අඤ්ඤ > ලෙඩී සයාඩො ගන්ථ-සඞ්ගහො > නිරුත්තිදීපනී

අථ ¶ යුත්තත්ථානං ස්යාද්යන්තපදානං එකත්ථීභාවො වුච්චතෙ. එකත්ථීභාවොති ච ඉධ සමාසො වුච්චති. සො ච සමාසො ඡබ්බිධො අබ්යයීභාවො, තප්පුරිසො, කම්මධාරයො, දිගු, බහුබ්බීහි, ද්වන්දොති.

තත්ථ අබ්යයීභාවො පඨමං වුච්චතෙ. බ්යයො වුච්චති විකාරො, නත්ථි බ්යයො එතස්සාති අබ්යයො, අබ්යයො හුත්වා භවතීති අබ්යයීභාවො, නානාලිඞ්ග, විභත්ති, වචනෙසු රූපවිකාරරහිතො හුත්වා භවතීති අත්ථො, සබ්බලිඞ්ග,-විභත්ති, වචනෙසුපි යෙභුය්යෙන එකරූපෙන පවත්තතීති වුත්තං හොති.

අබ්යයන්ති වා උපසග්ගනිපාතානං එව නාමං, අයං පන පකති අබ්යයං න හොති, අසඞ්ඛ්යෙහි සහ එකත්ථතාවසෙන අබ්යයං හොති, ඉති අනබ්යයම්පි අබ්යයං භවතීති අබ්යයීභාවො.

331. ස්යාදිස්යාදිනෙකත්ථං[ක. 316; රූ. 331; නී. 675; චං. 2.2.1; පා. 2.1.4].

අධිකාරසුත්තමිදං. ස්යාදි වුච්චති ස්යාද්යන්තපදං, ‘ස්යාදිනා’ති ස්යාද්යන්තපදෙන, එකො අත්ථො යස්ස තං එකත්ථං, ස්යාදිපදං ස්යාදිපදෙන සහ එකත්ථං හොතීති අත්ථො.

එත්ථ ච ‘ස්යාදී’ති වචනෙන උපසග්ග, නිපාතෙහි සද්ධිං සබ්බානි නාමිකපදානි නාමපටිරූපකානි ච සඞ්ගණ්හාති, ත්යාද්යන්තපදානි නිවත්තෙති.

තත්ථ ¶ නාමපටිරූපකානි නාම ‘යෙවාවනකධම්මා’ ඉච්චාදීනි. තථා සඤ්ඤාසද්දභාවං පත්තානි ‘‘අත්ථිපච්චයො, නත්ථිපච්චයො, අත්ථිඛීරා බ්රාහ්මණී, අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො, මක්ඛලිගොසාලො’’ ඉච්චාදීසු ‘අත්ථි’ ඉච්චාදීනි.

‘එකත්ථ’න්ති එතෙන ද්වන්දසමාසෙපි පදානං එකකත්තු, එකකම්මාදිභාවෙන එකත්ථීභාවො වුත්තො හොතීති.

332. අසඞ්ඛ්යං විභත්තිසම්පත්තිසමීපසාකල්යාභාවයථාපච්ඡායුගපදත්ථෙ[ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.2; පා. 2.1.6].

‘අසඞ්ඛ්ය’න්ති උපසග්ගපදං නිපාතපදඤ්ච වුච්චති. තං ද්වයම්පි හි එකත්ත, බහුත්තසඞ්ඛ්යං පටිච්ච රූපවිකාරරහිතත්තා ‘අසඞ්ඛ්ය’න්ති වුච්චති. විභත්යත්ථෙ, සම්පත්යත්ථෙ, සමීපත්ථෙ, සාකල්යත්ථෙ, අභාවත්ථෙ, යථාත්ථෙ, පච්ඡාත්ථෙ, යුගපදත්ථෙ පවත්තං අසඞ්ඛ්යං නාම ස්යාදිපදං අඤ්ඤෙන ස්යාදිපදෙන සහ එකත්ථං හොති. අයඤ්ච සමාසො අන්වත්ථවසෙන ‘අසඞ්ඛ්යො’ති ච ‘අබ්යයීභාවො’ති ච වුච්චති.

අධිත්ථි. එත්ථ ච අධිතො සි, තස්ස ‘අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාස’න්ති සුත්තෙන ලොපො, ඉත්ථිතො සු, ‘අධි ඉත්ථීසූ’ති වාක්යං, තස්ස ච අත්ථං කථෙන්තෙන නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො කාතබ්බො ‘‘ඉත්ථීසු පවත්තා කථා’’ති වා ‘‘ඉත්ථීසු පවත්තො වචනපථො’’ති වා ‘‘ඉත්ථීසු පවත්තං වචන’’න්ති වා, තතො පුරිමසුත්තෙන එකත්ථසඤ්ඤා, ඉමිනා සුත්තෙන අසඞ්ඛ්යෙකත්ථසඤ්ඤා ච කරියතෙ, එකත්ථසඤ්ඤාය පන කතාය වාක්යත්ථාය පයුත්තානං විභත්තීනං අත්ථො එකත්ථපදෙන වුත්තො හොති, තදා විභත්තියො වුත්තත්ථා නාම.

ඉදානි ¶ වුත්තත්ථානං අප්පයොගාරහත්තා ලොපවිධානමාහ.

333. එකත්ථතායං[ක. 316; රූ. 331; නී. 675; චං. 2.1.39; පා. 2.4.71; 1.2.45, 46].

එකො අත්ථො යෙසං තානි එකත්ථානි, ‘අත්ථො’ති චෙත්ථ පදන්තරෙ කත්තු, කම්මාදිභාවෙන විධෙය්යො පධානත්ථො එව වෙදිතබ්බො. තථා හි ‘රාජපුත්තො’ති එත්ථ පුත්තසද්දත්ථො එව තථාවිධෙය්යො හොති, න රාජසද්දත්ථො, සබ්බඤ්ච වචනවාක්යං නාම විධෙය්යත්ථෙහි එව සිජ්ඣති, නො අඤ්ඤථා, යස්මා ච ‘රාජපුත්තො’ති එතං පුත්තසද්දත්ථස්සෙව නාමං හොති, න රාජසද්දත්ථස්ස, තස්මා එකො පධානභූතො පුත්තසද්දත්ථො එව තෙසං ද්වින්නං සද්දානං අත්ථො නාම හොති, න රාජසද්දත්ථොති, එකත්ථානං භාවො එකත්ථතා, එකත්ථීභාවොති වුත්තං හොති. සො තිවිධො සමාසො, තද්ධිතො, ධාතුපච්චයන්තො චාති. තිස්සං තිවිධායං එකත්ථතායං සබ්බාසං වුත්තත්ථානං ස්යාදිවිභත්තීනං ලොපො හොතීති ඉමිනා සුස්ස ලොපො. බහුලාධිකාරත්තා පන අලුත්තසමාසොපි දිස්සති.

334. තං නපුංසකං[ක. 320; රූ. 335; නී. 698; චං. 2.2.15; පා. 2.4.18].

තං අසඞ්ඛ්යං නාම එකත්ථං නපුංසකං හොතීති ඉමිනා අධිත්ථීසද්දස්ස නපුංසකභාවං කත්වා තතො ස්යාද්යුප්පත්ති.

335. ස්යාදීසු රස්සො[ක. 342; රූ. 337; නී. 734; චං. 2.2.84; පා. 1.2.47].

නපුංසකස්ස එකත්ථස්ස රස්සො හොති ස්යාදීසු විභත්තීසූති ඉමිනා ඊකාරස්ස රස්සො.

336. පුබ්බස්මාමාදිතො[ක. 343; රූ. 338; නී. 375; චං. 2.1.40; පා. 1.1.41].

පුබ්බඅමාදි ¶ නාම පුබ්බපදත්ථපධානභූතො අසඞ්ඛ්යසමාසො වුච්චති, තතො පරාසං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොති, ආදිසද්දෙන චෙත්ථ පඨමාවිභත්තිපි ගය්හති. අථ වා අමාදි වුච්චති තප්පුරිසො, තතො පුබ්බං නාම අසඞ්ඛ්යසමාසො, ඉති අමාදිතො පුබ්බභූතා අසඞ්ඛ්යෙකත්ථා පරාසං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො හොතීති ඉමිනා අධිත්ථිසද්දතො සබ්බවිභත්තීනං ලොපො.

අධිත්ථි තිට්ඨති, ඉත්ථීසු පවත්තා කථා තිට්ඨතීති අත්ථො. අධිත්ථි තිට්ඨන්ති, ඉත්ථීසු පවත්තා කථායො තිට්ඨන්තීති අත්ථො. එස නයො සෙසවිභත්තීසු සෙසවචනෙසු සෙසලිඞ්ගෙසු ච. එවං සබ්බලිඞ්ගෙසු සබ්බවිභත්තීසු සබ්බවචනෙසු ච එකෙනෙව රූපෙන තිට්ඨති, තස්මා අයං සමාසො රූපවිකාරරහිතත්තා ‘අබ්යයීභාවො’ති වුච්චති.

එත්ථ ච විභත්යත්ථො නාම ‘‘අධිත්ථි, බහිගාමං, උපරිගඞ්ග’’ මිච්චාදීසු සම්පත්යාදීහි විසෙසත්ථෙහි රහිතො කෙවලො විභත්තීනං අත්ථො වුච්චති. විග්ගහෙ පන ‘‘කථා, පවත්තා’’ ඉච්චාදීනි සමාසසාමත්ථියෙන විදිතානි අත්ථපදානි නාම, අධිසද්දස්ස අත්ථපදානීතිපි වදන්ති. එවං අධිකුමාරි, අධිවධු, අධිජම්බුඉච්චාදි.

අත්තනි පවත්තො ධම්මො, පවත්තා වාධම්මාති අත්ථෙ විභත්තීනං ලොපෙ කතෙ අධිඅත්තසද්දස්ස නපුංසකභාවං කත්වා තතො ස්යාද්යුප්පත්ති, ‘පුබ්බස්මාමාදිතො’ති ස්යාදීනං ලොපෙ සම්පත්තෙ –

337. නාතොමපඤ්චමියා[ක. 341; රූ. 336; නී. 733; චං. 2.1.41; පා. 2.4.83; මු. 4.3.374].

අකාරන්තම්හා ¶ අසඞ්ඛ්යෙකත්ථා පරං සබ්බාසං විභත්තීනං ලොපො න හොති, පඤ්චමීවජ්ජිතානං විභත්තීනං අං හොති.

අජ්ඣත්තං ධම්මො ජායති, අජ්ඣත්තං ධම්මා ජායන්ති, අජ්ඣත්තං ධම්මං පස්සති, අජ්ඣත්තං ධම්මෙ පස්සන්ති.

අපඤ්චමියාති කිං? අජ්ඣත්තා අපෙති, අජ්ඣත්තෙහි අපෙති.

338. වා තතියාසත්තමීනං[ක. 341; රූ. 336; නී. 733; චං. 2.1.42; පා. 2.4.84; මු. 4.3.375].

අකාරන්තම්හා අසඞ්ඛ්යෙකත්ථා පරං තතියා, සත්තමීනං විකප්පෙන අං හොති.

අජ්ඣත්තං ධම්මෙන වත්තති අජ්ඣත්තෙන වා, අජ්ඣත්තං ධම්මෙහි වත්තති අජ්ඣත්තෙහි වා, අජ්ඣත්තං ධම්මස්ස දෙති, අජ්ඣත්තං ධම්මානං දෙති, අජ්ඣත්තා ධම්මා අපෙති, අජ්ඣත්තෙහි ධම්මෙහි අපෙති, අජ්ඣත්තං ධම්මස්ස සන්තකං, අජ්ඣත්තං ධම්මානං සන්තකං, අජ්ඣත්තං ධම්මෙ තිට්ඨති අජ්ඣත්තෙ වා, අජ්ඣත්තං ධම්මෙසු තිට්ඨති අජ්ඣත්තෙසු වා. එත්ථ ච ‘අජ්ඣත්තං ධම්මො’ති අජ්ඣත්තභූතො ධම්මො, ‘අජ්ඣත්තං ධම්මා’ති අජ්ඣත්තභූතා ධම්මා ඉච්චාදිනා අත්ථො වෙදිතබ්බො. අත්තානං අධිකිච්ච පවත්තො පවත්තාති වා වුත්තෙපි අත්තස්ස ආධාරභාවො සිජ්ඣතියෙව. එවං අධිචිත්තං, අත්තනි විසුං විසුං පවත්තං පවත්තානි වා පච්චත්තං. එත්ථ ච ‘‘අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාති, බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාතී’’ති [ධ. ස. අට්ඨ. 350; සං. නි. අට්ඨ. 2.2.32] පාඨො අත්ථි, තස්මා පඤ්චමියා අංභාවවජ්ජනං අප්පකත්තාති දට්ඨබ්බං. ‘‘අජ්ඣත්තා ධම්මා, බහිද්ධා ¶ ධම්මා’’ති [ධ. ස. තිකමාතිකා 20] පාඨො අත්ථි, තස්මා පඨමාදීනම්පි විකප්පො ලබ්භතීති.

සම්පන්නං බ්රහ්මං සබ්රහ්මං, ‘බ්රහ්ම’න්ති වෙදො වුච්චති. එත්ථ ච ‘අකාලෙ සකත්ථස්සා’ති සුත්තෙන සහසද්දස්ස සාදෙසො, භික්ඛානං සමිද්ධි සුභික්ඛං, ‘ස්යාදීසු රස්සො’ති සුත්තෙන කතනපුංසකස්ස රස්සත්තං.

නගරස්ස සමීපං උපනගරං, කුම්භස්ස සමීපං උපකුම්භං, මණිකාය සමීපං උපමණිකං, වධුයා සමීපං උපවධු, ගුන්නං සමීපං උපගු, ‘ගොස්සූ’ති සුත්තෙන ඔස්ස උත්තං.

තිණෙන සහ සකලං සතිණං, තිණෙන සද්ධිං සකලං වත්ථුං අජ්ඣොහරතීති අත්ථො. සහසද්දස්ස සාදෙසො.

මක්ඛිකානං අභාවො නිම්මක්ඛිකං, දරථානං අභාවො නිද්දරථං, භික්ඛානං අභාවො දුබ්භික්ඛං, අභාවත්ථොපි දුසද්දො අත්ථි. යථා? දුස්සීලො දුප්පඤ්ඤොති. එත්ථ ච ‘සම්පන්නං බ්රහ්ම’න්තිආදිනා සද්දබ්යාකරණෙසු අත්ථවචනං සද්දත්ථවිභාවනමත්තං. සුත්තන්තෙසු පන ඉමෙසං පදානං යුත්තං අභිධෙය්යත්ථං ඤත්වා තදනුරූපං අත්ථවචනම්පි වෙදිතබ්බං.

රූපස්ස සභාවස්ස යොග්යං අනුරූපං, අත්තානං අත්තානං පටිච්ච පවත්තං පච්චත්තං, අඩ්ඪමාසං අඩ්ඪමාසං අනුගතං අන්වඩ්ඪමාසං, ඝරං ඝරං අනුගතං අනුඝරං, වස්සං වස්සං අනුගතං අනුවස්සං, ජෙට්ඨානං ¶ අනුපුබ්බං අනුජෙට්ඨං, සත්තියා අනුරූපං යථාසත්ති, බලස්ස අනුරූපං යථාබලං, කමස්ස අනුරූපං යථාක්කමං. එවං යථාසඞ්ඛ්යං, යථාලාභං. සොතස්ස පටිලොමං පටිසොතං, පටිවාතං, පටිසද්දං.

යුගභූතො පදත්ථො යුගපදත්ථො, සහභාවීඅත්ථද්වයස්සෙතං නාමං. තත්ථ අසනිඵලෙන සහ පවත්තං චක්කං සචක්කං, ගදාවුධෙන යුගළපවත්තං වාසුදෙවස්ස චක්කාවුධන්තිපි වදන්ති [යුගපදත්ථෙ සචක්කං නිධෙහි, (මොග්ගල්ලානවුත්තියං). චක්කෙන යුගපත ධෙහි සචක්කං, (මුග්ධබොධවුත්තියං). හෙ බිසණු! චක්කෙන සහ යුගපදෙකකාලෙ ගදං ධාරය. (මුග්ධබොධටීකායං 226 පිට්ඨෙ)], සහස්ස සත්තං.

339. යථා නතුල්යෙ[ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.3; පා. 2.1.7].

තුල්යතො අඤ්ඤස්මිං අත්ථෙ පවත්තො යථාසද්දො ස්යාදිනා සහ එකත්ථො හොති [මොග්ගල්ලානෙ අඤ්ඤථාවුත්ති දස්සිතා].

යථාසත්ති, යථාබලං, යථාක්කමං, යෙ යෙ වුඩ්ඪා යථාවුඩ්ඪං, වුඩ්ඪානං පටිපාටි වා යථාවුඩ්ඪං.

නතුල්යෙති කිං? යථා දෙවදත්තො, තථා යඤ්ඤදත්තො.

340. යාවාවධාරණෙ[ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.4; පා. 2.1.8].

අවධාරණං වුච්චති පරිච්ඡින්දනං, අවධාරණෙ පවත්තො යාවසද්දො ස්යාදිනා සහ එකත්ථො භවති.

යත්තකං ¶ අත්ථො වත්තතීති යාවදත්ථං, දාගමො. යත්තකං ජීවො වත්තතීති යාවජීවං, යත්තකං ආයු වත්තතීති යාවතායුකං, තකාර, කකාරා ආගමා.

341. පරාපාබහිතිරොපුරෙපච්ඡා වා පඤ්චම්යා[ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.7; පා. 2.1.12, 13; ‘පය්යපා…’ (බහූසු)].

පරි, අප, ආඉච්චාදයො සද්දා පඤ්චම්යන්තෙන ස්යාදිනා සහ එකත්ථා භවන්ති වා.

පබ්බතතො පරි සමන්තා වස්සීති දෙවො පරිපබ්බතං පරිපබ්බතා වා, පබ්බතං වජ්ජෙත්වා වස්සීති අත්ථො. පබ්බතතො බහිද්ධා අපපබ්බතං අපපබ්බතා වා, පාටලිපුත්තතො බහිද්ධා වස්සීති දෙවො ආපාටලිපුත්තං ආපාටලිපුත්තා වා, ආකුමාරෙහි කච්චායනස්ස යසො වත්තතීති ආකුමාරං ආකුමාරා වා, ආභවග්ගා භගවතො යසො වත්තතීති ආභවග්ගං ආභවග්ගා වා, ආපාණකොටියා සරණගමනං වත්තතීති ආපාණකොටිකං, කාගමො. ගාමතො බහි බහිගාමං බහිගාමා වා, එවං බහිනගරං, බහිලෙණං, පබ්බතතො තිරො තිරොපබ්බතං තිරොපබ්බතා වා, එවං තිරොපාකාරං, තිරොකුට්ටං. එත්ථ ච ‘තිරො’ති පරභාගො වුච්චති. භත්තම්හා පුරෙ පුරෙභත්තං පුරෙභත්තා වා, අරුණම්හා පුරෙ පුරාරුණං පුරාරුණා වා, භත්තස්ස පච්ඡා පච්ඡාභත්තං පච්ඡාභත්තා වා.

342. සමීපායාමෙස්වනු[ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.9; පා. 2.1.15, 16].

සමීපෙ ආයාමෙ ච පවත්තො අනුසද්දො ස්යාදිනා සහ එකත්ථො භවති වා.

වනස්ස සමීපං අනුවනං, අසනි අනුවනං ගතා, ගඞ්ගං අනුයාතා අනුගඞ්ගං, බාරාණසී.

343. ඔරො ¶ පරි පටි පාරෙ මජ්ඣෙ හෙට්ඨුද්ධාධොන්තො වා ඡට්ඨියා[ක. 319; රූ. 330; නී. 696; චං. 2.2.11; පා. 2.1.18; ‘ඔරෙපරි…’ (බහූසු)].

ඔරාදයො සද්දා ඡට්ඨීයන්තෙන ස්යාදිනා සහ එකත්ථා භවන්ති වා.

එත්ථ ච ඔරෙ, පාරෙ, මජ්ඣෙසද්දෙසු ‘තදමිනාදීනී’ති සුත්තෙන එකාරො, ගඞ්ගාය ඔරං ඔරෙගඞ්ගං, සිඛරස්ස උපරි උපරිසිඛරං. එවං උපරිපාසාදං, උපරිමඤ්චං, උපරිපබ්බතං, සොතස්ස පටිලොමං පටිසොතං. එවං පටිවාතං, යමුනාය පාරං පාරෙයමුනං, ගඞ්ගාය මජ්ඣං මජ්ඣෙගඞ්ගං, පාසාදස්ස හෙට්ඨා හෙට්ඨාපාසාදං, හෙට්ඨාමඤ්චං, ගඞ්ගාය උද්ධං උද්ධංගඞ්ගං, ගඞ්ගාය අධො අධොගඞ්ගං, පාසාදස්ස අන්තො අන්තොපාසාදං. එවං අන්තොගාමං, අන්තොනගරං, අන්තොවස්සං.

වාති කිං? ගඞ්ගාඔරං, මජ්ඣෙසමුද්දස්මිං ඉච්චාදි.

344. තිට්ඨග්වාදීනි[ක. 319; රූ. 330; නී. 697; චං. 2.2.10; පා. 2.1.17].

තිට්ඨගුඉච්චාදීනි අසඞ්ඛ්යෙකත්ථෙ සිජ්ඣන්ති.

තිට්ඨන්ති ගාවො යස්මිං කාලෙ තිට්ඨගු, වහන්ති ගාවොයස්මිං කාලෙ වහගු, ‘ගොස්සූ’ති සුත්තෙන ඔස්ස උත්තං. ආයතිං යවො යස්මිං කාලෙති ආයතියවො, ඛලෙ යවො යස්මිං කාලෙති ඛලෙයවං. පුබ්බපදෙ විභත්තිඅලොපො. ලුනා යවා යස්මිං කාලෙති ලුනයවං, එත්ථ ‘ලුනා’ති ලාවිතා, ලුයමානා යවා යස්මින්ති ලුයමානයවං ඉච්චාදි.

තථා පාතො නහානං යස්මිං කාලෙති පාතනහානං. එවං සායනහානං, පාතො කම්මකරණකාලො යස්මින්ති ¶ පාතකාලං. එවං සායකාලං, පාතො වස්සති මෙඝො යස්මින්ති පාතමෙඝං. එවං සායමෙඝං, පාතො ගන්තබ්බො මග්ගො යස්මින්ති පාතමග්ගං. එවං සායමග්ගං ඉච්චාදි. මහාවුත්තිනා පාතොසද්දස්ස පාතත්තං. එත්ථ ච ‘තිට්ඨගු’ ඉච්චාදීනි විග්ගහත්ථවසෙන අඤ්ඤපදත්ථෙ සිද්ධානි විය දිස්සන්ති, අඤ්ඤපදස්ස පන ලිඞ්ගාදීනං වසෙන තෙසං රූපවිකාරො නාම නත්ථි, තස්මා අබ්යයරූපත්තා ඉධ ගහිතානි, සබ්බඤ්චෙතං අසඞ්ඛ්යසමාසපදං නාම නපුංසකං එව හොති, රස්සන්තමෙව හොති. සබ්බවිභත්තීනඤ්ච අකාරන්තම්හා බහුලං අං හොති, ඉකාරුකාරන්තෙහි ලොපො හොති.

අථ අමාදිසමාසො වුච්චතෙ, සො තප්පුරිසොති ච වුච්චති. තස්ස පුරිසො තප්පුරිසො, තප්පුරිසසද්දෙන සදිසත්තා අයං සමාසො තප්පුරිසොති වුච්චති. යථා හි තප්පුරිසසද්දො විසෙසනපදත්ථං ජහිත්වා විසෙස්යපදත්ථෙ තිට්ඨති, එවං අයං සමාසොපීති.

අමාදිවිභත්තියුත්තං ස්යාද්යන්තපදං පඨමන්තෙන ස්යාද්යන්තපදෙන සහ එකත්ථං භවති, අයඤ්ච සමාසො අන්වත්ථවසෙන ‘‘අමාදිසමාසො’’ති ච ‘‘තප්පුරිසසමාසො’’ති ච වුච්චති. ඉමිනා අමාදිසහිතස්ස වාක්යස්ස අමාදෙකත්ථසඤ්ඤං කත්වා වුත්තත්ථානං විභත්තීනං ලොපො, තතො එකත්ථපදන්තෙ ස්යාද්යුප්පත්ති හොති.

සො ¶ පන සමාසො දුතියාතප්පුරිසො, තතියාතප්පුරිසො, චතුත්ථීතප්පුරිසො, පඤ්චමීතප්පුරිසො, ඡට්ඨීතප්පුරිසො, සත්තමීතප්පුරිසොති ඡබ්බිධො. එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථ ‘‘නිච්චසමාසො, අනිච්චසමාසො’’ති ච ‘‘ලුත්තසමාසො, අලුත්තසමාසො’’ති ච දුවිධො.

තත්ථ දුතියාතප්පුරිසො කත්තුවාචකෙසු ගත, නිස්සිත,-අතීත, අතික්කන්ත, පත්ත, ආපන්නඉච්චාදීසු පරෙසු හොති.

ගාමං ගතොති ගාමගතො ගාමං ගතො වා. එවං අරඤ්ඤගතො, භූමිගතො, රාජානං නිස්සිතොති රාජනිස්සිතො. එවං අත්ථනිස්සිතො, ධම්මනිස්සිතො. භවං අතීතො භවාතීතො. එවං භයාතීතො, කාලාතීතො, ඛණාතීතො, පමාණං අතික්කන්තොති පමාණාතික්කන්තො, සුඛං පත්තොති සුඛප්පත්තො. එවං දුක්ඛප්පත්තො, සොතං ආපන්නොති සොතාපන්නො. එවං නිරොධසමාපන්නො, අද්ධානමග්ගං පටිපන්නොති අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො, රුක්ඛං ආරූළ්හොති රුක්ඛාරූළ්හො, රථාරූළ්හො, ඔඝං තිණ්ණොති ඔඝතිණ්ණො ඔඝං තිණ්ණො වා ඉච්චාදි.

කම්මුපපදවිහිතෙහි කිතන්තපදෙහි පන නිච්චසමාසොයෙව, කුම්භං කරොතීති කුම්භකාරො, රථකාරො, පත්තං ගණ්හාතීති පත්තග්ගාහො, අත්ථං කාමෙතීති අත්ථකාමො, ධම්මකාමො, විනයං ධාරෙතීති විනයධරො, ධම්මධරො, බ්රහ්මං චරති සීලෙනාති බ්රහ්මචාරී, භවපාරං ගච්ඡති සීලෙනාති භවපාරගූ, සබ්බං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤූ, අත්ථඤ්ඤූ, ධම්මඤ්ඤූඉච්චාදි.

බහුලාධිකාරත්තා ත, තවන්තු, තාවී, අන්ත, මාන, තුන, ත්වාන, ත්වා, තුං, තවෙපච්චයන්තෙසු පරෙසු සමාසො න හොති, වස්සං වුත්ථො, ඔදනං භුත්තො, ඔදනං භුත්තවා, ඔදනං භුත්තාවී, ධම්මං සුණන්තො, ධම්මං සුණමානො ¶ ධම්මං සොතුන, ධම්මං සුත්වාන, ධම්මං සුත්වා, ධම්මං සොතුං, ධම්මං සොතවෙ.

තතියාතප්පුරිසො කම්මවාචකෙසු කිතන්තෙසු ච සම්පන්න, සහගතාදීසු ච පුබ්බ, සදිස, සම, ඌනත්ථ, කලහ, නිපුණ,-මිස්සක, සඛිලාදීසු ච පරෙසු හොති.

බුද්ධෙන භාසිතො බුද්ධභාසිතො. එවං බුද්ධදෙසිතො, බුද්ධපඤ්ඤත්තො, බුද්ධරක්ඛිතො, සත්ථාරා වණ්ණිතො සත්ථුවණ්ණිතො, විඤ්ඤූහි ගරහිතො විඤ්ඤුගරහිතො, විඤ්ඤුපසත්ථො, ඉස්සරෙන කතං ඉස්සරකතං, අත්තනා කතං සයංකතං, පරෙහි කතං පරංකතං, බින්දාගමො. සුකෙහි ආහටං සුකාහටං, රඤ්ඤා හතො රාජහතො, රොගෙන පීළිතො රොගපීළිතො, අග්ගිනා දඩ්ඪො අග්ගිදඩ්ඪො, සප්පෙන දට්ඨො සප්පදට්ඨො, සල්ලෙන විද්ධො සල්ලවිද්ධො, ඉච්ඡාය අපකතො අභිභූතො ඉච්ඡාපකතො.

සීලෙන සම්පන්නො සීලසම්පන්නො. එවං සුඛසහගතං, ඤාණසම්පයුත්තං, මිත්තසංසග්ගො, පියසම්පයොගො, පියවිප්පයොගො, ජාතියා අන්ධො ජච්චන්ධො, ගුණහීනො, ගුණවුඩ්ඪො, චතුවග්ගෙන සඞ්ඝෙන කරණීයං කම්මං චතුවග්ගකරණීයං. එවං පඤ්චවග්ගකරණීයං, කාකෙහි පෙය්යා කාකපෙය්යා, නදී.

එකක්ඛරෙසු පරපදෙසු නිච්චසමාසො, උරෙන ගච්ඡතීති උරගො, පාදෙන පිවතීති පාදපො ඉච්චාදි.

ක්වචි මජ්ඣෙපදලොපො, ගුළෙන සංසට්ඨො ඔදනො ගුළොදනො. එවං ඛීරොදනො, අස්සෙන යුත්තො රථො අස්සරථො. එවං ආජඤ්ඤරථො, මග්ගෙන සම්පයුත්තං චිත්තං මග්ගචිත්තං ¶ , ජම්බුයා පඤ්ඤාතො දීපො ජම්බුදීපො, එකෙන අධිකා දස එකාදස ඉච්චාදි.

පුබ්බාදීසු – මාසෙන පුබ්බො මාසපුබ්බො, මාතරා සදිසො මාතුසදිසො. එවං මාතුසමො, පිතුසමො, එකෙන ඌනා වීසති එකූනවීසති, සීලෙන විකලො සීලවිකලො, අසිනා කලහො අසිකලහො, වාචාය නිපුණො වාචානිපුණො. එවං යාවකාලිකසම්මිස්සං, වාචාසඛිලො, සත්ථාරා සදිසො සත්ථුකප්පො, පුඤ්ඤෙන අත්ථො පුඤ්ඤත්ථො, පුඤ්ඤෙන අත්ථිකො පුඤ්ඤත්ථිකො. එවං සෙය්යත්ථිකො, මහග්ඝත්ථිකො, ගුණෙන අධිකො ගුණාධිකො ඉච්චාදි.

බහුලාධිකාරා ක්වචි සමාසො න හොති, ඵරසුනා ඡින්නං, කාකෙහි පාතබ්බා, දස්සනෙන පහාතබ්බා ධම්මා, භාවනාය පහාතබ්බා ධම්මා ඉච්චාදි.

චතුත්ථීතප්පුරිසො තදත්ථෙ වා අත්ථ, හිත, දෙය්යාදීසු වා පරෙසු හොති.

කථිනස්ස දුස්සං කථිනදුස්සං, කථිනත්ථාය ආභටං දුස්සන්ති අත්ථො. එවං කථිනචීවරං, කථිනාය දුස්සං, කථිනාය චීවරන්තිපි යුජ්ජති, කථිනත්ථාරායාති අත්ථො. චීවරාය දුස්සං චීවරදුස්සං. එවං චීවරමූලං [චීවරමූල්යං (රූ. නී.)], සඞ්ඝස්ස ආභටං භත්තං සඞ්ඝභත්තං, සඞ්ඝත්ථාය වා පටියත්තං භත්තං සඞ්ඝභත්තං. එවං ආගන්තුකභත්තං, ගමිකභත්තං, ගිලානභත්තං.

සඞ්ඝස්ස ¶ අත්ථො සඞ්ඝත්ථො, ලොකස්ස හිතො ලොකහිතො, බුද්ධස්ස දෙය්යං බුද්ධදෙය්යං, බුද්ධස්ස පණාමො බුද්ධප්පණාමො. එවං බුද්ධථොමනා, බුද්ධුපට්ඨානං, සුත්තස්ස අනුලොමං සුත්තානුලොමං. එවං සුත්තානුරූපං, සුත්තානුකූලං, සුත්තානුගුණං, ඨානස්ස අරහං ඨානාරහං, රඤ්ඤො අරහං රාජාරහං. එවං රාජග්ඝං, රාජදෙය්යං, කත්තුං කාමෙතීති කත්තුකාමො. එවං ගන්තුකාමො, කථෙතුකාමො, දට්ඨුකාමො, සොතුකාමො. එත්ථ ච තුමන්තස්ස අසඞ්ඛ්යත්තා ‘අසඞ්ඛ්යෙහි සබ්බාස’න්ති තතො නිච්චං චතුත්ථීලොපො හොති, සමාසෙ කතෙ නිච්චං නිග්ගහීතලොපො ච. ‘‘සඞ්ඝස්ස දාතබ්බං, සඞ්ඝස්ස දාතුං’’ ඉච්චාදීසු සමාසො න හොති.

පඤ්චමීතප්පුරිසො අපගමන, භය, විරති, මොචනාදිඅත්ථෙසු පරෙසු හොති.

මෙථුනා අපෙතොති මෙථුනාපෙතො, පලාසතො අපගතොති පලාසාපගතො, නගරම්හා නිග්ගතොති නගරනිග්ගතො, පිණ්ඩපාතතො පටික්කන්තොති පිණ්ඩපාතප්පටික්කන්තො. එවං ගාමනික්ඛන්තො, රුක්ඛපතිතො, සාසනම්හා චුතොති සාසනචුතො, ආපත්තියා වුට්ඨානං ආපත්තිවුට්ඨානං, උදකතො උග්ගතො උදකුග්ගතො, භවතො නිස්සටො භවනිස්සටො, ඛන්ධසඞ්ගහතො නිස්සටන්ති ඛන්ධසඞ්ගහනිස්සටං, චොරම්හා භීතොති චොරභීතො, පාපතො භායති සීලෙනාති පාපභීරුකො, පාපතො ජිගුච්ඡති සීලෙනාති පාපජිගුච්ඡී, වට්ටතො නිබ්බින්දතීති වට්ටනිබ්බින්නො, කායදුච්චරිතතො විරති කායදුච්චරිතවිරති. එවං වචීදුච්චරිතවිරති, බන්ධනා මුත්තො බන්ධනමුත්තො. එවං බන්ධනමොක්ඛො, කම්මතො සමුට්ඨිතං කම්මසමුට්ඨිතං ¶ . එවං කම්මජාතං, කම්මසම්භූතං, කම්මනිබ්බත්තං, ලොකතො අග්ගො ලොකග්ගො. එවං ලොකජෙට්ඨො, ලොකුත්තමො, සබ්බෙහි ජෙට්ඨො සබ්බජෙට්ඨො, සබ්බෙහි කනිට්ඨො සබ්බකනිට්ඨො. එවං සබ්බහීනො, සබ්බපච්ඡිමො, උක්කට්ඨතො උක්කට්ඨොති උක්කට්ඨුක්කට්ඨො, ඔමකතො ඔමකොති ඔමකොමකො.

ක්වචි නිච්චසමාසො හොති, මාතිතො ජාතො මාතුජො. එවං පිතුජො, කම්මජං, චිත්තජං, උතුජං ඉච්චාදි.

රඤ්ඤො පුත්තො රාජපුත්තො. එවං රාජපුරිසො, බුද්ධසාවකො, සමුද්දඝොසො, ධඤ්ඤානං රාසි ධඤ්ඤරාසි, මත්තිකාය පත්තොති මත්තිකාපත්තො, විකාරසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී, මත්තිකාමයපත්තොති අත්ථො. එවං සුවණ්ණකටාහං, සුවණ්ණභාජනං, පානීයස්ස ථාලකං පානීයථාලකං.

සමාසමජ්ඣෙ ඊ, ඌනං බහුලං රස්සත්තං, දණ්ඩිනො කුලං දණ්ඩිකුලං, හත්ථිපදං, ඉත්ථිරූපං, නදිකූලං, නදිතීරං, භික්ඛුනීනං සඞ්ඝො භික්ඛුනිසඞ්ඝො, ජම්බුයා සාඛා ජම්බුසාඛා ඉච්චාදි.

අන්ත, මාන, නිද්ධාරණිය, පූරණ, භාව, සුහිතත්ථෙහි සමාසො න හොති, මමං අනුකුබ්බන්තො, මමං අනුකුරුමානො, ගුන්නං කණ්හා සම්පන්නඛීරතමා. විභත්තාවධිඡට්ඨියා පන හොතියෙව, නරානං උත්තමො නරුත්තමො, නරසෙට්ඨො, නරවරො, ගණානං උත්තමො ගණුත්තමො, ද්විපදානං උත්තමො ද්විපදුත්තමො ඉච්චාදි. සිස්සානං පඤ්චමො සිස්සො, කප්පස්ස තතියො භාගො, පක්ඛස්ස අට්ඨමී, පටස්ස සුක්කතා, රූපස්ස ලහුතා, රූපස්ස ¶ මුදුතා, රූපස්ස කම්මඤ්ඤතා. ක්වචි හොති, කායලහුතා, චිත්තලහුතා, බුද්ධසුබුද්ධතා. ධම්මසුධම්මතා, ඵලානං සුහිතො, ඵලානං තිත්තො, ඵලානං අසිතො, කරණත්ථෙ ඡට්ඨී.

‘‘භටො රඤ්ඤො පුත්තො දෙවදත්තස්සා’’ති එත්ථ ‘රාජපුත්තො’ති න හොති අඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛත්තා. ‘‘දෙවදත්තස්ස කණ්හා දන්තා’’ති එත්ථ ‘දෙවදත්තකණ්හදන්තා’ති න හොති අඤ්ඤසාපෙක්ඛත්තා [නී. 690]. අඤ්ඤසාපෙක්ඛත්තෙපි නිච්චං සම්බන්ධීපෙක්ඛසද්දානං සමාසො හොති වාක්යෙ විය සමාසෙපි සම්බන්ධස්ස විදිතත්තා. වුත්තඤ්ච ‘‘සතිපි සාපෙක්ඛත්තෙ ගමකත්තා සමාසො හොතී’’ති [ක. 328; රූ. 352; නී. 691], දෙවදත්තගුරුකුලං, රාජදාසීපුත්තො, දෙවදාසීපුත්තො ඉච්චාදි. තත්ථ දෙවදත්තස්ස ගුරු දෙවදත්තගුරු, තස්ස කුලං දෙවදත්තගුරුකුලන්ති විග්ගහො. ගුරුනො කුලං ගුරුකුලං, දෙවදත්තස්ස ගුරුකුලං දෙවදත්තගුරුකුලන්තිපි වදන්ති. ‘‘රඤ්ඤො මාගධස්ස බිම්බිසාරස්ස පුත්තො’’ති එත්ථපි අඤ්ඤසාපෙක්ඛත්තා ‘බිම්බිසාරපුත්තො’ති න හොති, රඤ්ඤො ගො ච අස්සො ච පුරිසො චාති අත්ථෙ ‘රාජගවස්සපුරිසා’ති හොති ද්වන්දතො පුබ්බපදස්ස ද්වන්දපදෙහිපි පච්චෙකං සම්බන්ධස්ස විදිතත්තා. තථා ද්වන්දතො පරපදස්සපි, නරානඤ්ච දෙවානඤ්ච සාරථි නරදෙවසාරථි.

සත්තමීතප්පුරිසෙ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤා. එත්ථ ච කාරකානං ක්රියාසාධනලක්ඛණත්තා ක්රියාපදෙහෙව සම්බන්ධො හොති, තස්මා අක්රියවාචකෙන පරපදෙන සද්ධිං සමාසෙ ජාතෙ මජ්ඣෙ අනුරූපං ක්රියාපදං විඤ්ඤායති, යථා ¶ ‘අස්සෙන යුත්තො රථො අස්සරථො’ ඉති ‘රූපෙ සඤ්ඤා’ති රූපෙ උප්පන්නා සඤ්ඤාති අත්ථො. චක්ඛුස්මිං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, ධම්මෙ රතො ධම්මරතො. එවං ධම්මරුචි, ධම්මගාරවො, දානෙ අජ්ඣාසයො දානජ්ඣාසයො. එවං දානාධිමුත්ති, වට්ටෙ භයං වට්ටභයං, වට්ටදුක්ඛං, ගාමෙ සූකරො ගාමසූකරො, වනමහිංසො, සමුද්දමච්ඡො, ඉත්ථීසු ධුත්තො ඉත්ථිධුත්තො, ඉත්ථිසොණ්ඩො.

උපපදකිතන්තෙසු නිච්චසමාසො [නී. 682], වනෙ චරතීති වනචරො, කාමාවචරො, කුච්ඡිම්හි සයතීති කුච්ඡිස්සයො, ගබ්භෙ සෙතීති ගබ්භසෙය්යො, ථලෙ තිට්ඨතීති ථලට්ඨො, ජලට්ඨො, පබ්බතට්ඨො, පඞ්කෙ ජාතං පඞ්කජං. එවං අත්රජො, ඛෙත්රජො ඉච්චාදි. ඉධ න හොති [නී. 681], භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා, ඉන්ද්රියෙසු ගුත්තද්වාරො, ආසනෙ නිසින්නො, ආසනෙ නිසීදිතබ්බං.

තප්පුරිසපදානං මහාවුත්තිසුත්තෙන ක්වචි විපල්ලාසො.

උපරිගඞ්ගා, හෙට්ඨානදී, අන්තොවිහාරො, අන්තොසමාපත්ති, හංසානං රාජා රාජහංසො හංසරාජා වා, මාසස්ස අඩ්ඪං අඩ්ඪමාසං, කහාපණස්ස අඩ්ඪං අඩ්ඪකහාපණං, අඩ්ඪමාසං, රත්තියා අඩ්ඪං අඩ්ඪරත්තං. එවං පුබ්බරත්තං, පරරත්තං, ඉස්ස අත්තං. කායස්ස පුබ්බභාගො පුබ්බකායො, පරකායො, අහස්ස පුබ්බො පුබ්බණ්හො, මජ්ඣණ්හො, සායන්හො, පුබ්බෙදිට්ඨො දිට්ඨපුබ්බො, තථාගතං දිට්ඨපුබ්බො ථෙරො, තථාගතො දිට්ඨපුබ්බො ථෙරෙන ඉච්චාදි.

ඉදානි ¶ අලුත්තතප්පුරිසා වුච්චන්තෙ.

දීපඞ්කරො, පභඞ්කරො, අමතන්දදො, පුරින්දදො, වෙස්සන්තරො, අත්තන්තපො, පරන්තපො, රණඤ්ජහො, ජුතින්ධරො, විජ්ජන්ධරො, දස්සනෙනපහාතබ්බධම්මො, කුතොජො, තතොජො, ඉතොජො, භයතො උපට්ඨානං භයතුපට්ඨානං, කටත්තාකම්මං, කටත්තාරූපං, පරස්සපදං, අත්තනොපදං, දෙවානමින්දො, දෙවානංපියතිස්සො, ගවම්පතිත්ථෙරො, පුබ්බෙනිවාසො, මජ්ඣෙකල්යාණං, දූරෙරූපං, සන්තිකෙරූපං, දූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානං, අන්තෙවාසිකො, ජනෙසුතො, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො ඉච්චාදි [ක. 327; රූ. 351; නී. 686].

සබ්බො චායං අමාදිතප්පුරිසො අභිධෙය්යවචනො පරපදලිඞ්ගො ච.

අථ කම්මධාරයසඤ්ඤිතො පඨමාතප්පුරිසො වුච්චතෙ.

කම්මමිව ද්වයං ධාරෙතීති කම්මධාරයො. යථා කම්මං ක්රියඤ්ච පයොජනඤ්ච ද්වයං ධාරෙති කම්මෙ සති තස්ස ද්වයස්ස සම්භවතො, තථා අයං සමාසො එකස්ස අත්ථස්ස ද්වෙ නාමානි ධාරෙති ඉමස්මිං සමාසෙ සති එකත්ථජොතකස්ස නාමද්වයස්ස සම්භවතොති [ක. 324; රූ. 339; නී. 702].

අපි ච කත්තබ්බන්ති කම්මං, ධාරෙතබ්බන්ති ධාරියං, කම්මඤ්ච තං ධාරියඤ්චාති කම්මධාරියං, යංකිඤ්චි හිතකම්මං, කම්මධාරියසද්දසදිසත්තා ¶ සබ්බො චායං සමාසො කම්මධාරයොති වුච්චති ඉස්ස අත්තං කත්වා. යථා හි කම්මධාරියසද්දො එකස්ස අත්ථස්ස ද්වෙ නාමානි ධාරෙති, තථා අයං සමාසොපීති. සො එව උත්තරපදත්ථපධානතාසඞ්ඛාතෙන තප්පුරිසලක්ඛණෙන යුත්තත්තා ‘තප්පුරිසො’ති ච වුච්චති. භින්නපවත්තිනිමිත්තානං ද්වින්නං පදානං විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන එකස්මිං අත්ථෙ පවත්ති තුල්යාධිකරණතා නාම, තෙන තුල්යාධිකරණලක්ඛණෙන යුත්තත්තා ‘තුල්යාධිකරණසමාසො’ති ච වුච්චති. සො එව ච විසෙසනපදවසෙන ගුණවිසෙසදීපනත්තා ‘විසෙසනසමාසො’ති ච වුච්චති. තස්මිං විසෙසනසමාසෙ –

346. විසෙසනමෙකත්ථෙන[ක. 324; රූ. 339; නී. 702; චං. 2.2.18; පා. 2.1.57].

විසෙසනභූතං ස්යාද්යන්තපදං එකත්ථෙන විසෙස්යභූතෙන ස්යාද්යන්තපදෙන සද්ධිං එකත්ථං හොති.

එත්ථ ච විසෙසීයති දබ්බං විසිට්ඨං කරීයති එතෙනාති විසෙසනං. එකො අත්ථො යස්සාති එකත්ථං, ‘එකො’ති සමානො, ‘අත්ථො’ති අභිධෙය්යත්ථො, නෙමිත්තකත්ථො, සොයෙව ද්වින්නං පවත්තිනිමිත්තානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ‘අධිකරණ’න්ති ච වුච්චති. පවත්තිනිමිත්තානඤ්ච අධිට්ඨානත්තෙ සති පදානම්පි අධිට්ඨානතා සිද්ධා හොති. ඉති එකත්ථන්ති තුල්යාධිකරණං, සමානාධිකරණන්ති වුත්තං හොති, තෙන එකත්ථෙන. ‘එකත්ථං හොතී’ති එකත්ථීභූතං හොතීති අත්ථො.

සො ච සමාසො නවවිධො විසෙසනපුබ්බපදො, විසෙසනුත්තරපදො, විසෙසනොභයපදො, උපමානුත්තරපදො, සම්භාවනාපුබ්බපදො, අවධාරණපුබ්බපදො, නනිපාතපුබ්බපදො, කුනිපාතපුබ්බපදො, පාදිපුබ්බපදො චාති.

තත්ථ ¶ විසෙසනපුබ්බපදො යථා? මහාපුරිසො, මහානදී, මහබ්භයං. එත්ථ ච ‘‘සා සෙනා දිස්සතෙ මහා [ජා. 2.22.771], බාරාණසිරජ්ජං නාම මහා’’ති [ජා. අට්ඨ. 1.1.මහාසීලවජාතකවණ්ණනා] පාළි දිස්සති. තස්මා සමාසෙපි තිලිඞ්ගෙ නිපාතරූපො මහාසද්දො යුජ්ජති. මහා ච සො පුරිසො චාති මහාපුරිසො, මහා ච සා නදී චාති මහානදී, මහා ච තං භයඤ්චාති මහබ්භයං, ද්විත්තං සංයොගෙ ච රස්සත්තං. මහාසද්දවෙවචනෙන මහන්තසද්දෙනපි වාක්යං දස්සෙතුං යුජ්ජති, මහන්තො පුරිසො මහාපුරිසො, මහන්තී නදී මහානදී, මහන්තං භයං මහබ්භයන්ති. ච, තසද්දෙහි ච සද්ධිං පරිපුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං යුජ්ජති, මහන්තො ච සො පුරිසො චාති මහාපුරිසො, මහන්තී ච සා නදී චාති මහානදී, මහන්තඤ්ච තං භයඤ්චාති මහබ්භයන්ති. මහන්තසද්දො වා මහා හොති, ‘ට න්තන්තූන’න්ති සුත්තෙන උත්තරපදෙ පරෙ න්තස්ස සබ්බස්ස අත්තං, මහාවුත්තිනා දීඝො ච.

එත්ථ ච ද්වීහි චසද්දෙහි ද්වින්නං පදානං සකත්ථනානාත්තං දීපෙති. තංසද්දෙන සකත්ථනානාත්තෙපි සකත්ථානං අධිකරණභූතස්ස දබ්බත්ථස්ස එකත්තං දීපෙති. ඉමස්මිං බ්යාකරණෙ විසුං රූපවිධානකිච්චං නාම නත්ථි, තංතංසුත්තවිධානඤ්ච තදනුරූපං දස්සිතවිග්ගහවාක්යඤ්ච දිස්වා තස්ස තස්ස සිද්ධපදස්ස අත්ථබ්යඤ්ජනවිනිච්ඡයෙ ඤාතෙ රූපවිධානකිච්චං සිද්ධං හොති, සන්තො ච සො පුරිසො චාති සප්පුරිසො, සෙතහත්ථී, නීලුප්පලං, ලොහිතචන්දනං.

විසදිසලිඞ්ග, වචනාපි සද්දා එකත්ථා හොන්ති, විනයො ච සො පරියත්ති චාති විනයපරියත්ති, විනයො ච සො පිටකඤ්චාති විනයපිටකං, අවිජ්ජා ච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො, අවිජ්ජා ච සා නීවරණඤ්චාති අවිජ්ජානීවරණං. එවං ඉත්ථිරතනං, සීලඤ්ච තං ගුණො චාති සීලගුණො, සීලඤ්ච තං පතිට්ඨා චාති සීලපතිට්ඨා ඉච්චාදි.

තථා ¶ වීසති ච සා පුරිසා චාති වීසතිපුරිසා, සතඤ්ච තං පුරිසා චාති සතපුරිසා, සඞ්ඛාරා ච තෙ පච්චයො චාති සඞ්ඛාරපච්චයො, අඞ්ගා ච තෙ ජනපදඤ්චාති අඞ්ගජනපදං, මගධා ච තෙ රට්ඨඤ්චාති මගධරට්ඨං. එවං කාසිරට්ඨං ඉච්චාදි.

ඉධ න හොති [රූ. 341; නී. 681], පුණ්ණො මන්තානීපුත්තො, චිත්තො ගහපති, සක්කො දෙවරාජා, බ්රහ්මා සහම්පති ඉච්චාදි.

ක්වචි නිච්චසමාසො, කණ්හසප්පො, ලොහිතමාලං ඉච්චාදි.

විසෙසනුත්තරපදො යථා? සාරිපුත්තත්ථෙරො, බුද්ධඝොසාචරියො, ආචරියගුත්තිලො වා, මහොසධපණ්ඩිතො, පුරිසුත්තමො, පුරිසවරො, පුරිසවිසෙසො ඉච්චාදි.

විසෙසනොභයපදො යථා? ඡින්නඤ්ච තං පරූළ්හඤ්චාති ඡින්නපරූළ්හං, සීතඤ්ච තං උණ්හඤ්චාති සීතුණ්හං, ඛඤ්ජො ච සො ඛුජ්ජො චාති ඛඤ්ජඛුජ්ජො. එවං අන්ධබධිරො, කතඤ්ච තං අකතඤ්චාති කතාකතං, ඡිද්දාවඡිද්දං, ඡින්නභින්නං, සිත්තඤ්ච තං සම්මට්ඨඤ්චාති සිත්තසම්මට්ඨං, සන්තස්ස භාවො සච්චං, අඛෙමට්ඨෙන දුක්ඛඤ්ච තං අවිපරීතට්ඨෙන සච්චඤ්චාති දුක්ඛසච්චං ඉච්චාදි.

උපමානුත්තරපදො යථා? සීහො වියාති සීහො, මුනි ච සො සීහො චාති මුනිසීහො. එවං මුනිපුඞ්ගවො, බුද්ධනාගො, බුද්ධාදිච්චො, රංසි වියාති රංසි, සද්ධම්මො ච සො රංසි චාති සද්ධම්මරංසි. එවං විනයසාගරො, සමණපදුමො, සමණපුණ්ඩරීකො ඉච්චාදි.

සම්භාවනාපුබ්බපදො යථා? හෙතු හුත්වා පච්චයො හෙතුපච්චයො. එවං ආරම්මණපච්චයො, මනුස්සභූතො, දෙවභූතො, ධම්මො ඉති සඞ්ඛාතො ධම්මසඞ්ඛාතො, ධම්මසම්මතො, ධම්මසඤ්ඤිතො ¶ , ධම්මලක්ඛිතො, එව ඉති සඞ්ඛාතො සද්දො එවසද්දො. එවං චසද්දො, වාසද්දො, අරියභූතො සඞ්ඝො අරියසඞ්ඝො. එවං බුද්ධමුනි, පච්චෙකමුනි ඉච්චාදි. එත්ථ ච සම්භාවනා නාම සාමඤ්ඤභූතස්ස උත්තරපදත්ථස්ස දළ්හං කත්වා ථොමනා සරූපවිසෙසදීපනා, න ගුණමත්තදීපනාති අධිප්පායො. ගරූ පන ‘‘ධම්මො ඉති බුද්ධි ධම්මබුද්ධි. එවං ධම්මසඤ්ඤා, අනිච්චසඤ්ඤා, ධාතුසඤ්ඤා, මාතුසඤ්ඤා, පාණසඤ්ඤිතා, අත්තදිට්ඨි’’ ඉච්චාදීනිපි එත්ථ ආහරන්ති, ඉමානි පන ‘‘සරණං ඉති ගතො උපගතො සරණඞ්ගතො’’ති පදං විය ඉතිලුත්තානි පඨමාතප්පුරිසපදානි නාම යුජ්ජන්තීති [රූ. 343; නී. 702].

අවධාරණපුබ්බපදො යථා? ගුණො එව ධනං න මණිසුවණ්ණාදීති ගුණධනං. එවං සද්ධාධනං, සීලධනං, චක්ඛු එව ද්වාරං න ගාමද්වාරාදීති චක්ඛුද්වාරං. එවං චක්ඛුවත්ථු, චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛායතනං, චක්ඛුධාතු, ඛන්ධා එව භාරා ඛන්ධභාරා. එත්ථ ච යදි භරිතබ්බට්ඨෙන භාරා නාම සියුං, පඤ්චක්ඛන්ධා එව භාරා නාම සියුං, න සීසභාර, අංසභාරාදයො. ඛන්ධා හි නිච්චභාරා හොන්ති, ඉතරෙ තාවකාලිකා, ඛන්ධමූලිකා චාති. එවං අතිසයත්ථසම්භාවනත්ථං ඛන්ධා එව භාරාති අවධාරණවාක්යං පයුජ්ජති, න සීසභාරාදීනං සබ්බසො භාරභාවපටික්ඛිපනත්ථන්ති. එවං සබ්බත්ථ, අවිජ්ජා එව මලං න කංසමලාදිකන්ති අවිජ්ජාමලං, අවිජ්ජා එව ආසවො න මධ්වාසවාදිකොති අවිජ්ජාසවො. එවං තණ්හාසල්ලං, පඤ්ඤාසත්ථං, පඤ්ඤාලොකො, පඤ්ඤාපජ්ජොතො, රාගග්ගි, දොසග්ගි, මොහග්ගි ඉච්චාදි. ගරූ පන ‘‘ධනං වියාති ධනං, සද්ධා එව අරියානං ධනං සද්ධාධනං, සත්ථං වියාති සත්ථං, පඤ්ඤා එව සත්ථං පඤ්ඤාසත්ථ’’න්ති යොජෙන්ති, එවං සති අතිසයසම්භාවනත්ථො න සිජ්ඣති [රූ. 343; නී. 702].

347. නනිපාතපුබ්බපදෙ නඋ[ක. 326; රූ. 341; නී. 707].

ඤානුබන්ධො ¶ පටිසෙධම්හා අඤ්ඤනකාර නිවත්තනත්ථො, නඋඉච්චෙතං ස්යාද්යන්තං අඤ්ඤෙන ස්යාද්යන්තෙන සහ එකත්ථං හොති. ඉමිනා නඤෙ කත්ථසඤ්ඤං කත්වා –

348. ට නඋස්ස[ක. 333; රූ. 344; නී. 717; චං. 2.2.20; පා. 2.2.6; ‘‘නඋ’’ (බහූසු)].

උත්තරපදෙ පරෙ නඋඉච්චෙතස්ස ටානුබන්ධො අ හොතීති නස්ස අත්තං.

න බ්රාහ්මණො අබ්රාහ්මණො. එත්ථ සියා – කිං විජ්ජමානස්ස වායං නිසෙධො, උදාහු අවිජ්ජමානස්ස වාති, කිඤ්චෙත්ථ – යදි විජ්ජමානස්ස නිසෙධො, එවං සති ලොකෙ විජ්ජමානා සබ්බෙ බ්රාහ්මණා අබ්රාහ්මණා නාම භවෙය්යුං. තස්මා ‘‘ඉධ ජනො න බ්රාහ්මණො, තත්ථ ජනො න බ්රාහ්මණො’’තිආදිනා දෙසාදිනියමං විනා ලොකෙ විජ්ජමානස්ස බ්රාහ්මණස්ස නිසෙධො න යුජ්ජති, අථ ලොකෙ අවිජ්ජමානස්ස නිසෙධො, එවඤ්ච සති කිං අවිජ්ජමානස්ස නිසෙධෙන නිසෙධනීයස්සෙව අවිජ්ජමානත්තාති? වුච්චතෙ – තංසදිසාදිඅත්ථෙසු තබ්බොහාරස්සෙවායං නිසෙධො. තථා හි බ්රාහ්මණසදිසෙ අබ්රාහ්මණෙ කෙසඤ්චි බ්රාහ්මණසඤ්ඤා සණ්ඨාති, සඤ්ඤානුරූපඤ්ච බ්රාහ්මණවොහාරො තස්මිං පවත්තති, එවං පවත්තස්ස අබ්රාහ්මණෙ බ්රාහ්මණවොහාරස්ස අයං පටිසෙධො හොති. යථා තං? ලොකස්මිං බාලජනානං මිච්ඡාසඤ්ඤාවසෙන මිච්ඡාවොහාරො පවත්තතියෙව ‘‘රූපං අත්තා, වෙදනා අත්තා’’ ඉච්චාදි, තෙසං තස්ස මිච්ඡාභාවඛ්යාපනත්ථං පටිසෙධො යොජියති ‘‘රූපං අනත්තා, වෙදනා අනත්තා’’ [මහාව. 20] ඉච්චාදි. එත්තාවතා සුද්ධබ්රාහ්මණසද්දස්සපි මිච්ඡාවසෙන තංසදිසෙ අත්ථෙ පවත්තිසම්භවො සිද්ධො හොති, නකාරස්ස ¶ ච තදත්ථජොතකමත්තතා සිද්ධා හොති, එවඤ්ච සති උත්තරපදත්ථපධානතාසඞ්ඛාතං තප්පුරිසලක්ඛණම්පි ඉධ න විරුජ්ඣති, තස්මා අබ්රාහ්මණොති බ්රාහ්මණසදිසොති වුත්තං හොති. එස නයො තදඤ්ඤ, තබ්බිරුද්ධ, තදභාවත්ථාදීසු.

සඞ්ඛතා ධම්මා අසඞ්ඛතා ධම්මා [ධ. ස. දුකමාතිකා 8]. එත්ථ ච න සඞ්ඛතා අසඞ්ඛතා, සඞ්ඛතධම්මෙහි අඤ්ඤෙ ධම්මාති අත්ථො.

අකුසලො, කුසලපටිපක්ඛො ධම්මොති අත්ථො.

න කත්වා අකත්වා, කරණෙන සබ්බසො විනාති අත්ථො.

දුවිධො පටිසෙධො පසජ්ජපටිසෙධො, පයිරුදාසපටිසෙධො චාති.

තත්ථ අත්තනා යුත්තපදත්ථං පසජ්ජ ලග්ගෙත්වා පටිසෙධෙතීති පසජ්ජපටිසෙධො, තදභාවමත්තජොතකො නකාරො, ක්රියාමත්තනිසෙධොති වුත්තං හොති. අකත්වා, අකාතුං, අකරොන්තො, න කරොති, න කාතබ්බං ඉච්චාදි.

පසජ්ජමත්තෙ අට්ඨත්වා තංසදිසාදිකෙ පරිතොභාගෙ උග්ගය්හ නිසෙධෙතබ්බං අත්ථං අසති ඛිපති ඡඩ්ඩෙතීති පයිරුදාසො, තංසදිසාදිජොතකො, දබ්බනිසෙධොති වුත්තං හොති. අබ්රාහ්මණො ඉච්චාදි. එවං අසමණො, අසක්යපුත්තියො, අමිත්තො, මිත්තධම්මවිධුරොති අත්ථො.

349. අන සරෙ[ක. 334; රූ. 345; නී. 718; චං. 5.2.119; පා. 6.3.105].

න ¶ අරියො අනරියො, අරියධම්මවිමුඛොති අත්ථො. න ආවාසො අනාවාසො, න ඉස්සරො අනිස්සරො. න ඊති අනීති, ‘ඊතී’ති උපද්දවො, න යුත්තො උපායො අනුපායො, න ඌමි අනූමි, න යුත්තා එසනා අනෙසනා, න යුත්තො ඔකාසො අනොකාසො, න අතික්කම්ම අනතික්කම්ම, අනාදාය, අනොලොකෙත්වා ඉච්චාදි.

බහුලාධිකාරා අයුත්තත්ථානම්පි සමාසො හොති [ක. 336; රූ. 347; නී. 689], පුන න ගායිතබ්බාති අපුනගෙය්යා, ගාථා, චන්දං න උල්ලොකෙන්තීති අචන්දමුල්ලොකිකානි, මුඛානි, සූරියං න පස්සන්තීති අසූරියපස්සා, රාජකඤ්ඤා, සද්ධං න භුඤ්ජති සීලෙනාති අසද්ධභොජී. එවං අලවණභොජී, අත්ථං න කාමෙන්තීති අනත්ථකාමා. එවං අහිතකාමා, ඔකාසං න කාරෙසීති අනොකාසංකාරෙත්වා. එවං අනිමිත්තංකත්වා, මූලමූලං න ගච්ඡතීති අමූලමූලංගන්ත්වා ඉච්චාදි.

‘‘පුන ගායිතබ්බාති පුනගෙය්යා, න පුනගෙය්යා අපුනගෙය්යා. අත්ථං කාමෙන්තීති අත්ථකාමා, න අත්ථකාමා අනත්ථකාමා. අථ වා න අත්ථො අනත්ථො, අනත්ථං කාමෙන්තීති අනත්ථකාමා’’ ඉච්චාදිනා වාක්යෙ යොජිතෙ පන යුත්තසමාසා හොන්ති. ගරූ පන ‘‘අත්ථං න කාමෙන්ති අනත්ථමෙව කාමෙන්තීති අනත්ථකාමා, හිතං න කාමෙන්ති අහිතමෙව කාමෙන්තීති අහිතකාමා, ඵාසුං න කාමෙන්ති අඵාසුමෙව කාමෙන්තීති අඵාසුකාමා’’ති යොජෙසුං, ද්වාධිප්පායපදං නාමෙතං.

කුනිපාතපුබ්බපදෙ නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො, ඛුද්දකා නදී කුන්නදී, ඛුද්දකො සොම්භො කුසොම්භො, ඛුද්දකං වනං කුබ්බනං.

350. සරෙ කද කුස්සුත්තරත්ථෙ[ක. 335; රූ. 346; නී. 719].

සරාදිකෙ ¶ උත්තරපදෙ පරෙ උත්තරපදත්ථෙ වත්තමානස්ස කුනිපාතස්ස කදි හොති.

කුච්ඡිතං අන්නං කදන්නං, කුච්ඡිතං අසනං කදසනං, කුච්ඡිතො අරියො කදරියො, මච්ඡරී.

සරෙති කිං? කුපුත්තා, කුදාරා, කුදාසා.

උත්තරත්ථෙති කිං? කුච්ඡිතො ඔට්ඨො යස්සාති කුඔට්ඨො.

උත්තරපදෙ පරෙ උත්තරපදත්ථෙ ඨිතස්ස අප්පත්ථෙ වත්තමානස්ස කුනිපාතස්ස කා හොති වා.

අප්පකං ලවණං කාලවණං. එවං කාපුප්ඵං.

පාදිපුබ්බපදො ච නිච්චසමාසොව, පකට්ඨං වචනං පාවචනං, දීඝත්තං, පකට්ඨං හුත්වා නීතං පණීතං, පමුඛං හුත්වා ධානං පධානං. එවං පට්ඨානං, විවිධා මති විමති, අධිකො දෙවො අධිදෙවො, අතිරෙකො විසෙසො වා ධම්මො අභිධම්මො, සුන්දරො ගන්ධො සුගන්ධො, කුච්ඡිතො ගන්ධො දුග්ගන්ධො. සොභණං කතං සුකතං, කුච්ඡිතං කතං දුක්කටං, විපරීතො පථො උප්පථො. එවං උම්මග්ගො, උද්ධම්මො, උබ්බිනයොඉච්චාදි.

අයම්පි කම්මධාරයසමාසො අභිධෙය්යවචනො පරපදලිඞ්ගො ච.

අථ ¶ දිගුසඞ්ඛාතො පඨමාතප්පුරිසො වුච්චතෙ.

ද්වෙ ගාවො දිගු, සඞ්ඛ්යාපුබ්බත්තෙන නපුංසකෙකත්තෙන ච දිගුසද්දසදිසත්තා සබ්බො චායං සමාසො දිගූති වුච්චති.

සමාහාරෙකත්ථෙ සඞ්ඛ්යාපුබ්බකං එකත්ථං නපුංසකං හොති, සමාහාරවචනෙනෙව එකත්තඤ්ච සිද්ධං.

ද්වෙ ගාවො දිගු, ‘ගොස්සූ’ති සුත්තෙන ඔස්ස උත්තං, තයො ලොකා තිලොකං, තයො ලොකා ඤාණස්මිං සමාහටා සම්පිණ්ඩිතාති තිලොකං, තිණ්ණං ලොකානං සමාහාරොති තිලොකං, තයො ච තෙ ලොකා චාති තිලොකං. එවං තිභවං, තිපුරිසං, තීණි මලානි තිමලං, තිරතනං, තිස්සො සඤ්ඤායොතිසඤ්ඤං, ‘ස්යාදීසු රස්සො’ති රස්සත්තං. චත්තාරො පථා චතුප්පථං, චත්තාරි සච්චානි චතුසච්චං, චතස්සො දිසා චතුද්දිසං. එවං පඤ්චසික්ඛාපදං, සළායතනං, සත්තාහං, අට්ඨපදං, නවලොකුත්තරං, දසසික්ඛාපදං, සතයොජනං, සහස්සයොජනං ඉච්චාදි.

ඉමස්මිං සමාහාරදිගුම්හි සබ්බං නපුංසකමෙව රස්සන්තමෙව එකවචනන්තමෙව චාති.

අසමාහාරදිගු[රූ. 350 නී. 703] යථා? එකො පුග්ගලො එකපුග්ගලො, තයො භවා තිභවා, චතස්සො දිසා චතුද්දිසා ඉච්චාදි.

සඞ්ඛ්යාඨානෙ පන [ක. 392; රූ. 418; නී. 831] ද්වෙ සතානි ද්විසතං. එවං තිසතං, චතුසතං, පඤ්චසතං, ඡසතං, සත්තසතං, අට්ඨසතං, නවසතං, දසසතං, ද්විසහස්සං, තිසහස්සං, චතුසහස්සං, පඤ්චසහස්සං, දසසහස්සං.

ද්වෙ ¶ සතසහස්සානි ද්විසතසහස්සං. එවං ‘‘තිසතසහස්සං, චතුසතසහස්සං, පඤ්චසතසහස්ස’’න්ති වා ‘‘ද්විසතානි, ද්වෙ සතානි, තිසතානි, තීණි සතානි, චතුසතානි, චත්තාරි සතානි, ද්විසහස්සානි, ද්වෙ සහස්සානි, තිසහස්සානි, තීණි සහස්සානි, ද්විසතසහස්සානි, ද්වෙ සතසහස්සානී’’ති වා එවං වචනද්වයඤ්ච වාක්යඤ්ච වෙදිතබ්බං. එවං සතසහස්සෙපීති.

එත්ථ සියා – දිගු නාම සඞ්ඛ්යාපුබ්බමෙව සියා, ඉමෙසු ච සබ්බං සඞ්ඛ්යාපදමෙව හොතීති? දිගුම්හි පුබ්බං සඞ්ඛ්යාපදමෙව සියා, පරපදං පන සඞ්ඛ්යාපදම්පි අඤ්ඤම්පි යුජ්ජතීති.

බහවො වීහයො යස්මිං දෙසෙ සොයං බහුබ්බීහි, තාදිසො ගාමො වා දෙසො වා ජනපදො වා, බහුබ්බීහිසද්දසදිසත්තා සබ්බො චායං සමාසො බහුබ්බීහීති වුච්චති. යථා හි බහුබ්බීහිසද්දො සමාසපදත්ථෙ අතික්කම්ම ගාම, දෙස, ජනපදඉච්චාදීනං අඤ්ඤෙසං පදානං අත්ථෙසු තිට්ඨති, තථා අයං සමාසොපි. අඤ්ඤපදත්ථපධානො හි බහුබ්බීහිසමාසො.

සො සඞ්ඛෙපෙන දුවිධො තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො චාති.

තත්ථ ‘ගුණො’ති අප්පධානභූතො සමාසපදානං අත්ථො, සො අඤ්ඤපදත්ථස්ස විසෙසනභූතත්තා තස්ස අඤ්ඤපදත්ථස්ස ගුණොති ¶ අත්ථෙන තග්ගුණොති වුච්චති, විඤ්ඤාතබ්බොති විඤ්ඤාණො, අඤ්ඤපදත්ථො, තග්ගුණං අමුඤ්චිත්වා තග්ගුණෙන සහෙව විඤ්ඤාණො අඤ්ඤපදත්ථො යස්මින්ති තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, න තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො, යත්ථ සමාසපදත්ථො අවයවභාවෙන වා සහවිධෙය්යභාවෙන වා අඤ්ඤපදත්ථෙ අන්තොගධො හොති, සො තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො. යථා? ඡින්නහත්ථො පුරිසො, බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තං දෙති, සපුත්තදාරො ආගතො, පාදයො උපසග්ගා නාමාති.

එත්ථ ච ‘බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස භත්තං දෙතී’ති භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච භත්තං දෙති, පමුඛභූතස්ස බුද්ධස්ස ච භත්තං දෙතීති අත්ථො. ‘සපුත්තදාරො ආගතො’ති පුත්තදාරා ච ආගතා, පුරිසො ච ආගතොති අත්ථො. ‘පාදයො උපසග්ගා නාමා’ති ප-කාරො ච උපසග්ගො නාම, පරාදයො ච උපසග්ගා නාමාති අත්ථො. එවං යොජනාරහතා අඤ්ඤපදත්ථෙන සහ සමාසපදත්ථස්ස විධෙය්යතා නාමාති.

අතග්ගුණසංවිඤ්ඤාණො යථා? දින්නසුඞ්කො රාජා දානං දෙති, පබ්බතාදීනි ඛෙත්තානි කස්සති ඉච්චාදි. ඉමෙසු පන සමාසපදත්ථො අවිධෙය්යො, අඤ්ඤපදත්ථො එව විධෙය්යො.

පඨමාබහුබ්බීහි, දුතියාබහුබ්බීහි, තතියාබහුබ්බීහි, චතුත්ථීබහුබ්බීහි, පඤ්චමීබහුබ්බීහි, ඡට්ඨීබහුබ්බීහි, සත්තමීබහුබ්බීහි චාති සත්තවිධො.

තත්ථ පඨමාබහුබ්බීහි සහපුබ්බපද, උපමානපුබ්බපද, සඞ්ඛ්යොභයපද, දිසන්තරාළත්ථ, බ්යතිහාරලක්ඛණවසෙන පඤ්චවිධො.

353. වානෙකමඤ්ඤත්ථෙ[ක. 328; රූ. 352; නී. 708].

අනෙකං ¶ ස්යාද්යන්තපදං අඤ්ඤපදස්ස අත්ථෙ විකප්පෙන එකත්ථං හොති.

සහ විතක්කෙනාති සවිතක්කො, විතක්කෙන සහ යො වත්තතීති වා සවිතක්කො, සමාධි.

එත්ථ ච ‘සහ විතක්කෙනා’ති එත්ථ පඨමාවිභත්තියා අත්ථභූතො අඤ්ඤපදත්ථො වාක්යසාමත්ථියෙන සිජ්ඣති. න හි ක්රියාකාරකරහිතං වාක්යං නාම සම්භවති, ඉමිනා සුත්තෙන සහපද, විතක්කපදානං සමාධිසඞ්ඛාතෙන අඤ්ඤපදත්ථෙන එකත්ථීභාවො හොති, එකත්ථීභාවෙ ච හොන්තෙ වාක්යෙ ඨිතානං අඤ්ඤපදානං විභත්තීනඤ්ච සබ්බෙ අත්ථා එකත්ථභූතෙන සමාසෙන වුත්තා නාම හොන්ති, අඤ්ඤපදානි ච විභත්තියො ච වුත්තත්ථා නාම, වුත්තත්ථානඤ්ච අත්ථරහිතත්තා පයොගකිච්චං නත්ථි, තස්මා ‘එකත්ථතාය’න්ති සුත්තෙන විභත්තීනං ලොපො, එවං සබ්බසමාසෙසු වාක්යෙදිස්සමානානං ය, ත, එත, ඉම, ඉති, එව, ඉව, විය, ච, වාඉච්චාදීනං අඤ්ඤපදානං මහාවුත්තිසුත්තෙන ලොපො, විභත්තීනඤ්ච ලොපෙ සති සරන්තානං බ්යඤ්ජනන්තානඤ්ච සමාසපදානං සයමෙව පකතිභාවො, ඉධ පන ‘සහස්ස සොඤ්ඤත්ථෙ’ති සුත්තෙන සහසද්දස්ස සත්තං, තතො ස්යාද්යුප්පත්ති, සවිතක්කො සමාධි, සවිතක්කා සමාධයො, සවිතක්කා පඤ්ඤා, සවිතක්කා පඤ්ඤායො, සවිතක්කං ඣානං, සවිතක්කානි ඣානානි ඉච්චාදිනා සබ්බලිඞ්ග, විභත්ති, වචනෙහි යොජෙත්වා පයොගසිද්ධි වෙදිතබ්බා.

උපමානපුබ්බපදො යථා? කායබ්යාමානං සමපමාණත්තා නිග්රොධො ඉව පරිමණ්ඩලො නිග්රොධපරිමණ්ඩලො, නිග්රොධො ඉව වා පරිමණ්ඩලො යො හොතීති සො නිග්රොධපරිමණ්ඩලො, රාජකුමාරො, සඞ්ඛො ඉව පණ්ඩරො සඞ්ඛපණ්ඩරො, කාකො ¶ ඉව සූරො කාකසූරො, සත්තානං පඤ්ඤාචක්ඛුපටිලාභකරණෙන තෙසං චක්ඛු විය භූතොති චක්ඛුභූතො, ලොකුත්තරධම්මපටිලාභකරණෙන තෙසං ධම්මො විය භූතොති ධම්මභූතො, නිච්චසොම්මහදයතාය බ්රහ්මා විය භූතොති බ්රහ්මභූතො, අන්ධො විය භූතො අයන්ති අන්ධභූතො ඉච්චාදි.

සඞ්ඛ්යොභයපදො යථා? ද්වෙ වා තයො වා පත්තා ද්විත්තිප්පත්තා, ඉධ වාසද්දායෙව අඤ්ඤපදානි නාම, අනියමභූතො තෙසං අත්ථො අඤ්ඤපදත්ථො නාම. ද්වීහං වා තීහං වා ද්වීහතීහං, ඡ වා පඤ්ච වා වාචා ඡප්පඤ්චවාචා. එවං සත්තට්ඨමාසා, එකයොජනද්වියොජනානි ඉච්චාදි.

දිසන්තරාළත්ථො යථා? දක්ඛිණස්සා ච පුබ්බස්සා ච යදන්තරාළං හොති සා දක්ඛිණපුබ්බා. එවං පුබ්බුත්තරා, පච්ඡිමුත්තරා, අපරදක්ඛිණා, මහාවුත්තිනා පුබ්බපදෙ රස්සත්තං. දක්ඛිණා ච සා පුබ්බා චාති දක්ඛිණපුබ්බා ඉච්චාදිනා කම්මධාරයොපි යුජ්ජති.

බ්යතිහාරලක්ඛණෙ[ක. 328; රූ. 352; නී. 708] –

354. තත්ථ ගහෙත්වා තෙන පහරිත්වා යුද්ධෙ සරූපං.

සත්තම්යන්තං තතියන්තඤ්ච සමානරූපං ස්යාද්යන්තපදං තත්ථ ගහෙත්වා තෙන පහරිත්වා යුද්ධෙ අඤ්ඤපදත්ථෙ එකත්ථං හොති වා.

අඤ්ඤපදත්ථවිසයෙ ක්රියාබ්යතිහාරෙ ගම්යමානෙ පදන්තෙ ඞානුබන්ධො ඉපච්චයො හොති, එත්ථ ඉකාරො රස්සො එව.

විපච්චයන්තෙ ¶ උත්තරපදෙ පරෙ පුබ්බපදන්තස්ස ආත්තං හොති.

කෙසෙසු ච කෙසෙසු ච ගහෙත්වා ඉදං යුද්ධං පවත්තතීති කෙසාකෙසි, දණ්ඩෙහි ච දණ්ඩෙහි ච පහරිත්වා ඉදං යුද්ධං පවත්තතීති දණ්ඩාදණ්ඩි. එවං මුට්ඨාමුට්ඨි, මුසලාමුසලි.

ආගතා සමණා ඉමං සඞ්ඝාරාමං සොයං ආගතසමණො, සඞ්ඝාරාමො. එත්ථ ච සමාසපදස්ස අත්ථො දුවිධො වාච්චත්ථො, අභිධෙය්යත්ථො චාති.

තත්ථ සඞ්ඝාරාමස්ස සමණෙහි පත්තබ්බභාවසඞ්ඛාතා කම්මසත්ති වාච්චත්ථො නාම, සත්තිමන්තභූතො සඞ්ඝාරාමො අභිධෙය්යත්ථො නාම.

තත්ථ ආගතසමණසද්දො වාච්චත්ථමෙව උජුං වදති, න අභිධෙය්යත්ථං, ආගතසමණොති සුත්වා සමණෙහි පත්තබ්බභාවමත්තං ජානාති, සඞ්ඝාරාමදබ්බං න ජානාතීති වුත්තං හොති, තස්මා තස්සං අභිධෙය්යත්ථො අඤ්ඤෙන සඞ්ඝාරාමසද්දෙන ආචික්ඛියති, වාච්චත්ථස්ස පන තෙන උජුං වුත්තත්තා පුන වත්තබ්බාභාවතො දුතියාවිභත්තියා ආචික්ඛනකිච්චං නත්ථි, තස්මා සඞ්ඝාරාමපදෙ දුතියාවිභත්තිසම්භවො නත්ථි, ලිඞ්ගත්ථමත්තවිසයා පඨමාවිභත්ති එව පවත්තති, පුන පදන්තරසම්බන්ධෙ සති ‘‘සඞ්ඝාරාමං පස්සති ආගතසමණං, සඞ්ඝාරාමෙන ගාමො සොභති ආගතසමණෙන, සඞ්ඝාරාමස්ස පූජෙති ආගතසමණස්සා’’තිආදිනා තතො සබ්බා විභත්තියො ¶ පවත්තන්ති. එස නයො සබ්බෙසු වාචකපදෙසු නෙතබ්බොති.

ආගතසමණා සාවත්ථි, ආගතසමණං ජෙතවනං, ආගච්ඡන්ති සමණා ඉමන්ති වා ආගතසමණො, විහාරො. ආරූළ්හා වානරා ඉමං රුක්ඛන්ති ආරූළ්හවානරො, රුක්ඛො. සම්පත්තා ගාමිකා යං ගාමන්ති සම්පත්තගාමිකො. එවං පවිට්ඨගාමිකො ඉච්චාදි.

ජිතානි ඉන්ද්රියානි යෙනාති ජිතින්ද්රියො, සමණො. දිට්ඨො චතුසච්චධම්මො යෙනාති දිට්ඨධම්මො. එවං පත්තධම්මො, විදිතධම්මො, පරියොගාළ්හධම්මො, කතානි චතුමග්ගකිච්චානි යෙනාති කතකිච්චො, බහුවචනෙ සති කතානි කිච්චානි යෙහි තෙ කතකිච්චා, අරහන්තො. ධම්මෙන අධිගතා භොගා යෙනාති ධම්මාධිගතභොගො, පුරිසො. එවං අධම්මාධිගතභොගො. එවං කත්තරි. කරණෙ පන ඡින්නො රුක්ඛො යෙනාති ඡින්නරුක්ඛො, ඵරසු ඉච්චාදි.

දින්නො සුඞ්කො යස්ස රඤ්ඤො සොයං දින්නසුඞ්කො, උපනීතං භොජනං යස්සාති උපනීතභොජනො, නත්ථි තුලො එතස්සාති අතුලො, ‘ට නඤ්ස්සා’ති න-කාරස්ස ටත්තං, නත්ථි පටිපුග්ගලො යස්සාති අප්පටිපුග්ගලො, නත්ථි සීලං අස්සාති දුස්සීලො, නත්ථි පටිසන්ධිපඤ්ඤා අස්සාති දුප්පඤ්ඤො, ‘ඝපස්සන්තස්සාප්පධානස්සා’ති සුත්තෙන ඝසඤ්ඤස්ස ආස්ස ¶ රස්සත්තං. නත්ථි සීලං අස්සාති නිස්සීලො, නිප්පඤ්ඤො, අපඤ්ඤො, විරූපං මුඛං අස්සාති දුම්මුඛො. එවං දුම්මනො, දුබ්බණ්ණො, නත්ථි අත්තනො උත්තරො අධිකො යස්සාති අනුත්තරො, ‘අන සරෙ’ති සුත්තෙන නස්ස අන.

ඉධ බාහිරත්ථබහුබ්බීහි නාම වුච්චති, සත්තාහං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති සත්තාහපරිනිබ්බුතො, අචිරං පරිනිබ්බුතස්ස අස්සාති අචිරපරිනිබ්බුතො, මාසො ජාතස්ස අස්සාති මාසජාතො, ද්වෙමාසජාතො, එකො මාසො අභිසිත්තස්ස අස්ස රඤ්ඤොති එකමාසාභිසිත්තො, එකාහං මතස්ස අස්සාති එකාහමතං. එවං ද්වීහමතං, තීහමතං, එකාහං පටිච්ඡන්නාය අස්සාති එකාහප්පටිච්ඡන්නා. එවං ද්වීහප්පටිච්ඡන්නා, ආපත්ති. යොජනං ගතස්ස අස්සාති යොජනගතො, ද්වියොජනගතො ඉච්චාදි.

නිග්ගතා ජනා අස්මා ගාමාති නිග්ගතජනො, අපගතං කාළකං ඉතොති අපගතකාළකො, පටො. අපගතකාළකං, වත්ථං. අපෙතං විඤ්ඤාණං යම්හාති අපෙතවිඤ්ඤාණං, මතසරීරං ඉච්චාදි.

ඡින්නො හත්ථො යස්ස සොති ඡින්නහත්ථො, හත්ථච්ඡින්නො, ජාතො ඡන්දො යස්සාති ජාතඡන්දො, ඡන්දජාතො, සඤ්ජාතං පීතිසොමනස්සං යස්සාති සඤ්ජාතපීතිසොමනස්සො, පීතිසොමනස්සසඤ්ජාතො, විසුද්ධං සීලං යස්සාති විසුද්ධසීලො ¶ , සීලවිසුද්ධො, මහන්තො කායො යස්සාති මහාකායො.

ඉධ උපමානපුබ්බපදො නාම වුච්චති, සුවණ්ණස්ස විය වණ්ණො යස්සාති සුවණ්ණවණ්ණො, බ්රහ්මුනො විය සරො යස්සාති බ්රහ්මස්සරො, නාගස්ස විය ගති අස්සාති නාගගති. එවං සීහගති, නාගවික්කමො, සීහවික්කමො, සීහස්ස විය හනු අස්සාති සීහහනු, එණිස්ස විය ජඞ්ඝා යස්සාති එණිජඞ්ඝො, උසභස්ස විය අස්ස ඛන්ධොති උසභක්ඛන්ධො ඉච්චාදි.

රූපං වුච්චති සභාවො, යාදිසං රූපං අස්සාති යථාරූපං. එවං තථාරූපං, එවං රූපං අස්සාති එවරූපං, බින්දුලොපො. එවං ආදි අස්සාති එවමාදි. තථා ඉච්චාදි, ඉච්චෙවමාදි, ඊදිසං නාමං යස්සාති ඉත්ථන්නාමො, එවංනාමො, කීදිසං නාමං යස්සාති කින්නාමො, ‘කොනාමො’ති එත්ථ මහාවුත්තිනා කිංසද්දස්ස කොත්තං.

කො සමුදයො යස්ස ධම්මස්සාති කිංසමුදයො, කා ජාති යස්සාති කිංජාතිකො, කිංනිදානං යස්සාති කිංනිදානො, කති වස්සානි යස්සාති කතිවස්සො, කො අත්ථො අස්සාති කිමත්ථං, වචනං. ‘ක්වත්ථො’ති මහාවුත්තිනා කිංසද්දස්ස කොත්තං, යාදිසො අත්ථො අස්සාති යදත්ථො, තාදිසො අත්ථො අස්සාති තදත්ථො, එදිසො අත්ථො යස්ස විනයස්සාති එතදත්ථො, විනයො. එතදත්ථා, විනයකථා. එතදත්ථං, සොතාවධානං ඉච්චාදි.

සම්පන්නානි සස්සානි යස්මිං ජනපදෙ සොයං සම්පන්නසස්සො, සුලභා භික්ඛා යස්මිං ජනපදෙ සොයං සුභික්ඛො ¶ , දුල්ලභා භික්ඛා යස්මින්ති දුබ්භික්ඛො, බහවො ගාමා අස්මිං ජනපදෙති බහුගාමො. එවං බහුජනො, ගාමො. නත්ථි ගාමඛෙත්තං යස්මිං අරඤ්ඤෙ තයිදං අගාමකං, සමාසන්තෙ කො. සංවිජ්ජන්ති මනුස්සා යස්මිං ගාමෙ සමනුස්සො, න විජ්ජන්ති මනුස්සා යස්මිං ගාමෙ අමනුස්සො ඉච්චාදි.

භින්නාධිකරණබහුබ්බීහි නාම වුච්චති, එකරත්තිං වාසො අස්සාති එකරත්තිවාසො, සමානෙන ජනෙන සද්ධිං වාසො අස්සාති සමානවාසො, උභතො කම්මතො උප්පන්නං බ්යඤ්ජනද්වයං අස්සාති උභතොබ්යඤ්ජනො, අලුත්තසමාසො. එවං කණ්ඨස්මිං කාළො අස්සාති කණ්ඨෙකාළො, උරස්මිං ලොමානි අස්සාති උරසිලොමො, යස්ස හත්ථෙ පත්තො අත්ථීති පත්තහත්ථො. එවං අසිහත්ථො, දණ්ඩහත්ථො, ඡත්තං පාණිම්හි අස්සාති ඡත්තපාණි. එවං සත්ථපාණි, දණ්ඩපාණි, වජිරපාණි, දානෙ අජ්ඣාසයො අස්සාති දානජ්ඣාසයො, දානාධිමුත්තිකො, බුද්ධෙසු භත්ති අස්සාති බුද්ධභත්තිකො, බුද්ධෙ ගාරවො අස්සාති බුද්ධගාරවො, ධම්මගාරවො ඉච්චාදි.

තිපදබහුබ්බීහි නාම වුච්චති, පරක්කමෙන අධිගතා සම්පදා යෙහි තෙ පරක්කමාධිගතසම්පදා, ධම්මෙන අධිගතා භොගා යෙහි තෙ ධම්මාධිගතභොගා, ඔණීතො පත්තම්හා පාණි යෙන සො ඔණීතපත්තපාණි, සීහස්ස පුබ්බද්ධං විය කායො අස්සාති සීහපුබ්බද්ධකායො, මත්තා බහවො මාතඞ්ගා යස්මිං වනෙති මත්තබහුමාතඞ්ගං ඉච්චාදි.

ද්වෙ ච ද්වෙ ච පදානි ද්වන්දා, ද්වෙ ච ද්වෙ ච අත්ථා වා ද්වන්දා, මහාවුත්තිනා ද්වින්නං ද්විසද්දානං ද්වන්දාදෙසො. ද්වන්දසද්දසදිසත්තා සබ්බො චායං සමාසො ද්වන්දොති වුච්චති.

අථ වා ද්වෙ අවයවා අන්දියන්ති බන්ධියන්ති එත්ථාති ද්වන්දො, යුගළස්සෙතං නාමං ‘‘පාදද්වන්දං මුනින්දස්ස, වන්දාමි සිරසාමහ’’න්ති එත්ථ විය, ඉධ පන පදයුගළං අත්ථයුගළඤ්ච ගය්හති. උභයපදත්ථපධානො හි ද්වන්දො.

එත්ථ සියා – යදි උභයපදත්ථප්පධානො ද්වන්දො, එවඤ්ච සති ද්වන්දෙ කථං එකත්ථීභාවලක්ඛණං සියාති? වුච්චතෙ – අභින්නවිධෙය්යත්ථත්තා. වචනපථඤ්හි පත්වා කත්තුභාවකම්මභාවාදිකො විධෙය්යත්ථො එව පදානං අච්චන්තප්පධානත්ථො හොති වචනවාක්යසම්පත්තියා පධානඞ්ගත්තා, සො ච විධෙය්යත්ථො ද්වන්දෙපි අභින්නො එව හොති. තථා හි ‘‘සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා ගච්ඡන්ති, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ පස්සති’’ ඉච්චාදීසු ද්වෙ අත්ථා එකවිභත්තියා විසයා හුත්වා එකකත්තු, එකකම්මාදිභාවෙන එකත්තං ගච්ඡන්ති, එවං ද්වන්දෙපි ද්වින්නං තිණ්ණං බහුන්නං වා පදානං එකත්ථීභාවලක්ඛණං ලබ්භතියෙවාති.

අනෙකං ස්යාද්යන්තපදං චසද්දස්ස අත්ථෙ එකත්ථං හොති වා.

එත්ථ ච සමුච්චයො, අන්වාචයො, ඉතරීතරයොගො, සමාහාරොති චත්තාරො චසද්දත්ථා හොන්ති.

තත්ථ සමුච්චයො යථා? චීවරඤ්ච පිණ්ඩපාතඤ්ච සෙනාසනඤ්ච දෙතීති. අන්වාචයො යථා? දානඤ්ච දෙති, සීලඤ්ච රක්ඛතීති. ඉමෙ ¶ ද්වෙ චසද්දත්ථා වාක්යද්වන්දෙ එව ලබ්භන්ති, න සමාසද්වන්දෙ පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤං නිරපෙක්ඛත්තාති වදන්ති. තං අන්වාචයෙ යුජ්ජති නානාක්රියාපෙක්ඛත්තා, සමුච්චයෙ පන ‘‘චීවරඤ්ච පිණ්ඩපාතඤ්ච සෙනාසනඤ්ච දෙතී’’ති වා ‘‘චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනානි දෙතී’’ති වා එවං ද්විධාපි යොජෙතුං යුජ්ජතියෙව ‘‘ලාභී හොති චීවරපිණ්ඩපාතසෙනාසනගිලානපච්චයභෙසජ්ජපරික්ඛාරාන’’න්ති [ම. නි. 1.65] පාළිදස්සනතො. අන්වාචයොපි වා සමාසද්වන්දෙ නො න ලබ්භති ‘‘මාලාගන්ධවිලෙපනධාරණමණ්ඩනවිභූසනට්ඨානා’’ති [දී. නි. 1.10] පාළිදස්සනතො. එවං පන යුජ්ජෙය්ය – චසද්දත්ථො එකක්රිය, නානාක්රියාපෙක්ඛනභෙදෙන දුවිධො හොති සමුච්චයො, අන්වාචයො චාති, තෙසු ච එකෙකො අවයවප්පධාන, සමුදායප්පධානභෙදෙන දුවිධො හොති ඉතරීතරයොගො, සමාහාරො චාති. තත්ථ ඉතරීතරයොගෙ අවයවප්පධානත්තා සබ්බවිභත්තීසු බහුවචනමෙව යුජ්ජති.

ද්වන්දෙ පණීතතරං පුබ්බෙ නිපතති. සාරිපුත්තො ච මොග්ගල්ලානො ච සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානා, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙ, සාරිපුත්තමොග්ගල්ලානෙහි ඉච්චාදි. එවං සමණබ්රාහ්මණා, බ්රාහ්මණගහපතිකා, ඛත්තියබ්රාහ්මණා, දෙවමනුස්සා, චන්දිමසූරියා.

අප්පක්ඛර, බහ්වක්ඛරෙසු අප්පක්ඛරං ක්වචි පුබ්බං හොති, ගාමනිගමා, ගාමජනපදා ඉච්චාදි.

ක්වචි ඉවණ්ණු’වණ්ණන්තා පුබ්බෙ හොන්ති, අග්ගි ච ධූමො ච අග්ගිධූමා, රත්තිදිවා, ධාතුලිඞ්ගානි.

අවණ්ණන්තෙසු සරාදිපදං පුබ්බං හොති, අත්ථො ච ධම්මො ච අත්ථධම්මා, ධම්මත්ථා වා ඉච්චාදි.

අයඤ්ච ¶ නියමො ද්විපදද්වන්දෙසු යෙභුය්යෙන ලබ්භති, බහුපදද්වන්දෙසු න ලබ්භති.

358. සමාහාරෙ නපුංසකං[ක. 322; රූ. 359; නී. 700].

චත්ථෙ සමාහාරෙ එකත්ථපදං නපුංසකං හොති, එකවචනන්තත්තං පන සමාහාරවචනෙනෙව සිද්ධං, අයඤ්ච සමාහාරො පාණ්යඞ්ගාදීනං ද්වන්දෙසු නිච්චං ලබ්භති, රුක්ඛතිණාදීනං ද්වන්දෙසු විකප්පෙන ලබ්භති.

තත්ථ නිච්චලද්ධෙසු තාව පාණ්යඞ්ගද්වන්දෙ –

චක්ඛු ච සොතඤ්ච චක්ඛුසොතං, මුඛඤ්ච නාසිකා ච මුඛනාසිකං, ‘ස්යාදීසු රස්සො’ති රස්සත්තං. හනු ච ගීවා ච හනුගීවං. එවං කණ්ණනාසං, ඡවි ච මංසඤ්ච ලොහිතඤ්ච ඡවිමංසලොහිතං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච නාමරූපං, ජරා ච මරණඤ්ච ජරාමරණං. බහුලාධිකාරා ක්වචි විකප්පරූපම්පි දිස්සති, හත්ථා ච පාදා ච හත්ථපාදං, හත්ථපාදා වා ඉච්චාදි.

නච්චඤ්ච ගීතඤ්ච වාදිතඤ්ච නච්චගීතවාදිතං. එවං සම්මතාළං, ‘සම්ම’න්ති කංසතාළං, ‘තාළ’න්ති හත්ථතාළං, සඞ්ඛො ච පණවො ච ඩිණ්ඩිමො ච සඞ්ඛපණවඩිණ්ඩිමං ඉච්චාදි.

ඵාලො ච පාචනඤ්ච ඵාලපාචනං, යුගඤ්ච නඞ්ගලඤ්ච යුගනඞ්ගලං ඉච්චාදි.

හත්ථිනො ¶ ච අස්සා ච හත්ථිඅස්සං. එවං රථපත්තිකං, අසි ච චම්මඤ්ච අසිචම්මං. ‘චම්ම’න්ති සරපරිත්තාණඵලකං, ධනු ච කලාපො ච ධනුකලාපං ඉච්චාදි.

ඩංසා ච මකසා ච ඩංසමකසං. එවං කුන්ථකිපිල්ලිකං [සු. නි. 607], කීටපටඞ්ගං ඉච්චාදි.

අහි ච නකුලො ච අහිනකුලං, බිළාරො ච මූසිකා ච බිළාරමූසිකං, රස්සත්තං. කාකොලූකං, සප්පමණ්ඩූකං, නාගසුපණ්ණං ඉච්චාදි.

සීලඤ්ච පඤ්ඤාණඤ්ච සීලපඤ්ඤාණං, සමථො ච විපස්සනා ච සමථවිපස්සනං, විජ්ජා ච චරණඤ්ච විජ්ජාචරණං. එවං සතිසම්පජඤ්ඤං, හිරිඔත්තප්පං, උද්ධච්චකුක්කුච්චං, ථිනමිද්ධං ඉච්චාදි.

කුසලාකුසලං, සාවජ්ජානවජ්ජං, කණ්හසුක්කං, හීනපණීතං, ඡෙකබාලං ඉච්චාදි.

දීඝො ච මජ්ඣිමො ච දීඝමජ්ඣිමං, අඞ්ගුත්තරසංයුත්තකං, ඛන්ධකවිභඞ්ගං ඉච්චාදි.

එකකදුකං, දුකතිකං, තිකචතුක්කං, චතුක්කපඤ්චකං ඉච්චාදි.

ඔරබ්භිකා ¶ ච සූකරිකා ච ඔරබ්භිකසූකරිකං. එවං සාකුණිකමාගවිකං, සපාකචණ්ඩාලං, වෙනරථකාරං, පුක්කුසඡවඩාහකං ඉච්චාදි.

පුබ්බා ච අපරා ච පුබ්බාපරං. එවං දක්ඛිණුත්තරං, පුබ්බදක්ඛිණං, පුබ්බුත්තරං, අපරදක්ඛිණං, අපරුත්තරං.

ගඞ්ගායමුනං, මහිසරභු, සබ්බත්ථ නපුංසකත්තා අන්තෙ දීඝානං රස්සත්තං සත්තසු විභත්තීසු එකවචනන්තඤ්ච.

විකප්පලද්ධෙසු [ක. 323; රූ. 360; නී. 701] තිණවිසෙසද්වන්දෙ –

උසීරානි ච බීරණානි ච උසීරබීරණං, උසීරබීරණා. එවං මුඤ්ජපබ්බජං, මුඤ්ජපබ්බජා, කාසකුසං, කාසකුසා.

ඛදිරො ච පලාසො ච ඛදිරපලාසං, ඛදිරපලාසා, ධවො ච අස්සකණ්ණො ච ධවස්සකණ්ණං, ධවස්සකණ්ණා, පිලක්ඛනිග්රොධං, පිලක්ඛනිග්රොධා, අස්සත්ථකපීතනං [කපිත්ථනං (කත්ථචි)], අස්සත්ථකපීතනා, සාකසාලං, සාකසාලා.

ගජා ¶ ච ගවජා ච ගජගවජං, ගජගවජා, ගොමහිසං, ගොමහිසා, එණෙය්යවරාහං, එණෙය්යවරාහා, අජෙළකං, අජෙළකා, කුක්කුටසූකරං, කුක්කුටසූකරා, හත්ථිගවස්සවළවං, හත්ථිගවස්සවළවා.

හංසබිලවං, හංසබිලවා, කාරණ්ඩවචක්කවාකං, කාරණ්ඩවචක්කවාකා, බකබලාකං, බකබලාකා.

හිරඤ්ඤසුවණ්ණං, හිරඤ්ඤසුවණ්ණා, මණි ච සඞ්ඛො ච මුත්තා ච වෙළුරියඤ්ච මණිසඞ්ඛමුත්තවෙළුරියං, මණිසඞ්ඛමුත්තවෙළුරියා, ජාතරූපරජතං, ජාතරූපරජතා.

සාලියවං, සාලියවා, තිලමුග්ගමාසං, තිලමුග්ගමාසා, නිප්ඵාවකුලත්ථං, නිප්ඵාවකුලත්ථා.

මච්ඡමංසං, මච්ඡමංසා, සාකසූපං, සාකසූපා, ගබ්යමාහිසං, ගබ්යමාහිසා, එණෙය්යවාරාහං, එණෙය්යවාරාහා, මිගමායූරං, මිගමායූරා.

කාසිකොසලං, කාසිකොසලා, වජ්ජිමල්ලං, වජ්ජිමල්ලා, චෙතවංසං, චෙතවංසා, මජ්ඣඤ්ච සූරසෙනඤ්ච මජ්ඣසූරසෙනං, මජ්ඣසූරසෙනා, කුරුපඤ්චාලං, කුරුපඤ්චාලා.

ඉදානි ¶ පුබ්බෙ වුත්තානි අවුත්තානි ච ඡසු සමාසෙසු විසෙසවිධානානි වුච්චන්තෙ.

නපුංසකෙකත්තං, සමාසන්තරස්සො, පුම්භාවාතිදෙසො, සමාසන්තෙ ක, සමාසන්තෙ අ, නානාදෙසො, අබ්යයො, සඞ්ඛ්යා.

තත්ථ සබ්බො අබ්යයීභාවො නපුංසකලිඞ්ගො එව, සමාහාරභූතා දිගු, ද්වන්දා නපුංසකා ච එකත්තසඞ්ඛ්යා ච.

359. ක්වචෙකත්තඤ්ච ඡට්ඨියා[ක. 327; රූ. 351; නී. 704; චං. 2.2.69-73; පා. 2.4.22-25].

ඡට්ඨීසමාසෙ ක්වචි නපුංසකත්තං එකත්තඤ්ච හොති.

ඡායා, සභාස්වෙවායං විධි, සලභානං ඡායා සලභච්ඡායං […සභච්ඡායං (මූලපාඨෙ)]. එවං සකටච්ඡායං, ඝරච්ඡායං. ඉධ න හොති, රුක්ඛච්ඡායා, පබ්බතච්ඡායා. සභාසද්දෙ අමනුස්සසභාස්වෙවායං විධි, බ්රහ්මූනං සභා බ්රහ්මසභං. එවං දෙවසභං, ඉන්දසභං, යක්ඛසභං, රක්ඛසසතං. මනුස්සසභාසු නත්ථි, ඛත්තියසභා, රාජසභා ඉච්චාදි.

‘ස්යාදීසු රස්සො’ති සුත්තෙන අබ්යයීභාව, සමාහාරදිගු, ද්වන්දානං කස්සචි තප්පුරිසස්ස ච ස්යාදීසු රස්සො.

360. ඝපස්සන්තස්සාප්පධානස්ස[ක. 403; රූ. 354; නී. 858; චං. 2.2.86; පා. 1.2.48].

ස්යාදීසු අන්තභූතස්ස අප්පධානභූතස්ස ච ඝපස්ස රස්සො හොති.

බහුකඤ්ඤො, පොසො, බහුඉත්ථි, කුලං, බහුවධු, කුලං.

අන්තස්සාති කිං? සද්ධාධනො, පුරිසො.

අප්පධානස්සාති කිං? රාජකඤ්ඤා, රාජකුමාරී, බ්රහ්මබන්ධූ.

361. ගොස්සු[ක. 342; රූ. 337; නී. 722; චං. 2.2.85; පා. 1.2.48].

ස්යාදීසු අන්තභූතස්ස අප්පධානභූතස්ස ච ගොස්ස උ හොති.

362. ඉත්ථියං භාසිතපුමිත්ථී පුමාවෙකත්ථෙ[ක. 331; රූ. 353; නී. 714; චං. 5.2.29; පා. 6.3.34].

‘එකත්ථෙ’ති තුල්යාධිකරණෙ, ඉත්ථියං වත්තමානෙ එකත්ථෙ උත්තරපදෙ පරෙ කදාචි භාසිතපුමො ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො පුමා ඉව හොති. චතුරඞ්ගමිදං විධානං, පුබ්බපදං ඉත්ථිලිඞ්ගඤ්ච භාසිතපුමඤ්ච සියා, පරපදං නියතිත්ථිලිඞ්ගඤ්ච පුබ්බපදෙන එකත්ථඤ්ච සියාති.

දීඝා ජඞ්ඝා යස්ස සො දීඝජඞ්ඝො, පුරිසො, දීඝජඞ්ඝා, ඉත්ථී, දීඝජඞ්ඝං, කුලං.

එත්ථ ච යෙ සද්දා කත්ථචි පුල්ලිඞ්ගරූපා හොන්ති, කත්ථචි ඉත්ථිපච්චයයුත්තා ඉත්ථිලිඞ්ගරූපා, තෙ භාසිතපුමා නාම. දීඝො මග්ගො, දීඝා රත්ති, ගතො පුරිසො, ගතා ඉත්ථී, කුමාරො, කුමාරී, බ්රාහ්මණො, බ්රාහ්මණී ඉච්චාදි.

යෙ පන ඉත්ථිපච්චයයුත්තා නිච්චං ඉත්ථිලිඞ්ගරූපා හොන්ති, තෙ භාසිතපුමා නාම න හොන්ති, කඤ්ඤා, පඤ්ඤා, සද්ධා, නදී, ඉත්ථී, පථවී ඉච්චාදි. තථා සභාවඉත්ථිලිඞ්ගාපි නියතපුන්නපුංසකලිඞ්ගාපි භාසිතපුමා න හොන්ති, දෙවතා, රත්ති, ධෙනු, වධූ, සක්කො, දෙවො, බ්රහ්මා, රතනං, සරණං ඉච්චාදි.

ඉධ පන දීඝසද්දො ‘‘දීඝො බාලාන සංසාරො’’ති [ධ. ප. 60] ආදීසු භාසිතපුමො, සො විසෙස්යලිඞ්ගානුගතවසෙන ඉධ ඉත්ථිපච්චයයුත්තො ¶ ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො නාම. ඉමිනා සුත්තෙන පුම්භාවාතිදෙසෙ කතෙ තත්ථ ආපච්චයො අන්තරධායති, ‘ඝපස්සන්තස්සාප්පධානස්සා’ති සුත්තෙන සමාසන්තස්ස ආකාරස්ස රස්සත්තං, කුමාරී භරියා යස්ස සො කුමාරභරියො, ඊපච්චයනිවත්ති. යුවති ජායා යස්ස සො යුවජායො, තිපච්චයනිවත්ති. බ්රහ්මබන්ධූ භරියා යස්ස සො බ්රහ්මබන්ධුභරියො, ඌපච්චයනිවත්ති.

ඉත්ථියන්ති කිං? කුමාරී රතනං යස්ස සො කුමාරීරතනො, පුරිසො, ඉධ පරපදං ඉත්ථිලිඞ්ගං න හොති, තස්මා පුම්භාවාතිදෙසො න කාතබ්බො, යදි කරෙය්ය, කුමාරො රතනං යස්ස කුමාරරතනොති එවං අනිට්ඨත්ථො භවෙය්ය.

එකත්ථෙති කිං? කුමාරීසු භත්ති යස්ස සො කුමාරීභත්තිකො. එවං සමණීභත්තිකො, බ්රාහ්මණීභත්තිකො, සමාසන්තෙ කො, ඉධ පරපදං පුබ්බපදෙන එකත්ථං න හොති, තස්මා පුම්භාවාතිදෙසො න කාතබ්බො, යදි කරෙය්ය, කුමාරෙසු භත්ති යස්ස සො කුමාරභත්තිකොති එවං අනිට්ඨත්ථො භවෙය්ය.

ඉත්ථීති කිං? දට්ඨබ්බට්ඨෙන දිට්ඨි, ගාමණිකුලං දිට්ඨි යෙන සො ගාමණිදිට්ඨි, ඉධ ගාමණිසද්දො භාසිතපුමො හොති, ඉධ පන කුලවාචකත්තා නපුංසකලිඞ්ගෙ තිට්ඨති, ඉත්ථිපච්චයො නත්ථි, තස්මා පුම්භාවාතිදෙසකිච්චං නත්ථි.

භාසිතපුමොති කිං? සද්ධා පකති යස්ස සො සද්ධාපකතිකො. එවං පඤ්ඤාපකතිකො, ඉධ පුබ්බපදං නියතිත්ථිලිඞ්ගත්තා භාසිතපුමං න හොතීති. සද්ධාධනො, පඤ්ඤාධනො, සද්ධාධුරො පඤ්ඤාධුරො ඉච්චත්ර දුවඞ්ගවෙකල්ලං හොති.

කම්මධාරයම්හි [ක. 332; රූ. 343; නී. 716] පන ‘එකත්ථෙ’ති පදං විසුං එකං අඞ්ගං න හොති අනෙකත්ථස්ස ඉධ අසම්භවතො. දීඝා ච සා ජඞ්ඝා චාති ¶ දීඝජඞ්ඝා, කුමාරී ච සා භරියා චාති කුමාරභරියා. එවං ඛත්තියකඤ්ඤා, බ්රාහ්මණකඤ්ඤා, යුවති ච සා භරියා චාති යුවභරියා, බ්රහ්මබන්ධූ ච සා භරියා චාති බ්රහ්මබන්ධුභරියා.

ඉත්ථියන්ති කිං? කුමාරී ච සා රතනඤ්චාති කුමාරීරතනං. එවං සමණීපදුමං.

ඉත්ථීති කිං? ගාමණිකුලඤ්ච තං දිට්ඨි චාති ගාමණිදිට්ඨි.

භාසිතපුමොති කිං? සද්ධාපකති, ගඞ්ගානදී, තණ්හානදී, පථවීධාතු.

සඤ්ඤාසද්දෙසු පන චතුරඞ්ගයුත්තෙපි විධානං න හොති, නන්දාදෙවී, නන්දාපොක්ඛරණී, කායගතාසති, පඨමාවිභත්ති, දුතියාවිභත්ති, පඤ්චමීවිභත්ති, ඡට්ඨීවිභත්ති ඉච්චාදි.

363. ක්වචි පච්චයෙ[ක. 332; රූ. 343; නී. 716; චං. 5.2.31; පා. 6.3.35].

පච්චයෙ පරෙ කදාචි භාසිතපුමො ඉත්ථිලිඞ්ගසද්දො ක්වචි පුමාව හොති.

බ්යත්තතරා, බ්යත්තතමා, එත්ථ ච බ්යත්තානං ඉත්ථීනං අතිසයෙන බ්යත්තාති බ්යත්තතරා, බ්යත්තතමාති අත්ථො. එවං පණ්ඩිතතරා, පණ්ඩිතතමා ඉච්චාදි.

364. සබ්බාදයො වුත්තිමත්තෙ[ක. 331; රූ. 353; නී. 714; චං. 5.2.41; පා. 6.3.35].

වුත්තිමත්තෙ ඨානෙ සබ්බාදිනාමකා සබ්බනාමසද්දා පුමාව හොන්ති.

සා පමුඛා යස්ස සො තප්පමුඛො. එවං තප්පධානො, තාය තාහි වා සම්පයුත්තො තංසම්පයුත්තො. සා එව පමුඛා තප්පමුඛා. එවං තප්පධානා, තස්සා මුඛං තම්මුඛං, තස්සං ගාථායං ¶ තාසු ගාථාසු වා තත්ර, තාය ගාථතො තාහි වා ගාථාහි තතො, තස්සං වෙලායං තදා ඉච්චාදි.

එත්ථ ච වුත්ති නාම සමාස, තද්ධිතා’ යාදිධාතුපච්චයන්ත, විභත්තිපච්චයන්තානං නාමං.

365. ල්තිත්ථියූහි කො[ක. 338; රූ. 356; නී. 725; චං. 4.4.140; පා. 5.4.152].

අඤ්ඤපදත්ථවිසයෙ කත්තුඉච්චාදීහි ල්තුපච්චයන්තෙහි ඉත්ථියං ඊ, ඌකාරන්තෙහි ච බහුලං කපච්චයො හොති.

බහවො කත්තාරො යස්මිං දෙසෙ සො බහුකත්තුකො. එවං බහුවත්තුකො, බහුකා නදියො යස්මිං දෙසෙ සො බහුනදිකො. එවං බහුඉත්ථිකො, ගාමො, බහුඉත්ථිකා, සභා, බහුඉත්ථිකං, කුලං. එවං බහුකුමාරිකං, බහුබ්රහ්මබන්ධුකො.

එත්ථ ච ‘බ්රහ්මබන්ධූ’ති රස්සපදං බ්රාහ්මණං වදති, දීඝපදං බ්රාහ්මණිං වදති, කපච්චයෙ පරෙ දීඝානං මහාවුත්තිනා රස්සත්තං ඉච්ඡන්ති.

366. වාඤ්ඤතො[ක. 338; රූ. 356; නී. 725; චං. 6.2.72; පා. 5.4.152].

අඤ්ඤපදත්ථවිසයෙ ල්තිත්ථියූහි අඤ්ඤතො අවණ්ණිවණ්ණුවණ්ණන්තෙහි බහුලං කපච්චයො හොති වා.

අගාමකං, අරඤ්ඤං, බහුගාමකො, ජනපදො, සසොතකො, අසොතකො, සලොමකො, සපක්ඛකො, බහුමාලකො, බහුමාලො, බහුමායකො, බහුමායො.

සුන්දරා දිට්ඨි යස්ස සො සම්මාදිට්ඨිකො, සම්මාදිට්ඨි, මිච්ඡාදිට්ඨිකො, මිච්ඡාදිට්ඨි, මතපතිකා, ඉත්ථී, සද්ධාපකතිකො, පඤ්ඤාපකතිකො, බහුහත්ථිකො, බහුදණ්ඩිකො.

සහෙතුකො, අහෙතුකො, සචක්ඛුකො, අචක්ඛුකො, සභික්ඛුකො, අභික්ඛුකො, දීඝායුකො, අප්පායුකො, බහුධෙනුකො, වජො, බහුරත්තඤ්ඤුකො, භික්ඛුසඞ්ඝො.

ඉත්ථිලිඞ්ගෙ කම්හි පරෙ අකාරස්ස මහාවුත්තිනා වා ‘අධාතුස්ස කෙ…’ති සුත්තෙන වා බහුලං ඉකාරත්තං හොති, බහුපුත්තිකා, ඉත්ථී, බහුපුත්තකා වා, එකපුත්තිකා, එකපුත්තකා ඉච්චාදි.

367. සමාසන්ත[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.52; පා. 5.4.68; ‘ත්ව’ (බහූසු)].

‘සමාසන්තො+අ’ ඉති ද්විපදමිදං, සමාසන්තො හුත්වා අපච්චයො හොතීති අත්ථො. අධිකාරසුත්තමිදං.

368. පාපාදීහි භූමියා[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.72; …පෙ… 5.4.75; ‘ගොදාවරීනං’ (බහූසු)].

පාපාදීහි ¶ පරාය භූමියා සමාසන්තො අහොති, ‘භූමිසද්දස්සා’ති වත්තබ්බෙ නියතිත්ථිලිඞ්ගදස්සනත්ථං ‘භූමියා’ති වුත්තං. එවං අඤ්ඤත්ථපි.

පාපානං භූමි පාපභූමං, පාපානං උප්පත්තිභූමිත්යත්ථො, ජාතියා භූමි ජාතිභූමං, සත්ථුජාතරට්ඨං. එවං පච්ඡාභූමං, මජ්ඣිමදෙසෙ පච්ඡාභාගරට්ඨං.

369. සඞ්ඛ්යාහි[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.73; පා. 5.4.75].

සඞ්ඛ්යාහි පරාය භූමියා සමාසන්තො අ හොති.

ද්වෙ භූමියො එත්ථාති ද්විභූමො, ද්විභූමකො, පාසාදො, ද්විභූමිකො වා, තිස්සො භූමියො එතෙසන්ති වා තීසු භූමිසු පරියාපන්නාති වා තෙභූමකා, ධම්මා, චතුභූමකා, ධම්මා, තෙභූමිකා, චතුභූමිකා වා. දිගුම්හි-ද්වෙ භූමියො ද්විභූමං, තිස්සො භූමියො තිභූමං, චතස්සො භූමියො චතුභූමං ඉච්චාදි.

370. නදීගොධාවරීනං[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.73; පා. 5.4.75].

සඞ්ඛ්යාහි පරාසං නදී, ගොධාවරීනං සමාසන්තො අ හොති.

පඤ්ච නදියො පඤ්චනදං, පඤ්ච වා නදියො යස්මිං පදෙසෙ සො පඤ්චනදො, සත්ත ගොධාවරියො සත්තගොධාවරං.

371. අසඞ්ඛ්යෙහි චඞ්ගුල්යානඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසු[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.74; පා. 5.4.86].

අඤ්ඤත්ථො ච අසඞ්ඛ්යත්ථො ච අඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථා. තත්ථ ‘අඤ්ඤත්ථො’ති අඤ්ඤපදත්ථො බහුබ්බීහිසමාසො, ‘අසඞ්ඛ්යත්ථො’ති අසඞ්ඛ්යත්ථසමාසො ¶ අබ්යයීභාවසමාසොති වුත්තං හොති, න අඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථා අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථා, අඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථවජ්ජිතෙසු සමාසෙසු අසඞ්ඛ්යෙහි උපසග්ගෙහි ච සඞ්ඛ්යාහි ච පරාය අඞ්ගුලියා සමාසන්තො අ හොති. චසද්දෙන ‘‘සුගතඞ්ගුලෙන, පමාණඞ්ගුලෙන’’ ඉච්චාදීනි සිජ්ඣන්ති.

අඞ්ගුලීහි නිග්ගතං නිරඞ්ගුලං, අඞ්ගුලියො අතික්කන්තං අච්චඞ්ගුලං, ඉමෙ ද්වෙ අමාදිසමාසා, ද්වෙ අඞ්ගුලියො සමාහටාති ද්වඞ්ගුලං.

අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූති කිං? පඤ්ච අඞ්ගුලියො අස්මින්ති පඤ්චඞ්ගුලි, හත්ථො. අඞ්ගුලියා සමීපං උපඞ්ගුලි. ‘‘චතුරඞ්ගුලං කණ්ණං ඔසාරෙත්වා [මහාව. 66], අට්ඨඞ්ගුලං දන්තකට්ඨං, ද්වඞ්ගුලපරමං, චතුරඞ්ගුලපරමං, අට්ඨඞ්ගුලපරම’’න්තිආදීසු ‘අඞ්ගුල’න්ති අකාරන්තං පමාණවාචීසද්දන්තරං.

372. දාරුම්හඞ්ගුල්යා[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.97; පා. 5.4.114; ‘දාරුම්යඞ්ගුල්යා’ (බහූසු)].

දාරුසඞ්ඛාතෙ අඤ්ඤපදත්ථෙ පවත්තාය අඞ්ගුලියා සමාසන්තො අහොති.

පඤ්ච අඞ්ගුලියො අස්සාති පඤ්චඞ්ගුලං, දාරු. එත්ථ ච අඞ්ගුලිපමාණාවයවො ධඤ්ඤාදීනං මානවිසෙසො ‘දාරූ’ති වුච්චති.

373. දීඝාහොවස්සෙකදෙසෙහි ච රත්යා[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.75; පා. 5.4.87].

දීඝො ච අහො ච වස්සො ච එකදෙසො චාති ද්වන්දො, එකදෙසො නාම පුබ්බ, පරාදි, අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසු දීඝාදීහි ච අසඞ්ඛ්යෙහි ච සඞ්ඛ්යාහි ච පරාය රත්තියා සමාසන්තො අ හොති. චසද්දෙන ‘‘චිරරත්ත’’න්ති සිජ්ඣති.

දීඝා ¶ රත්තියො දීඝරත්තං, දීඝා රත්තිදිවපරංපරාත්යත්ථො. අහො ච රත්ති ච අහොරත්තං, වස්සෙන තෙමිතා රත්ති වස්සරත්තං, රත්තියා පුබ්බං පුබ්බරත්තං, රත්තියා පරං පරරත්තං, රත්තියා අඩ්ඪං අඩ්ඪරත්තං, රත්තිං අතික්කන්තො අතිරත්තො, ද්වෙ රත්තියො ද්විරත්තං. එවං තිරත්තං, චතුරත්තං, පඤ්චරත්තං, ඡාරත්තං, වාධිකාරත්තා ‘‘එකරත්තං, එකරත්තී’’ති සිජ්ඣති.

අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූති කිං? දීඝා රත්ති එත්ථාති දීඝරත්ති, හෙමන්තො. රත්තියා සමීපං උපරත්ති.

374. ගො ත්වචත්ථෙ චාලොපෙ[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.77; පා. 5.4.92].

අචත්ථෙ ච අනඤ්ඤා’සඞ්ඛ්යත්ථෙසු ච පවත්තා ගොසද්දම්හා අලොපට්ඨානෙ සමාසන්තො අ හොති.

රඤ්ඤො ගො රාජගවො, අත්තනො ගො සගවො, පරෙසං ගො පරගවො, පඤ්චගවො, පඤ්චගවං. එවං දසගවං.

අලොපෙති කිං? පඤ්චහි ගොහි කීතො පඤ්චගු. එත්ථ ච තෙන කීතොති එතස්මිං අත්ථෙ තද්ධිතපච්චයස්ස ලොපො, තෙන අයං අපච්චයො න හොති, ‘ගොස්සූ’ති ඔස්සුත්තං.

අචත්ථෙති කිං? ගවජා ච ගාවො ච ගවජගවො, යොම්හි ගොස්ස ගවත්තං.

අනඤ්ඤාසඞ්ඛ්යත්ථෙසූති කිං? චිත්තගු, උපගු.

375. රත්තිදිව දාරගව චතුරස්සා[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.62; පා. 5.4.77].

එතෙ තයො සද්දා අඅන්තා නිපච්චන්තෙ.

රත්ති ච දිවා ච රත්තිදිවං, දාරා ච ගාවො ච දාරගවං, චතස්සො අස්සියො යස්ස සො චතුරස්සො, අපච්චයො, අස්සිස්ස ඉස්ස අත්තං.

376. ආයාමෙනුගවං[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.69; පා. 5.4.83].

ආයාමෙ ¶ ගම්යමානෙ අනුගවන්ති නිපච්චතෙ.

ආයාමෙති කිං? ගුන්නං පච්ඡා අනුගු.

377. අක්ඛිස්මාඤ්ඤත්ථෙ[ක. 337; රූ. 350; නී. 722; චං. 4.4.96; පා. 5.4.113].

අඤ්ඤපදත්ථෙ පවත්තා අක්ඛිම්හා සමාසන්තො අ හොති.

විසාලානි අක්ඛීනි යස්ස සො විසාලක්ඛො, විරූපානි අක්ඛීනි යස්ස සො විරූපක්ඛො, අනෙකසහස්සානි අක්ඛීනි යස්ස සො සහස්සක්ඛො, ලොහිතානි අක්ඛීනි යස්ස සො ලොහිතක්ඛො. එවං නීලක්ඛො, නීලක්ඛි වා. බහුලාධිකාරා අනඤ්ඤත්ථෙපි, අක්ඛීනං පටිමුඛං පච්චක්ඛං, අක්ඛීනං පරභාගො පරොක්ඛං, අක්ඛීනං තිරොභාගො තිරොක්ඛං. අක්ඛිසද්දෙන චෙත්ථ පඤ්චින්ද්රියානි ගය්හන්ති.

මහාවුත්තිනා ක්වචි සමාසන්තො අ, ආ, ඉපච්චයා හොන්ති.

වායුනො සඛා වායුසඛො, වායුසඞ්ඛාතො සඛා අස්සාති වා වායුසඛො, අග්ගි, සබ්බෙසං පියා’පියමජ්ඣත්තානං සඛාති සබ්බසඛො, සබ්බෙ වා සඛායො අස්සාති සබ්බසඛො, මෙත්තාවිහාරී. ‘‘සබ්බමිත්තො සබ්බසඛො’’ති [ථෙරගා. 648] පාළි. පාපානං සඛාති පාපසඛො, පාපා සඛාරො යස්සාති වා පාපසඛො. ‘‘පාපමිත්තො පාපසඛො’’ති [දී. නි. 3.253] පාළි. පහිතො පෙසිතො අත්තා යෙනාති පහිතත්තො, මජ්ඣිමො අත්තා සභාවො යස්සාති මජ්ඣත්තො, ඡාතං අජ්ඣත්තසන්තානං [සණ්ඨානං (මූලපාඨෙ)] යස්සාති ඡාතජ්ඣත්තො, සුහිතො අත්තා යස්සාති සුහිතත්තො ¶ , යතො සංයතො අත්තා යස්සාති යතත්තො, ඨිතො අත්තා අස්සාති ඨිතත්තොඉච්චාදි.

පච්චක්ඛො ධම්මො යස්සාති පච්චක්ඛධම්මා, ඡාදෙතීති ඡදො, මොහො, විවටො ඡදො යස්මින්ති විවටච්ඡදා, සම්මාසම්බුද්ධො.

සුන්දරො ගන්ධො යස්සාති සුගන්ධි, කුච්ඡිතො ගන්ධො යස්සාති දුග්ගන්ධි, පූතිනො ගන්ධො යස්සාති පූතිගන්ධි, සුරභිනො ගන්ධො සුරභිගන්ධි. ‘‘සරීරස්ස සුගන්ධිනො, ගුණගන්ධියුත්තො අහ’’න්ති පාළි.

378. උත්තරපදෙ[ක. 333-334; රූ. 344-345; නී. 717-718].

උත්තරපදෙ පරෙ පුබ්බපදෙ විධි හොතීති අත්ථො. අධිකාරසුත්තමිදං.

‘‘අබ්රාහ්මණො, අනරියො, අභික්ඛුකො, අනන්තො’’ඉච්චාදීසු සමාසෙ උත්තරපදෙ පරෙ න-කාරස්ස අ, අන හොන්ති.

379. නඛාදයො[ක. 328; රූ. 352; නී. 708; චං. 5.2.95; පා. 6.3.75].

නඛාදයො සද්දා නපකතිකා සිජ්ඣන්ති.

නා’ස්ස ඛමත්ථීති නඛො, ‘ඛ’න්ති සුඛං, දුක්ඛඤ්ච, නා’ස්ස කුලමත්ථීති නකුලො, එවංනාමකො බ්රාහ්මණො, පුමස්ස සකං පුංසකං ¶ නත්ථි පුංසකං එතස්මින්ති නපුංසකො, ඛඤ්ජනං වෙකල්ලගමනං ඛත්තං, නත්ථි ඛත්තං එතස්සාති නක්ඛත්තං, කං වුච්චති සුඛං, තබ්බිරුද්ධත්තා අකං වුච්චති දුක්ඛං, නත්ථි අකං එතස්මින්ති නාකො, සග්ගො, න මුඤ්චතීති නමුචි, මාරො. න ගලති න චවතීති නගරං, ගෙහෙ වත්තබ්බෙ ‘අගාර’න්ති සිජ්ඣති.

380. නගො වා පාණිනි[ක. 333-334; රූ. 344-345; නී. 717-718; චං. 5.2.96; පා. 6.3.77; ‘නගො වාප්පාණිනි’ (බහූසු)].

න ගච්ඡන්තීති නගා, රුක්ඛා. නගා, පබ්බතා. අගා, රුක්ඛා, අගා, පබ්බතා.

අපාණිනීති කිං? අගො වසලො කිං තෙන. එත්ථ ‘අගො’ති දුග්ගතජනො, ‘වසලො’ති ලාමකො, ‘කිං තෙනා’ති නින්දාවචනං, ‘‘සීතෙනා’’තිපි පාඨො. එවං නෙකෙ, අනෙකෙ, නෙකානි, අනෙකානි ඉච්චාදි.

381. සහස්ස සොඤ්ඤත්ථෙ[ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.97; පා. 6.3.82].

අඤ්ඤපදත්ථෙ සමාසෙ උත්තරපදෙ පරෙ සහස්ස සො හොති වා.

පුත්තෙන සහ යො වත්තතීති සපුත්තො, සහපුත්තො.

අඤ්ඤත්ථෙති කිං? සහ කත්වා, සහ යුජ්ඣිත්වා.

382. සඤ්ඤායං[ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.98; පා. 6.3.78].

සඤ්ඤායං උත්තරපදෙ පරෙ සහස්ස සො හොති.

සහ ¶ ආයත්තං සායත්තං, සහ පලාසං සපලාසං, අගරුකාරස්සෙතං නාමං.

383. අපච්චක්ඛෙ[ක. 404; රූ. 307; නී. 859; චං. 5.2.99; පා. 6.3.80].

අපච්චක්ඛෙ ගම්යමානෙ උත්තරපදෙ පරෙ සහස්ස සො හොති.

ඔඩ්ඩියති එතායාති ඔඩ්ඩි, පාසො. ඔඩ්ඩියා සහ යො වත්තතීති සොඩ්ඩි, කපොතො. ඉධ ‘ඔඩ්ඩි’ අපච්චක්ඛා. ‘‘සාග්ගි කපොතො’’තිපි පාඨො, පිචුනා සහ වත්තතීති සපිචුකා, වාතමණ්ඩලිකා, සා ච අපච්චක්ඛා, උග්ගන්ත්වා ආකාසෙ පරිබ්භමන්තං පිචුසඞ්ඝාටං දිස්වා ඤාතබ්බා. ‘‘සපිසාචා වාතමණ්ඩලිකා’’තිපි පාඨො. එවං සරජා, වාතා, සරක්ඛසී, රත්ති.

384. අකාලෙ සකත්ථස්ස[ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.110; පා. 6.3.81].

සකත්ථප්පධානස්ස සහසද්දස්ස සො හොති අකාලෙ උත්තරපදෙ පරෙ.

අකාලෙති කිං? සහ පුබ්බණ්හං, සහ පරණ්හං, සුනක්ඛත්තෙන සහ පවත්තං පුබ්බණ්හං, පරණ්හන්ති අත්ථො.

385. ගන්ථන්තාධික්යෙ[ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.101; පා. 6.3.79].

ගන්ථස්ස අන්තො ගන්ථන්තො. යථා තං කච්චායනගන්ථස්ස අන්තො උණාදිකප්පො, අධිකභාවො ආධික්යං, ගන්ථන්තෙ ච ආධික්යෙ ච වත්තමානස්ස සහසද්දස්ස සො හොති උත්තරපදෙ පරෙ.

සහ ¶ උණාදිනා’ යං අධියතෙති තං සොණාදි, සකලං කච්චායනං අධීතෙත්යත්ථො. සහ මුහුත්තෙන සකලං ජොතිං අධීතෙ සමුහුත්තං, ජොතීති නක්ඛත්තසත්ථං.

ආධික්යෙ – සදොණා, ඛාරී, සකහාපණං, නික්ඛං, සමාසකං, කහාපණං. නිච්චත්ථමිදං සුත්තං.

386. සමානස්ස පක්ඛාදීසු වා[ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.103-4; පා. 6.3.84-86].

පක්ඛාදීසු උත්තරපදෙසු සමානස්ස සො හොති වා.

සමානො පක්ඛො සහායො සපක්ඛො, සමානො පක්ඛො යස්සාති වා සපක්ඛො, සමානපක්ඛො වා. එවං සජාති, සමානජාති, සජනපදො, සරත්ති.

සමානො පති යස්සා සා සපති. එවං සනාභි, සබන්ධු, සබ්රහ්මචාරී, සනාමො. අව්හයං වුච්චති නාමං, චන්දෙන සමානං අව්හයං යස්ස සො චන්දසව්හයො, සගොත්තො, ඉන්දෙන සමානං ගොත්තං යස්ස සො ඉන්දසගොත්තො, සරූපං, සට්ඨානං. හරි වුච්චති සුවණ්ණං, හරිනා සමානො වණ්ණො යස්ස සො හරිස්සවණ්ණො, සස්ස ද්විත්තං. එවං සිඞ්ගීනික්ඛසවණ්ණො, සවයො, සධනො, සධම්මො, සජාතියො.

387. උදරෙ ඉයෙ[ක. 404; රූ. 370; නී. 859; චං. 5.2.105; පා. 6.3.88].

ඉයයුත්තෙ උදරෙ පරෙ සමානස්ස සො හොති වා.

සමානෙ උදරෙ ජාතො සොදරියො, සමානොදරියො.

අඤ්ඤෙසුපි ¶ සමානස්ස සො හොති, චන්දෙන සමානා සිරී යස්ස තං චන්දස්සසිරීකං, මුඛං. එවං පදුමස්සසිරීකං, වදනං.

මහාවුත්තිනා සන්තාදීනඤ්ච සො හොති, සංවිජ්ජති ලොමං අස්සාති සලොමකො. එවං සපක්ඛකො, සංවිජ්ජන්ති ආසවා එතෙසන්ති සාසවා, සංවිජ්ජන්ති පච්චයා එතෙසන්ති සප්පච්චයා, සංවිජ්ජන්ති අත්තනො උත්තරිතරා ධම්මා එතෙසන්ති සඋත්තරා, සන්තො පුරිසො සප්පුරිසො. තථා සජ්ජනො, සද්ධම්මො, සන්තස්ස භාවො සබ්භාවො ඉච්චාදි.

අයං අත්ථො එතස්සාති ඉදමත්ථී, සමාසන්තෙ ඊ, ඉදමත්ථිනො භාවො ඉදමත්ථිතා. අයං පච්චයො එතෙසන්ති ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයානං භාවො ඉදප්පච්චයතා. ‘‘ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා, ඉදප්පච්චයා එව ඉදප්පච්චයතා’’තිපි යොජෙන්ති. ‘ඉද’න්ති නිපාතපදම්පි අත්ථි, ‘‘රූපඤ්ච හිදං භික්ඛවෙ අත්තා අභවිස්සා, වෙදනා ච හිදං. සඤ්ඤා ච හිදං. සඞ්ඛාරා ච හිදං භික්ඛවෙ අත්තා අභවිස්සංසු’’ ඉච්චාදි [මහාව. 20].

උත්තරපදෙ පරෙ පුමස්ස පුං හොති වා.

පුමස්ස ලිඞ්ගං පුල්ලිඞ්ගං, පුමස්ස භාවො පුම්භාවො, පුමා ච සො කොකිලො චාති පුඞ්කොකිලො, පුමා ච සො ගො චාති පුඞ්ගවො, ‘ගො ත්වචත්ථෙ…’ති අපච්චයො, නපුංසකො.

උත්තරපදෙ ¶ පරෙ න්ත, න්තූනං ට හොති වා ක්වචි.

භවං පතිට්ඨො යෙසං තෙ භවංපතිට්ඨා, බින්දාගමො. භගවා මූලං යෙසං තෙ භගවංමූලකා, ධම්මා. එවං භගවංපටිසරණා, ධම්මා.

බහුලාධිකාරා තරාදීසු ච පරෙසු, මහන්තීනං අතිසයෙන මහාති මහත්තරී, රත්තඤ්ඤූනං මහන්තස්ස භාවො රත්තඤ්ඤුමහත්තං. එවං ජාතිමහත්තං, ගුණමහත්තං, පුඤ්ඤමහත්තං, අරහන්තස්ස භාවො අරහත්තං.

උත්තරපදෙ පරෙ න්ත, න්තූනං අ හොති.

භවන්තපතිට්ඨා, මයං, ගුණවන්තපතිට්ඨා, මයං.

392. රීරික්ඛකෙසු[ක. 642; රූ. 589; නී. 1269; චං. 5.2.107; පා. 6.3.89-90].

රී, රික්ඛ, කපච්චයන්තෙසු පරෙසු සමානස්ස සො හොති.

නිච්චසමාසත්තා අඤ්ඤපදෙන විග්ගහො, සංවිජ්ජතීති සමානො, පච්චක්ඛෙ විය චිත්තෙ උපලබ්භතීති අත්ථො. සමානො විය සො දිස්සතීති සදී, සදික්ඛො, සදිසො, සමානා විය තෙ දිස්සන්තීති සදිසා.

393. න්තකිමිමානං ටාකීටී[ක. 126; රූ. 101; නී. 301].

තෙසු පරෙසු න්තපච්චයන්තස්ස ච කිං, ඉමසද්දානඤ්ච කමෙන ටා, කී, ටී හොන්ති.

භවං ¶ විය සො දිස්සතීති භවාදී, භවාදික්ඛො, භවාදිසො, කො විය සො දිස්සතීති කීදී, කීදික්ඛො, කීදිසො, අයං විය සො දිස්සතීති ඊදී, ඊදික්ඛො, ඊදිසො.

394. සබ්බාදීනමා[ක. 642; රූ. 589; නී. 1269; චං. 5.2.108; පා. 6.3.91].

තෙසු පරෙසු සබ්බාදිනාමකානං ය, ත, එත, අඤ්ඤ, අම්හ, තුම්හසද්දානං අන්තො ආ හොති.

යාදී, යාදික්ඛො, යාදිසො, තාදී, තාදික්ඛො, තාදිසො, එතාදී, එතාදික්ඛො, එතාදිසො.

එදී, එදික්ඛො, එදිසො, අඤ්ඤාදී, අඤ්ඤාදික්ඛො, අඤ්ඤාදිසො, අම්හාදී, අම්හාදික්ඛො, අම්හාදිසො, තුම්හාදී, තුම්හාදික්ඛො, තුම්හාදිසො.

396. තුම්හම්හානං තාමෙකස්මිං[ක. 642; රූ. 589; නී. 1269].

තෙසු පරෙසු එකවචනෙ පවත්තානං තුම්හ’ ම්හසද්දානං තා, මා හොන්ති වා.

අහං විය සො දිස්සතීති මාදී, මාදික්ඛො, මාදිසො, ත්වං විය සො දිස්සතීති තාදී, තාදික්ඛො, තාදිසො.

එකස්මින්ති කිං? අම්හෙ විය තෙ දිස්සන්තීති අම්හාදිනො, අම්හාදික්ඛා, අම්හාදිසා, තුම්හෙ විය තෙ දිස්සන්තීති තුම්හාදිනො, තුම්හාදික්ඛා, තුම්හාදිසා. එත්ථ ච උපමානත්ථස්සෙව එකත්තං ඉච්ඡීයති, තස්මා අහං විය තෙ දිස්සන්තීති මාදිසා ¶ ත්වං විය තෙ දිස්සන්තීති තාදිනො, තාදිසාතිපි යුජ්ජන්ති. ‘‘මාදිසා වෙ ජිනා හොන්ති, යෙ පත්තා ආසවක්ඛය’’න්ති [මහාව. 11] පාළි, ඉමානි පදානි උපරි කිතකණ්ඩෙපි ආගමිස්සන්ති.

රී, රික්ඛ, කපච්චයෙහි අඤ්ඤස්මිං උත්තරපදෙ පරෙ තුම්හ’ම්හානං තං, මංආදෙසා හොන්ති ක්වචි.

ත්වං ලෙණං යෙසං තෙ තංලෙණා, අහං ලෙණං යෙසං තෙ මංලෙණා [සං. නි. 4.359]. එවං තංදීපා, මංදීපා [සං. නි. 4.359], තංපටිසරණා, මංපටිසරණා.

398. මනාද්යාපාදීනමො මයෙ ච[ක. 183; රූ. 386; නී. 375].

උත්තරපදෙ මයපච්චයෙ ච පරෙ මනාදීනං ආපාදීනඤ්ච ඔ හොති.

මනොසෙට්ඨා, මනොමයා, රජොජල්ලං, රජොමයං, සබ්බො මනොගණො ඉධ වත්තබ්බො, ආපොධාතු, ආපොමයං. අනුයන්ති දිසොදිසං [දී. නි. 3.281], ජීව ත්වං සරදොසතං [ජා. 1.2.9].

399. පරස්ස සඞ්ඛ්යාසු[ක. 36; රූ. 47; නී. 130].

පරොසතං, පරොසහස්සං, පරොපණ්ණාස ධම්මා, ඉධ පරසද්දො ‘‘ඉන්ද්රියපරොපරියත්ත’’න්ති එත්ථ විය අධිකත්ථවාචිසද්දන්තරං, න සබ්බනාමං.

අරියෙහි පුථගෙවායං ජනොති පුථුජ්ජනො. අපි ච පාළිනයෙ පුථුසද්දොයෙව බහුලං දිස්සති, පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාසත්ථාරානං මුඛං උල්ලොකෙන්තීති පුථුජ්ජනා, පුථු නානාඔඝෙහි වුය්හන්තීති පුථුජ්ජනා [මහානි. 51, 94], සඤ්ඤානානාත්තපුථුත්තපභෙදං පටිච්ච තණ්හානානාත්තපුථුත්තපභෙදො හොති [ධ. ස. අට්ඨ. 1], ඉඞ්ඝ අඤ්ඤෙපි පුච්ඡස්සු, පුථූ සමණබ්රාහ්මණෙ [සං. නි. 1.246]. ගාමා ගාමං විචරිස්සං, සාවකෙ විනයං පුථූ, ආයතානි පුථූනි ච, පුථුනා විජ්ජුවණ්ණිනා [ජා. 2.22.968], පුථුකායා පුථුභූතා ඉච්චාදි. තස්මා ‘‘පුථගෙව, පුථක්කරණෙ’’ ඉච්චාදීසු ථුස්ස උකාරස්ස අකාරො [අකාරොති?] යුජ්ජති.

401. සො ඡස්සාහායතනෙසු වා[ක. 374; රූ. 408; නී. 804].

අහෙ ච ආයතනෙ ච පරෙ ඡස්ස සො හොති වා.

ඡ අහානි සාහං. අත්ථි සාහස්ස ජීවිතං [ජා. 2.22.314], ‘සාහස්සා’ති සාහං+අස්සාති ඡෙදො. සළායතනං.

වාති කිං? ඡාහප්පටිච්ඡන්නා ආපත්ති [චූළව. 134], ඡ ආයතනානි.

402. ල්තුපිතාදීනමාරඞ්රඞ[ක. 200; රූ. 159; නී. 415; චං. 5.2.20; පා. 6.3.32].

සමාසුත්තරපදෙ පරෙ ල්තුපච්චයන්තානං පිතාදීනඤ්ච කමෙන ආරඞ, රඞ හොන්ති වා.

සත්ථුනො ¶ දස්සනං සත්ථාරදස්සනං. එවං කත්තාරනිද්දෙසො. මාතා ච පිතා ච මාතරපිතරො, මාතාපිතූසු සංවඩ්ඪො මාතාපිතරසංවඩ්ඪො.

වාති කිං? සත්ථුදස්සනං, කත්තු නිද්දෙසො, මාතාපිතරො.

403. විජ්ජායොනිසම්බන්ධීනමා තත්ර චත්ථෙ[ක. 199; රූ. 158; නී. 736; චං. 5.2.21; පා. 6.3.25].

චත්ථසමාසෙ විජ්ජාසම්බන්ධීනං යොනිසම්බන්ධීනඤ්ච ල්තුපිතාදීනං ආ හොති තෙස්වෙව පරෙසු.

තත්රාති කිං? මාතුයා භාතා මාතුභාතා.

එත්ථ ච විජ්ජාසිප්පානි සික්ඛාපෙන්තා ආචරියා සිස්සානං විජ්ජාසම්බන්ධී මාතාපිතරො නාම.

404. පුත්තෙ[ක. 199; රූ. 158; නී. 736; චං. 5.2.22; පා. 6.3.25].

චත්තෙ පුත්තෙ පරෙ විජ්ජායොනිසම්බන්ධීනං ල්තුපිතාදීනං ආ හොති.

මාතාපුත්තා ගච්ඡන්ති, පිතාපුත්තා ගච්ඡන්ති. මහාවුත්තිනා තෙසඤ්ච ඉ හොති, මාතිපක්ඛො, පිතිපක්ඛො. මාතිඝො ලභතෙ දුඛං [ජා. 2.19.118], පිතිඝො ලභතෙ දුඛං, මාත්තිකං ධනං, පෙත්තිකං ධනං [පාරා. 34]. එත්ථ ච මාතුයා සන්තකං මාත්තිකං, පිතුනො සන්තකං පෙත්තිකං, ද්විත්තං වුද්ධි ච. මාතිතො, පිතිතො, භාතා එව භාතිකො, භාතිකරාජා.

405. ජායාය ජායං පතිම්හි[ක. 339; රූ. 358; නී. 731; ‘…ජයං පතිම්හි’ (බහූසු)].

පතිම්හි ¶ පරෙ ජායාසද්දස්ස ජායං හොති.

පුත්තං ජනෙතීති ජායා, ජායා ච පති ච ජායම්පතී [ජයම්පතී (බහූසු)]. අථ වා ‘‘ජායම්පතී’’ති ඉදං සන්ධිවිධිනාව සිද්ධං, තස්මා ‘‘ජම්පතී’’තිපාඨො සියා යථා ‘‘දෙවරාජා සුජම්පතී’ [සං. නි. 1.264]’ති, යථා ච සක්කතගන්ථෙසු ‘‘දාරො ච පති ච දම්පතී’’ති. ඉධ පන මහාවුත්තිනා පතිම්හි සුජාතාය සුජං හොති, දාරස්ස ච දං හොති, තථා ජායා ච පති ච ජම්පතීති නිට්ඨං ගන්තබ්බං.

යඤ්ච වුත්තියං ‘‘ජානිපතීති පකත්යන්තරෙන සිද්ධං, තථා දම්පතී’’ති වුත්තං. තත්ථ පුත්තං ජනෙතීති ජානී. ජානී ච පති ච ජානීපතීති යුජ්ජති. ‘‘තුදම්පතී’’ති පාඨො. කච්චායනෙ ච ‘ජායාය තු දංජානි පතිම්හී’ති. තත්ථ තුසද්දො පදපූරණමත්තෙ යුජ්ජති.

406. සඤ්ඤායමුදොදකස්ස[ක. 404; රූ. 370; නී. 257; චං. 5.2.65; පා. 6.3.57].

සඤ්ඤායං ගම්යමානායං උත්තරපදෙ පරෙ උදකස්ස උදො හොති.

උදකං ධාරෙතීති උදධි, මහන්තං උදකං ධාරෙතීති මහොදධි, උදකං පිවන්ති එත්ථාති උදපානං, උදකං පිවන්ති එතායාති උදපාති.

407. කුම්භාදීසු වා[ක. 404; රූ. 370; නී. 257; චං. 5.2.69; පා. 6.3.59].

කුම්භාදීසු පරෙසු උදකස්ස උදො හොති වා.

උදකස්ස ¶ කුම්භො උදකුම්භො, උදකකුම්භො. එවං උදපත්තො, උදකපත්තො, උදබින්දු, උදකබින්දු. මහාවුත්තිනා ස්යාදීසුපි, ‘‘නීලොදා පොක්ඛරණී’’ති පාළි.

408. සොතාදීසු ලොපො[ක. 404; රූ. 370; නී. 256].

සොතාදීසු පරෙසු උදකස්ස උස්ස ලොපො හොති.

උදකස්ස සොතං දකසොතං, උදකෙ රක්ඛසො දකරක්ඛසො, උදකං ආසයො යෙසං තෙ දකාසයා, පාණා. මහාවුත්තිනා ස්යාදීසුපි, ‘‘දකෙ දකාසයා සෙන්තී’’ති [සං. නි. 3.78 (ථොකං විසදිසං)] පාළි.

409. පුබ්බාපරජ්ජසායමජ්ඣෙහාහස්ස ණ්හො[ක. 404; රූ. 370; න්හො (සී.)].

පුබ්බාදීහි පරස්ස අහස්ස ණ්හො හොති.

පුබ්බණ්හො, අපරණ්හො, අජ්ජණ්හො, සායණ්හො [සායන්හො], මජ්ඣණ්හො.

410. කුපාදයො නිච්චමස්යාදිවිධිම්හි[ක. 324; රූ. 339; චං. 2.2.24; පා. 2.2.18].

ස්යාදිවිධිතො අඤ්ඤත්ථ කුආදයො පාදයො ච සද්දා ස්යාද්යන්තෙන සහ නිච්චං එකත්ථා හොන්ති.

කුච්ඡිතො බ්රාහ්මණො කුබ්රාහ්මණො, ඊසකං උණ්හං කදුණ්හං, පාකටො හුත්වා භවතීති පාතුභූතො, ආවී [‘ආවි’පි දිස්සති] හුත්වා භවතීති ආවීභූතො, තුණ්හී භවතීති තුණ්හීභූතො, පමුඛො නායකො පනායකො, පකාරෙන කරිත්වා පකරිත්වා ¶ පකාරෙන කතං පකතං, පඨමං වා කතං පකතං, විරූපො පුරිසො දුප්පුරිසො. එවං දුක්කටං, සොභණො පුරිසො සුපුරිසො. එවං සුකතං, අභිධම්මො, අභිත්ථුතො, භුසං කළාරො ආකළාරො, භුසං බන්ධො ආබන්ධො ඉච්චාදි.

පාදයො පකතාද්යත්ථෙ පඨමාය එකත්ථා හොන්ති, පකතො ආචරියො පාචරියො. එවං පය්යකො, පරො අන්තෙවාසී පන්තෙවාසී, පරො පුත්තො පපුත්තො, පරො නත්තා පනත්තා.

අත්යාදයො අතික්කන්තාද්යත්ථෙ දුතියාය, මඤ්චං අතික්කන්තො අතිමඤ්චො. එවං අතිබාලො, අතිවෙලා.

අවාදයො කුට්ඨාද්යත්ථෙ තතියාය, කොකිලාය අවකුට්ඨං වනං අවකොකිලං, ‘අවකුට්ඨ’න්ති ඡඩ්ඩිතන්ති වදන්ති. එවං අවමයූරං.

පරියාදයො ගිලානාද්යත්ථෙ චතුත්ථියා, අජ්ඣායිතුං ගිලානො පරියජ්ඣෙනො.

න්යාදයො නික්ඛන්තාද්යත්ථෙ පඤ්චමියා, කොසම්බියා නික්ඛන්තො නික්කොසම්බි, වානතො නික්ඛන්තං නිබ්බානං.

අස්යාදිවිධිම්හීති කිං? රුක්ඛං පති විජ්ජොතතෙ.

411. චී ක්රියත්ථෙහි[චං. 2.2.25; පා. 1.4.60, 61].

චීපච්චයන්තො සද්දො ක්රියත්ථෙහි සද්දෙහි සහ එකත්ථො හොති.

බලසා කිරිය බලීකිරිය, පාකටීකිරිය, පාකටීභුය්ය, පාකටීභවිය.

412. භූසනාදරානාදරාදීස්වෙහි සහ[චං. 2.2.27; පා. 1.4.63, 64].

අලමාදයො ¶ සද්දා භූසනාදීසු අත්ථෙසු එතෙහි ක්රියත්ථෙහි සහ එකත්ථා හොන්ති.

භූසනං අකාසීති අලංකිරිය, සමං ආදරං අකාසීති සක්කච්ච, අසමං අනාදරං අකාසීති අසක්කච්ච, බින්දුනො පරරූපත්තං.

භූසනාදීසූති කිං? අලං භුත්වා ගතො, ‘අල’න්ති පරියත්තං, සක්කත්වා ගතො, සොභණං කත්වාත්යත්ථො. ‘‘කච්ච, කිරිය’’ ඉච්චාදිනා සංඛිත්තරූපෙහි උපපදෙන සහ සිද්ධෙහි එව එකත්ථසඤ්ඤා, න ‘‘කත්වා’’ ඉච්චාදිනා අසංඛිත්තරූපෙහි විසුං සිද්ධෙහීති අධිප්පායො.

413. අඤ්ඤෙ ච[ක. 324, 327; රූ. 339, 351; නී. 682-688, චං. 2.2.30, 33, 34, 37, 44; පා 1.4.67, 71, 72, 75, 76; 3.4.63].

අඤ්ඤෙ ච සද්දා ක්රියත්ථෙහි ස්යාද්යන්තෙහි සහ බහුලං එකත්ථා හොන්ති.

අතිරෙකං අභවීති පරොභුය්ය. එවං තිරොභුය්ය, පරොකිරිය, තිරොකිරිය, උරසිකිරිය, මනසිකිරිය, මජ්ඣෙකිරිය, තුණ්හීභුය්ය.

ත්යාදිසද්දාපි සඤ්ඤාභාවං පත්තා නිපාතරූපා හොන්ති, ස්යාදිරූපා ච. තස්මා තෙපි ඉමස්මිං සුත්තෙ සඞ්ගය්හන්ති.

අත්ථිඛීරා ගාවී, නසන්තිපුත්තා ඉත්ථී, අත්ථි හුත්වා පච්චයො අත්ථිපච්චයො. එවං නත්ථිපච්චයො, අහොසි එව කම්මං අහොසිකම්මං, එහි ච පස්ස ච එහිපස්ස, එහිපස්ස ඉති විධානං අරහතීති එහිපස්සිකො, අයං තද්ධිතන්තසමාසො නාම. එවං පරත්ථ.

එහි ¶ භද්දන්තෙති වුත්තොපි න එතීති නඑහිභද්දන්තිකො [දී. නි. 1.394], තිට්ඨ භද්දන්තෙති වුත්තොපි න තිට්ඨතීති නතිට්ඨභද්දන්තිකො, එහි ස්වාගතං තුය්හන්ති වදනසීලො එහිස්වාගතිකො, එහිස්වාගතවාදී [පාරා. 432] වා, එහි භික්ඛූති වචනෙන සිද්ධා උපසම්පදා එහිභික්ඛූපසම්පදා, එවං පොරාණා ආහංසු වා, එවං පුරෙ ආසිංසු වාති එවං පවත්තං විධානං එත්ථ අත්ථීති ඉතිහාසො [දී. නි. 1.256], පුරාණගන්ථො, යං පුබ්බෙ අනඤ්ඤාතං, තං ඉදානි ඤස්සාමි ඉති පවත්තස්ස ඉන්ද්රියං අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, අසුකො ඉති ආහ අසුකො ඉති ආහ, අසුකස්මිංවා ගන්ථෙ ඉති ආහ අසුකස්මිං ගන්ථෙ ඉති ආහාති එවං පවත්තවචනං ඉතිහිතිහං, අඤ්ඤාසි ඉති බ්යාකතො කොණ්ඩඤ්ඤො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤො [මහාව. 8] ඉච්චාදි.

කෙචි පන ‘‘සච්ඡිකරොති, මනසිකරොති, පාකටීකරොති, ආවීකරොති, පාතුකරොති, අලඞ්කරොති, සක්කරොති, පභවති, පරාභවති’’ ඉච්චාදීනම්පි එකත්ථීභාවං වදන්ති. තුමන්තත්වන්තාදිකාපි එත්ථ සඞ්ගය්හන්ති, ගන්තුං කාමෙතීති ගන්තුකාමො, කත්තුකාමො, දට්ඨුකාමො, ගන්තුං මනො එතස්සාති ගන්තුමනො, සංවිධාය අවහාරො සංවිධාවහාරො, යලොපො. එවං උපාදාය උප්පන්නං රූපං උපාදාරූපං, අනුපාදාය විමුත්තො අනුපාදාවිමුත්තො, පටිච්චසමුප්පාදො, ආහච්චභාසිතො, උපහච්චපරිනිබ්බායී [පු. ප. 37], අවෙච්චප්පසාදො, ඡක්ඛත්තුපරමං, සත්තක්ඛත්තුපරමො [පු. ප. 31] ඉච්චාදි.

414. විධාදීසු ද්විස්ස දු[ක. 386; රූ. 410; නී. 811].

විධාදීසු පරෙසු ද්විස්ස දු හොති.

ද්වෙ විධා පකාරා යස්සාති දුවිධො, ද්වෙ පට්ටානි යස්සාති දුපට්ටං, චීවරං, දුවඞ්ගිකං, ඣානං ඉච්චාදි.

ද්වෙ ගුණා පටලා යස්සාති දිගුණා, සඞ්ඝාටි, ද්වෙ ගාවො දිගු, ද්වෙ රත්තියො දිරත්තං, ද්විරත්තං වා.

ද්වෙ වා තයො වා වාරා ද්වත්තික්ඛත්තුං, ද්වෙ වා තයො වා පත්තා ද්වත්තිපත්තා.

417. ආ සඞ්ඛ්යායාසතාදොනඤ්ඤත්ථෙ[ක. 383; රූ. 253; නී. 815; චං. 5.2.52; පා. 6.3.47].

අඤ්ඤපදත්ථවජ්ජිතෙ සමාසෙ සතාදිතො අඤ්ඤස්මිං සඞ්ඛ්යාපදෙ පරෙ ද්විස්ස ආ හොති.

ද්වෙ ච දස ච ද්වාදස, ද්වීහි වා අධිකා දස ද්වාදස, ද්වාවීසති, ද්වත්තිංස, රස්සත්තං.

අසතාදොති කිං? ද්විසතං, ද්විසහස්සං.

අනඤ්ඤත්ථෙති කිං? ද්වෙ දස යස්මින්ති ද්විදස.

418. තිස්සෙ[ක. 404; රූ. 370; චං. 5.2.53; පා. 6.3.48].

අනඤ්ඤත්ථෙ ¶ අසතාදො සඞ්ඛ්යාපදෙ පරෙ තිස්ස එ හොති.

තයො ච දස ච තෙරස, තීහි වා අධිකා දස තෙරස. එවං තෙවීසති, තෙත්තිංස.

419. චත්තාලීසාදො වා[ක. 404; රූ. 370; චං. 5.2.54; පා. 6.3.49].

චත්තාලීසාදීසු පරෙසු තිස්ස එ හොති වා.

තෙචත්තාලීසං, තිචත්තාලීසං, තෙපඤ්ඤාසං, තිපඤ්ඤාසං, තෙසට්ඨි, තිසට්ඨි, තෙසත්තති, තිසත්තති, තෙඅසීති, තිඅසීති, තෙනවුති, තිනවුති.

420. ද්විස්සා ච[ක. 404; රූ. 370 චං. 5.2.54; පා. 6.3.69].

චත්තාලීසාදො ද්විස්ස එ හොති වා ආ ච.

ද්වෙචත්තාලීසං, ද්වාචත්තාලීසං, ද්විචත්තාලීසං, ද්වෙපඤ්ඤාසං, ද්විපඤ්ඤාසං, ද්වාසට්ඨි, ද්වෙසට්ඨි, ද්වාසත්තති, ද්වෙසත්තති, ද්වාසීති, ද්වානවුති, ද්වෙනවුති. වාසද්දෙන පඤ්ඤාසම්හි ආත්තං, අසීතිම්හි එත්තඤ්ච නත්ථි.

421. බාචත්තාලීසාදො වා[ක. 380; රූ. 255; නී. 810].

අචත්තාලීසාදො පරෙ ද්විස්ස බා හොති වා.

බාරස, ද්වාදස, බාවීසති, ද්වාවීසති, බාත්තිංස, ද්වත්තිංස.

අචත්තාලීසාදොති කිං? ද්වාචත්තාලීසං.

422. චතුස්ස චුචො දසෙ[ක. 390; රූ. 256; නී. 826].

දසෙ ¶ පරෙ චතුස්ස චු, චො හොන්ති වා.

423. වීසතිදසෙසු පඤ්චස්ස පණ්ණපන්නා[ක. 404; රූ. 370; නී. 814].

එසු පඤ්චස්ස පණ්ණ, පන්නා හොන්ති වා යථාක්කමං.

පණ්ණවීසති, පඤ්චවීසති, පන්නරස, පඤ්චදස.

426. ර සඞ්ඛ්යාතො වා[ක. 381; රූ. 254; නී. 812].

එකාදිසඞ්ඛ්යම්හා පරස්ස දසස්ස ර හොති වා.

එකාරස, එකාදස, බාරස, ද්වාදස, පන්නරස, පඤ්චදස, සත්තරස, සත්තදස, අට්ඨාරස, අට්ඨාදස, බාදෙසෙ පන්නාදෙසෙ ච නිච්චං. ඉධ න හොති, චතුද්දස.

428. චතුත්ථතතියානමඩ්ඪුඩ්ඪතියා[ක. 387; රූ. 411; නී. 819].

‘අඩ්ඪුඩ්ඪතියා’ති ¶ අඩ්ඪා+උඩ්ඪතියාති ඡෙදො, අඩ්ඪම්හා පරෙසං චතුත්ථ, තතියානං උඩ්ඪ, තියා හොන්ති යථාක්කමං.

අඩ්ඪෙන චතුත්ථො අඩ්ඪුඩ්ඪො, අඩ්ඪෙන තතියො අඩ්ඪතියො.

429. දුතියස්ස සහ දියඩ්ඪදිවඩ්ඪා[ක. 387; රූ. 411; නී. 819].

අඩ්ඪම්හා පරස්ස දුතියස්ස සහ අඩ්ඪෙන දියඩ්ඪ, දිවඩ්ඪා හොන්ති.

අඩ්ඪෙන දුතියො දියඩ්ඪො, දිවඩ්ඪො.

යථා ච එක, ද්වි,ති, චතු, පඤ්ච, ඡ, සත්ත, අට්ඨ, නව, දසසද්දා පච්චෙකං අත්තනො අත්ථෙසු නිපතන්ති, තථා වීසති, තිංසති, චත්තාලීස, පඤ්ඤාස, සට්ඨි, සත්තති, අසීති, නවුතිසද්දා පච්චෙකං අත්තනො අත්ථෙසු නිපතන්ති, දසසද්දස්ස කාරියා න හොන්ති, එවං සතසහස්සසද්දාපීති දට්ඨබ්බං.

තතො පරං පන දස සහස්සානි දසසහස්සං, ඉදං ‘නහුත’න්ති ච වුච්චති, සතං සහස්සානි සතසහස්සං, ඉදං ‘ලක්ඛ’න්ති ච වුච්චති, දස සතසහස්සානි දසසතසහස්සන්ති එවං දිගුසමාසවසෙන එතානි පදානි සිජ්ඣන්ති.

ද්වෙ සතානි ද්විසතං, තීණි සතානි තිසතං, ද්වෙ සහස්සානි ද්විසහස්සං, තීණි සහස්සානි තිසහස්සං ඉච්චාදීනි දිගුම්හි වුත්තානෙව.

ගණනපථෙ පන එකට්ඨානං, දසට්ඨානං, සතට්ඨානං, සහස්සට්ඨානං, දසසහස්සට්ඨානං, සතසහස්සට්ඨානං, දසසතසහස්සට්ඨානන්ති ¶ ඉමානි සත්ත ඨානානි කමෙන දසගුණිතානි හොන්ති. තත්ථ එකට්ඨානං නාම එකං, ද්වෙ, තීණි ඉච්චාදි. දසට්ඨානං නාම දස, වීසං, තිංසං ඉච්චාදි. සතට්ඨානං නාම සතං, ද්විසතං, තිසතං ඉච්චාදි. සහස්සට්ඨානං නාම සහස්සං, ද්විසහස්සං, තිසහස්සං ඉච්චාදි. එවං උපරිපි. එකමෙකස්මිඤ්ච ඨානෙ නව පදානි ච නව අන්තරනවන්තානි ච හොන්ති. අයං මූලභූමි නාම.

තදුත්තරි කොටිභූමි නාම. තත්ථපි එකට්ඨානං, දසට්ඨානං, සතට්ඨානංඉච්චාදීනි සත්ත ඨානානි හොන්ති. තත්ථ මූලභූමියා අන්තිමට්ඨානං ගහෙත්වා දසගුණිතෙ කතෙ කොටිභූමියං එකට්ඨානං හොති, ඉධපි සත්ත ඨානානි කමෙන දසගුණිතානියෙව, ඉධ දසකොටිසතසහස්සං අන්තිමට්ඨානං භවති.

තදුත්තරි පකොටිභූමි නාම. එත්ථපි සත්ත ඨානානි හොන්ති. තත්ථ කොටිභූමියා අන්තිමට්ඨානං ගහෙත්වා දසගුණිතෙ කතෙ පකොටිභූමියං එකට්ඨානං හොති, ඉධපි සත්ත ඨානානි දසගුණිතානියෙව, දසපකොටිසතසහස්සං අන්තිමට්ඨානං, ඉමිනා නයෙන සබ්බභූමීසු උපරූපරි භූමිසඞ්කන්ති ච ඨානභෙදො ච වෙදිතබ්බො.

අයං පනෙත්ථ භූමික්කමො-මූලභූමි, කොටිභූමි, පකොටිභූමි, කොටිපකොටිභූමි, නහුතභූමි, නින්නහුතභූමි, අක්ඛොභිණීභූමි [භිනී, භනීතිපි දිස්සන්ති], බින්දුභූමි, අබ්බුදභූමි, නිරබ්බුදභූමි, අහහභූමි, අබබභූමි, අටටභූමි, සොගන්ධිකභූමි, උප්පලභූමි, කුමුදභූමි, පුණ්ඩරීකභූමි, පදුමභූමි, කථානභූමි, මහාකථානභූමි, අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමීති එකවීසති භූමියො සත්තචත්තාලීසසතං ඨානානි ච හොන්ති.

නිරයභූමීනං කමෙන පන අබ්බුදභූමි, නිරබ්බුදභූමි, අබබභූමි, අටටභූමි, අහහභූමි, කුමුදභූමි, සොගන්ධිකභූමි, උප්පලභූමි ¶ , පුණ්ඩරීකභූමි, පදුමභූමීති වත්තබ්බො. එත්ථ ච යස්මා පාළිභාසායං දසසතසහස්සං නාම සත්තමට්ඨානං නත්ථි, ඡ ඨානානි එව අත්ථි, තස්මා ගරූ අට්ඨකථාසු [සං. නි. 1.181] ආගතනයෙන සත්තමට්ඨානං උල්ලඞ්ඝෙත්වා ඡට්ඨට්ඨානතො උපරි භූමිසඞ්කන්තිං කථෙන්තා සතගුණිතං කත්වා කථෙන්ති, සතසහස්සානං සතං කොටි, කොටිසතසහස්සානං සතං පකොටි ඉච්චාදි.

තත්ථ සතසහස්සානං සතං නාම දසසතසහස්සානං දසකමෙව හොති, තස්මා තථා කථෙන්තාපි භූමීනං සබ්බට්ඨානානඤ්ච දසගුණසිද්ධිමෙව කථෙන්තීති වෙදිතබ්බං. යස්මා ච ගණනභූමිසඞ්ඛාතො ගණනපථො නාම නානාදෙසවාසීනං වසෙන නානාවිධො හොති, තස්මා දීපවංසෙ අක්ඛොභිණී, බින්දු, කථාන, මහාකථානානි වජ්ජෙත්වා පාළිනයෙන සත්තරස භූමියොව වුත්තා. කච්චායනෙ [ක. 394, 395; රූ. 416, 417] පුබ්බෙ දස්සිතා එකවීසති භූමියො, සක්කතගන්ථෙසු තතො සාධිකභූමියො, කත්ථචි පන මහාබලක්ඛන්ධපරියන්තා සට්ඨි භූමියොති ආගතා.

තත්ථ සකසකභූමිතො අතිරෙකවත්ථූනි ගණනපථවීතිවත්තානි නාම හොන්ති, යෙසං පන මූලභූමිමත්තං අත්ථි, තෙසං කොටිමත්තානිපි වත්ථූනි ගණනපථාතික්කන්තානි එව.

අපි ච ‘ගණනපථවීතිවත්ත’න්ති ච ‘ගණනපථාතික්කන්ත’න්ති ච ‘අසඞ්ඛ්යෙය්ය’න්ති ච අත්ථතො එකං. තස්මා ඉධපි වීසති භූමියො එව අනුක්කමෙන දසගුණිතා ගණනපථා නාම හොන්ති. අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති පන දසගුණවිනිමුත්තා ගණනපථාතික්කන්තභූමි එව වුච්චති. මහාකථානභූමාතික්කන්තතො පට්ඨාය හි අනන්තමහාපථවියා සබ්බපංසුචුණ්ණානිපි ඉධ අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමියං සඞ්ගය්හන්ති. ඉතරථා අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති ච ගණනපථභූමීති ච විරුද්ධමෙතන්ති.

දීපවංසෙ ¶ ච ‘‘තතො උපරි අභූමි, අසඞ්ඛ්යෙය්යන්ති වුච්චතී’’ති වුත්තං. තත්ථ ‘අභූමී’ති වචනෙන ගණනපථභූමි එව පටිසිද්ධා, න තු ගණනපථාතික්කන්තා විසුං අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමි නාම. චරියාපිටකසංවණ්ණනායම්පි [චරියා. අට්ඨ. නිදානකථා] අයමත්ථො වුත්තො. අසඞ්ඛ්යෙය්යභූමියම්පි අසඞ්ඛ්යෙය්යානං චූළ, මහාදිවසෙන අනෙකප්පභෙදො දක්ඛිණවිභඞ්ගසුත්තෙන [ම. නි. 3.370] දීපෙතබ්බො.

සද්දනීතියං [නී. 833] පන පාළිනයං ගහෙත්වා ‘‘වීසති අබ්බුදානි එකං නිරබ්බුදං නාම. වීසති නිරබ්බුදානි එකං අබබං නාම’’ ඉච්චාදිනා නිරබ්බුදාදීනං සඞ්ඛ්යානම්පි වීසතිමත්තගුණං නාම වුත්තං. තං න යුජ්ජති. නිරයෙසු හි වීසතිමත්තගුණෙන අබ්බුද, නිරබ්බුදාදීනං දසන්නං නිරයානං තානි නාමානි සිද්ධානි භවන්ති. ගරූ පන තානි නාමානි ගහෙත්වා දසගුණසිද්ධෙසු ගණනපථෙසු පක්ඛිපිංසු, තස්මා නාමමත්තෙන සදිසානි භවන්ති, ගුණවිධි පන විසදිසොඑව.

එවඤ්චකත්වා පාළියම්පි බකබ්රහ්මාසුත්තෙ [සං. නි. 1.175] ‘‘සතං සහස්සානං නිරබ්බුදානං, ආයුං පජානාමි තවාහං බ්රහ්මෙ’’ති වුත්තං. එත්ථ ච යදි ගණනභූමිපථෙපි නිරබ්බුදානං වීසතිමත්තෙන අබබභූමි භවෙය්ය, එවං සති නිරබ්බුදානං සතසහස්සං නාම න වුච්චෙය්ය. ජාතකට්ඨකථායඤ්ච [ජා. අට්ඨ. 3.7.69] ‘‘නිරබ්බුදසතසහස්සානං එකං අහහං නාම, එත්තකං බකස්ස බ්රහ්මුනො තස්මිංභවෙ අවසිට්ඨං ආයූ’’ති වුත්තං. තස්මා ඉමං ගණනභූමිපථං පත්වා වීසතිගුණං නාම නත්ථීති සිද්ධං හොති. අක්ඛොභිණී, බින්දු, කථාන, මහාකථානානිපි අඤ්ඤතො ගහෙත්වා පක්ඛිත්තානි සියුං. එවං පක්ඛිත්තානඤ්ච චුද්දසන්නං සඞ්ඛ්යානං කච්චායනෙ කමොක්කමතා පන පච්ඡාජාතා සියාති.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානබ්යාකරණදීපනියා