අඤ්ඤ > ලෙඩී සයාඩො ගන්ථ-සඞ්ගහො > නිරුත්තිදීපනී

තද්ධිතවුත්ති නාම විචිත්රා හොති, සාතිසයෙන විචිත්රඤාණහිතං වහති, තස්මා තෙසං තෙසං කුලපුත්තානං හිතන්ති තද්ධිතං, ඉමස්මිං කණ්ඩෙ සබ්බවිධානස්ස නාමං. තං පන අට්ඨවිධං හොති අපච්චං, අනෙකත්ථං, අස්සත්ථි, භාවකම්මං, පරිමාණං, සඞ්ඛ්යා, ඛුද්දකං, නානාත්තන්ති.

430. ණො වාපච්චෙ[ක. 344; රූ. 361; නී. 752; චං. 2.4.16; පා. 4.1.92; ‘සරානමාදිස්සා…’ (බහූසු)].

ඡට්ඨ්යන්තා නාමම්හා තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ විකප්පෙන ණපච්චයො හොති. වාසද්දො වාක්ය, සමාසානං විකප්පනත්ථො, ඉතො පරං අනුවත්තතෙ, තෙන සබ්බත්ථ විකප්පවිධි සිජ්ඣති. ණානුබන්ධො වුද්ධ්යත්ථො, සො පයොගඅප්පයොගී. වසිට්ඨස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ ඉමිනා සුත්තෙන වසිට්ඨම්හා ණපච්චයො, සො සාම්යත්ථඤ්ච අපච්චත්ථඤ්ච උභයං වදති, ඡට්ඨී ච අපච්චපදඤ්ච තෙන වුත්තත්ථා නාම හොන්ති, වසිට්ඨපදං පච්චයෙන සහ එකත්ථං හොති, උභයං එකතො හුත්වා පුත්තස්ස නාමං හොතීති අත්ථො. තතො ‘එකත්ථතාය’න්ති ඡට්ඨියා ලොපො, අපච්චපදං පන වුත්තත්ථමත්තෙන ලුප්පති. තඤ්හි සුත්තෙ පධානභාවෙන නිද්දිට්ඨං හොති, න ඡට්ඨීති, මහාවුත්තිනා වා පදානං ලොපො. එවං සබ්බත්ථ.

431. පදානමාදිස්සායුවණ්ණස්සාඑඔ ණානුබන්ධෙ[ක. 405; රූ. 365; නී. 860].

පදානං ආදිභූතස්ස අකාරස්ස ච ඉවණ්ණු’වණ්ණස්ස ච ආ, එ, ඔ වුද්ධියො හොන්ති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙති පදාදිඅ-කාරස්ස ආවුද්ධි, ස්යාද්යුප්පත්ති.

වාසිට්ඨො, ¶ පුරිසො, වාසිට්ඨී, ඉත්ථී, වාසිට්ඨං, කුලං, වසිට්ඨස්ස පුත්තො වාසිට්ඨො, වසිට්ඨස්ස ධීතා වාසිට්ඨී, වසිට්ඨස්ස කුලං වාසිට්ඨන්ති එවම්පි යොජෙතුං යුජ්ජති.

තත්ථ ‘වසිට්ඨස්සා’ති එතෙන ගොත්තස්සෙව පිතුභූතං ආදිපුරිසං වදති. කස්මා? ගොත්තසද්දත්තා. එවඤ්හි සති තස්මිං ගොත්තෙ පච්චාජාතා සබ්බෙපි ජනා තස්ස අපච්චා නාම හොන්ති.

මජ්ඣෙ පවත්තානං අ, යුවණ්ණානං ආ, එ, ඔවුද්ධියො හොන්ති වා ක්වචි.

වාසෙට්ඨො, වාසෙට්ඨී, වාසෙට්ඨං. වාසද්දෙන ‘‘වසිට්ඨස්ස පුත්තො ධීතා කුල’’න්ති වාක්යං වා ‘‘වසිට්ඨපුත්තො වසිට්ඨධීතා වසිට්ඨකුල’’න්ති සමාසං වා විකප්පෙති. එවං සබ්බත්ථ.

භරද්වාජස්ස අපච්චං භාරද්වාජො, විසාමිත්තස්ස [භාරද්වාජස්ස… වෙසාමිත්තස්ස… (රූ.)] අපච්චං වෙසාමිත්තො, ගොතමස්ස අපච්චං ගොතමො, කස්සපස්ස අපච්චං කස්සපො, වසුදෙවස්ස අපච්චං වාසුදෙවො. එවං බාලදෙවො.

උපගුස්ස අපච්චන්ති එත්ථ ‘උවණ්ණස්සාවඞ…’ති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ උවණ්ණස්ස අවඞ හොති. ඔපගවො, ඔපගවී, ඔපගවං, මනුනො අපච්චං මානවො, භග්ගුනො අපච්චං භග්ගවො, පණ්ඩුනො අපච්චං පණ්ඩවො, උපවින්දුස්ස අපච්චං ඔපවින්දවො ඉච්චාදි.

433. වච්ඡාදිතො ණානණායනා[ක. 345; රූ. 366; නී. 754; පා. 4.1.93, 94, 162, 163].

ඡට්ඨුන්තෙහි ¶ වච්ඡාදීහි ගොත්තසද්දගණෙහි තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ ණානුබන්ධා ආන, ආයනපච්චයා හොන්ති වා.

වච්ඡස්ස අපච්චං වච්ඡානො, වච්ඡායනො, වච්ඡානී, වච්ඡායනී, වච්ඡානං, වච්ඡායනං. එවං කච්චානො, කච්චායනො, කාතියානො, කාතියායනො, සාකටානො, සාකටායනො, කණ්හානො, කණ්හායනො, මොග්ගල්ලානො, මොග්ගල්ලායනො, අග්ගිවෙස්සානො [අග්ගිවෙස්සනොතිපි දිස්සති දී. නි. 1.176; ම. නි. 1.353 ආදයො], අග්ගිවෙස්සායනො, මුඤ්චානො, මුඤ්චායනො, කුඤ්චානො, කුඤ්චායනො ඉච්චාදි.

434. කත්තිකාවිධවාදීහි ණෙය්යණෙරා[ක. 346; රූ. 367; නී. 755; පා. 4.1.120, 123, 126, 127, 128, 129, 131].

ඡට්ඨ්යන්තෙහි කත්තිකාදීහි විධවාදීහි ච තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ කමෙන ණානුබන්ධා එය්ය, එරපච්චයා හොන්ති වා.

ණෙය්යෙ – කත්තිකාය නාම දෙවධීතාය අපච්චං කත්තිකෙය්යො, විනතාය නාම දෙවියා අපච්චං වෙනතෙය්යො, රොහිණියා නාම දෙවියා අපච්චං රොහිණෙය්යො, භගිනියා අපච්චං භාගිනෙය්යො, නදියා නාම ඉත්ථියා අපච්චං නාදෙය්යො. එවං අන්තෙය්යො, ආහෙය්යො, කාමෙය්යො, සුචියා අපච්චං සොචෙය්යො, බාලාය අපච්චං බාලෙය්යො ඉච්චාදි.

ණෙරෙ – විධවාය අපච්චං වෙධවෙරො, විධවා නාම මතපතිකා ඉත්ථී. බන්ධුකියා අපච්චං බන්ධුකෙරො, නාළිකියා නාම ඉත්ථියා පුත්තො නාළිකෙරො, සමණස්ස උපජ්ඣායස්ස පුත්තො සාමණෙරො, සමණියා පවත්තිනියා ධීතා සාමණෙරී ඉච්චාදි.

435. ණ්ය දිච්චාදීහි[ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.2; පා. 4.1.85].

ඡට්ඨුන්තෙහි ¶ දිතිඉච්චාදීහි තස්ස අපච්චන්ති අත්ථෙ ණානුබන්ධො යපච්චයො හොති වා.

436. ලොපොවණ්ණිවණ්ණානං[ක. 261; රූ. 369; නී. 509].

යෙ පරෙ අවණ්ණස්ස ඉවණ්ණස්ස ච ලොපො හොතීති ණ්යම්හි පරෙ අවණ්ණි’වණ්ණානං ලොපො.

දිතියා නාම දෙවධීතාය අපච්චං දෙච්චො, අදිතියා අපච්චං ආදිච්චො.

තත්ථ ඉවණ්ණලොපෙ ‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’ති යම්හි පරෙ තවග්ගස්ස චවග්ගත්තං, පුන ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස පුබ්බරූපත්තං, කුණ්ඩනියා අපච්චං කොණ්ඩඤ්ඤො.

437. උවණ්ණස්සාවඞ සරෙ[ක. 348; රූ. 371; නී. 757].

සරෙ පරෙ උවණ්ණස්ස අවඞ හොතීති උවණ්ණස්ස අවත්තං. ‘තවග්ගවරණාන…’න්ති සුත්තෙන වස්ස බත්තං, පුන ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති සුත්තෙන යස්ස පුබ්බරූපත්තං, භාතුනො අපච්චං භාතබ්යො.

438. ආ ණි[ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.19; පා. 4.1.95].

රස්සා’කාරන්තතො අපච්චත්ථෙ ණානුබන්ධො රස්සි’පච්චයො හොති වා.

දක්ඛස්ස අපච්චං දක්ඛි. එවං දොණි, වාසවි, සක්යපුත්ති, නාටපුත්ති, දාසපුත්ති, දාරුනො අපච්චං දාරවි [විචාරෙතබ්බමිදං], වරුණස්ස අපච්චං වාරුණි ¶ . එවං කණ්ඩි, බාලදෙවි, පාවකි, ජිනදත්තස්ස අපච්චං ජෙනදත්ති, සුද්ධොදනි, අනුරුද්ධි ඉච්චාදි.

439. රාජතො ඤො ජාතියං[ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.70; පා. 4.1.137].

ජාතියං ගම්යමානායං රාජසද්දම්හා අපච්චත්ථෙ ඤපච්චයො හොති වා.

රඤ්ඤො අපච්චං රාජඤ්ඤො, රාජකුලස්ස පුත්තොති අත්ථො.

440. ඛත්තා යියා[ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 2.4.69; පා. 4.1.138].

ජාතියං ගම්යමානායං ඛත්තසද්දම්හා අපච්චත්ථෙ ය, ඉයපච්චයා හොන්ති.

ඛත්තකුලස්ස අපච්චං ඛත්යො, ඛත්තියො.

441. මනුතො ස්සසණ[ක. 348; රූ. 371; නී. 753; චං. 2.4.94, 95; පා. 4.1.161].

ජාතියං ගම්යමානායං මනුසද්දම්හා අපච්චත්ථෙ ස්ස, සණපච්චයා හොන්ති.

මනුනො අපච්චං මනුස්සො, මානුසො, මනු නාම කප්පෙ ආදිඛත්තියො මහාසම්මතරාජා, ඉත්ථියං මනුස්සී, මානුසී,

442. ජනපදනාමස්මා ජනඛත්තියා රඤ්ඤෙ ච ණො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 2.4.96; පා. 4.1.168; ‘‘ජනපදනාමස්මා ඛත්තියා…’’ (බහූසු)].

ජනවාචිනා ¶ ච ඛත්තියවාචිනා ච ජනපදනාමම්හා රඤ්ඤෙ ච අපච්චෙ ච ණො හොති.

පඤ්චාලානං ජනානං රාජා පඤ්චාලො, පඤ්චාලස්ස ඛත්තියස්ස අපච්චං පඤ්චාලො. එවං කොසලො, මාගධො, ඔක්කාකො [දී. නි. 1.267].

ජනපදනාමස්මාති කිං? දසරථරඤ්ඤො පුත්තො දාසරථි [දාසරට්ඨි].

ජනඛත්තියාති කිං? පඤ්චාලස්ස බ්රාහ්මණස්ස අපච්චං පඤ්චාලි.

443. ණ්ය කුරුසිවීහි[ක. 346; රූ. 367; නී. 755; චං. 2.4.101 …පෙ… 4.1.172].

කුරු, සිවිසද්දෙහි අපච්චෙ රඤ්ඤෙ ච ණ්යො හොති.

කුරුරඤ්ඤො අපච්චං කොරබ්යො [ජා. 1.14.228, 232, 236], කුරුරට්ඨවාසීනං රාජා කොරබ්යො, කොරබ්බො, පුබ්බරූපත්තං, සිවිරඤ්ඤො අපච්චං සෙබ්යො, සිවිරට්ඨවාසීනං රාජා සෙබ්යො.

444. ණ රාගා තෙන රත්තං[ක. 347; රූ. 368; නී. 756; චං. 3.1.1 …පෙ… 4.2.1].

රජ්ජන්ති වත්ථං එතෙනාති රාගො, රජනවත්ථු, රාගවාචිම්හා තෙන රත්තන්ති අත්ථෙ ණො හොති.

කසාවෙන රත්තං වත්ථං කාසාවං [ධ. ප. 9], කාසායං වා. එවං කොසුම්භං, හලිද්දියා රත්තං හාලිද්දං, පාටඞ්ගෙන රත්තං පාටඞ්ගං, මඤ්ජිට්ඨං, කුඞ්කුමං ඉච්චාදි.

‘‘නීලං ¶ වත්ථං, පීතං වත්ථ’’න්තිආදීසු පන නීල, පීතාදිසද්දා ගුණසද්දත්තා පච්චයෙන විනා ගුණනිස්සයං දබ්බං වදන්ති. එවං සබ්බෙසු ගුණසද්ද, ජාතිසද්ද, නාමසද්දෙසු.

445. නක්ඛත්තෙනින්දුයුත්තෙන කාලෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.5; පා. 4.2.3].

ඉන්දුයුත්තෙන නක්ඛත්තෙන ලක්ඛිතෙ කාලෙ තන්නක්ඛත්තවාචීහි ණො හොති.

පුණ්ණචන්දයුත්තෙන ඵුස්සනක්ඛත්තෙන ලක්ඛිතා ඵුස්සා, රත්ති, ඵුස්සො, අහො. එවං මාඝො ඉච්චාදි.

නක්ඛත්තෙනාති කිං? ගරුගහෙන ලක්ඛිතා රත්ති.

ඉන්දුයුත්තෙනාති කිං? ඵුස්සෙන ලක්ඛිතො මුහුත්තො.

කාලෙති කිං? ඵුස්සෙන ලක්ඛිතා අත්ථසිද්ධි.

446. සාස්ස දෙවතා පුණ්ණමාසී[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.18, 19 …පෙ… 4.2.21-24].

සා අස්ස දෙවතා, සා අස්ස පුණ්ණමාසීති අත්ථෙ පඨමන්තා ණො හොති.

බුද්ධො අස්ස දෙවතාති බුද්ධො, යො බුද්ධං අත්තනො ආරක්ඛදෙවතං විය ගරුං කත්වා විචරති, නිරන්තරං වා ‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති වාචං නිච්ඡාරෙති, තස්සෙතං නාමං. සුගතො අස්ස දෙවතාති සොගතො, මහින්දදෙවො අස්ස දෙවතාති මාහින්දො. එවං යාමො, සොමො, වාරුණො.

ඵුස්සී අස්ස පුණ්ණමාසීති ඵුස්සො, මාසො. එවං මාඝො, ඵග්ගුනො, චිත්තො, වෙසාඛො, ජෙට්ඨමූලො, ආසළ්හො, සාවණො, පොට්ඨපාදො, අස්සයුජො, කත්තිකො, මාගසිරො.

පුණ්ණමාසීති කිං? ඵුස්සී අස්ස පඤ්චමී තිථී.

447. තමධීතෙ තං ජානාති කණිකා ච[ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.1.37 …පෙ… 4.2.59].

එතෙසු ¶ අත්ථෙසු දුතියන්තා ණො ච කො ච ණිකො චාති එතෙ පච්චයා හොන්ති.

ණම්හි – බ්යාකරණං අධීතෙ ජානාති වා වෙය්යාකරණො [දී. නි. 1.256]. පක්ඛෙ ‘‘වෙය්යාකරණිකො, බ්යඤ්ජනං අධීතෙ ජානාති වා වෙය්යඤ්ජනිකො’’ති ඉමානි ණිකෙන සිජ්ඣන්ති.

කම්හි-ඡන්දං අධීතෙ ජානාති වා ඡන්දො. එවං පදකො [දී. නි. 1.256], නාමකො.

ණිකම්හි-විනයං අධීතෙ ජානාති වා වෙනයිකො, සුත්තන්තිකො, ආභිධම්මිකො.

එත්ථ ච ‘වෙය්යාකරණො’ති පදෙ විය්යාකරණං අධීතෙති වාක්යං, ‘වෙයඤ්ජනිකො’ති පදෙ වියඤ්ජනං අධීතෙති. උපරි ‘දොවාරිකො, සොවග්ගික’න්ති පදෙසුපි ‘දුවාරෙ නියුත්තො, සුවග්ගාය සංවත්තතී’ති වාක්යං, අත්ථං කථෙන්තෙන පන දුවාර, සුවග්ගසද්දානං තද්ධිතභාවෙ එව සිද්ධත්තා ද්වාරෙති ච සග්ගායාති ච කථෙතබ්බො.

448. තස්ස විසයෙ දෙසෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 365; චං. 3.1.61; පා. 4.2.52, 53].

තස්ස දෙසරූපෙ විසයෙ ඡට්ඨුන්තා ණො හොති.

ථූයමිගා වසාතිනො නාම, වසාතීනං විසයො දෙසො වාසාතො. ඉධ අදෙසරූපත්තා ණො න හොති, චක්ඛුස්ස විසයො රූපං.

449. නිවාසෙ තන්නාමෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 365; චං. 3.1.64; පා. 4.2.69].

තන්නාමභූතෙ ¶ නිවාසෙ ඡට්ඨ්යන්තා ණො හොති.

සිවීනං නිවාසො දෙසො සෙබ්යො. වසං අදෙන්ති භක්ඛන්තීති වසාදා, බ්යග්ඝා සීහා වා, වසාදානං නිවාසො දෙසො වාසාදො.

450. අනුභවෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.65; පා. 4.2.70].

සමීපෙ භවං අනුභවං, ‘‘අදූරභවෙ’’තිපි පාඨො, තන්නාමෙ අනුභවෙ දෙසෙ ඡට්ඨ්යන්තා ණො හොති.

විදිසාය අනුභවං වෙදිසං, නගරං, උදුම්බරස්ස අනුභවං ඔදුම්බරං, විමානං.

451. තෙන නිබ්බත්තෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.66; පා. 4.2.68].

තන්නාමෙ තෙන නිබ්බත්තෙ දෙසෙ තතියන්තා ණො හොති.

කුසම්බෙන නාම ඉසිනා නිබ්බත්තා කොසම්බී, ඉත්ථියං ඊ, නගරී. එවං කාකන්දී, මාකන්දී, සහස්සෙන ධනෙන නිබ්බත්තා සාහස්සී, පරිඛා, අයඤ්ච තතියා හෙතුම්හි කත්තරි කරණෙ ච යථායොගං යුජ්ජති.

452. තමිධත්ථි[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.67; පා. 4.2.67].

තං ඉධ අත්ථීති අත්ථෙ තන්නාමෙ දෙසෙ පඨමන්තා ණො හොති.

උදුම්බරා ¶ අස්මිං දෙසෙ සන්තීති ඔදුම්බරො, බදරා අස්මිං දෙසෙ සන්තීති බාදරො. එවං පබ්බජො.

453. තත්ර භවෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.2.48; පා. 4.2.133].

තත්ර භවත්ථෙ සත්තම්යන්තා ණො හොති.

උදකෙ භවො ඔදකො, මච්ඡො, උරසි භවො ඔරසො, පුත්තො, සාගමො. නගරෙ භවො නාගරො. එවං ජානපදො, මාගධො, කපිලවත්ථුම්හි භවො කාපිලවත්ථවො, ‘උවණ්ණස්සාවඞ…’ති උස්ස අවත්තං. කොසම්බියං භවො කොසම්බො, මිත්තෙ භවා මෙත්තා, පුරෙ භවා පොරී [දී. නි. 1.9], වාචා, මනස්මිං භවො මානසො. එත්ථ පන –

ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ මනාදීනං අන්තෙ සාගමො හොතීති සබ්බත්ථ මනොගණාදීනං අන්තෙ සාගමො.

මානසො, රාගො, මානසා, තණ්හා, මානසං, සුඛං. එවං චෙතසො, චෙතසා, චෙතසං. ක්වචි මනො එව මානසං, චෙතො එව චෙතසොතිපි යුජ්ජති.

455. අජ්ජාදීහි තනො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.15; පා. 4.2.105].

තත්ර භවොති අත්ථෙ අජ්ජාදීහි තනො හොති.

අජ්ජ භවො අජ්ජතනො, අත්ථො, අජ්ජත්තනී, විභත්ති, ද්විත්තං, අජ්ජතනං, හිතං, ස්වෙ භවො ස්වාතනො, මහාවුත්තිනා එස්ස ආත්තං. හිය්යො භවො හිය්යත්තනො, හිය්යත්තනො, හිය්යත්තනං, ඔස්ස අත්තං ද්විත්තඤ්ච.

තත්ර ¶ භවොති අත්ථෙ පුරාසද්දම්හා ණො ච තනො ච හොන්ති.

පුරෙ භවො පුරාණො, ඉධ ණො අනුබන්ධො න හොති, පොරාණො වා, පුරාතනො.

457. අමාත්වච්චො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.2.13; පා. 4.2.104].

අමාසද්දම්හා භවත්ථෙ අච්චො හොති. ‘අමා’ති සහත්ථවාචී.

රාජකිච්චෙසු රඤ්ඤා සහ භවතීති අමච්චො [දී. නි. ටී. 1.339].

458. මජ්ඣාදීහිමො[ක. 353; රූ. 378; නී. 767; චං. 3.2.82; පා. 4.3.8, 22; ‘මජ්ඣාදිත්විමො’ (බහූසු)].

මජ්ඣෙ භවො මජ්ඣිමො. එවං අන්තිමො, හෙට්ඨිමො, උපරිමො, ඔරිමො, පච්ඡිමො, අබ්භන්තරිමො, පච්චන්තිමො, පුරත්ථිමො.

459. කණ ණෙය්ය ණෙය්යක යියා[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.2.4, 5, 6 …පෙ… 4.2.94, 95, 97, 119-130].

භවත්ථෙ සත්තම්යන්තා එතෙ පඤ්ච පච්චයා හොන්ති.

කණ-කුසිනාරායං භවො කොසිනාරකො, මගධෙසු භවො මාගධකො, ආරඤ්ඤකො, විහාරො.

ණෙය්ය-ගඞ්ගායං භවො ගඞ්ගෙය්යො, පබ්බතෙය්යො, වනෙ භවො වානෙය්යො.

ණෙය්යක-කොසලෙය්යකො ¶ , බාරාණසෙය්යකො, චම්පෙය්යකො, මිථිලෙය්යකො, ඉධ න වුද්ධි.

ය-ගාමෙ භවො ගම්මො, දිවෙ භවො දිබ්බො,

ඉය-ගාමියො, ගාමිකො, යස්ස කත්තං, උදරෙ භවො ඔදරියො, ඔදරිකො, දිවෙ භවො දිවියො, පඤ්චාලියො, බොධිපක්ඛියො, ලොකියො.

460. ණිකො[ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.2.40, 41, 42; පා. 4.2.126, 127, 128].

සාරදිකො, දිවසො, සාරදිකා, රත්ති, සාරදිකං, පුප්ඵං. භවසද්දෙන චෙත්ථ අඤ්ඤෙපි අත්ථෙ උපලක්ඛෙති, පබ්බතතො පක්ඛන්දා නදී පබ්බතෙය්යා, කිමීනං කොසෙ ජාතං කොසෙය්යං, වත්ථං. එවං සිවෙය්යං, බාරාණසෙය්යං.

461. තමස්ස සිප්පං සීලං පණ්යං පහරණං පයොජනං[ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.4.49-66 …පෙ… 4.4.47-65].

තමස්ස සිප්පං, තමස්ස සීලං, තමස්ස පණ්යං, තමස්ස පහරණං, තමස්ස පයොජනන්ති අත්ථෙසු පඨමන්තා ණිකො හොති.

සිප්පෙ – වීණාවාදනමස්ස සිප්පං වෙණිකො. එත්ථ ච වීණාසද්දෙන වීණාවාදනං වුච්චති. එකත්ථීභාවසාමත්ථියඤ්හෙතං. එවං සබ්බත්ථ. එවං මොදිඞ්ගිකො, පාණවිකො, වංසිකො.

සීලෙ-පංසුකූලධාරණං අස්ස සීලං පංසුකූලිකො, පංසුකූලං ධාරෙතුං සීලමස්සාති වා පංසුකූලිකො. සීලසද්දෙන චෙත්ථ වත, ධම්ම, සාධුකාරාපි ගය්හන්ති, පංසුකූලං ධාරෙති සීලෙනාති පංසුකූලිකොතිපි යුජ්ජති. එවං තෙචීවරිකො ¶ , පිණ්ඩං පිණ්ඩං පතතීති පිණ්ඩපාතො, පිණ්ඩාචාරෙන ලද්ධභොජනං, පිණ්ඩපාතයාපනං අස්ස සීලන්ති පිණ්ඩපාතිකො, පිණ්ඩපාතෙන යාපෙතුං සීලඤ්ච වතඤ්ච ධම්මො ච ගරුකාරො ච අස්සාති පිණ්ඩපාතිකො.

‘පණ්ය’න්ති වික්කෙය්යවත්ථු වුච්චති, ගන්ධො පණ්යං අස්සාති ගන්ධිකො. එවං තෙලිකො, ගොළිකො.

පහරන්ති එතෙනාති පහරණං, ආවුධභණ්ඩං, චාපො පහරණමස්සාති චාපිකො. එවං තොමරිකො, මුග්ගරිකො.

පයොජනං වුච්චති ඵලං, උපධි පයොජනමස්සාති ඔපධිකං [අ. නි. 8.59], පුඤ්ඤං, සතං පයොජනමස්සාති සාතිකං. එවං සාහස්සිකං [ජා. 2.21.415].

462. තං හන්තාරහති ගච්ඡතුඤ්ඡති චරති[ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.4.27-43; පා. 4.4.28-46].

තං හන්ති, තං අරහති, තං ගච්ඡති, තං උඤ්ඡති, තං චරතීති අත්ථෙසු දුතියන්තා ණිකො හොති.

පක්ඛීහි පක්ඛිනො හන්තීති පක්ඛිකො. එවං සාකුණිකො [අ. නි. 2.263 (සාකුනිකොතිපි දිස්සති)], මායූරිකො, මච්ඡෙහි මච්ඡෙ හනතීති මච්ඡිකො. එවං ධෙනුකො, මගෙහි මගෙ හනතීති මාගවිකො, මජ්ඣෙ වාගමො. එවං හාරිණිකො, ‘හරිණො’ති මගො එව. සූකරිකො, ඉධ න වුද්ධි.

සතං අරහතීති සාතිකං. එවං සාහස්සිකං.

පරදාරං ගච්ඡතීති පාරදාරිකො, පරදාරිකො වා. එවං පථිකො, මග්ගිකො.

බදරෙ ¶ උඤ්ඡති ගවෙසතීති බාදරිකො. එවං ආමලකිකො.

ධම්මං චරතීති ධම්මිකො. එවං අධම්මිකො.

463. තෙන කතං කීතං බන්ධං අභිසඞ්ඛතං සංසට්ඨං හතං හන්ති ජිතං ජයති දිබ්බති ඛණති තරති චරති වහති ජීවති[ක. 350; රූ. 373; නී. 364; චං. 3.4.1-26; පා. 4.4.1-27].

තෙන කතං, තෙන කීතං…පෙ… තෙන ජීවති ඉච්චත්ථෙසු තතියන්තා ණිකො හොති.

කායෙන කතං කායිකං. එවං වාචසිකං, මානසිකං, වාතෙන කතො වාතිකො, ආබාධො.

සතෙන මූලෙන කීතං භණ්ඩං සාතිකං. එවං සාහස්සිකං.

වරත්තාය යොත්තාය බන්ධිතො වාරත්තිකො, අයසා බන්ධිතො ආයසිකො, සාගමො. එවං පාසිකො.

ඝතෙන අභිසඞ්ඛතං සංසට්ඨං වා ඝාතිකං. එවං ගොළිකං, දාධිකං, මාරිචිකං.

ජාලෙන හන්තීති ජාලිකො, ජාලකෙවට්ටො. එවං බාළිසිකො [සං. නි. 2.158].

අක්ඛෙහි ජිතං ධනං අක්ඛිකං. එවං සාලාකිකං.

අක්ඛෙහි ජයති දිබ්බතීති වා අක්ඛිකො.

ඛණිත්තියා ඛණතීති ඛාණිත්තිකො. එවං කුද්දාලිකො, ඉධ න වුද්ධි.

උළුම්පෙන ¶ තරතීති ඔළුම්පිකො, උළුම්පිකො වා. එවං නාවිකො [ජා. 2.20.149], ගොපුච්ඡිකො.

සකටෙන චරතීති සාකටිකො. එවං රථිකො, යානිකො, දණ්ඩිකො,

ඛන්ධෙන වහතීති ඛන්ධිකො. එවං අංසිකො, සීසිකො, ඉධ න වුද්ධි.

වෙතනෙන ජීවතීති වෙතනිකො. එවං භතිකො, කසිකො, කයිකො, වික්කයිකො, භතිකාදීසු න වුද්ධි.

464. තස්ස සංවත්තති[ක. 351; රූ. 374; නී. 765; චං. 3.4.67-69; පා. 4.4.66-68].

තස්ස සංවත්තතීති අත්ථෙ චතුත්ථ්යන්තා ණිකො හොති.

පුන භවාය සංවත්තතීති පොනොබ්භවිකො, පුනස්ස ඔත්තං, භස්ස ද්විත්තං, පොනොබ්භවිකා [මහාව. 14], තණ්හා, ලොකාය සංවත්තතීති ලොකිකො, සුට්ඨු අග්ගොති සග්ගො, සග්ගාය සංවත්තතීති සොවග්ගිකං [දී. නි. 1.163], පුඤ්ඤං. එවං දිට්ඨධම්මිකං, සම්පරායිකං.

465. තතො සම්භූතමාගතං[ක. 351; රූ. 374; නී. 765; චං. 3.3.49-51; …පෙ… 4.3.77-79].

තතො සම්භූතං, තතො ආගතං ඉච්චත්ථෙසු පඤ්චම්යන්තා ණිකො හොති.

මාතිතො සම්භූතං ආගතං වා මත්තිකං [පාරා. 34], ද්විත්තං රස්සො ච. එවං පෙත්තිකං. ණ්ය, ණියාපි දිස්සන්ති, සුරභිතො සම්භූතං සොරභ්යං, ථනතො සම්භූතං ථඤ්ඤං, පිතිතො සම්භූතො පෙත්තියො. එවං මත්තියො. ණ්යම්හි-මච්චො.

466. තත්ථ වසති විදිතො භත්තො නියුත්තො[ක. 351; රූ. 374; නී. 765; චං. 3.4.70-75 …පෙ… 4.4.69-74].

එතෙස්වත්ථෙසු ¶ සත්තම්යන්තා ණිකො හොති.

රුක්ඛමූලෙ වසතීති රුක්ඛමූලිකො. එවං ආරඤ්ඤිකො, සොසානිකො.

එත්ථ ච වසතීති සාමඤ්ඤවචනෙපි තස්සීල, තබ්බත, තද්ධම්ම, තස්සාධුකාරිතානං වසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො තද්ධිතපච්චයානං පසිද්ධත්ථදීපකත්තා. න හි රුක්ඛමූලෙ මුහුත්තමත්තං වසන්තො රුක්ඛමූලිකොති වොහරීයති.

චතුමහාරාජෙසු භත්තා චාතුමහාරාජිකා [සං. නි. 5.1081].

ද්වාරෙ නියුත්තො දොවාරිකො. එවං භණ්ඩාගාරිකො, නවකම්මිකො, ඉධ න වුද්ධි. ‘‘ජාතිකියො, අන්ධකියො’’ ඉච්චාදීසු මහාවුත්තිනා කියො.

467. තස්සිදං[ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 3.3.85-102; පා. 4.3.120-133].

තස්ස ඉදන්ති අත්ථෙ ඡට්ඨුන්තා ණිකො හොති.

සඞ්ඝස්ස අයං සඞ්ඝිකො, විහාරො, සඞ්ඝිකා, භූමි, සඞ්ඝස්ස ඉදං සඞ්ඝිකං, භණ්ඩං. එවං පුග්ගලිකං, ගණිකං, මහාජනිකං, සක්යපුත්තස්ස එසොති සක්යපුත්තිකො. එවං නාටපුත්තිකො, දාසපුත්තිකො.

468. ණිකස්සියො වා[ක. 404; රූ. 370; නී. 756].

සක්යපුත්තියො, සක්යපුත්තිකො ඉච්චාදි.

469. ණො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.3.85; පා. 4.3.120].

තස්සිදන්ති ¶ අත්ථෙ ඡට්ඨුන්තා ණො හොති.

කච්චායනස්ස ඉදං කච්චායනං, බ්යාකරණං. එවං සොගතං, සාසනං, මාහිංසං, මංසාදි.

තස්සිදන්ති අත්ථෙ ගවාදීහි යො හොති.

යවන්තෙ පච්චයෙ පරෙ ගොස්ස ච උවණ්ණානඤ්ච අවඞ හොතීති අවාදෙසො. ‘තවග්ගවරණාන…’න්ති සුත්තෙන වස්ස බත්තං, ගුන්නං ඉදං ගබ්යං, මංසාදි, දු වුච්චති රුක්ඛො, තස්ස ඉදං දබ්යං, දබ්බං, මූලාදි.

472. තමෙත්ථස්සත්ථීති මන්තු[ක. 369; රූ. 403; නී. 793; චං. 4.2.98; පා. 5.2.94].

තං එත්ථ අත්ථි, තං අස්ස අත්ථීති අත්ථෙසු පඨමන්තා මන්තුපච්චයො හොති, ඉවණ්ණු’වණ්ණො’කාරෙහි මන්තු. තත්ථ ඉවණ්ණන්තෙහි නිච්චං, උපට්ඨිතා සති එතස්මිං අත්ථි, එතස්ස වා අත්ථීති සතිමා. එවං ගතිමා, මතිමා, ධිතිමා [සං. නි. 1.1952; ජා. 2.22.1451], අත්ථදස්සිමා [ජා. 2.22.1451], සිරීමා [ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා] ඉච්චාදි.

473. ආයුස්සායස මන්තුම්හි[ක. 371; රූ. 404; නී. 797].

මන්තුම්හි පරෙ ආයුස්ස ආයසාදෙසො හොති.

දීඝං ආයු අස්මිං අත්ථි, අස්ස වා අත්ථීති ආයස්මා [මහානි. 49]. එවං චක්ඛුමා, බන්ධුමා, භාණුමා ඉච්චාදි.

බහූ ගාවො අස්මිං සන්ති, අස්ස වා සන්තීති ගොමා. චන්දිමා, පාපිමාපදෙසු ච මහාවුත්තිනා ඉමන්තුපච්චයං ඉච්ඡන්ති. තත්ථ චන්දසඞ්ඛාතං විමානං අස්ස අත්ථීති චන්දිමා [ධ. ප. 387], දෙවපුත්තො, උපචාරෙන පන විමානම්පි චන්දිමාති වුච්චති, දෙවපුත්තොපි චන්දොති වුච්චති. අති විය පාපො අජ්ඣාසයො අස්ස අත්ථීති පාපිමා [සං. නි. 1.137], මාරො. න හි අප්පකෙන පාපෙන පාපිමාති වුච්චති පහූතාදිවසෙන පසිද්ධෙ එව මන්තාදීනං පවත්තනතො. වුත්තඤ්හි වුත්තියං –

‘‘පහූතෙ ච පසංසායං, නින්දායඤ්චාතිසායනෙ.

නිච්චයොගෙ ච සංසග්ගෙ, හොන්තිමෙ මන්තුආදයො’’ති [මොග. 78].

තත්ථ පහූතෙ-ගොමා [සං. නි. 1.12], ධනවාති.

අතිසායනෙ – බුද්ධිමා, වණ්ණවාති.

නිච්චයොගෙ-සතිමා, සීලවා, දණ්ඩීති.

තථා විජ්ජමානෙහි එව සතිආදීහි සතිමා ඉච්චාදයො වුච්චන්ති, න අතීතෙහි අනාගතෙහි ච අවිජ්ජමානෙහි, කස්මා ¶ ? අත්ථිසද්දෙන පච්චුප්පන්නෙන නිද්දිට්ඨත්තා. එවං පන සති කථං පුබ්බෙපි ත්වං සතිමා ආසි, අනාගතෙපි සතිමා භවිස්සසීති ඉදං සිද්ධන්ති? තදපි තදා විජ්ජමානාය එව සතියා සිද්ධන්ති.

ගො, අස්සො, මනුස්සො ඉච්චාදීසු ජාතිසද්දෙසු තෙසං දබ්බාභිධානසමත්ථත්තා මන්තාදයො න හොන්ති, තථා නීලො පටො, සුක්කො පටොඉච්චාදීසු ගුණසද්දෙසු තිස්සො, ඵුස්සොඉච්චාදීසු නාමසද්දෙසු ච. යෙසං පන දබ්බාභිධානසාමත්ථියං නත්ථි, තෙස්වෙව හොන්ති, බුද්ධිමා, පඤ්ඤවා, රූපවා, වණ්ණවා ඉච්චාදි.

පඨමන්තා මන්ත්වත්ථෙ ඉම, ඉයා හොන්ති.

බහවො පුත්තා අස්ස අස්මිං වා සන්තීති පුත්තිමො, පත්ථටා කිත්ති අස්ස අස්මිං වා අත්ථීති කිත්තිමො. එවං ඵලිමො, ඛන්ධිමො, රුක්ඛො, පුත්තියො, කප්පිමො, කප්පියො, ජටිමො, ජටියො, ථිරං ගුණජාතං අස්ස අස්මිං වා අත්ථීති ථෙරියො, හානභාගො අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති හානභාගියො. එවං ඨිතිභාගියො, විසෙසභාගියො, නිබ්බෙධභාගියො ඉච්චාදි.

එත්ථ ච පාළියං චන්දිමා, පුත්තිමාසද්දානං සිම්හි රාජාදිගණරූපං දිස්සති, රත්තිමාභාති චන්දිමා [ධ. ප. 387], පුත්තෙහි නන්දති පුත්තිමාති [සං. නි. 1.12]. කිත්තිමාසද්දස්ස පන කිත්තිමස්ස කිත්තිමතොති රූපන්ති.

475. වන්ත්වාවණ්ණා[ක. 368; රූ. 402; නී. 792; චං. 6.3.35 …පෙ… 8.2.9].

අවණ්ණභූතා පඨමන්තා මන්ත්වත්ථෙ වන්තු හොති.

නිච්චසීලවසෙන ¶ විසුද්ධං සීලං අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති සීලවා, පසත්ථො ගුණො අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති ගුණවා.

එවං සබ්බත්ථ පදත්ථානුරූපං මන්ත්වත්ථවිසෙසො වත්තබ්බො, පටිසන්ධිසහගතා පඤ්ඤා අස්ස අත්ථීති පඤ්ඤවා, පච්චයෙ පරෙ දීඝානං ක්වචි රස්සත්තං. විදති එතෙනාති විදො, ඤාණං, විදො එතස්ස අත්ථි, එතස්මිං වා විජ්ජතීති විද්වා, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බස්සරලොපො.

බහුලාධිකාරා රස්මිවා, ලක්ඛිවා, යසස්සිවා, භයදස්සිවා, මස්සුවා, ගාණ්ඩීවධන්වාතිපි සිජ්ඣන්ති. තත්ථ ගාණ්ඩීවධනු අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති ගාණ්ඩීවධන්වා, බ්යඤ්ජනෙ පුබ්බස්සරලොපො.

476. දණ්ඩාදීහිකඊ වා[ක. 366; රූ. 400; නී. 790; චං. 4.2.118-121; පා. 5.2.115-6].

තෙහි මන්ත්වත්ථෙ ඉක, ඊ හොන්ති වා.

නිච්චං ගහිතො දණ්ඩො අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති දණ්ඩිකො, දණ්ඩී, දණ්ඩවා. එවං ගන්ධිකො, ගන්ධී, ගන්ධවා, රූපිකො, රූපී, රූපවා. ඉණසාමිකෙ වත්තබ්බෙ ධනා ඉකො, ධනිකො, අඤ්ඤත්ර ධනී, ධනවා, අත්ථිකො, අත්ථී, අත්ථවා.

එත්ථ ච අසන්නිහිතෙන අත්ථෙන අත්ථො අස්ස අත්ථීති අත්ථිකො, මහග්ඝෙන අත්ථිකො මහග්ඝත්ථිකො. එවං ධනත්ථිකො, පුඤ්ඤත්ථිකො, සෙය්යත්ථිකො, අයං අත්ථො එතස්සාති ඉදමත්ථී, පාටවෙන අත්ථො අස්සාති පාටවත්ථී. එවං ඡෙකත්ථී, කුසලත්ථීඉච්චාදීනි සිජ්ඣන්ති.

වණ්ණසද්දන්තා පන ඊයෙව හොති, බ්රහ්මුනො වණ්ණො සණ්ඨානං අස්ස අත්ථීති බ්රහ්මවණ්ණී. අථ වා බ්රහ්මුනො වණ්ණො බ්රහ්මවණ්ණො ¶ , බ්රහ්මවණ්ණො විය වණ්ණො යස්ස සො බ්රහ්මවණ්ණී. එවං බ්රහ්මවච්ඡසී, ‘වච්ඡස’න්ති සීසං, තද්ධිතන්තසමාසපදං නාමෙතං. එවං දෙවවණ්ණී.

හත්ථ, දන්තාදීහි ජාතියං ඊ, හත්ථී, දන්තී, ගජො, දාඨී, කෙසරී, සීහො, අඤ්ඤත්ර හත්ථවා, දන්තවා. බ්රහ්මචාරිම්හි වත්තබ්බෙ වණ්ණතො ඊයෙව, වණ්ණී, අඤ්ඤත්ර වණ්ණවා. පොක්ඛරාදීහි දෙසෙ ඊයෙව, පොක්ඛරං වුච්චති කමලං, පොක්ඛරණී, පුන ඉත්ථියං නී, පුබ්බඊ-කාරස්ස අත්තං, උප්පලිනී, කුමුදිනී, භිසිනී, මුළාලිනී, සාලුකිනී, පදුමං එත්ථ දෙසෙ අත්ථීති පදුමී, තතො ඉත්ථියං නී, පදුමිනී, පුබ්බඊ-කාරස්ස රස්සත්තං, සබ්බං කමලාකරස්ස වා කමලගච්ඡස්ස වා නාමං, අඤ්ඤත්ර පොක්ඛරවා හත්ථී, ඉධ සොණ්ඩා පොක්ඛරං නාම.

සිඛී, සිඛාවා, මාලී, මාලාවා, සීලී, සීලවා, බලී, බලවා. සමාසන්තෙපි ඊ, නිද්දාසීලී, සභාසීලී, බාහුබලී, ඌරුබලී. සුඛ, දුක්ඛෙහි ඊයෙව, සුඛී, දුක්ඛී ඉච්චාදි.

477. තපාදීහි සී[ක. 365; රූ. 399; නී. 789; චං. 4.2.106; පා. 5.2.102; ‘… ස්සී’ (බහූසු)].

තපාදීහි මන්ත්වත්ථෙ සී හොති වා.

තපො අස්ස අස්මිං වා විජ්ජතීති තපස්සී, ද්විත්තං. එවං යසස්සී, තෙජස්සී, මනො අස්ස අත්ථීති මනස්සී.

478. ණො තපා[ක. 370; රූ. 405; නී. 795; චං. 4.2.106; පා. 5.2.103].

තපො අස්ස අත්ථීති තාපසො, ඉත්ථියං තාපසී.

479. මුඛාදිතො රො[ක. 367; රූ. 401; නී. 791; චං. 4.2.110, 111; පා. 5.2.106, 107].

අසංයතං මුඛං අස්ස අත්ථීති මුඛරො, සුසි අස්ස අත්ථීති සුසිරො, රුක්ඛො, ඌසො ඛාරො යස්මිං අත්ථීති ඌසරො, ඛාරභූමිප්පදෙසො, මධු රසො අස්ස අත්ථීති මධුරො, ගුළො, නගා එත්ථ සන්තීති නගරො, බහුපබ්බතප්පදෙසො, ‘‘නගර’’න්තිපි පාඨො, කුඤ්ජො වුච්චති හනු, කුඤ්ජරො, හත්ථී, උණ්ණතා දන්තා අස්ස සන්තීති දන්තුරො, හත්ථීයෙව, මහාවුත්තිනා අස්ස උත්තං.

480. තුන්ද්යාදීහි භො[ක. 364; රූ. 398; නී. 387; චං. 4.2.148; පා. 5.2.139].

තුන්දිඉච්චාදීහි මන්ත්වත්ථෙ භො හොති වා.

තුන්දි වුච්චති වුද්ධා නාභි, තුන්දිභො, වලියො එතස්මිං අත්ථීති වලිභො.

481. සද්ධාදිත්ව[ක. 370; රූ. 405; නී. 795; චං. 4.2.105; පා. 5.2.101 (සද්දාදිව්හ?)].

සද්ධා අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති සද්ධො. එවං පඤ්ඤො, සතො.

482. ආල්වාභිජ්ඣාදීහි[ක. 359; රූ. 384; නී. 779; චං. 4.2.157; පා. 3.2.158].

අභිජ්ඣාදීහි මන්ත්වත්ථෙ ආලු හොති වා.

අභිජ්ඣා ¶ අධිකා අස්ස අත්ථීති අභිජ්ඣාලු, සීතලදුක්ඛං අධිකං අස්ස අත්ථීති සීතාලු, ධජා බහුලා අස්මිං රථෙ සන්තීති ධජාලු, දයා බහුලා අස්සාති දයාලු, පුරිසචිත්තං බහුලං අස්සාති පුරිසාලු, පුරිසලොලා ඉත්ථී.

483. පිච්ඡාදිත්විලො[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.102, 103; පා. 5.2.99, 100].

පිච්ඡාදිතො මන්ත්වත්ථෙ ඉලො හොති වා.

පිච්ඡං තූලං අස්ස අත්ථි, තස්මිං වා විජ්ජතීති පිච්ඡිලො, පිච්ඡවා, තූලරුක්ඛො, පිච්ඡිලා සිප්පලි [සිප්පලී, සීම්බලී, සෙම්මලීතිපි දිස්සති], ඵෙනිලො [ඵෙණිලොතිපි දිස්සති], ඵෙනවා, අද්දාරිට්ඨකො, ජටිලො, ජටාවා, තාපසො, තුණ්ඩිලො, තුණ්ඩවා, අධිකා වාචා අස්ස අත්ථීති වාචාලො, මහාවුත්තිනා ඉලොපො.

484. සීලාදිතො වො[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.113; පා. 5.2.109].

නිච්චරක්ඛිතසීලං අස්ස අත්ථි, අස්මිං වා විජ්ජතීති සීලවො, පුරිසො, සීලවා, ඉත්ථී, කෙසා අතිදීඝා අස්මිං සන්තීති කෙසවො, කෙසවා, අපරිමාණා අණ්ණා උදකා අස්මිං සන්තීති අණ්ණවො, මහන්තං බලං අස්ස අත්ථීති බලවො, බලවා, බලවං. ගාණ්ඩී වුච්චති සන්ධි, බහවො ගාණ්ඩී අස්මිං අත්ථීති ගාණ්ඩීවං, ධනු [ගණ්ඩස්ස ගණ්ඩමිගසිඞ්ගස්ස අයං ගාණ්ඩී, සො අස්ස අත්ථීති ගාණ්ඩීති ගාණ්ඩීවො. (පඤ්චකාටීකා). ගාණ්ඩීමෙණ්ඩසිඞ්ගමස්ස අත්ථීති ගාණ්ඩීවං, ධනු. (පයොගසිද්ධි). ගාණ්ඩී ගන්ථි, සො අත්ථි අස්ස අස්මිං වා ගාණ්ඩීවො අජ්ජුනධනු, (මුග්ධබොධටීකා)], බහුකා රාජී අස්ස අත්ථීති රාජීවං, පඞ්කජං.

485. මායාමෙධාහි වී[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.137; පා. 5.2.121].

486. ඉස්සරෙ ආම්යුවාමී[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.143; පා. 5.2.126; ‘‘සිස්සරෙ…’’ (බහූසු)].

ඉස්සරභූතෙ මන්ත්වත්ථෙ ආමී, උවාමී හොන්ති.

ඉස්සරියට්ඨානභූතං සං අස්ස අත්ථීති සාමී, සුවාමී [සු. නි. 671], ඉත්ථියං සාමිනී, සුවාමිනී, බින්දුලොපො, කාගමෙ සාමිකො.

487. ලක්ඛ්යා ණො අ ච[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; පා. 5.2.100].

ලක්ඛීම්හා මන්ත්වත්ථෙ ණො හොති, ඊකාරස්ස අත්තඤ්ච හොති.

ලක්ඛී සිරී එතස්ස අත්ථීති ලක්ඛණො.

488. අඞ්ගා නො කල්යාණෙ[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; පා. 5.2.100].

කල්යාණෙ වත්තබ්බෙ අඞ්ගම්හා මන්ත්වත්ථෙ නො හොති.

කල්යාණං අඞ්ගං එතිස්සා ඉත්ථියා අත්ථීති අඞ්ගනා.

489. සො ලොමා[ක. 364; රූ. 398; නී. 787; චං. 4.2.104; පා. 5.2.100].

ලොමම්හා මන්ත්වත්ථෙ සපච්චයො හොති.

බහූනි ලොමානි අස්ස සන්තීති ලොමසො. එත්ථ ‘සො’ති සුත්තවිභාගෙන ‘‘සුමෙධසො, භූරිමෙධසො’’ ඉච්චාදීනිපි සිජ්ඣන්ති.

490. තස්ස ¶ භාවකම්මෙසු ත්ත තා ත්තන ණ්ය ණෙය්යණිය ණ ඉයා[ක. 360; රූ. 387; නී. 780; චං. 4.1.136-153; පා. 5.1.119-136].

තස්ස භාවො, තස්ස කම්මන්ති අත්ථෙ ඡට්ඨුන්තා එතෙ අට්ඨ පච්චයා බහුලං භවන්ති.

තත්ථ භවන්ති බුද්ධි, සද්දා එතස්මාති භාවො, සද්දානං අත්තනො අත්ථෙසු ආදිම්හි උප්පත්තිකාරණං, චිරකාලං පවත්තිකාරණඤ්ච. තත්ථ ආදිම්හි පවත්තිකාරණං බ්යප්පත්තිනිමිත්තං නාම. චිරකාලං පවත්තිකාරණං පවත්තිනිමිත්තං නාම. තදුභයම්පි ජාති, දබ්බ, ගුණ, ක්රියා, නාමවසෙන පඤ්චවිධං හොති.

තත්ථ ‘‘ගොස්ස භාවො ගොත්ත’’න්ති එත්ථ ගොජාති භාවො නාම.

‘‘දණ්ඩිනො භාවො දණ්ඩිත්ත’’න්ති එත්ථ දණ්ඩදබ්බං භාවො නාම.

‘‘නීලස්ස පටස්ස භාවො නීලත්ත’’න්ති එත්ථ නීලගුණො භාවො නාම.

‘‘පාචකස්ස භාවො පාචකත්ත’’න්ති එත්ථ පචනක්රියා භාවො නාම.

‘‘තිස්සනාමස්ස ජනස්ස භාවො තිස්සත්ත’’න්ති එත්ථ තිස්සනාමං භාවො නාම.

තත්ථ ගොස්ස භාවොති ගොසද්දං සුත්වා ගොදබ්බෙ ගොබුද්ධියා වා ගොදබ්බං දිස්වා තස්මිං දබ්බෙ ගොවොහාරස්ස වා පවත්තිකාරණන්ති අත්ථො. එවං සෙසෙසුපි යථානුරූපං අත්ථො වෙදිතබ්බො.

ත්තම්හි-ගොත්තං, දණ්ඩිත්තං, පාචකත්තං, තිස්සත්තං ඉච්චාදි.

තාම්හි-සඞ්ගණිකාරාමතා ¶ , නිද්දාරාමතා, භස්සාරාමතා ඉච්චාදි.

ත්තනම්හි-පුථුජ්ජනත්තනං, වෙදනත්තනං, ජාරත්තනං, ජායත්තනං ඉච්චාදි.

ණ්යම්හි-අලසස්ස භාවො ආලස්යං, සමණස්ස භාවො සාමඤ්ඤං, බ්රාහ්මණස්ස භාවො බ්රාහ්මඤ්ඤං, සීලසමාධිපඤ්ඤාගුණො සාමඤ්ඤඤ්ච බ්රාහ්මඤ්ඤඤ්ච නාම. තාපසස්ස භාවො තාපස්යං, නිපුණස්ස භාවො නෙපුඤ්ඤං, විපුලස්ස භාවො වෙපුල්ලං, රඤ්ඤො භාවො රජ්ජං, ආපබ්බතස්ස ඛෙත්තස්ස භාවො ආපබ්බත්යං, දායාදස්ස භාවො දායජ්ජං, විසමස්ස භාවො වෙසම්මං, සඛිනො භාවො සඛ්යං, වාණිජානං භාවො වාණිජ්ජං ඉච්චාදි.

ණෙය්යම්හි – සුචිස්ස භාවො සොචෙය්යං. එවං ආධිපතෙය්යං ඉච්චාදි.

ණියම්හි-ආලසියං, මදභාවො මදියං. එවං දක්ඛියං, පුරොහිතභාවො පොරොහිතියං, බ්යත්තස්ස භාවො වෙය්යත්තියං, බ්යාවටස්ස භාවො වෙය්යාවටියං, ඉමානි ද්වෙ පුබ්බෙ වෙය්යාකරණපදං විය සිද්ධානි.

ණම්හි-ගරුනො භාවො ගාරවො, පටුභාවො පාටවං ඉච්චාදි.

ඉයම්හි-අධිපතිභාවො අධිපතියං, පණ්ඩිතභාවො පණ්ඩිතියං, බහුස්සුතභාවො බහුස්සුතියං, නග්ගස්ස භාවො නග්ගියං, සූරභාවො සූරියං, වීරභාවො වීරියං ඉච්චාදි.

කම්මත්ථෙ කම්මං නාම ක්රියා, අලසස්ස කම්මං අලසත්තං, අලසතා, අලසත්තනං, ආලස්යං, ආලසෙය්යං, ආලසියං, ආලසං, අලසියං ඉච්චාදි.

491. බ්ය වද්ධදාසා වා[ක. 360; රූ. 387; නී. 780].

භාව ¶ , කම්මෙසු වද්ධ, දාසෙහි බ්යො හොති වා.

වද්ධස්ස භාවො කම්මං වා වද්ධබ්යං, වද්ධතා, දාසබ්යං, දාසතා, ‘වද්ධව’න්ති ඉධ ණෙ පරෙ වාගමො.

492. නණ යුවා බො ච වයෙ[ක. 361; රූ. 388; නී. 781; චං. 4.1.146; පා. 5.1.130; ‘…වස්ස’ (බහූසු)].

වයෙ ගම්යමානෙ භාව, කම්මෙසු යුවතො නණ හොති වා බාගමො ච.

493. අණ්වාදීහිමො[ක. 360; රූ. 387; නී. 780; චං. 4.1.139; පා. 5.1.122; ‘අණ්වාදිත්විමො’ (බහූසු)].

අණුනො භාවො අණිමා, ලඝුනො භාවො ලඝිමා.

494. කස්සමහතමිමෙ කසමහා[ක. 404; රූ. 370; නි. 859; ‘කස්සක…’?].

ඉමපච්චයෙ පරෙ කස්ස, මහන්තසද්දානං කමෙන කස, මහා හොන්ති.

කස්සකස්ස කම්මං කසිමා [(කිසමහතමිමෙ කසමහා. ඉමපච්චයෙ පරෙ කිස, මහන්ථසද්දානං කමෙන කස, මහා හොන්ථි. කිසස්ස භාවො කසිමා, මොග. 4-133)], මහන්තස්ස භාවො මහිමා. සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං, ණ්යම්හි සාගමො, ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස පරරූපත්තං. එවං දොමනස්සං, සුන්දරං වචො ¶ එතස්මින්ති සුවචො, සුවචස්ස භාවො සොවචස්සං. එවං දොවචස්සං.

‘‘ආරාමරාමණෙය්යකං, උය්යානරාමණෙය්යකං, භූමිරාමණෙය්යකං’’ ඉච්චාදීසු රමිතබ්බන්ති රමණං, රමණං එත්ථ අත්ථීති රාමණො, ආරාමො, ආරාමරාමණස්ස භාවො ආරාමරාමණෙය්යකං, ණෙය්යො, සකත්ථෙ ච කො [කථං රාමණියකත්ථි? සකත්ථෙ කන්ථා ණෙන සිද්ධං, (මොග. 4-59)], ආරාමසම්පත්ති, ආරාමසිරීති වුත්තං හොති. එවං සෙසෙසු.

495. තමස්ස පරිමාණං ණිකො ච[ක. 351; රූ. 374; නී. 764; චං. 4.1.62; පා. 5.1.57, 58].

තං අස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ පඨමන්තා ණිකො හොති කො ච. පරිමීයතෙ අනෙනාති පරිමාණං.

දොණො පරිමාණමස්සාති දොණිකො. එවං ඛාරිකො, කුම්භිකො, අසීතිවස්සානි පරිමාණමස්සාති ආසීතිකො, වයො. එවං නාවුතිකො, උපඩ්ඪකායො පරිමාණමස්සාති උපඩ්ඪකායිකං, බිම්බොහනං, ද්වෙ පරිමාණමස්සාති දුකං. එවං තිකං, චතුක්කං, පඤ්චකං, ඡක්කං, ද්විත්තං. දසකං, සතකං.

496. යතෙතෙහි ත්තකො[ක. 391; රූ. 423; නී. 830; පා. 5.1.22, 23]

තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ ය, ත, එතසද්දෙහි සදිසද්විභූතො ත්තකො හොති.

යං පරිමාණමස්සාති යත්තකං. එවං තත්තකං.

497. එතස්සෙට ත්තකෙ[ක. 404; රූ. 370; නී. 859].

එතං පරිමාණමස්සාති එත්තකං, යාව පරිමාණමස්සාති යාවත්තකං. එවං තාවත්තකං, එතාවත්තකං. ‘යතෙතෙහී’ති වචනෙන යාව, තාව, එතාවාපි ගය්හන්ති.

498. සබ්බා ච ටාවන්තු[ක. 391; රූ. 423; නී. 830; චං. 4.2.43; පා. 5.2.39; ‘සබ්බා චචවන්තු’ (බහූසු)].

තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ ය, තෙ’තෙහි ච සබ්බතො ච ටාවන්තු හොති, එතස්ස ද්විත්තං.

සබ්බං පරිමාණං අස්සාති සබ්බාවන්තං, සබ්බාවා, අත්ථො, සබ්බාවන්තො, සබ්බාවන්තා, අත්ථා, සබ්බාවති, අත්ථෙ, සබ්බාවන්තෙසු, අත්ථෙසු, ඉත්ථියං සබ්බාවතී, සබ්බාවන්තී, පරිසා. එවං යාවා, යාවන්තා, යාවන්තො, තාවා, තාවන්තා, තාවන්තො, එත්තාවා, එත්තාවන්තා, එත්තාවන්තො ඉච්චාදි.

ක්වචි මහාවුත්තිනා එකස්ස ත-කාරස්ස ලොපො, යාවතකො කායො, තාවතකො බ්යාමො [දී. නි. 3.200], යාවතිකා යානස්ස භූමි.

499. කිංම්හා රති රීව රීවතක රිත්තකා[ක. 391; රූ. 423; නී. 830; චං. 4.2.45; පා. 5.2.41].

තං අස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ කිංසද්දතො එතෙ චත්තාරො පච්චයා භවන්ති.

500. රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්ස[ක. 539; රූ. 558; නී. 1124].

රානුබන්ධෙ ¶ පච්චයෙ පරෙ පදන්තසරාදිස්ස ලොපො හොති. ආදිසද්දෙන පදන්තබ්යඤ්ජනං ගය්හති, සුත්තවිභත්තෙන රීවන්තු, රිත්තාවන්තුපච්චයා ච හොන්ති.

කිං පරිමාණමස්සාති කති. පඤ්චක්ඛන්ධා කති කුසලා, කති අකුසලා [විභ. 151], කතිවස්සොසි ත්වං භික්ඛු, එකවස්සො අහං භගවා [මහාව. 78], කිං පරිමාණං අස්සාති කීවං, කිංව දූරො ඉතො ගාමො. එවං කීවතකං, කිත්තකං.

රීවන්තුම්හි – කීවන්තො හොන්තු යාචකා [ජා. 2.20.103] ති.

රිත්තාවන්තුම්හි – කිත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති [සං. නි. 3.82], කිත්තාවතා නු ඛො භන්තෙ රූපන්ති වුච්චති, කිත්තාවතා නු ඛො භන්තෙ මාරොති වුච්චති [සං. නි. 3.161].

පුබ්බසුත්තෙන ටාවන්තුම්හි – එත්තාවතා ඛන්ධානං ඛන්ධපඤ්ඤත්ති, එත්තාවතා රූපන්ති වුච්චති, එත්තාවතා මාරොති වුච්චති.

501. මානෙ මත්තො[ක. 328; රූ. 352; නී. 708; චං. 4.2.38; පා. 5.2.37].

මීයතෙ එතෙනාති මානං, තං උම්මානං, පරිමාණන්ති දුවිධං, උද්ධං මානං උම්මානං, තදඤ්ඤං මානං පරිමාණං, ඉමස්මිං සුත්තෙ පන සාමඤ්ඤවචනත්තා දුවිධම්පි ලබ්භති, දුවිධෙ මානෙ පවත්තා හත්ථාදිසද්දම්හා තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ මත්තපච්චයො හොති.

හත්ථො පරිමාණං අස්සාති හත්ථමත්තං, ද්වෙ හත්ථා පරිමාණං අස්සාති ද්විහත්ථමත්තං, ද්වෙ අඞ්ගුලියො පරිමාණං අස්සාති ද්වඞ්ගුලමත්තං. එවං චතුරඞ්ගුලමත්තං, විදත්ථිමත්තං, යොජනමත්තං ¶ , තීණි යොජනානි පරිමාණං අස්සාති තියොජනමත්තං, නාළිමත්තං, පත්ථමත්තං, දොණමත්තං, පලං වුච්චති උම්මානසඞ්ඛාතො පාතිවිසෙසො, පලං පරිමාණං අස්සාති පලමත්තං, පඤ්චමත්තං, පඤ්චමත්තෙහි භික්ඛුසතෙහි සද්ධිං [පාරා. 1], තිංසමත්තං, සට්ඨිමත්තං, සතමත්තං, සහස්සමත්තං, කොටිමත්තං, කුම්භමත්තං, චාටිමත්තං, හත්ථිමත්තං, පබ්බතමත්තං ඉච්චාදි.

‘මත්තා’ති වා පරිමාණවාචිසද්දන්තරං, හත්ථො මත්තා එතස්සාති හත්ථමත්තං. එවං ද්විහත්ථමත්තං, ඉච්චාදිනා සමාසොපි යුජ්ජති. අභෙදූපචාරෙන පන හත්ථපරිමාණං හත්ථොති කත්වා ‘‘ද්විහත්ථං වත්ථං, දොණො වීහි, දොණො මාසො’’ති සිජ්ඣති.

502. තග්ඝො චුද්ධං[ක. 328; රූ. 352; නී. 708; චං. 4.2.39; පා. 5.2.37].

උද්ධංමානෙ පවත්තා සද්දා තමස්ස පරිමාණන්ති අත්ථෙ තග්ඝපච්චයො හොති මත්තො ච.

ජණ්ණු පරිමාණමස්සාති ජණ්ණුතග්ඝං, ජණ්ණුමත්තං.

503. ණො ච පුරිසා[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 4.2.40 …පෙ… 5.2.38].

උද්ධංමානෙ පවත්තා පුරිසම්හා ණො ච හොති තග්ඝො ච මත්තො ච.

චතුහත්ථො පුරිසො පරිමාණමස්සාති පොරිසං, තිපොරිසං, සතපොරිසං, ගම්භීරං. එවං පුරිසතග්ඝං, පුරිසමත්තං, උද්ධං පසාරිතහත්ථෙන සද්ධිං පඤ්චහත්ථං පුරිසපමාණං පොරිසන්ති වදන්ති, ‘‘එකූනතීසො වයසා’’ති [දී. නි. 2.214 (එකූනතිංසො)] එත්ථ එකූනතීස වස්සානි ආයුපරිමාණං අස්සාති එකූනතීසො. එවං ¶ වීසො, තීසො, චත්තාලීසො, පඤ්ඤාසො, සහස්සො බ්රහ්මා, ද්විසහස්සො බ්රහ්මා, දසසහස්සො බ්රහ්මා. එත්ථ ච ‘‘සහස්සපරිමාණං චක්කවාළං අස්සාති සහස්සො’’-ඉච්චාදිනා ණපච්චයෙන සිජ්ඣති.

504. එකා කාක්යසහායෙ[ක. 391; රූ. 423; නී. 835; චං. 4.2.67; පා. 5.3.52].

අසහායත්ථෙ එකම්හා ක, ආකී හොන්ති වා.

ඉත්ථියං එකිකා, එකාකිනී, එකා වා, ‘අධාතුස්ස කෙ’ති සුත්තෙන ඉත්ථියං කම්හි පරෙ අස්ස ඉත්තං.

505. ද්විති චතූහි තීයත්ථා[ක. 385; රූ. 409; නී. 817; තිසත්ථා?].

තෙහි තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ තීයො ච ත්ථො ච හොන්ති.

506. ද්විතීනං දුතා තීයෙ[ක. 386, 410; නී. 818; තියෙ?].

තීයෙ පරෙ ද්වි, තිසද්දානං දු, තාදෙසා හොන්ති.

ද්වින්නං පූරණො දුතීයො [ඡට්ඨසංගීති පාඨෙසු දුතියොත්යාදිනා දිස්සන්ති], ද්වින්නං පූරණී දුතීයා, ද්වින්නං පූරණං දුතීයං. එවං තතීයො, තතීයා, තතීයං. චතුන්නං පූරණො චතුත්ථො, චතුත්ථී, චතුත්ථං.

507. ම පඤ්චාදිකතිහි[ක. 373; රූ. 406; නී. 802; චං. 4.2.55; පා. 5.2.49].

පඤ්චාදීහි ¶ ච කතිම්හා ච තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ මො හොති.

පඤ්චමො, පඤ්චමී, පඤ්චමං. එවං සත්තම, අට්ඨම, නවම, දසම, එකාදසමාදි. කතින්නං පූරණො කතිමො, කතිමී, තිථී.

508. තස්ස පූරණෙකාදසාදිතො වා[ක. 374; රූ. 412; නී. 805; චං. 4.2.51; පා. 5.2.48].

පූරතෙ අනෙනාති පූරණං, එකාදසාදිතො තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ ටානුබන්ධො අපච්චයො හොති වා.

එකාදසන්නං පූරණො එකාදසො, එකාදසී, එකාදසං, එකාදසමො වා. එවං ද්වාදසො, ද්වාදසමො, තෙරසො, තෙරසමො, චුද්දසො, චුද්දසමො, පඤ්චදසො, පඤ්චදසමො, පන්නරසො, පන්නරසමො, සොළසො, සොළසමො, සත්තරසො, සත්තරසමො, අට්ඨාරසො, අට්ඨාරසමො.

509. ටෙ සතිස්ස තිස්ස[ක. 389; රූ. 413; නී. 824].

ටෙ පරෙ සතිස්ස ති-කාරස්ස ලොපො හොතීති වීසති, තීසතීනං තිස්ස ලොපො.

එකූනවීසො, එකූනවීසතිමො, වීසො, වීසතිමො, තීසො, තීසතිමො, චත්තාලීසො, චත්තාලීසමො, පඤ්ඤාසො, පඤ්ඤාසමො. සට්ඨ්යාදිතො පුරිමසුත්තෙන මො, සට්ඨිමො, සත්තතිමො, අසීතිමො, නවුතිමො.

510. සතාදීනමි ච[ක. 373; රූ. 406; නී. 802; චං. 4.2.53 …පෙ… 5.2.57].

සතාදිතො තස්ස පූරණත්ථෙ මො හොති, සතාදීනං අන්තස්ස ඉත්තඤ්ච හොති.

සතස්ස ¶ පූරණො සතිමො, ද්විසතිමො, තිසතිමො, සහස්සිමො.

ඡම්හා තස්ස පූරණන්ති අත්ථෙ ට්ඨ, ට්ඨමා හොන්ති.

ඡට්ඨො, ඡට්ඨී, ඡට්ඨං, ඡට්ඨමො, ඡට්ඨමී, ඡට්ඨමං.

512. සඞ්ඛ්යාය සච්චුතීසාසදසන්තායාධිකාස්මිං සතසහස්සෙ ට[ක. 328; රූ. 352; නී. 701; චං. 4.2.50 …පෙ… 5.2.45, 46; ‘…ඩො’ (බහූසු)].

සති, උති, ඊස, ආස, දසන්තාහි සඞ්ඛ්යාහි තෙ අධිකා අස්මිං සතසහස්සෙති අත්ථෙ ටානුබන්ධො අපච්චයො හොති.

එත්ථ ච ‘සතසහස්සෙ’ති සතෙ වා සහස්සෙ වාති අත්ථො.

තත්ථ සහස්සසද්දෙන සහස්සං දසසහස්සං සතසහස්සං දසසතසහස්සඤ්ච ගය්හති.

දසන්ත, සත්යන්ත, ඊසන්ත, ආසන්ත, උත්යන්තාති එවං අනුක්කමො වෙදිතබ්බො.

තත්ථ දස, එකාදසතො පට්ඨාය යාව අට්ඨාරසා නවසඞ්ඛ්යා දසන්තා නාම.

වීසති, එකවීසතිතො පට්ඨාය යාව අට්ඨවීසතියා නවසඞ්ඛ්යා ච තීසති, එකතීසතිතො පට්ඨාය යාව අට්ඨතීසතියා නවසඞ්ඛ්යා ච සත්යන්තා නාම.

චත්තාලීස, එකචත්තාලීසතො පට්ඨාය යාව අට්ඨචත්තාලීසාය නවසඞ්ඛ්යා ඊසන්තා නාම.

පඤ්ඤාස ¶ , එකපඤ්ඤාසතො පට්ඨාය යාව අට්ඨපඤ්ඤාසාය නවසඞ්ඛ්යා ආසන්තා නාම.

නවුති, එකනවුතිතො පට්ඨාය යාව අට්ඨනවුතියා නව සඞ්ඛ්යා උත්යන්තා නාම.

සෙසා ට්ඨුන්ත, ත්යන්තාපි ඉධ සඞ්ගය්හන්ති. ට්ඨුන්තා නාම සට්ඨි,-එකසට්ඨ්යාදිකා නවසඞ්ඛ්යා. ත්යන්තා නාම සත්තති, එකසත්තත්යාදිකා නවසඞ්ඛ්යා ච අසීති, එකාසීත්යාදිකා නවසඞ්ඛ්යා ච.

දසන්තාසු තාව – දස අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං දසසතං. එවං දසසහස්සං, දසසතසහස්සං, එකාදස අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං එකාදසසතං. එවං එකාදසසහස්සං, එකාදසසතසහස්සං. එවං ද්වාදසසතමිච්චාදීනි.

සත්යන්තාසු – ටම්හි ති-කාරලොපො, වීසති අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං වීසසතං. එවං එකවීසසතං, ද්වාවීසසතං ඉච්චාදි, තීසති අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං තීසසතං. එවං එකතීසසතං, ද්වත්තීසසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ඊසන්තාසු – චත්තාලීසං අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං චත්තාලීසසතං. එවං එකචත්තාලීසසතං, ද්වෙචත්තාලීසසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ආසන්තාසු – පඤ්ඤාසං අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං පඤ්ඤාසසතං. එවං එකපඤ්ඤාසසතං, ද්වෙපඤ්ඤාසසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ට්ඨුන්තාසු – සට්ඨි අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං සට්ඨිසතං. එවං එකසට්ඨිසතං, ද්වාසට්ඨිසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

ත්යන්තාසු ¶ – සත්තති අධිකා, එකසත්තති අධිකා, අසීති අධිකා, එකාසීති අධිකා ඉච්චාදිනා වත්තබ්බා.

උත්යන්තාසු – නවුති අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං නවුතිසතං. එවං එකනවුතිසතං, ද්වෙනවුතිසතං ඉච්චාදි. එස නයො සහස්සෙපි.

අථ වා දසන්තා නාම එකතො පට්ඨාය දසසඞ්ඛ්යා.

සත්යන්තා නාම එකාදසතො පට්ඨාය වීසසඞ්ඛ්යා.

ඊසන්තා නාම එකතීසතො පට්ඨාය දසසඞ්ඛ්යා.

ආසන්තා නාම එකචත්තාලීසතො පට්ඨාය දසසඞ්ඛ්යා.

එවං ට්ඨුන්ත, ත්යන්ත, උත්යන්තාපි වෙදිතබ්බා.

එකො අධිකො යස්මිං සතෙ තයිදං එකසතං, ‘‘අථෙත්ථෙකසතං ඛත්යා, අනුයන්තා යසස්සිනො’’ති [ජා. 2.22.594] පාළි. ‘‘ද්වෙ අධිකා යස්මිං සතෙ තයිදං ද්විසතං’’ ඉච්චාදිනා සබ්බං වත්තබ්බං, සුවිචිත්තමිදං විධානන්ති.

යථා පන ‘‘එකො ච දස ච එකාදස, එකාධිකා වා දස එකාදසා’’ති සිජ්ඣති, තථා ඉධපි ‘‘දස ච සතඤ්ච දසසතං, දසාධිකං වා සතං දසසත’’න්තිආදිනා වුත්තෙ සබ්බං තං විධානං සමාසවසෙන සිජ්ඣති.

තත්ථ පන ‘‘ද්වෙ සතානි ද්විසතං, තීණි සතානි තිසත’’මිච්චාදීනි ච ‘‘ද්වෙ සහස්සානි ද්විසහස්සං, තීණි සහස්සානි තිසහස්ස’’මිච්චාදීනි ච ‘‘ද්වෙ සතසහස්සානි ද්විසතසහස්සං, තීණි සතසහස්සානි තිසතසහස්ස’’මිච්චාදීනි ච දිගුසමාසෙ සිජ්ඣන්ති.

513. වාරසඞ්ඛ්යායක්ඛත්තුං[ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; චං. 4.4.5; පා. 5.4.17].

වාරසම්බන්ධිභූතා සඞ්ඛ්යාසද්දා ක්ඛත්තුංපච්චයො හොති.

ද්වෙ ¶ වාරා ද්වික්ඛත්තුං. එවං තික්ඛත්තුං, චතුක්ඛත්තුං, පඤ්චක්ඛත්තුං, දසක්ඛත්තුං, සතක්ඛත්තුං, සහස්සක්ඛත්තුං.

514. කතිම්හා[ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; චං. 4.4.6; පා. 5.4.20].

වාරසම්බන්ධිභූතා කතිසද්දා ක්ඛත්තුං හොති. කති වාරා කතික්ඛත්තුං.

515. බහුම්හා ධා ච පච්චාසත්තියා[ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; ‘පච්චාසත්තියං’ (බහූසු)].

වාරසම්බන්ධිභූතා බහුසද්දා පච්චාසත්තියා සති ධා ච හොති ක්ඛත්තුඤ්ච.

බහුවාරා බහුක්ඛත්තුං, බහුසද්දෙන අනෙකවාරං උපලක්ඛෙති, අනෙකවාරා අනෙකක්ඛත්තුං. එවං බහුවාරා බහුධා, අනෙකවාරා අනෙකධා. පච්චාසත්ති නාම වාරානං අච්චාසන්නතා වුච්චති, දිවසස්ස බහුක්ඛත්තුං භුඤ්ජති, බහුධා භුඤ්ජති, වාරානං දූරභාවෙ සති තෙ පච්චයා න හොන්ති, මාසස්ස බහුවාරෙ භුඤ්ජති.

516. සකිං වා[ක. 646; රූ. 419; නී. 1282; චං. 4.4.8; පා. 5.4.19].

එකවාරන්ති අත්ථෙ සකින්ති නිපච්චතෙ වා.

517. ධා ¶ සඞ්ඛ්යාහි[ක. 397; රූ. 420; නී. 836; චං. 4.3.20; පා. 5.3.42].

ද්වීහි පකාරෙහි ද්විධා. එවං තිධා, චතුධා, පඤ්චධා, දසධා, සතධා, සහස්සධා, බහුධා, එකධා, අනෙකධා.

518. වෙකා ජ්ඣං[ක. 397; රූ. 420; නී. 837; චං. 4.3.24; පා. 5.3.46].

519. ද්විතීහෙධා[ක. 404; රූ. 420-370; නී. 859; චං. 4.3.24; පා. 5.3.46].

ද්විතිසද්දෙහි පකාරෙ එධා හොති වා.

520. සබ්බාදීහි පකාරෙ ථා[ක. 398; රූ. 421; නී. 844; චං. 4.3.26; පා. 5.3.69].

බහුභෙදො වා සාමඤ්ඤස්ස භෙදකො විසෙසො වා පකාරො, සබ්බාදීහි පකාරෙ ථා හොති.

සබ්බෙන පකාරෙන සබ්බථා, සබ්බෙහි පකාරෙහි සබ්බථා, යාදිසෙන පකාරෙන යථා, යාදිසෙහි පකාරෙහි යථා. එවං තථා, අඤ්ඤථා, උභයථා, ඉතරථා.

521. කථමිත්ථං[ක. 399; රූ. 422; නී. 845; පා. 5.3.24, 25].

කෙන පකාරෙන කථං, ඉමිනා පකාරෙන ඉත්ථං. ඉමිනා සුත්තෙන කිං, ඉමසද්දෙහි ථං, ත්ථංපච්චයෙ කත්වා කිංස්ස කත්තං, ඉමස්ස ඉත්තඤ්ච කරියති.

522. තබ්බති ජාතියො[ක. 398; රූ. 421; නී. 844; චං. 4.3.26; පා. 5.3.69].

සො පකාරො අස්ස අත්ථීති තබ්බා, තස්මිං තබ්බති, පකාරවන්තෙ දබ්බෙති අත්ථො. තංසාමඤ්ඤවාචිම්හා තබ්බති ජාතියපච්චයො හොති.

විසෙසෙන පටුරූපො පණ්ඩිතො පටුජාතියො. විසෙසෙන මුදුරූපං වත්ථු මුදුජාතියං.

523. සො වීච්ඡාප්පකාරෙසු[ක. 397; රූ. 420; නී. 836; චං. 4.4.2 …පෙ… 5.4.43].

වීච්ඡායං පකාරෙ ච සොපච්චයො හොති.

පදං පදං වාචෙති පදසො වාචෙති. ඛණ්ඩං ඛණ්ඩං කරොති ඛණ්ඩසො කරොති, බිලං බිලං විභජ්ජති බිලසො විභජ්ජති ඉච්චාදි. එත්ථ ච ‘පදං පදං’ ඉච්චාදීසු ක්රියාවිසෙසනෙ දුතියා.

බහූහි පකාරෙහි පුථුසො, සබ්බෙහි පකාරෙහි සබ්බසො ඉච්චාදි.

‘‘යොනිසො ¶ උපායසො, ඨානසො, හෙතුසො, අත්ථසො, ධම්මසො, සුත්තසො, අනුබ්යඤ්ජනසො’’ ඉච්චාදීසු පන මහාවුත්තිනා තතියෙකවචනස්ස සොත්තං. තථා දීඝසො, ඔරසො ඉච්චාදි.

524. පිතිතො භාතරි රෙය්යණ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765].

පිතුසද්දම්හා තස්ස භාතාති අත්ථෙ රෙය්යණ හොති.

පිතු භාතා පෙත්තෙය්යො [අ. නි. 6.44]. ‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’ති උස්ස ලොපො, තස්ස ද්විත්තං.

525. මාතිතො ච භගිනියං ඡො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765].

මාතිතො පිතිතො ච භගිනියං ඡො හොති.

මාතු භගිනී මාතුච්ඡා [උදා. 22], පිතු භගිනී පිතුච්ඡා [සං. නි. 2.243].

526. මාතාපිතූස්වාමහො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.1.60; පා. 4.2.36].

මාතාපිතූහි තෙසං මාතාපිතූසු ආමහො හොති.

මාතු මාතා මාතාමහී, මාතු පිතා මාතාමහො [ම. නි. 2.411], පිතු මාතා පිතාමහී, පිතු පිතා පිතාමහො.

527. හිතෙ ¶ රෙය්යණ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765].

මාතාපිතූහි තෙසං හිතෙ රෙය්යණ හොති.

මාතු හිතො මෙත්තෙය්යො, පිතු හිතො පෙත්තෙය්යො. මාතාපිතූසු සුප්පටිපන්නො.

උපාදානානං හිතං උපාදානියං. එවං ඔඝනියං, යොගනියං, ගන්ථනියං, නීවරණියං, සුත්තවිභත්තියා අඤ්ඤත්ථෙසුපි ඉයො, සමානොදරෙ සයිතො සොදරියො.

529. චක්ඛ්වාදිතො ස්සො[ක. 353; රූ. 378; නී. 767].

තස්ස හිතන්ති අත්ථෙ චක්ඛ්වාදීහි ස්සො හොති.

චක්ඛුස්ස හිතං චක්ඛුස්සං [අ. නි. 5.208], සුභරූපං චක්ඛුභෙසජ්ජඤ්ච. ආයුනො හිතං ආයුස්සං [අ. නි. 5.231], ආයුවඩ්ඪනවිධි.

530. ණ්යො තත්ථ සාධු[ක. 353; රූ. 378; නී. 767; චං. 3.4.100, 103; පා. 4.4.98, 103, 105].

තස්මිං සාධූති අත්ථෙ ණ්යො හොති.

සභායං සාධු සබ්භො, ‘සාධූ’ති කුසලො යොග්යො හිතො වා. මිත්තානං හිතං මෙත්තං. සුත්තවිභාගා අඤ්ඤත්රපි ණ්යො, රථං වහතීති රච්ඡා, රථවීථි.

531. කම්මානියඤ්ඤා[ක. 353; රූ. 378; නී. 767].

තස්මිං ¶ සාධූති අත්ථෙ කම්මම්හා නිය, ඤ්ඤා හොන්ති.

කම්මෙ සාධු කම්මනියං, කම්මඤ්ඤං.

532. කථාදිතිකො[ක. 353; රූ. 378; නී. 767; චං. 3.4.104; පා. 4.4.102].

තත්ථ සාධූති අත්ථෙ කථාදීහි ඉකො හොති.

කථායං සාධු කථිකො, ධම්මකථායං සාධු ධම්මකථිකො, සඞ්ගාමෙ සාධු සඞ්ගාමිකො, ගාමවාසෙ සාධු ගාමවාසිකො, උපවාසෙ සාධු උපවාසිකො.

533. පථාදීහි ණෙය්යො[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 3.4.105; පා. 4.4.104].

තත්ථ සාධූති අත්ථෙ පථාදීහි ණෙය්යො හොති.

පථෙ සාධු පාථෙය්යං, සං වුච්චති ධනං, තස්ස පති සපති, සපතිම්හි සාධු සාපතෙය්යං.

534. දක්ඛිණායාරහෙ[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; චං. 4.1.80; පා. 5.1.69].

දක්ඛිණාසද්දම්හා අරහත්ථෙ ණෙය්යො හොති.

535. ආයො තුමන්තා[ක. 352; රූ. 376; නී. 765; ‘රායො තුමන්තා’ (බහූසු)].

ඝාතෙතුං ¶ අරහතීති ඝාතෙතායො, ජාපෙතුං අරහතීති ජාපෙතායො, ‘ජාපෙතු’න්ති හාපෙතුං, පබ්බාජෙතුං අරහතීති පබ්බාජෙතායො, මහාවුත්තිනා ආයම්හි සබින්දුනො උස්ස ලොපො.

536. තස්ස විකාරාවයවෙසු ණ ණික ණෙය්යමයා[ක. 352, 351, 372; රූ. 376, 374, 385; නී. 765, 764, 798; චං. 3.3.103; පා. 4.3.134].

තස්ස විකාරො, තස්ස අවයවොති අත්ථෙසු ණාදයො හොන්ති, පකතියා උත්තරි අවත්ථන්තරාපත්ති විකාරො.

උදුම්බරස්ස විකති ඔදුම්බරං, භස්මා, උදුම්බරස්ස අවයවො ඔදුම්බරං, පණ්ණාදි. කපොතාවයවො කාපොතං, මංසලොහිතපත්තාදි.

ණිකම්හි-කප්පාසස්ස විකති කප්පාසිකං, සුත්තං වත්ථඤ්ච.

ණෙය්යම්හි-එණිස්ස අවයවො එණෙය්යං, මංසං. කොසකිමීනං විකති කොසෙය්යං, සුත්තං වත්ථඤ්ච.

මයම්හි-තිණානං විකති තිණමයං. එවං දාරුමයං, නළමයං, මත්තිකාමයං, ගුන්නං විකති ගොමයං, කරීසං.

537. ජතුතො මයණ වා[ක. 372; රූ. 385; නී. 798; චං. 3.3.108; පා. 4.3.138; ජතුතො සණ වා (බහූසු)].

තස්ස විකාරාවයවෙසු ජතුතො මයණ හොති වා.

538. තරතමිස්සිකියිට්ඨාතිසයෙ[ක. 363; රූ. 390; නී. 786; චං. 4.3.45; පා. 5.3.55, 57].

පාපානං අතිසයෙන පාපොති පාපතරො, පාපතමො, පාපිස්සිකො, පාපියො, පාපිට්ඨො, ඉත්ථියං පාපතරා, අතිසයතොපි අතිසයපච්චයො හොති, අතිසයෙන පාපිට්ඨො පාපිට්ඨතරො.

539. වච්ඡාදීහි තනුත්තෙ තරො[ක. 363; රූ. 390; නී. 786; චං. 4.3.74; පා. 5.3.91].

වච්ඡාදීහි සබ්බතනුභාවෙ තරො හොති.

අතිතරුණො වච්ඡො වච්ඡතරො, ඉත්ථියං වච්ඡතරී. යොබ්බනස්ස තනුත්තෙ යොබ්බනපත්තානං සුසුත්තස්ස තනුත්තෙ අතිතරුණො උසභො උක්ඛතරො, අස්සභාවස්ස තනුත්තෙ තරුණඅස්සො අස්සතරො, ඉත්ථියං අස්සතරී. සාමත්ථියස්ස තනුත්තෙ තරුණඋසභො උසභතරො.

540. කිංම්හා නිද්ධාරණෙ තරතමා[ක. 363; රූ. 390; නී. 786; චං. 4.3.77; පා. 5.3.92, 93; ‘…රතර රතමා’ (බහූසු)].

කිංසද්දා නිද්ධාරණෙ ගම්යමානෙ තර, තමා හොන්ති.

කතරො භවතං දෙවදත්තො, කතරො භවතං යඤ්ඤදත්තො, කතමො භවතං දෙවදත්තො, කතමො භවතං යඤ්ඤදත්තො, ‘කිස්ස කො’ති සුත්තෙන තර, තමෙසු කිස්ස කත්තං.

541. සමූහෙ ¶ කණණණිකා[ක. 354; රූ. 379; නී. 771; චං. 3.1.43-47; පා. 4.2.37-42].

තස්ස සමූහොති අත්ථෙ කණ, ණ, ණිකා හොන්ති.

ගොත්තපච්චයන්තෙහි තාව – රාජඤ්ඤානං සමූහො රාජඤ්ඤකං, මානුස්සකං.

උක්ඛාදීහි-උක්ඛානං උසභානං සමූහො ඔක්ඛකං, ඔට්ඨානං සමූහො ඔට්ඨකං, උරබ්භානං සමූහො ඔරබ්භකං. එවං රාජකං, රාජපුත්තකං, හත්ථිකං, ධෙනුකං, සසං අදෙන්ති භක්ඛන්තීති සසාදකා, තෙසං සමූහො සසාදකකං. ඉක්ඛණිකං.

ණම්හි-අමිත්තානං සමූහො අමිත්තං.

ණිකම්හි-අපූපානං සමූහො ආපූපිකං, සකුණානං සමූහො සාකුණිකො [සංකුලානං සමූහො සංකුලිකං?].

542. ජනාදීහි තා[ක. 355; රූ. 380; නී. 771; චං. 3.1.69; පා. 4.2.43].

ජනතා, රාජතා, බන්ධුතා, ගාමතා, සහායතා, නගරවාසීනං සමූහො නාගරතා ඉච්චාදි.

543. අයූභද්විතීහංසෙ[ක. 354; රූ. 379; නී. 771; චං. 4.2.47, 48; පා. 5.2.43, 44].

උභ, ද්වි, තීහි තස්ස අංසත්ථෙ අයො හොති.

උභො අංසා භාගා අස්සාති උභයං, ද්වෙ අංසා අස්සාති ද්වයං, තයො අංසා අස්සාති තයං, වත්ථුත්තයං, රතනත්තයං, ද්වෙ වා තයො වා අංසා අස්සාති ද්වත්තයං.

544. තෙන ¶ දත්තෙ ලියා[ක. 358, 356; රූ. 383, 381; නී. 778, 773].

තෙන දත්තොති අත්ථෙ ල, ඉයා හොන්ති. මහාවුත්තිනා දින්නසද්දස්ස දත්තත්තං.

දෙවෙන දත්තොති දෙවලො [ජා. 1.8.65]. ‘දෙවිලො’තිපි [දෙවීලො?] පාළි. දෙවියො, දෙවදත්තො වා.

එවං බ්රහ්මලො, බ්රහ්මියො, බ්රහ්මදත්තො, සිවෙන බිස්සනුදෙවරාජෙන දත්තො සීවලො, සීවියො, ඉත්ථියං සීවලි, සීවියි, සිස්ස දීඝො.

545. තෙන නිබ්බත්තෙ[ක. 353; රූ. 378; නී. 767; ‘තෙන නිබ්බත්තෙ ඉමො’?].

පාකෙන නිබ්බත්තං පාකිමං, ඵෙණෙන නිබ්බත්තං ඵෙණිමං, වෙඨනෙන නිබ්බත්තං වෙඨිමං. එවං වෙධිමං, ගොප්ඵනෙන නිබ්බත්තං ගොප්ඵිමං [පාරා. අට්ඨ. 2.431], පුප්ඵදාමං, කරණෙන නිබ්බත්තං කිත්තිමං, කුත්තිමං වා, මහාවුත්තිනා කරණස්ස කිත්තං කුත්තඤ්ච. සුත්තවිභත්තෙන සංහාරිමං, ආහාරිමං ඉච්චාදීනි සිජ්ඣන්ති.

546. තන්නිස්සිතෙ ලො[ක. 358; රූ. 383; නී. 778; ‘ල්ලො’ (බහූසු)].

වෙදං ඤාණං නිස්සිතං වෙදල්ලං, ලස්ස ද්විත්තං, දුට්ඨු නිස්සිතං දුට්ඨුල්ලං. ‘‘මදනීයං, බන්ධනීයං, මුච්ඡනීයං, රජනීයං, ගමනීයං, දස්සනීයං’’ ¶ ඉච්චාදීනි කරණෙ වා අධිකරණෙ වා අනීයපච්චයෙන සිජ්ඣන්ති.

‘ධූමායිතත්ත’න්තිආදීසු ධූමො විය අත්තානං ආචරතීති ධූමායිතං, ගගනං, ධූමායිතං එව ධූමායිතත්තං, සකත්ථෙ ත්ත. එවං තිමිරායිතත්තං, නාමධාතුතො [සං. නි. 3.87] ආයපච්චයෙන සිද්ධං.

547. සඤ්ජාතා තාරකාද්විත්විතො[ක. 555; රූ. 612; නී. 1142; චං. 4.2.37 …පෙ… 5.2.36; ‘සඤ්ජාතං…’ (බහූසු)].

තාරකාදීහි තෙ අස්ස සඤ්ජාතාති අත්ථෙ ඉතො හොති.

තාරකා සඤ්ජාතා අස්සාති තාරකිතං, ගගනං. පුප්ඵානි සඤ්ජාතානි අස්සාති පුප්ඵිතො. එවං ඵලිතො, රුක්ඛො. පල්ලවානි සඤ්ජාතානි අස්සාති පල්ලවිතා, ලතා. දුක්ඛං සඤ්ජාතං අස්සාති දුක්ඛිතො, සුඛං සඤ්ජාතං අස්සාති සුඛිතො.

පණ්ඩා වුච්චති පඤ්ඤා, පණ්ඩා සඤ්ජාතා අස්සාති පණ්ඩිතො, දණ්ඩො සඤ්ජාතො අස්සාති දණ්ඩිතො. මහාවුත්තිනා තස්ස නත්තෙ මලං සඤ්ජාතං අස්සාති මලිනං. තථා පිපාසා සඤ්ජාතා අස්සාති පිපාසිතො, ජිඝච්ඡා සඤ්ජාතා අස්සාති ජිඝච්ඡිතො, බුභුක්ඛා සඤ්ජාතා අස්සාති බුභුක්ඛිතො, මුච්ඡා සඤ්ජාතා අස්සාති මුච්ඡිතො, විසඤ්ඤා සඤ්ජාතා අස්සාති විසඤ්ඤිතො, නින්දා සඤ්ජාතා අස්සාති නින්දිතො.

එවං ගබ්බ-ථම්භෙ ගබ්බිතො. දබ්බ-පාටවෙ දබ්බිතො. අන්තරං සඤ්ජාතං අස්සාති අන්තරිතො, වච්චං සඤ්ජාතං අස්සාති වච්චිතො.

548. නින්දාඤ්ඤාතප්පපටිභාගරස්සදයාසඤ්ඤාසු කො[ක. 391; රූ. 423; නී. 835; චං. 4.3.62, 63, 64; පා. 5.3.73-79, 96, 97].

නින්දාදීසු ¶ ජොතනියෙසු නාමස්මා කො හොති.

නින්දායං – කුච්ඡිතො සමණො සමණකො. එවං මුණ්ඩකො, අස්සකො, උද්ධුමාතකං, විනීලකං, විපුබ්බකං, අට්ඨිකං ඉච්චාදි.

අඤ්ඤාතෙ – අඤ්ඤාතො අස්සො අස්සකො, කස්ස අයං අස්සොති වා අස්සකො ඉච්චාදි.

අප්පත්ථෙ – අප්පකං තෙලං තෙලකං. එවං ඝතකං, ඛුද්දකං ධනු ධනුකං, රථකං, ගාමකං ඉච්චාදි.

පටිභාගත්ථෙ – හත්ථිරූපකං හත්ථිකං. එවං අස්සකං, බලීබද්දකො ඉච්චාදි.

රස්සෙ-රස්සො මනුස්සො මනුස්සකො. එවං රුක්ඛකො, පිලක්ඛකො ඉච්චාදි.

දයායං-අනුකම්පිතො පුත්තො පුත්තකො. එවං වච්ඡකො, ඉත්ථිකා, අම්බකා, කුමාරිකා ඉච්චාදි.

සඤ්ඤායං-නාමමත්තෙන මොරො විය මොරකො ඉච්චාදි.

549. අභූතතබ්භාවෙ කරාසභූයොගෙ විකාරාචී[ක. 391; රූ. 423; නී. 835; චං. 4.4.35; පා. 5.4.50].

පුබ්බෙ තස්ස අභූතස්ස වත්ථුනො කදාචි තථා භවනං අභූතතබ්භාවො, තස්මිං අභූතතබ්භාවෙ ජොතනියෙ සති කරා’ස, භූධාතූනං යොගෙ විකාරවාචිම්හා නාමස්මා චානුබන්ධො ඊපච්චයො හොති.

අධවලං ¶ ධවලං කරොති ධවලීකරොති, අධවලො ධවලො සියා ධවලීසියා, අධවලො ධවලො භවති ධවලීභවති. එවං ධවලීකාරො, ධවලීභූතො.

අභූතතබ්භාවෙති කිං? ඝටං කරොති, ඝටො අත්ථි, ඝටො භවති.

කරාසභූයොගෙති කිං? අධවලො ධවලො ජායතෙ.

විකාරාති කිං? පකතියා මා හොතු, සුවණ්ණං කුණ්ඩලං කරොති, සුවණ්ණස්ස කුණ්ඩලකරණං නාම ලොකෙ පකතිරූපන්ති වුත්තං හොති. එවං සුවණ්ණං කුණ්ඩලං සියා, සුවණ්ණං කුණ්ඩලං භවතීති.

550. සකත්ථෙ[ක. 178, 360, 372; රූ. 224, 387, 385, 378; නී. 364, 780, 798, 767].

සකත්ථෙපි පච්චයා දිස්සන්ති. ‘සකත්ථො’ති සකපදත්ථො, පකතිලිඞ්ගපදත්ථොති වුත්තං හොති.

හීනො එව හීනකො, පොතො එව පොතකො, දෙවො එව දෙවතා, යථාභූතමෙව යථාභුච්චං, කරුණා එව කාරුඤ්ඤං, පත්තකාලමෙව පත්තකල්ලං, ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං, පාගුඤ්ඤමෙව පාගුඤ්ඤතා, කම්මඤ්ඤමෙව කම්මඤ්ඤතා, දානං එව දානමයං, සීලං එව සීලමයං. එවං භාවනාමයං ඉච්චාදි.

යථා ච අමච්චපුත්තා එව ‘අමච්චපුත්තියා’ති වුච්චන්ති, එවං ‘‘සක්යපුත්තො එව සක්යපුත්තියො, අසමණො හොති අසක්යපුත්තියො ¶ [පාරා. 55], එවං නාටපුත්තියො, දාසපුත්තියො’’තිපි යුජ්ජති.

‘භයදස්සිවා, අත්ථදස්සිමා’ති වන්තු, මන්තුපච්චයාසකත්ථෙපි යුජ්ජන්ති. ‘බ්රහ්මවණ්ණී, දෙවවණ්ණී’ති එත්ථ බ්රහ්මුනො වණ්ණො බ්රහ්මවණ්ණො, බ්රහ්මවණ්ණො විය වණ්ණො අස්ස අත්ථීති අත්ථෙ සති ඊපච්චයො පච්චයත්ථො එව හොති, න සකත්ථො. බ්රහ්මවණ්ණො විය වණ්ණො යස්ස සොයං බ්රහ්මවණ්ණීති අත්ථෙ සති සකත්ථොයෙව. අපි ච එකස්මිං අඤ්ඤපදත්ථෙ ද්වෙ සමාස, තද්ධිතා වත්තන්තීතිපි යුජ්ජති, තථා ‘පගුණස්ස භාවො පාගුඤ්ඤතා’තිආදීසු ද්වෙ තද්ධිතපච්චයා භාවත්ථෙති.

පුබ්බෙ නිද්දිට්ඨා ණාදයො පච්චයා නිද්දිට්ඨත්ථතො අඤ්ඤෙසුපි අත්ථෙසු දිස්සන්ති.

මගධෙසු ජාතො මාගධො, මගධෙසු සංවඩ්ඪිතො මාගධො, මගධෙසු නිවුත්ථො මාගධො, මගධානං මගධෙසු වා ඉස්සරො මාගධො ඉච්චාදි, ණො.

කාසිං අග්ඝතීති කාසියො [චූළව. 376], ‘කාසී’ති සතං වා සහස්සං වා වුච්චති, ඉයො.

එවමඤ්ඤෙපි පච්චයා යථානුරූපං වෙදිතබ්බා.

552. දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා[ක. 351, 352; රූ. 374, 376; නී. 764, 765].

පුබ්බෙ ¶ නිද්දිට්ඨපච්චයෙහි අඤ්ඤෙපි පච්චයා නිද්දිට්ඨෙසු අනිද්දිට්ඨෙසු ච අත්ථෙසු දිස්සන්ති.

විසදිසා [විවිධා (මොග.)] මාතරො විමාතරො, තාසං පුත්තා වෙමාතිකා [නෙත්ති 95], ඉකණ.

පථෙ ගච්ඡන්තීති පථාවිනො [ම. නි. 2.347], අඝං දුක්ඛං පාපං වා ගච්ඡතීති අඝාවී, ආවී.

ඉස්සා අස්ස අත්ථීති ඉස්සුකී [ජා. 1.6.43], උකී.

ධුරං වහන්තීති ධොරය්හා [අ. නි. 3.58], ය්හණ.

ලොභස්ස හිතා ලොභනෙය්යා. එවං දොසනෙය්යා, මොහනෙය්යා, අනෙය්යො.

දස්සනං අරහතීති දස්සනෙය්යො. එවං වන්දනෙය්යො, පූජනෙය්යො, නමස්සනෙය්යො, එය්යො.

ඔඝානං හිතා ඔඝනියා, යොගනියා, ගන්ථනියා, කම්මනියං, අත්තනියං, දස්සනියං, පූජනියො, නමස්සනියො ඉච්චාදි, අනියො.

යං පරිමාණං අස්සාති යාවං, යාවන්තස්ස භාවො යාවත්වං. එවං තාවත්වං, ත්ව.

පරමානං උත්තමපුරිසානං භාවො කම්මං වා පාරමී, සමග්ගානං භාවො කම්මං වා සාමග්ගී, ණී.

‘‘නාගවතා, සීහවතා, ආජඤ්ඤවතා’’ ඉච්චාදීසු භාවෙ වන්තුපච්චයං ඉච්ඡන්ති.

‘පදානමාදිස්සායුවණ්ණස්සාඑඔ ¶ ණානුබන්ධෙ’ති පදාදිභූතානං අකාර, ඉවණ්ණු’වණ්ණානං ආ, එ, ඔවුද්ධි.

ආදිච්චො, වාසිට්ඨො, වෙනතෙය්යො, මෙනිකො, පෙත්තිකං, ඔදුම්බරං, ඔළුම්පිකො, ඔදග්යං, දොභග්ගං, සොභග්ගං ඉච්චාදි.

ණානුබන්ධෙති කිං? නාමකො, පදකො, පුරාතනො.

‘මජ්ඣෙ’ති සුත්තෙන පදමජ්ඣෙපි වුද්ධි, වාසෙට්ඨො, අඩ්ඪතෙය්යො ඉච්චාදි.

553. සංයොගෙපි ක්වචි[ක. 405; රූ. 365; නී. 864; ‘පි’ (බහූසු නත්ථි)].

ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ සංයොගෙපි ක්වචි වුද්ධි හොති.

පෙත්තෙය්යො, පෙත්තිකං, දෙච්චො, පමුඛෙ සාධු පාමොක්ඛං, පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං, වත්තබ්බන්ති වාක්යං, භජිතබ්බන්ති භාග්යං, භොග්ගං, යොග්ගං ඉච්චාදි.

‘ලොපොවණ්ණිවණ්ණාන’න්ති සුත්තෙන ණ්යම්හි පරෙ අවණ්ණි’වණ්ණානං ලොපො.

තත්ථ අවණ්ණෙ-පණ්ඩිච්චං, තච්ඡං, දායජ්ජං, ද්විධා භාවො ද්වෙජ්ඣං, කරුණායෙව කාරුඤ්ඤං ඉච්චාදි.

ඉවණ්ණෙ-අධිපතිස්ස භාවො ආධිපච්චං. එවං ආදිච්චො, කොණ්ඩඤ්ඤො ඉච්චාදි.

‘උවණ්ණස්සාවඞ ¶ සරෙ’ති සරෙ පරෙ උවණ්ණස්ස අවඞ හොති.

ණම්හි-ලහුනො භාවො ලාඝවං, රාඝවං, ජම්බුරුක්ඛෙ භවං ජම්බවං. තථා කපිලවත්ථුම්හි භවං කාපිලවත්ථවං, වනං. භාතුනො අපච්චං භාතබ්යො, ගබ්යං, දබ්යං.

‘ටෙ සතිස්සා…’ති ටම්හි පච්චයෙ වීසති, තීසතීනං තිලොපො.

වීසතියා පූරණො වීසො, එකූනවීසො. එවං තීසො, එකූනතීසො.

‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’ති රානුබන්ධෙ පච්චයෙ පදන්තසරාදීනං ලොපො.

මෙත්තෙය්යො, පෙත්තෙය්යො, කිවං, කිත්තකං, ඊදී, ඊදික්ඛො, ඊදිසො, ආහච්ච, උපහච්ච, සක්කච්ච, අධිකිච්ච, කිරියා, වෙදගූ, පාරගූ ඉච්චාදි.

554. පච්චයානං ලොපො[ක. 391; රූ. 423; නී. 830; මොග්ගල්ලානෙ ‘ලොපො’ ත්වෙව දිස්සති].

බුද්ධෙ රතනං පණීතං, චක්ඛු සුඤ්ඤං අත්තෙන වා අත්තනියෙන වා [සං. නි. 4.85]. එත්ථ ච රතනස්ස භාවො රතනං, අත්තනො භාවො අත්තා, අත්තනො සකස්ස භාවො අත්තනියන්ති එවං භාවපච්චයලොපො.

‘‘බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති’’ආදීසු ‘‘බුද්ධස්ස භාවො බුද්ධො, බුද්ධස්ස අයං ගුණො බුද්ධො’’තිආදිනා නයෙන පච්චයලොපො වෙදිතබ්බො.

555. ලොපො වීමන්තුවන්තූනං[ක. 268; රූ. 397; නී. 518].

ඉයි’ට්ඨෙසු ¶ පරෙසු වී, මන්තු, වන්තූනං ලොපො හොති.

මෙධාවීනං අතිසයෙන මෙධාවීති මෙධියො, මෙධිට්ඨො, සතිමන්තානං අතිසයෙන සතිමාති සතියො, සතිට්ඨො, ගුණවන්තානං අතිසයෙන ගුණවාති ගුණියො, ගුණිට්ඨො.

556. ජො වුද්ධස්සියිට්ඨෙසු[ක. 262; රූ. 391; නී. 513; චං. 4.3.50; පා. 5.3.61, 62].

ඉයි’ට්ඨපච්චයෙසු පරෙසු වුද්ධසද්දස්ස ජො හොති.

වුද්ධානං අතිසයෙන වුද්ධොති ජෙය්යො, ජෙට්ඨො.

557. බාළ්හන්තිකපසත්ථානං සාධනෙදසජා[ක. 263, 264, 265; රූ. 392, 393, 394; නී. 512, 514, 515; චං. 4.3.49, 51; පා. 5.3.60, 63; ‘… දසා’ (බහූසු)].

ඉය, ඉට්ඨපච්චයෙසු පරෙසු බාළ්හ, අන්තික, පසත්ථසද්දානං සාධ, නෙද, ස, ජාදෙසා හොන්ති.

බාළ්හානං අතිසයෙන බාළ්හොති සාධියො, සාධිට්ඨො, අන්තිකානං අතිසයෙන අන්තිකොති නෙදියො, නෙදිට්ඨො, පසත්ථානං අතිසයෙන පසත්ථොති සෙය්යො, සෙට්ඨො, ජෙය්යො, ජෙට්ඨො.

558. කණකන අප්පයුවානං[ක. 266, 267; රූ. 395, 396; නී. 516, 517; චං. 4.3.53; පා. 5.3.64].

ඉය ¶ , ඉට්ඨපච්චයෙසු පරෙසු අප්ප, යුවසද්දානං කණ, කනආදෙසා හොන්ති.

අප්පානං නවානං අතිසයෙන අප්පො නවොති කණියො, කණිට්ඨො, යුවානං තරුණානං අතිසයෙන යුවා තරුණොති කනියො, කනිට්ඨො, කනියෙ වයෙ භවා කඤ්ඤා.

559. කොසජ්ජාජ්ජව පාරිසජ්ජ සුහජ්ජ මද්දවාරිස්යාස භාජඤ්ඤථෙය්යබාහුසච්චා[ක. 360, 361; රූ. 387, 388; නී. 780, 781; ‘…රිස්සා…’’ (බහූසු)].

භාව, කම්මෙසු ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ එතෙ සද්දා නිපච්චන්තෙ. තත්ථ අජ්ජව, මද්දවා’සභසද්දා ණම්හි සිජ්ඣන්ති, සෙසා ණ්යම්හි.

තත්ථ උජුනො භාවො අජ්ජවං, ඉමිනා සුත්තෙන ණම්හි උස්ස අත්තං, ‘උවණ්ණස්සාවඞ…’ ඉති උස්ස අවත්තං. එවං මුදුනො භාවො මද්දවං, උසභස්ස භාවො ආසභං, උස්ස ආත්තං. කුසිතස්ස [කුසීතස්ස?] භාවො කොසජ්ජං, ඉමිනා ඉලොපො, ත්යස්ස ජ්ජත්තං, පරිසාසු උප්පන්නො පාරිසජ්ජො [දී. නි. 2.215], දාගමො, සුහදයොව සුහදො, යලොපො, සුහදස්ස භාවො සොහජ්ජං [ජා. 1.5.23], ඉසිනො ඉදං ආරිස්යං, ඉස්ස ආරිත්තං, ආජානියස්ස [ආජානීයස්සාතිපි දිස්සති] භාවො ආජඤ්ඤං, යලොපො, පුන ‘ලොපොවණ්ණිවණ්ණාන’න්ති ඉලොපො, තතො පරං සන්ධිරූපං, ආජානියො එව වා ආජඤ්ඤො [ජා. 1.1.24], සකත්ථෙ ණ්යො, ථෙනස්ස භාවො, කම්මං වා ථෙය්යං, නස්ස යත්තං, බහුසුතස්ස භාවො බාහුසච්චං, උස්ස අත්තං, පුන සන්ධිරූපං.

560. අධාතුස්ස කෙ[පාණිනියෙ, චන්දෙ ච ‘කාක’ඉති පඤ්චම්යන්තං දිස්සතෙ]ස්යාදිතො ඝෙස්සි[ක. 404; රූ. 370; නී. 859].

‘ඝෙස්සී’ති ¶ ඝෙ+අස්ස+ඉ, ඡපදමිදං සුත්තං.

අධාතුස්ස අවයවභූතෙ කකාරෙ පරෙ පුබ්බස්ස අකාරස්ස බහුලං ඉ හොති කනිස්සිතෙ ඝෙ අස්යාදිතො පරෙ සති.

බාලිකා, එකිකා, හත්ථිපොතිකා, මහල්ලිකා, කුම්භකාරිකා, කම්මකාරිකා, අන්නදායිකා, උපාසිකා, සාවිකා, ධම්මවාචිකා.

අධාතුස්සාති කිං? කුලුපකා- භික්ඛුනී, ධෙනුපකා, ඛීරුපකා-වච්ඡී, ඉධ ධාත්වාදෙසොපි කකාරො ධාතුසඤ්ඤං ලභතියෙව.

අස්යාදිතොති කිං? බහුපරිබ්බාජකා-රාජධානී.

එත්ථ ච බහවො පරිබ්බාජකා යස්සා සා බහුපරිබ්බාජකාති විග්ගහො. පරිබ්බාජකසද්දො පකතිස්යාදිසද්දො හොති, තස්මා කනිස්සිතස්ස ඝසඤ්ඤස්ස ආකාරස්ස ස්යාදිතො පරත්තා පුබ්බස්ස අස්ස ඉත්තං න භවති. යදි භවෙය්ය, බහුකා පරිබ්බාජිකායො යස්සන්ති අත්ථප්පසඞ්ගො සියාති.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානබ්යාකරණ-