ගස්ස එත්තං. භොතියො මාතරො, මාතරං, මාතුං, මාතරො, මාතරෙ, මාතුයා, මාතරා, මාතරෙහි, මාතරෙභි, මාතූහි, මාතූභි, මාතු, මාතුස්ස, මාතුයා. ‘‘මාතුස්ස සරති, පිතුස්ස සරතී’’ති [රූ. 169; නී. 160 පිට්ඨෙ] සත්ථෙ දිස්සති. ‘‘බුද්ධමාතුස්ස සක්කාරං, කරොතු සුගතොරසො’’ති [අප. ථෙරී. 2.2.259] ච දිස්සති. මාතූනං, මාතානං, මාතරානං. පඤ්චමීරූපං තතියාසමං. ඡට්ඨීරූපං චතුත්ථීසමං. මාතුස්මිං, මාතුම්හි, මාතරි, මාතුයා, මාතුයං, මාතරෙසු, මාතූසු. එවං ධීතු, දුහිතුසද්දා.
විසෙසවිධිම්හි ගාථාසු මහාවුත්තිනා මාතු, පිතුසද්දෙහි නාදීනං පඤ්චන්නං එකවචනානං යා හොති, ස්මිංනො පන යඤ්ච හොති, අන්තලොපො ච. මත්යා කතං, මත්යා දෙති, මත්යා අපෙති, මත්යා ධනං, මත්යා ඨිතං. මත්යං ඨිතං. එවං පෙත්යා කතංඉච්චාදි, ඉධ වුද්ධි.
අනුඤ්ඤාතො අහං මත්යා, සඤ්චත්තො පිතරා අහං [ජා. 2.22.29]. මත්යා ච පෙත්යා ච කතං සුසාධු [ජා. 2.18.61], අහඤ්හි ජානාමි ජනින්ද එතං, මත්යා ච පෙත්යා ච [ජා. 2.18.59], සබ්බං පුබ්බෙපි වුත්තමෙව.
සත්ථු, පිතාදීනං සමාසෙ විධානං සමාසකණ්ඩෙ ආගමිස්සති.
ඉති පිතාදිරාසි.
ඉති සත්ථාදිගණරාසි.
උකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි
‘ගසීන’න්ති ¶ ලොපො, සයම්භූ ගච්ඡති. ‘ලොපො’ති යොනං ලොපො, සයම්භූ ගච්ඡන්ති.
පක්ඛෙ –
‘ජන්තාදිතො නො චා’ති යොනං වො, නො, සයම්භුවො, සයම්භුනො.
‘ගෙ වා’ති ගෙ පරෙ විකප්පෙන රස්සො, භො සයම්භු, භො සයම්භූ, භොන්තො සයම්භූ, සයම්භුවො, සයම්භුනො.
‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති අමාදීසු එකවචනෙසු නිච්චං රස්සො, සයම්භුං, ගාථායං ‘සයම්භුන’න්තිපි යුජ්ජති.
සයම්භූ, සයම්භුවො, සයම්භුනො. සයම්භුනා, සයම්භූහි, සයම්භූභි, සයම්භුස්ස, සයම්භුනො, සයම්භූනං. සයම්භුස්මා, සයම්භුම්හා, සයම්භුනා, සයම්භූහි, සයම්භූභි, සයම්භුස්ස, සයම්භුනො, සයම්භූනං. සයම්භුස්මිං, සයම්භුම්හි, සයම්භූසු.
එවං අභිභූ, පරාභිභූ, වෙස්සභූ, ගොත්රභූ, වත්රභූ ඉච්චාදි. සෙසෙසු පන යොනං නො එව ලබ්භති, චිත්තසහභුනො ධම්මා [ධ. ස. දුකමාතිකා 61].
194. කූතො[ක. 119; රූ. 155; නී. 294].
පුමෙ කූපච්චයන්තෙහි යොනං නො හොති වා.
සබ්බඤ්ඤූ, සබ්බඤ්ඤුනො. සෙසං සුවිඤ්ඤෙය්යං.
විඤ්ඤූ ¶ , වදඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූ, මත්තඤ්ඤූ, විදූ. ඉධ කූසද්දෙන රූපච්චයන්තාපි ගය්හන්ති, වෙදගූ, පාරගූ. තථා භීරූ, පභඞ්ගූ, විරාගූඉච්චාදි ච.
ඌකාරන්තපුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
ඔකාරන්තො පන ගොසද්දො එව, සො පුබ්බෙ වුත්තොයෙව.
පුල්ලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
නපුංසකලිඞ්ගරාසි
අකාරන්තනපුංසක චිත්තාදිරාසි
අථ නපුංසකලිඞ්ගං දීපියතෙ. තං පන පඤ්චවිධං අදන්තං, ඉදන්තං ඊදන්තං, උදන්තං, ඌදන්තන්ති.
195. අං නපුංසකෙ[ක. 125; රූ. 198; නී. 300].
නපුංසකෙ අතො සිස්ස අං හොති.
චිත්තං.
196. යොනං නි[ක. 218; රූ. 196; නී. 445].
නපුංසකෙ අතො යොනං නි හොති. ‘යොලොපනීසූ’ති නිම්හි දීඝො.
චිත්තානි.
197. නීනං වා[ක. 107; රූ. 69; නී. 275; ‘නීන වා’ (බහූසු)].
අතො නීනං ටා, ටෙ හොන්ති වා.
චිත්තා, හෙ චිත්ත, හෙ චිත්තා, හෙ චිත්තානි, හෙ චිත්තා වා, චිත්තං, චිත්තානි, චිත්තෙ, චිත්තෙන. සෙසං පුරිසසමං.
එවං ¶ දකං, උදකං, සුඛං, දුක්ඛං, මුඛං, අඞ්ගං, ලිඞ්ගං, සිඞ්ගං, අඝං, සච්චං, නච්චං, රජ්ජං, පජ්ජං, අම්බුජං, ධඤ්ඤං, ථඤ්ඤං, අරඤ්ඤං, පුඤ්ඤං, කිලිට්ඨං, පිට්ඨං, භණ්ඩං, තුණ්ඩං, ඤාණං, තාණං, ලෙණං, කරණං, චරණං, ඡත්තං, ඛෙත්තං, නෙත්තං, අමතං, සොතං, පීඨං, වත්ථං, පදං, ගදං, ආවුධං, කානනං, ඝානං, ඣානං, දානං, ධනං, වනං, පාපං, දුමං, හදයං, චීරං, චීවරං, කුලං, මූලං, බලං, මඞ්ගලං, භිසං, සීසං, ලොහංඉච්චාදයො.
ඉති චිත්තාදිරාසි.
කම්මාදිරාසි
කම්මසද්දෙ –
198. නාස්සෙනො[ක. 103; රූ. 79; නී. 271].
කම්මාදීහි නාස්ස එනො හොති වා.
කම්මෙන, කම්මනා.
‘පුමකම්මථාමද්ධාන’න්ති සුත්තෙන නා, ස්මාසු උත්තං, කම්මුනා, කම්මස්ස, කම්මුනො, කම්මස්මා, කම්මම්හා, කම්මනා, කම්මුනා, කම්මස්ස, කම්මුනො.
199. කම්මාදිතො[ක. 197; රූ. 125; නී. 404].
කම්මාදීහි ස්මිංනො නි හොති වා.
කම්මස්මිං, කම්මම්හි, කම්මනි, කම්මෙ. සෙසං චිත්තසමං.
කම්ම චම්ම ඝම්ම අස්ම වෙස්ම අද්ධ මුද්ධ අහ බ්රහ්ම අත්තආතුමා කම්මාදි. කම්මනි, චම්මනි. ‘‘කිං ඡන්දො කිමධිප්පායො, එකො සම්මසි ඝම්මනී’’ති [ජා. 1.16.1] ච ‘‘කිං පත්ථයං මහාබ්රහ්මෙ, එකො සම්මසි ඝම්මනී’’ති [ජා. 1.13.83] ච ‘‘මා ත්වං චන්දෙ ඛලි අස්මනී’’ති ච ‘‘තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි වෙස්මනී’’ති ච දිස්සන්ති. අද්ධනි ¶ , මුද්ධනි, අහනි, බ්රහ්මනි, අත්තනි, ආතුමනි, සබ්බමෙතං පුබ්බෙපි වුත්තමෙව ච. තත්ථ ‘සම්මසී’ති අච්ඡසි, ‘ඝම්මනී’ති ගිම්හකාලෙ ආතපෙ වා, ‘අස්මනී’ති පාසාණෙ, ‘වෙස්මනී’ති ඝරෙ.
ඉති කම්මාදිරාසි.
200. අං නපුංසකෙ[ක. 125; රූ. 198; නී. 300; ‘අංඞං නපුංසකෙ’ (බහූසු)?].
නපුංසකෙ සිම්හි න්තුස්ස අං හොති වා. සිලොපො.
ගුණවං කුලං.
පක්ඛෙ –
සිම්හි මහාවුත්තිනා න්තුස්ස අන්තො අ හොති, තතො සිස්ස අං හොති, ගුණවන්තං කුලං.
‘ය්වාදො න්තුස්සා’ති ය්වාදීසු න්තුස්සන්තස්ස අත්තං, ගුණවන්තානි, ගුණවන්තා, හෙ ගුණව, හෙ ගුණවා, හෙ ගුණවන්තානි, හෙ ගුණවන්තා, ගුණවං, ගුණවන්තං, ගුණවන්තානි, ගුණවන්තෙ, ගුණවන්තෙන, ගුණවතා කුලෙන. සබ්බං පුල්ලිඞ්ගසමං.
සතිමං කුලං, සතිමන්තං කුලං ඉච්චාදි.
ගච්ඡං කුලං, ගච්ඡන්තං කුලං, ගච්ඡන්තානි කුලානි ඉච්චාදි.
ඉති අකාරන්තනපුංසකරාසි.
ඉකාරන්තනපුංසකරාසි
අට්ඨි තිට්ඨති, අට්ඨී තිට්ඨන්ති.
201. ඣලා වා[ක. 217; රූ. 199; නී. 444].
නපුංසකෙ ඣ, ලතො යොනං නි හොති වා. ‘යොලොපනීසූ’ති දීඝො.
අට්ඨීනි ¶ , හෙ අට්ඨි, හෙ අට්ඨී, හෙ අට්ඨීනි, හෙ අට්ඨී වා, අට්ඨිං, අට්ඨිනං, අට්ඨීනි, අට්ඨී, අට්ඨිනා, අට්ඨීහි, අට්ඨීභි. සෙසං මුනිසමං.
සමාසෙපි සම්මාදිට්ඨි කුලං, සම්මාදිට්ඨීනි කුලානි ඉච්චාදි, යොනං නො, නෙ නත්ථි.
ස්මිංම්හි සම්මාදිට්ඨිස්මිං, සම්මාදිට්ඨිම්හි, සම්මාදිට්ඨිනි, සම්මාදිට්ඨිනෙ කුලෙ, අරියවුත්තිනෙ කුලෙ ඉති වත්තබ්බං.
එවං අක්ඛි, අච්ඡි, සත්ථි, දධි, වාරි ඉච්චාදයො.
ඉති ඉකාරන්තනපුංසකරාසි.
ඊකාරන්තනපුංසකරාසි
ඊකාරන්තෙ ‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති සුත්තෙන සිම්හි රස්සො, දණ්ඩි කුලං, දණ්ඩීනි කුලානි, යොනං ලොපෙ දණ්ඩී.
‘ගෙ වා’ති රස්සො, හෙ දණ්ඩි, හෙ දණ්ඩී වා, හෙ දණ්ඩීනි, හෙ දණ්ඩී, දණ්ඩිං, දණ්ඩිනං, දණ්ඩීනි, දණ්ඩී, දණ්ඩිනා, දණ්ඩීහි, දණ්ඩීභි. පුල්ලිඞ්ගසමං.
සමාසෙපි සීඝයායි චිත්තං, සීඝයායීනි, සීඝයායී, හෙ සීඝයායි, හෙ සීඝයායී වා, හෙ සීඝයායීනි, හෙ සීඝයායී, සීඝයායිං, සීඝයායිනං, සීඝයායීනි ඉච්චාදි.
එවං සුඛකාරි දානං, චක්කී, පක්ඛී, සුඛී, සිඛී ඉච්චාදයො කුලසම්බන්ධිනො ච වෙදිතබ්බා.
ඉති ඊකාරන්තනපුංසකරාසි.
උකාරන්තනපුංසකරාසි
ආයු ¶ තිට්ඨති, ‘ඣලා වා’ති යොනං නිත්තෙ ලොපෙ ච දීඝො, ආයූනි, ආයූ, හෙ ආයු, හෙ ආයූ, හෙ ආයූනි, හෙ ආයූ, ආයුං, ආයුනං, ආයූනි, ආයූ. සෙසං භික්ඛුසමං.
ආයුසද්දො පුල්ලිඞ්ගෙපි වත්තති, ‘‘පුනරායු ච මෙ ලද්ධො [දී. නි. 2.369], ආයුඤ්ච වො කීවතකො නු සම්ම [ජා. 1.15.205], ආයු නු ඛීණො මරණඤ්ච සන්තිකෙ, න චායු ඛීණො මරණඤ්ච දූරෙ’’ති පාළිපදානි.
එවං චක්ඛු, හිඞ්ගු, සිග්ගු, ජතු, වත්ථු, මත්ථු, මධු, ධනු, තිපු, දාරු, වසු, අස්සු ඉච්චාදයො.
202. අම්බාදීහි[ක. 217; රූ. 199; නී. 444; ‘අම්බාදීහි’ (බහූසු)].
අම්බු, පංසුඉච්චාදීහි ස්මිංනො නි හොති වා.
ඵලං පතති අම්බුනි, පුප්ඵං යථා පංසුනි ආතපෙ ගතං. සෙසං ආයුසමං. චිත්රගු, වහගු, දිගු ඉච්චාදයොපි උකාරන්තපකතිකා එවාති.
ඉති උකාරන්තනපුංසකරාසි.
ඌකාරන්තනපුංසකරාසි
සිම්හි රස්සො, ගොත්රභු ඤාණං, ගොත්රභූනි, ගොත්රභූ, හෙ ගොත්රභු, හෙ ගොත්රභූ, හෙ ගොත්රභූනි, හෙගොත්රභූ, ගොත්රභුං, ගොත්රභුනං, ගොත්රභූනි, ගොත්රභූ. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. එවං සයම්භු ඤාණං, අභිභු ඣානං ඉච්චාදි.
ඉති ඌකාරන්තනපුංසකරාසි.
නපුංසකලිඞ්ගරාසි නිට්ඨිතො.
සබ්බාදිරාසි
අථ ¶ සබ්බනාමානි දීපියන්තෙ.
සබ්බ, කතර, කතම, උභය, ඉතර, අඤ්ඤ, අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතම, පුබ්බ, පර, අපර, දක්ඛිණ, උත්තර, අධර, ය, ත, ත්ය, එත, ඉම, අමු, කිං, එක, උභ, ද්වි,ති, චතු, තුම්හ, අම්හ ඉමානි අට්ඨවීසති සබ්බනාමානි නාම. සබ්බෙසං ලිඞ්ගත්ථානං සාධාරණානි නාමානි සබ්බනාමානි.
තත්ථ සබ්බසද්දො සකලත්ථො.
කතර, කතමසද්දා පුච්ඡනත්ථා.
උභයසද්දො ද්වින්නං අවයවානං සමුදායත්ථො.
ඉතරසද්දො එකතො වුත්තස්ස පටියොගීවචනො.
අඤ්ඤසද්දො යථාධිගතම්හා අපරවචනො.
අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතමසද්දා අනියමත්ථා.
පුබ්බාදයො සද්දා දිසා, කාලාදිවවත්ථානවචනා.
යසද්දො අනියමත්ථවචනො.
ත, ත්යසද්දා පරම්මුඛෙ දූරවචනා.
එතසද්දො පරම්මුඛෙ සමීපවචනො, සම්මුඛෙ දූරවචනො. අට්ඨකථායං පන ‘‘එතෙති චක්ඛුපථං අතික්කමිත්වා දූරගතෙ සන්ධායාහා’’ති [ජා. අට්ඨ 4.15.104] වුත්තං, තස්මා තසද්දත්ථෙපි වත්තති.
ඉමසද්දො සම්මුඛෙ සමීපවචනො.
අමුසද්දො දූරවචනො. සමීප, දූරතා ච පරිකප්පබුද්ධිවසෙනාපි හොති.
කිංසද්දො පුච්ඡනත්ථො.
එකසද්දො සඞ්ඛ්යත්ථො අඤ්ඤත්ථො ච.
උභසද්දො ¶ ද්විසද්දපරියායො.
තත්ථ ත්යසද්දොපි බහුලං දිස්සති. ඛිඩ්ඩා පණිහිතා ත්යාසු, රති ත්යාසු පතිට්ඨිතා, බීජානි ත්යාසු රුහන්ති [ජා. 2.21.120], කථං නු විස්සසෙ ත්යම්හි [ජා. 1.16.288], අථ විස්සසතෙ ත්යම්හිඉච්චාදි [ජා. 2.22.1474].
‘ඉත්ථියමත්වා’ති ආපච්චයො, ඝසඤ්ඤො, සිලොපො, සබ්බා ඉත්ථී, සබ්බා, සබ්බායො, හෙ සබ්බෙ, හෙ සබ්බා, හෙ සබ්බායො, සබ්බං, සබ්බා, සබ්බායො, සබ්බාය, සබ්බාහි, සබ්බාභි, සබ්බාය.
203. ඝපාසස්ස ස්සා වා[ක. 179, 62; රූ. 204, 206; නී. 365, 209].
ඝ, පසඤ්ඤෙහි සබ්බනාමෙහි සස්ස ස්සා හොති වා.
204. ඝොස්සංස්සාස්සායංතිංසු[ක. 66; රූ. 205; නී. 213].
ස්සමාදීසු ඝො රස්සො හොති.
සබ්බස්සා.
205. සංසානං[ක. 168; රූ. 203; නී. 353, 368].
සබ්බාදීහි නංවචනස්ස සං, සානං හොන්ති.
සබ්බාසං, සබ්බාසානං, සබ්බාය, සබ්බාහි, සබ්බාභි, සබ්බාය, සබ්බස්සා, සබ්බාසං, සබ්බාසානං, සබ්බාය, සබ්බායං.
206. ස්මිංනො ස්සං[ක. 179, 62; රූ. 204, 206; නී. 365, 209].
සබ්බාදීහි ස්මිංනො ස්සං හොති වා.
සබ්බස්සං, සබ්බාසු.
සද්දනීතියං ¶ නා, ස්මා, ස්මිංනම්පි ස්සාදෙසො වුත්තො [නී. 366]. ‘‘තස්සා කුමාරිකාය සද්ධිං [පාරා. 443], කස්සාහං කෙන හායාමී’’ති [පාරා. 290] පාළි. ඉධ පන සුත්තවිභත්තෙන සාධියති. සබ්බස්සා කතං, සබ්බස්සා අපෙති, සබ්බස්සා ඨිතං.
සබ්බො පුරිසො.
207. යොනමෙට[ක. 164; රූ. 200; නී. 347].
අකාරන්තෙහි සබ්බාදීහි යොනං එට හොති.
සබ්බෙ පුරිසා.
අතොත්වෙව? සබ්බා ඉත්ථියො, අමූ පුරිසා.
හෙ සබ්බ, හෙ සබ්බා, හෙ සබ්බෙ, සබ්බං, සබ්බෙ, සබ්බෙන.
208. සබ්බාදීනං නංම්හි ච[ක. 102; රූ. 202; නී. 270].
නංම්හි ච සු, හිසු ච සබ්බාදීනං අස්ස එ හොති.
සබ්බෙහි, සබ්බෙභි, සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං, සබ්බස්මා, සබ්බම්හා, සබ්බෙහි, සබ්බෙභි, සබ්බස්ස, සබ්බෙසං, සබ්බෙසානං, සබ්බස්මිං, සබ්බම්හි, සබ්බෙසු.
චූළනිරුත්තියං පන ස්මා, ස්මිංනං ආ, එත්තං වුත්තං, සබ්බා අපෙති, සබ්බෙ පතිට්ඨිතන්ති. ‘‘සබ්බා ච සවති, සබ්බථා සවතී’’ති ච ‘‘ත්යාහං මන්තෙ පරත්ථද්ධො’’ති [ජා. 2.22.835] ච පාළී. තත්ථ ‘ත්යාහ’න්ති තෙ+අහං, තස්මිං මන්තෙති අත්ථො.
සබ්බනාමෙහි චතුත්ථියා ආයාදෙසොපි දිස්සති, ‘‘යාය නො අනුකම්පාය, අම්හෙ පබ්බාජයී මුනි. සො නො අත්ථො ¶ අනුප්පත්තො’’ති [ථෙරගා. 176] ච ‘‘යායෙව ඛො පනත්ථාය ආගච්ඡෙය්යාථ, තමෙව අත්ථං සාධුකං මනසි කරෙය්යාථා’’ති ච [දී. නි. 1.263] ‘‘නෙව මය්හං අයං නාගො, අලං දුක්ඛාය කායචී’’ති [ජා. 2.22.870] ච පාළී.
සබ්බං චිත්තං.
සබ්බාදීහි නිස්ස ටා න හොති.
සබ්බානි, සබ්බං, සබ්බානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
බහුලාධිකාරා ක්වචි නිස්ස ටා, ටෙපි හොන්ති. පාළියං පන නිස්ස ටා, ටෙපි දිස්සන්ති- ‘‘යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ. නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ [බු. වං. 2.82]. කිං මාණවස්ස රතනානි අත්ථි, යෙ තං ජිනන්තො හරෙ අක්ඛධුත්තො’’ති [ජා. 2.22.1390]. එවං කතර, කතමසද්දාපි ඤෙය්යා.
උභයසද්දෙ ඉත්ථි, පුමෙසු උභයා, උභයොති පඨමෙකවචනරූපං අප්පසිද්ධං. මහාවුත්තිනා යොනං ටො වා හොති, උභයො ඉත්ථියො, උභයං ඉත්ථිං, උභයො ඉත්ථියො, උභයාය, උභයාහි, උභයාභි. සෙසං සබ්බසමං.
උභයො පුරිසා, උභයෙ පුරිසා, උභයං, උභයො, උභයෙ, උභයෙන, උභයෙහි, උභයෙභි, උභයස්ස, උභයෙසං, උභයෙසානං. සබ්බසමං.
උභයං කුලං තිට්ඨති, උභයානි, උභයං, උභයානි. සබ්බසමං. ‘‘එකරත්තෙන උභයො, තුවඤ්ච ධනුසෙඛ ච [ජා. 1.16.239], තොදෙය්ය, කප්පා උභයො, ඉධෙකරත්තිං උභයො වසෙම, උභයෙ දෙවමනුස්සා, උභයෙ වසාමසෙ’’ති පාළි.
210. ස්සංස්සාස්සායෙසිතරෙකඤ්ඤෙතිමානමි[ක. 63; රූ. 217; නී. 210; ‘ස්සංස්සාස්සායෙස්විතරෙකඤ්ඤෙභිමානමි’ (බහූසු)].
ස්සමාදීසු ¶ ඉතරා, එකා, අඤ්ඤා, එතා, ඉමාසද්දානං ඉ හොති.
ඉතරිස්සා කතං, ඉතරිස්සා දෙති, ඉතරිස්සා අපෙති, ඉතරිස්සා ධනං, ඉතරිස්සා, ඉතරිස්සං ඨිතං. සෙසං සබ්බසමං.
අඤ්ඤා, අඤ්ඤා, අඤ්ඤායො, අඤ්ඤං, අඤ්ඤා, අඤ්ඤායො, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාහි, අඤ්ඤාභි, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාසං, අඤ්ඤාසානං, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාහි, අඤ්ඤාභි, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤාසං, අඤ්ඤාසානං, අඤ්ඤාය, අඤ්ඤිස්සා, අඤ්ඤායං, අඤ්ඤිස්සං, අඤ්ඤාසු. සෙසලිඞ්ගෙසු සබ්බසමං.
‘‘අඤ්ඤතරිස්සා ඉත්ථියා පටිබද්ධචිත්තො හොතී’’ති [පාරා. 73] පාළි, ඉධ සුත්තවිභත්තෙන සිජ්ඣති. සෙසං අඤ්ඤතර, අඤ්ඤතමෙසු සබ්බසමං.
ඉති සබ්බාදිඅට්ඨකරාසි.
පුබ්බා ඉත්ථී, පුබ්බා, පුබ්බායො, පුබ්බං, පුබ්බා, පුබ්බායො, පුබ්බාය, පුබ්බස්සා, පුබ්බාහි, පුබ්බාභි, පුබ්බාය, පුබ්බස්සා, පුබ්බාසං, පුබ්බාසානං, සත්තමියං පුබ්බාය, පුබ්බස්සා, පුබ්බායං, පුබ්බස්සං, පුබ්බාසු.
211. පුබ්බාදීහි ඡහි[ක. 164; රූ. 200; නී. 347; චං. 2.1.15; පා. 1.1.34].
තෙහි ඡහි යොනං එට හොති වා.
පුබ්බෙ, පුබ්බා, පරෙ, පරා, අපරෙ, අපරා, දක්ඛිණෙ, දක්ඛිණා, උත්තරෙ, උත්තරා, අධරෙ, අධරා. තත්ථ ‘පුබ්බෙ පුබ්බා’ති පුරත්ථිමදිසාභාගා, තත්රට්ඨකා වා අත්ථා, පුරාතනා වා සත්තා සඞ්ඛාරා ච. ‘‘පුබ්බබුද්ධා, පුබ්බදෙවා, පුබ්බාචරියා’’තිආදීසු ‘‘පුබ්බෙ බුද්ධා ¶ පුබ්බබුද්ධා, පුබ්බා බුද්ධා වා පුබ්බබුද්ධා’’තිආදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සෙසෙසු.
පුබ්බෙසං, පුබ්බෙසානං, පරෙසං, පරෙසානං, අපරෙසං, අපරෙසානං, දක්ඛිණෙසං, දක්ඛිණෙසානං, උත්තරෙසං, උත්තරෙසානං, අධරෙසං, අධරෙසානං. සෙසං ඤෙය්යං.
පුබ්බාදීහීති කිං? සබ්බෙ.
ඡහීති කිං? යෙ, තෙ.
212. නාඤ්ඤඤ්ච නාමප්පධානා[චං. 2.1.10; පා. 1.1.27-29].
සුද්ධනාමභූතා ච සමාසෙ අප්පධානභූතා ච සබ්බාදිතො පුබ්බෙ වුත්තං සබ්බාදිකාරියං අඤ්ඤඤ්ච උපරි වුච්චමානං සබ්බාදිකාරියං න හොති. තත්ථ සුද්ධනාමභූතං සබ්බාදිනාම න ජානාතීති අත්ථෙන බාලවාචකො අඤ්ඤසද්දො, ආජානාතීති අත්ථෙන මජ්ඣෙමග්ගඵලඤාණවාචකො අඤ්ඤසද්දො, අරහත්තඵලඤාණවාචකො අඤ්ඤසද්දො, ‘පුබ්බො ලොහිත’න්තිආදීසු පුබ්බසද්දො, අතිරෙකපරමාදිවාචකො පරසද්දො, දිසාකාලාදිතො අඤ්ඤෙසු අත්ථෙසු පවත්තා දක්ඛිණු’ත්තරසද්දා ච සඞ්ඛ්යත්ථවාචිතො අඤ්ඤො එකසද්දො චාති සබ්බමෙතං සුද්ධනාමං නාම, තතො සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.
අප්පධානෙ දිට්ඨපුබ්බ, ගතපුබ්බ, පියපුබ්බ ඉච්චාදි. තත්ථ පුබ්බෙ දිට්ඨො දිට්ඨපුබ්බො බුද්ධො පුරිසෙන. පුබ්බෙ දිට්ඨො යෙනාති වා දිට්ඨපුබ්බො පුරිසො බුද්ධං. එවං ගතපුබ්බො මග්ගො පුරිසෙන, ගතපුබ්බො වා පුරිසො මග්ගං. පියා වුච්චති භරියා, පියා පුබ්බා පුරාණා එතස්සාති පියපුබ්බො, පියො වුච්චති පති, පියො පුබ්බො යස්සාති පියපුබ්බා. එතෙහි ච සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.
213. තතියත්ථයොගෙ[නී. 350; චං. 2.1.11; පා. 1.1.30].
තතියත්ථෙන ¶ පදෙන යොගෙ සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.
මාසෙන පුබ්බානං මාසපුබ්බානං.
214. චත්ථසමාසෙ[ක. 166; රූ. 209; නී. 349; චං. 2.1.11; පා. 1.1.31].
චත්ථසමාසො වුච්චති ද්වන්දසමාසො, තස්මිං සබ්බාදිකාරියං නත්ථි.
දක්ඛිණා ච උත්තරා ච පුබ්බා ච දක්ඛිණුත්තරපුබ්බා, දක්ඛිණුත්තරපුබ්බානං.
චත්ථෙති කිං? දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච යා අන්තරදිසාති දක්ඛිණපුබ්බා, දක්ඛිණා ච සා පුබ්බා චාති දක්ඛිණපුබ්බා, දක්ඛිණපුබ්බස්සා, දක්ඛිණපුබ්බස්සං.
215. වෙට[ක. 165; රූ. 208; නී. 348; චං. 2.1.13; පා. 1.1.32].
චත්ථසමාසෙ යොනං එට හොති වා.
කතරකතමෙ, කතරකතමා, ඉතරිතරෙ, ඉතරිතරා, අඤ්ඤමඤ්ඤෙ, අඤ්ඤමඤ්ඤා, පුබ්බපරෙ, පුබ්බපරා, පුබ්බාපරෙ, පුබ්බාපරා ඉච්චාදි.
ඉමෙසු පුබ්බාදීසු ස්මා, ස්මිංනං ආ, එත්තං හොති, පුබ්බා, පුබ්බෙ, පරා, පරෙ, අපරා, අපරෙ, දක්ඛිණා, දක්ඛිණෙ, උත්තරා, උත්තරෙ, අධරා, අධරෙ.
ඉති පුබ්බාදිඡක්කරාසි.
යා ඉත්ථී, යා, යායො, යං, යා, යායො, යාය, යස්සා, යාහි, යාභි, යාය, යස්සා, යාසං, යාසානං, යාය ¶ , යස්සා, යාහි, යාභි, යාය, යස්සා, යාසං, යාසානං, යාය, යස්සා, යායං, යස්සං, යාසු.
යො පුරිසො, යෙ, යං, යෙ, යෙන, යෙහි, යෙභි, යස්ස, යෙසං, යෙසානං, යස්මා, යම්හා, යෙහි, යෙභි, යස්ස, යෙසං, යෙසානං, යස්මිං, යම්හි, යෙසු.
යං චිත්තං, යානි චිත්තානි, යං, යානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
216. ත්යතෙතානං තස්ස සො[ක. 174; රූ. 211; නී. 360].
අනපුංසකානංත්ය, ත, එතසද්දානං තබ්යඤ්ජනස්ස සො හොති සිම්හි. සිලොපො.
සා ඉත්ථී, තා, තායො, ඉත්ථියො, තං, තා, තායො, තාය.
217. ස්සා වා තෙතිමාමූහි[ක. 179, 62; රූ. 204, 206; නී. 365-6, 209].
ඝ, පසඤ්ඤෙහි තා, එතා, ඉමා, අමුසද්දෙහි නාදීනං පඤ්චන්නං එකවචනානං ස්සා හොති වා. රස්සො.
තස්සා කතං, තාහි, තාභි, තාය, තස්සා.
218. තාස්සි වා[ක. 64; රූ. 216; නී. 211].
ස්සං, ස්සා, ස්සායෙසු ඝසඤ්ඤස්ස තාසද්දස්ස ඉ හොති වා.
තිස්සා.
219. තෙතිමාතො ¶ සස්ස ස්සාය[ක. 65; රූ. 215; නී. 212].
තා, එතා, ඉමාහි සස්ස ස්සායාදෙසො හොති වා.
තස්සාය, තිස්සාය, තාසං, තාසානං, තාය, තස්සා, තස්සාය, තිස්සාය, තාසං, තාසානං, තාය, තායං, තස්සා, තස්සං, තිස්සා, තිස්සං, තාසු.
සො පුරිසො, තෙ පුරිසා, තං, තෙ, තෙන, තෙහි, තෙභි, තස්ස, තෙසං, තෙසානං, තස්මිං, තම්හි, තෙසු.
තං චිත්තං, තානි චිත්තානි, තං, තානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
220. තස්ස නො සබ්බාසු[ක. 175; රූ. 212; නී. 361].
ය්වාදීසු සබ්බාසු විභත්තීසු තස්ස නො හොති.
නෙ පුරිසා, නං, නෙ, නෙහි, නෙභි, නෙසං, නෙසානං, නෙහි, නෙභි, නෙසං, නෙසානං, නම්හි, නෙසු.
එත්ථ ච ‘සබ්බාසූ’ති වුත්තෙපි යා යා විභත්ති ලබ්භති, තං තං ඤත්වා යොජෙතබ්බා.
නං චිත්තං, නෙහි, නෙභි. පුල්ලිඞ්ගසමං.
221. ට සස්මාස්මිංස්සායස්සංස්සාසංම්හාම්හිස්විමස්ස ච[ක. 176; රූ. 213; නී. 362].
සාදීසු තස්ස ච ඉමස්ස ච ට හොති වා.
අස්සා ඉත්ථියා කතං, අස්සා, අස්සාය දෙති. සංම්හි දීඝො [නී. 368] – ආසං ඉත්ථීනං, නාසං කුජ්ඣන්ති පණ්ඩිතා [ජා. 1.1.65], අස්සා අපෙති, අස්සා, අස්සාය ධනං, ආසං ධනං, ‘‘අභික්කමො සානං පඤ්ඤායති, නො පටික්කමො’’ති [සං. නි. 5.196] එත්ථ ‘සාන’න්ති වෙදනානං, මහාවුත්තිනා තස්ස සත්තං. අස්සා, අස්සං ඨිතං.
අස්ස ¶ පුරිසස්ස, ආසං පුරිසානං. නෙවාසං කෙසා දිස්සන්ති, හත්ථපාදා ච ජාලිනො [ජා. 2.22.2221]. අස්මා, අම්හා, අස්ස, ආසං, අස්මිං, අම්හි.
අස්ස චිත්තස්ස. පුල්ලිඞ්ගසමං.
එසා ඉත්ථී, එතා, එතායො, එතං, එතා, එතායො, එතාය, එතස්සා, එතිස්සා කතං.
එසො පුරිසො, එතෙ, එතං, එතෙ, එතෙන.
එතං චිත්තං, එතානි, එතං, එතානි, එතෙන. සබ්බං තසද්දසමං ඨපෙත්වා නත්තං, ටත්තඤ්ච.
222. සිම්හානපුංසකස්සායං[ක. 172; රූ. 218; නී. 306-7; ‘සිම්හ…’ (බහූසු)].
සිම්හි නපුංසකතො අඤ්ඤස්ස ඉමස්ස අයං හොති. සිලොපො.
අයං ඉත්ථී, ඉමා, ඉමායො, ඉමං, ඉමා, ඉමායො, ඉමාය, ඉමස්සා, ඉමිස්සා, ඉමාහි, ඉමාභි, ඉමාය, ඉමස්සා, ඉමස්සාය, ඉමිස්සා, ඉමිස්සාය, ඉමිස්සං, අස්සා, අස්සාය, ඉමාසං, ඉමාසානං, ආසං. පඤ්චමීරූපං තතියාසමං, ඡට්ඨීරූපං චතුත්ථීසමං. ඉමාය, ඉමායං, ඉමස්සා, ඉමස්සාය, ඉමස්සං, ඉමිස්සා, ඉමිස්සාය, ඉමිස්සං, අස්සා, අස්සං, ඉමාසු.
අයං පුරිසො, ඉමෙ, ඉමං, ඉමෙ.
223. නාම්හිනිමි[ක. 171; රූ. 219; නී. 357; ‘නාම්හනිම්හි’ (බහූසු)].
නාම්හි අනිත්ථිලිඞ්ගෙ ඉමස්ස අන, ඉමිආදෙසා හොන්ති.
ඉමිනා, අනෙන, ඉමෙහි, ඉමෙභි.
224. ඉමස්සානිත්ථියං ටෙ[ක. 170; රූ. 220; නී. 356].
අනිත්ථිලිඞ්ගෙ ¶ ඉමස්ස ටෙ හොති වා සු, නං, හිසු.
එහි, එභි, ඉමස්ස, අස්ස, ඉමෙසං, ඉමෙසානං, එසං, එසානං, ඉමස්මා, ඉමම්හා, අස්මා, අම්හා, ඉමෙහි, ඉමෙභි, එහි, එභි, ඉමස්ස, අස්ස, ඉමෙසං, ඉමෙසානං, එසං, එසානං, ඉමස්මිං, ඉමම්හි, අස්මිං, අම්හි, ඉමෙසු, එසු.
‘‘අනම්හි භද්දෙ සුසොණෙ, කින්නු ජග්ඝසි සොභනෙ’’ති [ජා. 1.5.130 (අනම්හි කාලෙ සුසොණි)] පාළි- ‘අනම්හී’ති ඉමස්මිං ඨානෙ, මහාවුත්තිනා ස්මිංම්හි අනාදෙසො.
ඉමං චිත්තං.
225. ඉමස්සිදං වා[ක. 129; රූ. 222; නී. 305].
නපුංසකෙ අං, සිසු ඉමස්ස තෙහි අං, සීහි සහ ඉදං හොති වා.
ඉදං චිත්තං, ඉමානි චිත්තානි, ඉමං, ඉදං, ඉමානි, ඉමිනා, අනෙන. සබ්බං පුල්ලිඞ්ගසමං.
ඉධ මිස්සකරූපං වුච්චති –
යා, සා ඉත්ථී, යා, තා ඉත්ථියො, යං, තං ඉත්ථිං, යා, එසා ඉත්ථී, යා, එතා ඉත්ථියො, යං, එතං ඉත්ථිං, යා, අයං ඉත්ථී, යා, ඉමා ඉත්ථියො, යං, ඉමං ඉත්ථිං, යො, සො පුරිසො, යෙ, තෙ පුරිසාඉච්චාදයො.
‘‘ස ඛො සො කුමාරො වුද්ධිමන්වායා’’ති එත්ථ සො සො කුමාරොති, ‘එසෙ සෙ එකෙ එකත්ථෙ’ති එත්ථ එසො සො එකො එකත්ථොති වත්තබ්බං. තත්ථ පුබ්බං පුබ්බං අත්ථපදං, පරං පරං බ්යඤ්ජනමත්තං. ‘‘අයං සො සාරථි එතී’’ති [ජා. 2.22.51] එත්ථ පන ද්වෙපි විසුං ¶ විසුං අත්ථපදානි එවාති. යං, තං, ඉදන්ති ඉමෙ සද්දා නිපාතරූපාපි හුත්වා පාළිවාක්යෙසු සඤ්චරන්ති සබ්බලිඞ්ගවිභත්තීසු අභින්නරූපාති.
226. ඉමෙතානමෙනාන්වාදෙසෙ දුතියායං[නී. 375-6 පිට්ඨෙ; පා. 2.4.34].
අන්වාදෙසො වුච්චති අනුකථනං, පුනකථනං, අන්වාදෙසඨානෙ ඉම, එතානං එනාදෙසො හොති දුතියාවිභත්තීසු.
ඉමං භික්ඛුං විනයං අජ්ඣාපෙහි, අථො එනං භික්ඛුං ධම්මං අජ්ඣාපෙහි, ඉමෙ භික්ඛූ විනයං අජ්ඣාපෙහි, අථො එනෙ භික්ඛූ ධම්මං අජ්ඣාපෙහි, එතං භික්ඛුං විනයං අජ්ඣාපෙහිඉච්චාදිනා වත්තබ්බං. තමෙනං භික්ඛවෙ නිරයපාලා [අ. නි. 3.36], යත්වාධිකරණමෙනං භික්ඛුං ඉච්චාදීසුපි [දී. නි. 1.213] අනුකථනමෙව.
227. මස්සාමුස්ස[ක. 173; රූ. 223; නී. 359].
සිම්හි අනපුංසකස්ස අමුස්ස මස්ස සො හොති.
අසු ඉත්ථී, අමු වා, අමූ, අමුයො, අමුං, අමූ, අමුයො, අමුයා, අමුස්සා, අමූහි, අමූභි, අමුයා, අමුස්සා, අමූසං, අමූසානං, අමුයා, අමුස්සා, අමූහි, අමූභි, අමුයා, අමුස්සා, අමූසං, අමූසානං, අමුයා, අමුයං, අමුස්සා, අමුස්සං, අමූසු.
අසු පුරිසො, අමු වා.
228. ලොපොමුස්මා[ක. 118; රූ. 146; නී. 293].
අමුතො යොනං ලොපො හොති. වො, නොපවාදොයං [ක. 119; රූ. 155; නී. 294].
අමූ ¶ , අමුං, අමූ, අමුනා, අමූහි, අමූභි.
අමුතො සස්ස නො න හොති.
අමුස්ස.
මහාවුත්තිනා සම්හි මුස්ස දුත්තං, අදුස්ස. පාළියං ‘‘දුස්ස මෙ ඛෙත්තපාලස්ස, රත්තිං භත්තං අපාභත’’න්ති [ජා. 1.4.62] එත්ථ ගාථාවසෙන අ-කාරලොපො. අමූසං, අමූසානං, අමුස්මා, අමුම්හා, අමූහි, අමූභි, අමුස්ස, අදුස්ස, අමූසං, අමූසානං, අමුස්මිං, අමුම්හි, අමූසු.
230. අමුස්සාදුං[ක. 130; රූ. 225; නී. 308].
නපුංසකෙ අං, සිසු අමුස්ස තෙහි සහ අදුං හොති වා.
අමුං චිත්තං, අදුං චිත්තං, අමූනි, අමුං, අදුං, අමූනි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. ‘සකත්ථෙ’ති සුත්තෙන කපච්චයෙ කතෙ සබ්බාදිරූපං නත්ථි. අමුකා කඤ්ඤා, අමුකා, අමුකායො. අමුකො පුරිසො, අමුකා පුරිසා. අමුකං චිත්තං, අමුකානි චිත්තානි ඉච්චාදි.
කෙ පරෙ අමුස්ස මස්ස සො හොති වා.
අසුකා ඉත්ථී, අසුකා, අසුකායො. අසුකො පුරිසො, අසුකා පුරිසා. අසුකං කුලං, අසුකානි කුලානි. සබ්බං කඤ්ඤා, පුරිස, චිත්තසමං.
‘ඉත්ථියමත්වා’ති එත්ථ ‘ඉත්ථියං ආ’ති විභත්තසුත්තෙන කිංසද්දතො ඉත්ථියං ආපච්චයො.
232. කිංස්ස කො[ක. 227-9; රූ. 270, 226; නී. 456-7-8? ‘කිස්ස කො සබ්බාසු’ (බහූසු)].
සබ්බෙසු ¶ විභත්තිපච්චයෙසු කිංස්ස කො හොති.
කා ඉත්ථී, කා, කායො, කං, කා, කායො, කාය, කස්සා ඉච්චාදි සබ්බසමං. කො පුරිසො, කෙ පුරිසා, කං, කෙ, කෙන, කෙහි, කෙභි, කස්ස.
අනිත්ථිලිඞ්ගෙ ස, ස්මිංසු කිංසද්දස්ස කි හොති වා.
කිස්ස, කෙසං, කෙසානං, කස්මා, කම්හා, කෙහි, කෙභි, කස්ස, කිස්ස, කෙසං, කෙසානං, කස්මිං, කම්හි, කිස්මිං, කිම්හි, කෙසු.
234. කිමංසිසු නපුංසකෙ[‘කිමංසිසු සහ නපුංසකෙ’ (බහූසු)].
නපුංසකෙ අං, සිසු කිංසද්දස්ස තෙහි අංසීහි සහ කිං හොති.
කිං චිත්තං, කානි, කිං, කං වා, කානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං. ඉදං පුච්ඡනත්ථස්ස සුද්ධකිංසද්දස්ස රූපං.
‘චි’ඉතිනිපාතෙන යුත්තෙ පන එකච්චත්ථං වා අප්පත්ථං වා වදති. කාචි ඉත්ථී, කාචි ඉත්ථියො, කිඤ්චි ඉත්ථිං, කාචි, කායචි, කාහිචි, කායචි, කස්සාචි, කාසඤ්චි, කුතොචි, කාහිචි. සත්තමියං - කායචි, කත්ථචි, කාසුචි.
කොචි පුරිසො, කෙචි, කිඤ්චි, කෙචි, කෙනචි, කෙහිචි, කස්සචි, කෙසඤ්චි, කිස්මිඤ්චි, කිම්හිචි, කත්ථචි, කෙසුචි.
කිඤ්චි කුලං, කානිචි කුලානි, කිඤ්චි, කානිචි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
පුන ¶ යසද්දෙන යුත්තෙ සකලත්ථං වදති. යා කාචි ඉත්ථී, යාකාචි ඉත්ථියො.
යො කොචි පුරිසො, යෙ කෙචි, යං කිඤ්චි, යෙ කෙචි යෙන කෙනචි, යෙහි කෙහිචි, යස්ස කස්සචි, යෙසං කෙසඤ්චි යතො කුතොචි, යෙහි කෙහිචි, යස්ස කස්සචි, යෙසංකෙසඤ්චි, යස්මිං කිස්මිඤ්චි, යම්හි කිම්හිචි, යත්ථ කත්ථචි, යෙසු කෙසුචි.
යං කිඤ්චිචිත්තං, යානි කානිචි, යං කිඤ්චි, යානි කානිචි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
සඞ්ඛ්යාරාසි
එකසද්දො සඞ්ඛ්යත්ථෙ පවත්තො එකවචනන්තොව, අඤ්ඤත්ථෙ පවත්තො එකබහුවචනන්තො.
තත්ථ සඞ්ඛ්යත්ථෙ – එකා ඉත්ථී, එකං, එකාය, එකිස්සා ඉච්චාදි. පුන්නපුංසකෙසු එකවචනෙසු පුරිස, චිත්තරූපමෙව.
අඤ්ඤත්ථෙ – එකා ඉත්ථී, එකා ඉත්ථියො, එකං, එකා, එකාය, එකිස්සා, එකාහි, එකාභි ඉච්චාදි.
එකො පුරිසො, එකෙ, එකං, එකෙ, එකෙන, එකෙහි, එකෙභි, එකස්ස, එකෙසං, එකෙසානං. පුල්ලිඞ්ග සබ්බසමං.
එකං කුලං, එකානි කුලානි, එකං කුලං, එකානි කුලානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
කපච්චයෙ පරෙ සබ්බාදිරූපං නත්ථි.
‘‘එකිකා සයනෙ සෙතු, යා තෙ අම්බෙ අවාහරි [ජා. 1.4.175]. එකාකිනී ගහට්ඨාහං, මාතුයා පරිචොදිතා’’ති [අප. ථෙරී 2.3.188] පාළි, එකකො පුරිසො, එකකං, එකකෙන. එකකං කුලං ඉච්චාදි එකවචනන්තමෙව, එකකානං බහුත්තෙ වත්තබ්බෙ ද්වෙ එකකා, ද්වෙ එකකෙ ¶ , ද්වීහි එකකෙහීති ලබ්භති. ‘‘පඤ්චාලො ච විදෙහො ච, උභො එකා භවන්තු තෙ’’ති පාළි. ඉමිනා නයෙන බහුවචනම්පි ලබ්භති. ‘එකා’ති මිස්සකා.
පටිසෙධයුත්තෙ පන අනෙකා ඉත්ථියො, අනෙකාසං ඉත්ථීනං. අනෙකෙ පුරිසා, අනෙකෙසං පුරිසානං. අනෙකානි කුලානි, අනෙකෙසං කුලානං. පාළියං පන ‘‘නෙකානි ධඤ්ඤගණානි, නෙකානි ඛෙත්තගණානි, නෙකානං ධඤ්ඤගණානං, නෙකානං ඛෙත්තගණාන’’න්තිපි අත්ථි.
එකච්ච, එකච්චිය, කති, බහුසද්දාපි ඉධ වත්තබ්බා. එකච්චා ඉත්ථී, එකච්චා, එකච්චායොති සබ්බං කඤ්ඤාසමං.
එකච්චො පුරිසො.
135. එකච්චාදීහ්යතො[‘එකච්චාදීහතො’ (බහූසු)].
අකාරන්තෙහි එකච්චාදීහි යොනං ටෙ හොති.
එකච්චෙ පුරිසා, එකච්චෙ පුරිසෙ. සෙසං පුරිසසමං. ආදිසද්දෙන අප්පෙකච්ච, එකතිය, උභාදයො සඞ්ගය්හන්ති. අප්පෙකච්චෙ පුරිසා, එකතියෙ පුරිසා, උභෙ පුරිසා.
එකච්චං චිත්තං.
එකච්චාදීහි නිස්ස ටා න හොති.
එකච්චානි චිත්තානි. සෙසං චිත්තසමං.
එකච්චිය, එකච්චෙය්ය, එකතියසද්දා කඤ්ඤා, පුරිස, චිත්තනයා. ‘‘ඉත්ථීපි හි එකච්චියා, සෙය්යා පොස ජනාධිප [සං. නි. 1.127]. සච්චං කිරෙවමාහංසු, නරා එකච්චියා ඉධ. කට්ඨං නිප්ලවිතං සෙය්යො, න ත්වෙවෙකච්චියො ¶ නරො’’ති [ජා. 1.1.73] ච ‘‘පරිවාරිතා මුඤ්චරෙ එකච්චෙය්යා’’ති ච ‘‘න විස්සසෙ එකතියෙසූ’’ති ච පාළී – තත්ථ ‘නිප්ලවිත’න්ති උදකතො උබ්භතං.
කතිසද්දො බහුවචනන්තොව.
237. ටිකතිම්හා[රූ. 120 පිට්ඨෙ].
කතිම්හා යොනං ටි හොති.
කති ඉත්ථියො, කති පුරිසා, කති පුරිසෙ, කති චිත්තානි. කතිහි ඉත්ථීහි, කතිහි පුරිසෙහි, කතිහි චිත්තෙහි.
238. බහුකතීනං[‘බහු කතින්නං’ (බහූසු)].
නංම්හි බහු, කතීනං අන්තෙ නුක හොති.
කතින්නං ඉත්ථීනං, කතින්නං පුරිසානං, කතින්නං චිත්තානං, අයං නාගමො බහුලං න හොති, ‘කතිනං තිථීනං පූරණී කතිමී’ති ච දිස්සති. ‘‘බහූනං වස්සසතානං, බහූනං වස්සසහස්සාන’’න්ති ච ‘‘බහූනං කුසලධම්මානං, බහූනං අකුසලධම්මාන’’න්ති ච ‘‘බහූනං වත අත්ථාය, උප්පජ්ජිංසු තථාගතා’’ති [වි. ව. 807] ච පාළී.
කතිසු ඉත්ථීසු, කතිසු පුරිසෙසු, කතිසු චිත්තෙසු.
බහුසද්දෙ ද්වීසු නංවචනෙසු බහුන්නං, බහුන්නන්ති වත්තබ්බං. සෙසං ධෙනු, භික්ඛු, ආයුසදිසං.
කපච්චයෙ කඤ්ඤා, පුරිස, චිත්තසදිසං, බහූ ඉත්ථියො, බහුකා ඉත්ථියො. බහූ පුරිසා, බහවො පුරිසා, බහුකා පුරිසා. බහූනි චිත්තානි, බහුකානි චිත්තානි ඉච්චාදිනා වත්තබ්බං. බහූනං ¶ සමුදායාපෙක්ඛනෙ සති එකවචනම්පි ලබ්භති, ‘‘බහුජනස්ස අත්ථාය බහුජනස්ස හිතාය, බහුනො ජනස්ස අත්ථාය හිතායා’’ති [අ. නි. 1.141] පාළි.
උභසද්දො බහුවචනන්තොව, ‘උභගොහි ටො’ති යොනං ටො, උභො ඉත්ථියො, පුරිසා, කුලානි ගච්ඡන්ති, උභො ඉත්ථියො, පුරිසා, කුලානි පස්සති.
239. සුහිසුභස්සො[නී. 313 (රූ. 109 පිට්ඨෙ)].
සු, හිසු උභස්ස අන්තො ඔ හොති.
උභොහි, උභොසු.
240. උභින්නං[ක. 86; නීරූ. 227; නී. 341].
උභම්හා නංවචනස්ස ඉන්නං හොති.
උභින්නං. සබ්බත්ථ ඉත්ථි, පුරිස, කුලෙහි යොජෙතබ්බං.
241. යොම්හි ද්වින්නං දුවෙද්වෙ[ක. 132; රූ. 228; නි. 310].
යොසු සවිභත්තිස්ස ද්විස්ස දුවෙ, ද්වෙ හොන්ති. ‘ද්වින්න’න්ති වචනං ද්විස්ස බහුවචනන්තනියමත්ථං.
ද්වෙ ඉත්ථියො, ද්වෙ පුරිසා, ද්වෙ පුරිසෙ, ද්වෙ චිත්තානි, දුවෙ ඉත්ථියො, දුවෙ පුරිසා, දුවෙ පුරිසෙ, දුවෙ චිත්තානි, ද්වීහි, ද්වීභි.
242. නංම්හි නුක ද්වාදීනං සත්තරසන්නං[ක. 67; නී. 229; නී. 214].
නංම්හි ¶ පරෙ ද්වාදීනං අට්ඨාරසන්තානං සත්තරසන්නං සඞ්ඛ්යානං අන්තෙ නුක හොති. උ-කාරො උච්චාරණත්ථො. කානුබන්ධං දිස්වා අන්තෙති ඤායති.
ද්වින්නං.
243. දුවින්නං නංම්හි[ක. 132; රූ. 228; නී. 244].
නංම්හි සවිභත්තිස්ස ද්විස්ස දුවින්නං හොති වා.
දුවින්නං, ද්වීහි, ද්වීභි, ද්වින්නං, දුවින්නං, ද්වීසු. මහාවුත්තිනා සුම්හි දුවෙ හොති, නාගස්ස දුවෙසු දන්තෙසු නිම්මිතා [වි. ව. 706], චක්කානි පාදෙසු දුවෙසු වින්දති [දී. නි. 3.205]. එවඤ්ච සති දුවෙහි, දුවෙභීතිපි සිද්ධමෙව හොති, අයං ද්විසද්දො උභසද්දො විය අලිඞ්ගො.
244. තිස්සො චතස්සො යොම්හි සවිභත්තීනං[ක. 133; රූ. 230; නී. 311].
ඉත්ථියං යොසු සවිභත්තීනන්ති, චතුන්නං තිස්සො, චතස්සො හොන්ති.
තිස්සො ඉත්ථියො, චතස්සො ඉත්ථියො.
මහාවුත්තිනා හිසු ච තිස්ස, චතස්සා හොන්ති, ‘‘තිස්සෙහි චතස්සෙහි පරිසාහි, චතස්සෙහි සහිතො ලොකනායකො’’ති පාළී. තීහි, තීභි ඉත්ථීහි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි ඉත්ථීහි.
245. නංම්හි තිචතුන්නමිත්ථියං තිස්සචතස්සා[දී. නි. 3.205].
ඉත්ථියං නංම්හිති, චතුන්නං තිස්ස, චතස්සා හොන්ති.
තිස්සන්නං ¶ ඉත්ථීනං, චතස්සන්නං ඉත්ථීනං, තිණ්ණං ඉත්ථීනං, චතුන්නං ඉත්ථීනං, සමණො ගොතමො චතුන්නං පරිසානං සක්කතො හොති, චතුන්නං පරිසානං පියො හොති මනාපොති [දී. නි. 1.304], තිස්සෙහි, චතස්සෙහි, තීහි, තීභි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, තිස්සන්නං, චතස්සන්නං, තිණ්ණං, චතුන්නං, තීසු, චතූසු.
පාළියං ‘‘චතස්සෙහී’’ති දිට්ඨත්තා තිස්සෙසු, චතස්සෙසූතිපි දිට්ඨමෙව හොති.
246. පුමෙ තයො චත්තාරො[ක. 133; රූ. 230; නී. 311].
පුල්ලිඞ්ගෙ යොසු සවිභත්තීනන්ති, චතුන්නං තයො, චත්තාරො හොන්ති.
තයො පුරිසා, තයො පුරිසෙ, චත්තාරො පුරිසා, චත්තාරො පුරිසෙ.
247. චතුරො චතුස්ස[ක. 78, 205, 31; රූ. 160; නී. 234; ‘චතුරො වා චතුස්ස’ (බහූසු)].
පුමෙ සවිභත්තිස්ස චතුසද්දස්ස චතුරො හොති.
චතුරො පුරිසා, චතුරො පුරිසෙ. කථං චතුරො නිමිත්තෙ නාදස්සිං, චතුරො ඵලමුත්තමෙති? ‘‘ලිඞ්ගවිපල්ලාසා’’ති වුත්තියං වුත්තං, තීහි, තීභි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි.
248. ඉණ්ණංඉණ්ණන්නං තිතො ඣා[ක. 87; රූ. 231; නී. 243; ‘ණ්ණංණ්ණන්නංතිකො ඣා’ (බහූසු)].
ඣසඤ්ඤම්හා තිම්හා නංවචනස්ස ඉණ්ණං, ඉණ්ණන්නං හොන්ති.
තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, චතුන්නං, තීහි, තීභි, චතූහි, චතූභි, චතුබ්භි, තිණ්ණං, තිණ්ණන්නං, චතුන්නං, තීසු, චතූසු.
249. තීණිචත්තාරි නපුංසකෙ[ක. 133; රූ. 230; නී. 311].
නපුංසකෙ ¶ යොසු සවිභත්තීනන්ති, චතුන්නං තීණි, චත්තාරි හොන්ති.
තීණි චිත්තානි, චත්තාරි චිත්තානි. සෙසං පුල්ලිඞ්ගසමං.
වචනසිලිට්ඨත්තෙ පන සති විසදිසලිඞ්ගවචනානම්පි පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤසංයොගො හොති, චත්තාරො සතිපට්ඨානා [දී. නි. 3.145], චත්තාරො සම්මප්පධානා [දී. නි. 3.145], තයොමහාභූතා, තයො මහාභූතෙ [පට්ඨා. 1.1.58], සබ්බෙ මාලා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], සබ්බෙ කඤ්ඤා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], සබ්බෙ රතනා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], සබ්බෙ යානා උපෙන්ති මං [ධු. 3.6], අවිජ්ජාය සති සඞ්ඛාරා හොන්ති, සඞ්ඛාරෙසු සති විඤ්ඤාණං හොති [සං. නි. 2.50] ඉච්චාදි.
ගාථාසු විපල්ලාසාපි බහුලං දිස්සන්ති, අඤ්ඤෙ ධම්මානි දෙසෙන්ති, එවං ධම්මානි සුත්වාන, සතඤ්ච ධම්මානි සුකිත්තිතානි සුත්වා, අත්ථානි චින්තයිත්වාන, උත්තමත්ථානි තයි ලභිම්හා, කිං ත්වං අත්ථානි ජානාසි, ඉච්ඡෙය්යාමි භන්තෙ සත්තපුත්තානි, සිවිපුත්තානි අව්හය [ජා. 2.22.2235], පුත්තදාරානි පොසෙන්ති, බලීබද්දානි සොළස ඉච්චාදි.
ඉධ සෙසසඞ්ඛ්යානාමානි දීපියන්තෙ.
250. ට පඤ්චාදීහි චුද්දසහි[ක. 134; රූ. 251; නී. 247].
පඤ්චාදීහි අට්ඨාරසන්තෙහි සඞ්ඛ්යාසද්දෙහි යොනං ට හොති.
පඤ්ච ඉත්ථියො, පඤ්ච පුරිසා, පුරිසෙ, පඤ්ච චිත්තානි, ඡ ඉත්ථියො.
ළාගමෙ ¶ පන ‘‘ඉත්ථිභාවා න මුච්චිස්සං, ඡළානි ගතියො ඉමා’’ති පාළි.
ඡ පුරිසා, ඡ පුරිසෙ, ඡ චිත්තානි. එවං සත්ත, අට්ඨ, නව, දස, එකාදස…පෙ… අට්ඨාරස.
251. පඤ්චාදීනං චුද්දසන්නම[ක. 90; රූ. 252; නී. 247].
සු, නං, හිසු පඤ්චාදීනං චුද්දසන්නං අස්ස අත්තමෙව හොති, න එත්තං වා දීඝත්තං වා හොති.
පඤ්චහි, පඤ්චන්නං, පඤ්චසු, ඡහි, ඡන්නං, ඡසු, සත්තහි, සත්තන්නං, සත්තසු, අට්ඨහි, අට්ඨන්නං, අට්ඨසු, නවහි, නවන්නං, නවසු, දසහි, දසන්නං, දසසු, එකාදසහි, එකාදසන්නං, එකාදසසු…පෙ… අට්ඨාරසහි, අට්ඨාරසන්නං, අට්ඨාරසසු.
එතෙ සබ්බෙ අලිඞ්ගා බහුවචනන්තා එව.
‘ඉත්ථියමත්වා’ති වීස, තිංස, චත්තාලීස, පඤ්ඤාසෙහි ආපච්චයො, මහාවුත්තිනා සිම්හි රස්සො සිලොපො ච, ‘නිග්ගහීත’න්ති විකප්පෙන නිග්ගහීතාගමො, විකප්පෙන අංලොපො, නාදීනං එකවචනානං යාදෙසො, වීස ඉත්ථියො, වීසං ඉත්ථියො, වීස පුරිසා, වීසං පුරිසා, වීස පුරිසෙ, වීසං පුරිසෙ, වීස චිත්තානි, වීසං චිත්තානි, වීසාය ඉත්ථීහි කම්මං කතං, වීසාය පුරිසෙහි කම්මං කතං, වීසාය කුලෙහි කම්මං කතං, වීසාය ඉත්ථීනං, පුරිසානං, කුලානං, සත්තමියං වීසාය ඉත්ථීසු, පුරිසෙසු, කුලෙසු.
තිපච්චයෙ වීසති, තිංසතිසද්දාපි සට්ඨි, සත්තති, අසීති, නවුතිසද්දා විය නිච්චං ඉත්ථි ලිඞ්ගෙකවචනන්තා එව, සි, අංලොපො, වීසති ඉත්ථියො, වීසති පුරිසා, පුරිසෙ, වීසති කුලානි, වීසතියා ඉත්ථීහි, ඉත්ථීනං, පුරිසෙහි, පුරිසානං, කුලෙහි, කුලානං ¶ , වීසතියා, වීසතියං ඉත්ථි, පුරිස, කුලෙසු, එවං යාවනවුතියා වෙදිතබ්බා. වග්ගභෙදෙ පන සති බහුවචනම්පි විකප්පෙන දිස්සති, ද්වෙ වීසතියො ඉච්චාදි.
සතං, සහස්සං, දසසහස්සං, සතසහස්සං, දසසතසහස්සන්ති ඉමෙ නපුංසකලිඞ්ගායෙව. සඞ්ඛ්යෙය්යපධානෙ පන ඉත්ථිලිඞ්ගෙ වත්තබ්බෙ සහස්සී, දසසහස්සී, සතසහස්සීති ඉත්ථිලිඞ්ගං භවති. වග්ගභෙදෙ පන ද්වෙ සතානි, තීණි සතානි, ද්වෙ සහස්සානි, තීණි සහස්සානි ඉච්චාදීනි භවන්ති. කොටි, පකොටි, කොටිපකොටි, අක්ඛොභිණීසද්දා ඉත්ථිලිඞ්ගා එව. සෙසං සබ්බං යාවඅසඞ්ඛ්යෙය්යා නපුංසකමෙව.
සහස්සං කාසි නාම, දසසහස්සං නහුතං නාම, සතසහස්සං ලක්ඛං නාම.
දුවිධං පධානං සඞ්ඛ්යාපධානං, සඞ්ඛ්යෙය්යපධානඤ්ච. පුරිසානං වීසති හොති, පුරිසානං නවුති හොති, පුරිසානං සතං හොති, සහස්සං හොති ඉච්චාදි සඞ්ඛ්යාපධානං නාම, වීසති පුරිසා, නවුති පුරිසා, සතං පුරිසා, සහස්සං පුරිසා ඉච්චාදි සඞ්ඛ්යෙය්යපධානං නාම.
එත්ථපි වීසතිසද්දො ඉත්ථිලිඞ්ගෙකවචනො එව. සත, සහස්සසද්දා නපුංසකෙකවචනා එව. සඞ්ඛ්යාසද්දානං පන පදවිධානඤ්ච ගුණවිධානඤ්ච සමාසකණ්ඩෙ ආගමිස්සති.
සඞ්ඛ්යාරාසි නිට්ඨිතො.
252. සිම්හාහං[ක. 149; රූ. 232; නී. 319; ‘සිම්හහං’ (බහූසු)].
සිම්හි සවිභත්තිස්ස අම්හස්ස අහං හොති.
අහං ගච්ඡාමි.
253. මයමස්මාම්හස්ස[ක. 121; රූ. 233; නී. 296].
යොසු ¶ සවිභත්තිස්ස අම්හස්ස කමෙන මයං, අස්මා හොන්ති වා.
මයං ගච්ඡාම, අස්මෙ පස්සාමි.
පක්ඛෙ –
‘යොනමෙට’ ඉති විධි, අම්හෙ ගච්ඡාම.
254. තුම්හස්ස තුවංත්වංම්හි ච[ක. 146; රූ. 236; නී. 324; ‘තුම්හස්ස තුවංත්වමම්හිච’ (බහූසු)].
සිම්හි ච අංම්හි ච සවිභත්තිස්ස තුම්හස්ස තුවං, ත්වං හොන්ති.
තුවං බුද්ධො තුවං සත්ථා, තුවං මාරාභිභූ මුනි [ථෙරගා. 839], ත්වං නො සත්ථා අනුත්තරො, තුම්හෙ ගච්ඡථ, තුවං පස්සති, ත්වං පස්සති.
255. අංම්හි තං මං තවං මමං[ක. 143-4; රූ. 234-5; නී. 322].
අංම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තං, මං, තවං, මමං හොන්ති.
මං පස්සති, මමං පස්සති, තං පස්සති, තවං පස්සති, අම්හෙ පස්සති, තුම්හෙ පස්සති.
256. දුතියායොම්හි වා[ක. 162; රූ. 237; නී. 345; ‘දුතියෙ යොම්හි වා’ (බහූසු)].
දුතියායොම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං ඞානුබන්ධා අං, ආකංආදෙසා හොන්ති වා.
අම්හං, අම්හාකං පස්සති, තුම්හං, තුම්හාකං පස්සති.
257. නාස්මාසු තයාමයා[ක. 145, 270; රූ. 238, 120; නී. 323, 542].
නා ¶ , ස්මාසු සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තයා, මයා හොන්ති.
මයා කතං, තයා කතං, මයා අපෙති, තයා අපෙති.
258. තයාතයීනං ත්ව වා තස්ස[ක. 210; රූ. 239; නී. 435].
තයා, තයීනං තස්ස ත්ව හොති වා.
ත්වයා කතං, ත්වයා අපෙති, අම්හෙහි කතං, තුම්හෙහි කතං.
259. තවමමතුය්හංමය්හං සෙ[ක. 141-2; රූ. 241-2; නී. 321].
සම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තවාදයො හොන්ති.
මම දීයතෙ, මය්හං දීයතෙ, තව දීයතෙ, තුය්හං දීයතෙ.
260. නංසෙස්වස්මාකංමමං[නී. 438].
නං, සෙසු සවිභත්තිස්ස අම්හස්ස කමෙන අස්මාකං, මමං හොන්ති.
මමං දීයතෙ, අස්මාකං දීයතෙ.
261. ඞංඞාකං නංම්හි[ක. 161; රූ. 244; නී. 344].
නංම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං ඞානුබන්ධා අං, ආකංආදෙසා හොන්ති වා.
අම්හං දීයතෙ, අම්හාකං දීයතෙ, තුම්හං දීයතෙ, තුම්හාකං දීයතෙ. පඤ්චමියං මයා, තයා, ත්වයා, පුබ්බෙ වුත්තාව.
ස්මාම්හි ¶ සවිභත්තිස්ස තුම්හස්ස ත්වම්හා හොති.
ත්වම්හා අපෙති, අම්හෙහි, තුම්හෙහි, මම, මමං, මය්හං, තව, තුය්හං, අම්හං, අම්හාකං, අස්මාකං, තුම්හං, තුම්හාකං.
263. ස්මිංම්හි තුම්හම්හානං තයිමයි[ක. 139; රූ. 245; නී. 318].
ස්මිංම්හි සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හානං තයි, මයි හොන්ති.
තයි, මයි, ත්වත්තෙ ත්වයි, අම්හෙසු, තුම්හෙසු.
264. සුම්හාම්හස්සාස්මා[නී. 438].
සුම්හි අම්හස්ස අස්මා හොති.
අස්මාසු.
මහාවුත්තිනා යො, හිසු අම්හස්ස අස්මාදෙසො, යොනං එත්තඤ්ච, අස්මා ගච්ඡාම, අස්මෙ පස්සති, අස්මාහි කතං, අස්මාකං දීයතෙ, අස්මාහි අපෙති, අස්මාකං ධනං, අස්මාසු ඨිතං. ‘‘අස්මාභිජප්පන්ති ජනා අනෙකා’’ති [ජා. 1.7.68] පාළි-අස්මෙ අභිජප්පන්ති පත්ථෙන්තීති අත්ථො. ‘‘අස්මාභි පරිචිණ්ණොසි, මෙත්තචිත්තා හි නායකා’’ති [අප. ථෙරී 2.2.230] ථෙරීපාළි – ‘පරිචිණ්ණො’ති පරිචාරිතො.
චතුත්ථියං අස්මාකං අධිපන්නානං, ඛමස්සු රාජකුඤ්ජර [ජා. 2.21.181] – ‘අධිපන්නාන’න්ති දුක්ඛාභිභූතානං.
ඡට්ඨියං එසස්මාකං කුලෙ ධම්මො [ජා. 1.4.147], එසා අස්මාකං ධම්මතා.
සත්තමියං යං කිච්චං පරමෙ මිත්තෙ, කතමස්මාසු තං තයා. පත්තා නිස්සංසයං ත්වම්හා, භත්තිරස්මාසු යා තව [ජා. 2.21.81] – තත්ථ ‘යං ¶ කිච්ච’න්ති යං කම්මං කත්තබ්බං, තව අස්මාසු යා භත්ති, තාය මයං ත්වම්හා නිස්සංසයතං පත්තාති අත්ථො.
265. අපාදාදො පදතෙකවාක්යෙ[චං. 6.3.15; පා. 8.1.17, 18].
අපාදාදිම්හි පවත්තානං පදතො පරෙසං එකවාක්යෙ ඨිතානං තුම්හා’ම්හානං විධි හොති. අධිකාරසුත්තමිදං.
266. යොනංහිස්වපඤ්චම්යා වොනො[ක. 147, 151; රූ. 246, 250; නී. 325, 329, 330].
පඤ්චමීවජ්ජිතෙසු යො, නං, හිසු පරෙසු අපාදාදොපවත්තානං පදතො පරෙසං එකවාක්යෙ ඨිතානං සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හසද්දානං වො, නො හොන්ති වා.
ගච්ඡථ වො, ගච්ඡථ තුම්හෙ, ගච්ඡාම නො, ගච්ඡාම අම්හෙ, පස්සෙය්ය වො, පස්සෙය්ය තුම්හෙ, පස්සෙය්ය නො, පස්සෙය්ය අම්හෙ, දීයතෙ වො, දීයතෙ තුම්හාකං, දීයතෙ නො, දීයතෙ අම්හාකං, ධනං වො, ධනං තුම්හාකං, ධනං නො, ධනං අම්හාකං, කතං වො පුඤ්ඤං, කතං තුම්හෙහි පුඤ්ඤං, කතං නො පුඤ්ඤං, කතං අම්හෙහි පුඤ්ඤං.
අපඤ්චම්යාති කිං? නිස්සටං තුම්හෙහි, නිස්සටං අම්හෙහි.
අපාදාදොත්වෙව? බලඤ්ච භික්ඛූනමනුප්පදින්නං, තුම්හෙහි පුඤ්ඤං පසුතං අනප්පකං [ඛු. පා. 7.12].
පදතොත්වෙව? තුම්හෙ ගච්ඡථ, අම්හෙ ගච්ඡාම.
එකවාක්යෙත්වෙව? දෙවදත්තො තිට්ඨති ගාමෙ, තුම්හෙ තිට්ඨථ නගරෙ.
සවිභත්තීනන්ත්වෙව? අරහති ධම්මො තුම්හාදිසානං.
267. තෙමෙ නාසෙ[ක. 148, 150; රූ. 247, 249; නී. 326, 328; චං. 6.3.17; පා. 8.1.21].
නා ¶ , සෙසු තාදිසානං සවිභත්තීනං තුම්හ, අම්හසද්දානං තෙ, මෙ හොන්ති වා.
කතං තෙ පුඤ්ඤං, කතං තයා පුඤ්ඤං, කතං මෙ පුඤ්ඤං, කතං මයා පුඤ්ඤං, දින්නං තෙ වත්ථං, දින්නං තුය්හං වත්ථං, දින්නං මෙ වත්ථං, දින්නං මය්හං වත්ථං, ඉදං තෙ රට්ඨං, ඉදං තව රට්ඨං, ඉදං මෙ රට්ඨං, ඉදං මම රට්ඨං.
268. අන්වාදෙසෙ[චං. 6.3.20; පා. 8.1.23].
අන්වාදෙසට්ඨානෙ තුම්හා’ම්හසද්දානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා නිච්චං භවන්ති පුනබ්බිධානා.
ගාමො තුම්හාකං පරිග්ගහො, අථො නගරම්පි වො පරිග්ගහො. එවං සෙසෙසු.
269. සපුබ්බා පඨමන්තා වා[‘සංපුබ්බා පඨමන්ථා වා’ (මූලපාඨෙ) චං. 6.1.21; පා. 8.1.26].
සංවිජ්ජති පුබ්බපදං අස්සාති සපුබ්බං, සපුබ්බා පඨමන්තපදම්හා පරෙසං සවිභත්තීනං තුම්හා’ම්හසද්දානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා විකප්පෙන හොන්ති අන්වාදෙසට්ඨානෙපි.
ගාමෙ පටො තුම්හාකං, අථො නගරෙ කම්බලං වො, අථො නගරෙ කම්බලං තුම්හාකං වා. එවං සෙසෙසු.
270. න චවාහාහෙවයොගෙ[චං. 6.3.22; පා. 8.1.24].
ච, වා, හ, අහ, එවසද්දෙහි යොගෙ තුම්හා’ම්හානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා න හොන්ති.
ගාමො ¶ තව ච මම ච පරිග්ගහො, ගාමො තව වා මම වා පරිග්ගහො ඉච්චාදි.
චාදියොගෙති කිං? ගාමො ච තෙ පරිග්ගහො, නගරඤ්ච මෙ පරිග්ගහො.
271. දස්සනත්ථෙනාලොචනෙ[චං. 6.3.23; පා. 8.1.25].
ආලොචනං ඔලොකනං, ආලොචනතො අඤ්ඤස්මිං දස්සනත්ථෙ පයුජ්ජමානෙ තුම්හා’ම්හානං වො, නො, තෙ, මෙආදෙසා න හොන්ති.
ගාමො තුම්හෙ උද්දිස්ස ආගතො, ගාමො අම්හෙ උද්දිස්ස ආගතො – ‘ගාමො’ති ගාමවාසී මහාජනො.
අනාලොචනෙති කිං? ගාමො වො පස්සති, ගාමො නො පස්සති.
272. ආමන්තනපුබ්බං අසන්තංව[‘ආමන්තණං පුබ්බමසන්තංව’ (බහූසු) චං. 6.3.24; පා. 8.1.72].
ආමන්තනභූතං පුබ්බපදං අසන්තං විය හොති, පදතොති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති.
දෙවදත්ත! තව පරිග්ගහො.
273. න සාමඤ්ඤවචනමෙකත්ථෙ[චං. 6.3.25; පා. 8.1.73].
තුල්යාධිකරණභූතෙ පදෙ සති පුබ්බං සාමඤ්ඤවචනභූතං ආමන්තනපදං අසන්තං විය න හොති, පදතොති සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති.
මාණවක ජටිල! තෙ පරිග්ගහො.
සාමඤ්ඤවචනන්ති ¶ කිං? මාණවක දෙවදත්ත! තුය්හං පරිග්ගහො.
එකත්ථෙති කිං? දෙවදත්ත! යඤ්ඤදත්ත! තුම්හාකං පරිග්ගහො.
274. බහූසු වා[චං. 6.3.26; පා. 8.1.74].
බහූසු ජනෙසු පවත්තමානං සාමඤ්ඤවචනභූතම්පි ආමන්තනපදං එකත්ථෙ පදෙ සති අසන්තං විය න හොති වා.
බ්රාහ්මණා ගුණවන්තො වො පරිග්ගහො, බ්රාහ්මණා ගුණවන්තො තුම්හාකං පරිග්ගහො.
සබ්බාදිරාසි නිට්ඨිතො.
විභත්තිපච්චයන්තරාසි
අථ විභත්තිපච්චයා දීපියන්තෙ.
විභත්යත්ථානං ජොතකත්තා විභත්තිට්ඨානෙ ඨිතා පච්චයා විභත්තිපච්චයා.
275. තො පඤ්චම්යා[ක. 248; රූ. 260; නී. 493; චං. 4.3.6; පා. 5.4.45].
පඤ්චමියා විභත්තියා අත්ථෙ තොපච්චයො හොති.
තොම්හි දීඝානං රස්සො, කඤ්ඤතො, රත්තිතො, ඉත්ථිතො, ධෙනුතො. මහාවුත්තිනා තොම්හි මාතාපිතූනං ඉත්තං, මාතිතො, පිතිතො, වධුතො, පුරිසතො, මුනිතො, දණ්ඩිතො ¶ , භික්ඛුතො, සත්ථාරතො, කත්තුතො, ගොත්රභුතො, සබ්බතො, යතො, තතො.
ඉම, එත, කිංසද්දෙහි තො.
276. ඉතොතෙත්තොකුතො[‘ඉතො තෙත්තො කතො’ (බහූසු) චං. 4.3.8; පා. 7.2.104].
ඉතො, අතො, එත්තො, කුතොති එතෙ සද්දා තොපච්චයන්තා නිපච්චන්තෙ.
ඉමම්හා ඉමෙහීති වා ඉතො, එතස්මා එතෙහීති වා අතො, එත්තො, කස්මා කෙහීති වා කුතො. එත්ථ ච ඉමම්හා, ඉමෙහීතිආදිකං අත්ථවාක්යං දිස්වා පකතිලිඞ්ගං වෙදිතබ්බං. ඉමිනා සුත්තෙන ඉමස්ස ඉත්තං, එතස්ස අත්තං එත්තඤ්ච, ‘සරම්හා ද්වෙ’ති එසරම්හා ද්විත්තං, කිංසද්දස්ස කුත්තං. එස නයො සෙසෙසු නිපාතනෙසු.
අභිආදීහි තො හොති, පුනබ්බිධානා’පඤ්චම්යත්ථෙපීතිපි සිද්ධං.
අභිතො ගාමං ගාමස්ස අභිමුඛෙති අත්ථො.
පරිතො ගාමං ගාමස්ස සමන්තතොති අත්ථො.
උභතො ගාමං ගාමස්ස උභොසු පස්සෙසූති අත්ථො.
පච්ඡතො, හෙට්ඨතො, උපරිතො.
278. ආද්යාදීහි[චං. 4.3.9; පා. 5.4.44].
ආදිපභුතීහි අපඤ්චම්යත්ථෙපි තො හොති.
ආදිතො ¶ , මජ්ඣතො, පුරතො, පස්සතො, පිට්ඨිතො, ඔරතො, පරතො, පච්ඡතො, පුරත්ථිමතො, දක්ඛිණතොඉච්චාදීසු බහුලං සත්තම්යත්ථෙ දිස්සති.
තථා තතියත්ථෙපි රූපං අත්තතො සමනුපස්සති [සං. නි. 3.44], පඤ්චක්ඛන්ධෙ අනිච්චතො විපස්සති ඉච්චාදි.
යතොනිදානං [සු. නි. 275], යත්වාධිකරණං, යතොදකං තදාදිත්තමිච්චාදීසු [ජා. 1.9.58] පඨමත්ථෙ ඉච්ඡන්ති.
ඉතො එහි, ඉතො බලාකෙ ආගච්ඡ, චණ්ඩො මෙ වායසො සඛා ඉච්චාදීසු දුතියත්ථෙ.
පරතොඝොසො, නාදිට්ඨා පරතො දොසං ඉච්චාදීසු ඡට්ඨ්යත්ථෙ.
279. සබ්බාදිතො සත්තම්යා ත්රත්ථා[ක. 249; රූ. 266; නී. 494; චං. 4.1.10; පා. 5.3.10].
සබ්බාදිනාමකෙහි සබ්බනාමෙහි සත්තමියා අත්ථෙ ත්ර, ත්ථා හොන්ති.
සබ්බස්මිං සබ්බෙසූති වා සබ්බත්ර, සබ්බත්ථ, සබ්බස්සං සබ්බාසු වාතිපි. එවං කතරත්ර, කතරත්ථ, අඤ්ඤත්ර, අඤ්ඤත්ථ ඉච්චාදි.
යත්ර, යත්ථ, තත්ර, තත්ථ.
280. කත්ථෙත්ථකුත්රාත්රක්වෙහිධ[ක. 251; රූ. 269; නී. 499; චං. 4.1.11; පා. 5.3.11, 12].
කත්ථ, එත්ථ, කුත්ර, අත්ර, ත්ව, ඉහ, ඉධාති එතෙ සද්දාත්ථ, ත්ර,ව හ, ධාපච්චයන්තා සත්තම්යත්ථෙ සිජ්ඣන්ති.
කස්මිං කෙසූති වා කත්ථ, කුත්ර, ක්ව. ‘කුව’න්තිපි සිජ්ඣති, ‘‘කුවං සත්තස්ස කාරකො, කුවං සත්තො සමුප්පන්නො [සං. නි. 1.171], කුවං අසිස්සං, කුවං ඛාදිස්ස’’න්ති පාළි.
එතස්මිං ¶ එතෙසූති වා එත්ථ, අත්ර, ඉමස්මිං ඉමෙසූති වා ඉහ, ඉධ.
281. ධි සබ්බා වා[ක. 250; රූ. 268; නී. 502].
සබ්බසද්දම්හා සත්තම්යත්ථෙ ධි හොති වා.
නමො තෙ බුද්ධ වීර’ත්ථු, විප්පමුත්තොසි සබ්බධි [සං. නි. 1.90].
282. යා හිං[ක. 255; රූ. 275; නී. 504].
යම්හා සත්තම්යත්ථෙ හිං හොති.
යහිං.
283. තා හඤ්ච[ක. 253; රූ. 273; නී. 501].
තම්හා සත්තම්යත්ථෙ හිං හොති හඤ්ච.
තහිං, තහං. දුතියත්ථෙපි දිස්සති ‘‘තහං තහං ඔලොකෙන්තො ගච්ඡතී’’ති.
284. කිංස්ස කුකඤ්ච[ක. 251, 227-8-9; රූ. 226, 270-1-2; නී. 500, 456-7, 460].
කිංම්හා සත්තම්යත්ථෙ හිං, තං හොති. කිංස්ස කුත්තං කත්තඤ්ච හොති.
කුහිං ගච්ඡති, කුහං ගච්ඡති. කහං එකපුත්තක කහං එකපුත්තක [සං. නි. 2.63]. කුහිඤ්චි, කුහිඤ්චනන්ති ද්වෙ චි, චන-නිපාතන්තා සිජ්ඣන්ති.
ඉති සාමඤ්ඤසත්තම්යන්තරාසි.
කාලසත්තම්යන්තං ¶ වුච්චතෙ.
285. සබ්බෙකඤ්ඤයතෙහි කාලෙදා[ක. 257; රූ. 276; නී. 505].
සබ්බ, එක, අඤ්ඤ, ය, තසද්දෙහි කාලෙ දා හොති.
සබ්බස්මිං කාලෙ සබ්බදා, එකස්මිං කාලෙ එකදා, අඤ්ඤස්මිං කාලෙ අඤ්ඤදා, යස්මිං කාලෙ යදා, තස්මිං කාලෙ තදා.
286. කදාකුදාසදාඅධුනෙදානි[ක. 257-8-9; රූ. 276-8-9; නී. 505-6-7].
එතෙපි සත්තම්යත්ථෙ කාලෙ දා, ධුනා, දානිපච්චයන්තා සිජ්ඣන්ති.
කිංස්මිං කාලෙ කදා, කුදා, සබ්බස්මිං කාලෙ සදා, ඉමස්මිං කාලෙ අධුනා, ඉදානි.
287. අජ්ජසජ්ජුපරජ්ජෙතරහිකරහා[ක. 259; රූ. 279, 423; නී. 507].
එතෙපි කාලෙ ජ්ජ, ජ්ජු, රහි, රහ පච්චයන්තා සිජ්ඣන්ති.
ඉමස්මිං කාලෙ අජ්ජ, ඉමස්මිං දිවසෙත්යත්ථො.
සමානෙ කාලෙ සජ්ජු-‘සමානෙ’ති විජ්ජමානෙ. න හි පාපං කතං කම්මං, සජ්ජු ඛීරංව මුච්චති [ධ. ප. 71], සජ්ජුකං පාහෙසි – තත්ථ ‘සජ්ජූ’ති තස්මිං දිවසෙ.
අපරස්මිං කාලෙ අපරජ්ජු, පුනදිවසෙති අත්ථො.
ඉමස්මිං කාලෙ එතරහි, කිංස්මිං කාලෙ කරහ. කුතොචි, ක්වචි, කත්ථචි, කුහිඤ්චි, කදාචි, කරහචිසද්දා පන චි-නිපාතන්තා හොන්ති, තථා යතො කුතොචි, යත්ථ කත්ථචි, යදා කදාචීති. කිඤ්චනං, කුහිඤ්චනං, කුදාචනන්ති චන-නිපාතන්තාති.
විභත්තිපච්චයන්තරාසි නිට්ඨිතො.
අබ්යයපදානි
උපසග්ගපදරාසි
අථ ¶ අබ්යයපදානි දීපියන්තෙ.
ඡබ්බිධානි අබ්යයපදානි උපසග්ගපදං, නිපාතපදං, විභත්තිපච්චයන්තපදං, අබ්යයීභාවසමාසපදං, අබ්යයතද්ධිතපදං, ත්වාදිපච්චයන්තපදන්ති. බ්යයො වුච්චති විකාරො, නානාලිඞ්ගවිභත්තිවචනෙහි නත්ථි රූපබ්යයො එතෙසන්ති අබ්යයා, අසඞ්ඛ්යාති ච වුච්චන්ති.
තත්ථ විභත්තිපච්චයන්තපදතො පුන විභත්තුප්පත්ති නාම නත්ථි. අබ්යයීභාවසමාසම්හි විභත්තීනං විධි සමාසකණ්ඩෙ වක්ඛති, තස්මා තානි ද්වෙ ඨපෙත්වා සෙසානි චත්තාරි ඉධ වුච්චන්තෙ.
288. අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාසං[චං. 2.1.38; පා. 2.4.82].
අසඞ්ඛ්යෙහි පදෙහි යථාරහං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොති, කෙහිචි පදෙහි පඨමාය ලොපො, කෙහිචි පදෙහි දුතියාය ලොපො…පෙ… කෙහිචි සත්තමියා, කෙහිචි ද්වින්නං, කෙහිචි තිස්සන්නං…පෙ… කෙහිචි සත්තන්නන්ති වුත්තං හොති.
තත්ථ ආවුසො, භො, භන්තෙඉච්චාදීහි ආමන්තනනිපාතෙහි අත්ථි, නත්ථි, සක්කා, ලබ්භා, සියා, සියුං, සාධු, තුණ්හීඉච්චාදීහි ච පඨමාය ලොපො.
චිරං, චිරස්සං, නිච්චං, සතතං, අභිණ්හං, අභික්ඛණං, මුහුත්තං ඉච්චාදීහි අච්චන්තසංයොගලක්ඛණෙ දුතියාය.
යථා, තථා, සබ්බථා, සබ්බසො, මුසා, මිච්ඡාඉච්චාදීහි තතියාය.
කාතුං, කාතවෙ ඉච්චාදීහි චතුත්ථියා.
සමන්තා ¶ , සමන්තතො, දීඝසො, ඔරසොඉච්චාදීහි පඤ්චමියා.
පුරෙ, පුරා, පච්ඡා, උද්ධං, උපරි, අධො, හෙට්ඨා, අන්තරා, අන්තො, රහො, ආවි, හිය්යො, සුවෙඉච්චාදීහි සත්තමියා ලොපො.
නමොසද්දම්හා ‘‘නමො තෙ බුද්ධ වීර’ත්ථූ’’ති එත්ථ පඨමාය. ‘‘නමො කරොහි නාගස්සා’’ති එත්ථ දුතියාය.
සයංසද්දම්හා ‘‘කුසූලො සයමෙව භිජ්ජතෙ’’ති එත්ථ පඨමාය. ‘‘සයං කතං සුඛදුක්ඛ’’න්ති [දී. නි. 3.191, 193] එත්ථ තතියාය, ඉච්චාදිනා යථාරහවිභාගො වෙදිතබ්බො.
ඉති, එවංසද්දෙහි පයොගානුරූපං සත්තන්නං විභත්තීනං ලොපං ඉච්ඡන්ති.
උපසග්ගෙහිපි අත්ථානුරූපං තංතංවිභත්තිලොපො.
රූපසිද්ධියං පන ‘‘තෙහි පඨමෙකවචනමෙව භවතී’’ති [රූ. 131 (පිට්ඨෙ)] වුත්තං.
තත්ථ ‘‘අභික්කමති, අභිධම්මො’’ ඉච්චාදීසු ධාතුලිඞ්ගානි උපෙච්ච තෙසං අත්ථං නානාප්පකාරං කරොන්තා සජ්ජන්ති සඞ්ඛරොන්තීති උපසග්ගා. තෙ හි ක්වචි තදත්ථං විසිට්ඨං කරොන්ති ‘‘ජානාති, පජානාති, සඤ්ජානාති, අවජානාති, අභිජානාති, පරිජානාති, සුසීලො, දුස්සීලො, සුවණ්ණො, දුබ්බණ්ණො, සුරාජා, දුරාජා’’ ඉච්චාදීසු.
ක්වචි තදත්ථං නානාප්පකාරං කත්වා විභජ්ජන්ති ‘‘ගච්ඡති, ආගච්ඡති, උග්ගච්ඡති, ඔගච්ඡති’’ඉච්චාදීසු.
ක්වචි තදත්ථං බාධෙත්වා තප්පටිවිරුද්ධෙ වා තදඤ්ඤස්මිං වා අත්ථෙ තානි යොජෙන්ති.
තත්ථ ¶ තප්පටිවිරුද්ධෙ –
ජෙති, පරාජෙති, ඔමුඤ්චති, පටිමුඤ්චති, ගිලති, උග්ගිලති, නිම්මුජ්ජති, උම්මුජ්ජති, ධම්මො, උද්ධම්මොඉච්චාදි.
තදඤ්ඤස්මිං –
දදාති, ආදදාති, දධාති, විධෙති, පිධෙති, නිධෙති, සන්ධියති, සද්දහති, අභිධාතිඉච්චාදි.
ක්වචි පන පදසොභණං කත්වා තදත්ථං අනුවත්තන්ති, ‘‘විජ්ජති, සංවිජ්ජති, ලභති, පටිලභති’’ ඉච්චාදි.
තෙ වීසති හොන්ති-ප, ආ, උ, ඔ, දු, නි, වි, සු, සං, අති, අධි, අනු, අප, අපි, අභි, අව, උප, පති, පරා, පරි.
කච්චායනෙ පන ඔසද්දො අවකාරියමත්තන්ති තං අග්ගහෙත්වා නීසද්දං ගණ්හාති, ඉධ පන නීසද්දො නිස්ස දීඝමත්තන්ති තං අග්ගහෙත්වා ඔසද්දං ගණ්හාති.
තත්ථ ප –
පකාරත්ථෙ-පඤ්ඤා. ආදිකම්මෙ-විප්පකතං. පධානෙ-පණීතං. ඉස්සරියෙ-පභූ. අන්තොභාවෙ-පක්ඛිත්තං, පස්සාසො. වියොගෙ-පවාසො. තප්පරෙ-පාචරියො. තදනුබන්ධෙ-පුත්තො, පපුත්තො, නත්තා, පනත්තා. භුසත්ථෙ-පවඩ්ඪො. සම්භවෙ-පභවති. තිත්තියං-පහුතං අන්නං. අනාවිලෙ-පසන්නො. පත්ථනායං-පණිධානං.
ආ –
අභිමුඛෙ-ආගච්ඡති. උද්ධංකම්මෙ-ආරොහති. මරියාදායං-ආපබ්බතා ඛෙත්තං. අභිවිධිම්හි-ආබ්රහ්මලොකා කිත්තිසද්දො. පත්තියං-ආපන්නො. ඉච්ඡායං-ආකඞ්ඛා. පරිස්සජනෙ-ආලිඞ්ගති. ආදිකම්මෙ-ආරම්භො. ගහණෙ-ආදීයති. නිවාසෙ-ආවසථො. සමීපෙ-ආසන්නං. අව්හානෙ-ආමන්තනං.
උ –
උග්ගතෙ-උග්ගච්ඡති ¶ . උද්ධංකම්මෙ-උට්ඨාති. පධානෙ-උත්තරො. වියොගෙ-උපවාසො. සම්භවෙ-උබ්භූතො. අත්ථලාභෙ-රූපස්ස උප්පාදො. සත්තියං-උස්සහති ගන්තුං. සරූපඛ්යානෙ-උද්දෙසො.
ඔ –
අන්තොභාවෙ-ඔචරකො, ඔරොධො. අධොකම්මෙ-ඔක්ඛිත්තො. නිග්ගහෙ-ඔවාදො. අන්තරෙ, දෙසෙ ච-ඔකාසො. පාතුභාවෙ-ඔපපාතිකො. යෙසු අත්ථෙසු අවසද්දො වත්තති, තෙසුපි ඔසද්දො වත්තති.
දු –
අසොභණෙ-දුග්ගන්ධො. අභාවෙ-දුබ්භික්ඛං, දුස්සීලො, දුප්පඤ්ඤො. කුච්ඡිතෙ-දුක්කටං. අසමිද්ධියං-දුසස්සං. කිච්ඡෙ-දුක්කරං. විරූපෙ-දුබ්බණ්ණො, දුම්මුඛො.
නි –
නිස්සෙසෙ-නිරුත්ති. නිග්ගතෙ-නිය්යානං. නීහරණෙ-නිද්ධාරණං. අන්තොපවෙසනෙ-නිඛාතො. අභාවෙ-නිම්මක්ඛිකං. නිසෙධෙ-නිවාරෙති. නික්ඛන්තෙ-නිබ්බානං. පාතුභාවෙ-නිම්මිතං. අවධාරණෙ-විනිච්ඡයො. විභජ්ජනෙ-නිද්දෙසො. උපමායං-නිදස්සනං. උපධාරණෙ-නිසාමෙති. අවසානෙ-නිට්ඨිතං. ඡෙකෙ-නිපුණො.
වි –
විසෙසෙ-විපස්සති. විවිධෙ-විචිත්තං. විරුද්ධෙ-විවාදො. විගතෙ-විමලො. වියොගෙ-විප්පයුත්තො. විරූපෙ-විප්පටිසාරො.
සු –
සොභණෙ-සුග්ගති ¶ . සුන්දරෙ-සුමනො. සම්මාසද්දත්ථෙ-සුගතො. සමිද්ධියං-සුභික්ඛං. සුඛත්ථෙ-සුකරො.
සං –
සමොධානෙ-සන්ධි. සම්මා, සමත්ථෙසු-සමාධි, සම්පයුත්තො. සමන්තභාවෙ-සංකිණ්ණො. සඞ්ගතෙ-සමාගමො, සඞ්ඛෙපෙ-සමාසො. භුසත්ථෙ-සාරත්තො. සහත්ථෙ-සංවාසො, සම්භොගො. අප්පත්ථෙ-සමග්ඝො. පභවෙ-සම්භවො. අභිමුඛෙ-සම්මුඛං. සඞ්ගහෙ-සඞ්ගය්හති. පිදහනෙ-සංවුතො. පුනප්පුනකම්මෙ-සන්ධාවති, සංසරති. සමිද්ධියං-සම්පන්නො.
අති –
අතික්කමෙ-අතිරොචති, අච්චයො, අතීතො. අතික්කන්තෙ-අච්චන්තං. අතිස්සයෙ-අතිකුසලො. භුසත්ථෙ-අතිකොධො. අන්තොකම්මෙ-මඤ්චං වා පීඨං වා අතිහරිත්වා ඨපෙති.
අධි –
අධිකෙ-අධිසීලං. ඉස්සරෙ-අධිපති, අධිබ්රහ්මදත්තෙ පඤ්චාලා. උපරිභාවෙ-අධිසෙති. පරිභවනෙ-අධිභූතො. අජ්ඣායනෙ-අජ්ඣෙති, බ්යාකරණමධීතෙ. අධිට්ඨානෙ-නවකම්මං අධිට්ඨාති, චීවරං අධිට්ඨාති, ඉද්ධිවිකුබ්බනං අධිට්ඨාති. නිච්ඡයෙ-අධිමුච්චති. පාපුණනෙ-භොගක්ඛන්ධං අධිගච්ඡති, අමතං අධිගච්ඡති.
අනු –
අනුගතෙ-අන්වෙති. අනුප්පච්ඡින්නෙ-අනුසයො. පච්ඡාසද්දත්ථෙ-අනුරථං. පුනප්පුනභාවෙ-අන්වඩ්ඪමාසං, අනුසංවච්ඡරං. යොග්යභාවෙ-අනුරූපං ¶ .කනිට්ඨභාවෙ-අනුබුද්ධො, අනුථෙරො. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.
අප –
අපගතෙ-අපෙති, අපායො. ගරහෙ-අපගබ්භො, අපසද්දො. වජ්ජනෙ-අපසාලාය ආයන්ති. පූජායං-වුඩ්ඪ-මපචායන්ති. පදුස්සනෙ-අපරජ්ඣති.
අපි –
සම්භාවනෙ-අපිපබ්බතං භින්දෙය්ය, මෙරුම්පි විනිවිජ්ඣෙය්ය. අපෙක්ඛායං-අයම්පි ධම්මො අනියතො. සමුච්චයෙ-ඉතිපි අරහං, ඡවිම්පි දහති, චම්මම්පි දහති, මංසම්පි දහති. ගරහායං-අපි අම්හාකං පණ්ඩිතක. පුච්ඡායං-අපි භන්තෙ භික්ඛං ලභිත්ථ, අපි නු තුම්හෙ සොතුකාමාත්ථ.
අභි –
අභිමුඛෙ-අභික්කන්තො. විසිට්ඨෙ-අභිඤ්ඤා. අධිකෙ-අභිධම්මො. උද්ධංකම්මෙ-අභිරූහති. කුලෙ-අභිජාතො. සාරුප්පෙ-අභිරූපො. වන්දනෙ-අභිවාදෙති. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.
අව –
අධොභාගෙ-අවක්ඛිත්තො. වියොගෙ-අවකොකිලං වනං. පරිභවෙ-අවජානාති. ජානනෙ-අවගච්ඡති. සුද්ධියං-වොදායති, වොදානං. නිච්ඡයෙ-අවධාරණං. දෙසෙ-අවකාසො. ථෙය්යෙ-අවහාරො.
උප –
උපගමෙ-උපනිසීදති. සමීපෙ-උපචාරො, උපනගරං. උපපත්තියං-සග්ගං ලොකං උපපජ්ජති. සදිසෙ-උපමාණං, උපමෙය්යං. අධිකෙ-උපඛාරියං දොණො. උපරිභාවෙ – උපසම්පන්නො ¶ , උපචයො. අනසනෙ-උපවාසො. දොසක්ඛානෙ-පරං උපවදති. සඤ්ඤායං-උපධා, උපසග්ගො. පුබ්බකම්මෙ-උපක්කමො, උපහාරො. පූජායං-බුද්ධං උපට්ඨාති. ගය්හාකාරෙ-පච්චුපට්ඨානං. භුසත්ථෙ-උපාදානං, උපායාසො, උපනිස්සයො.
පති –
පතිගතෙ-පච්චක්ඛං. පටිලොමෙ-පටිසොතං. පටියොගිම්හි-පටිපුග්ගලො. නිසෙධෙ-පටිසෙධො. නිවත්තෙ-පටික්කමති. සදිසෙ-පටිරූපකං. පටිකම්මෙ-රොගස්ස පටිකාරො. ආදානෙ-පටිග්ගණ්හාති. පටිබොධෙ-පටිවෙධො. පටිච්චෙ-පච්චයො. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.
පරා –
පරිහානියං-පරාභවො. පරාජයෙ-පරාජිතො. ගතියං-පරායනං. වික්කමෙ-පරක්කමො. ආමසනෙ-පරාමසනං.
පරි –
සමන්තභාවෙ-පරිවුතො, පරික්ඛිත්තො, පරික්ඛාරො. පරිච්ඡෙදෙ-පරිඤ්ඤෙය්යං, පරිජානාති. වජ්ජනෙ-පරිහරති. පරිහාරො. ආලිඞ්ගනෙ-පරිස්සජති. නිවාසනෙ-වත්ථං පරිදහති. පූජායං-පාරිචරියා. භොජනෙ-පරිවිසති. අභිභවෙ-පරිභවති. දොසක්ඛානෙ-පරිභාසති. සෙසං කාරකකණ්ඩෙ වක්ඛති.
නීසද්දො පන නීහරණ, නීවරණාදීසු වත්තති, නීහරණං, නීවරණංඉච්චාදි.
ඉති උපසග්ගපදරාසි.
නිපාතපදරාසි
නිච්චං ¶ එකරූපෙන වාක්යපථෙ පතන්තීති නිපාතා. පදානං ආදි, මජ්ඣා’වසානෙසු නිපතන්තීති නිපාතාතිපි වදන්ති.
අසත්වවාචකා චාදිසද්දා නිපාතා නාම. තෙ පන විභත්තියුත්තා, අයුත්තා චාති දුවිධා හොන්ති. තත්ථ විභත්තියුත්තා පුබ්බෙ දස්සිතා එව. චාදයො අයුත්තා නාම. තෙ පන අනෙකසතප්පභෙදා හොන්ති. නිඝණ්ටුසත්ථෙසු ගහෙතබ්බාති.
අබ්යයතද්ධිතපච්චයපදරාසි
අබ්යයතද්ධිතපච්චයන්තා නාම යථා, තථා, එකධා, එකජ්ඣං, සබ්බසො, කථං, ඉත්ථං ඉච්චාදයො. තෙහි තතියාලොපො.
ත්වාදිපච්චයන්තපදරාසි
ත්වාදිපච්චයන්තා නාම කත්වා, කත්වාන, කාතුන, කාතුං, කාතවෙ, දක්ඛිතායෙ, හෙතුයෙ, ආදාය, උපාදාය, විචෙය්ය, විනෙය්ය, සක්කච්ච, ආහච්ච, උපසම්පජ්ජ, සමෙච්ච, අවෙච්ච, පටිච්ච, අතිච්ච, ආගම්ම, ආරබ්භඉච්චාදයො. තෙසු ත්වා, ත්වානන්තෙහි පඨමාලොපො. තුං, තවෙ, තායෙ, තුයෙපච්චයන්තෙහි චතුත්ථීලොපොති.
ධාතවො පච්චයා චෙව, උපසග්ගනිපාතකා.
අනෙකත්ථාව තෙ පටි-සම්භිදා ඤාණගොචරා.
ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානදීපනියා
නාමකණ්ඩො නිට්ඨිතො.