📜

6. ආඛ්යාතකණ්ඩ

සුද්ධකත්තුරූප

අථ ¶ ධාතුපච්චයසංසිද්ධං කාල, කාරක, පුරිස, සඞ්ඛ්යාභෙදදීපකං ලිඞ්ගභෙදරහිතං ක්රියාපධානවාචකං ත්යාද්යන්තනාමකං ආඛ්යාතපදං දීපියතෙ.

තත්ථ ක්රියං ධාරෙතීති ධාතු. සා පකතිධාතු, විකතිධාතු, නාමධාතුවසෙන තිවිධා.

තත්ථ භූ, හූ, ගමු, පච ඉච්චාදි පකතිධාතු නාම සභාවෙන සිද්ධත්තා.

තිතික්ඛ, තිකිච්ඡ, බුභුක්ඛ, ජිඝච්ඡඉච්චාදි විකතිධාතු නාම සඞ්ඛතවසෙන සිද්ධත්තා.

පුත්තීය, පබ්බතාය ඉච්චාදි නාමධාතු නාම නාමභූතස්ස සතො ක්රියවාචීපච්චයයොගෙන ධාතුට්ඨානෙ ඨිතත්තා.

පකතිධාතු ච සකම්මිකා’කම්මිකවසෙන දුවිධා.

තත්ථයා ධාතු කම්මාපෙක්ඛං ක්රියං වදති, සා සකම්මිකා නාම. ගාමං ගච්ඡති, ඔදනං පචති ඉච්චාදි.

යා කම්මනිරපෙක්ඛං ක්රියං වදති, සා අකම්මිකා නාම. භවති, හොති, තිට්ඨති, සෙති ඉච්චාදි.

සකම්මිකා ච එකකම්මික, ද්විකම්මිකවසෙන දුවිධා.

තත්ථ යා එකකම්මාපෙක්ඛං ක්රියං වදති, සා එකකම්මිකා නාම. ගාමං ගච්ඡති, ඔදනං පචති ඉච්චාදි.

යා පධානා’පධානවසෙන කම්මද්වයාපෙක්ඛං ක්රියං වදති, සා ද්විකම්මිකා නාම.

සා ච න්යාදි, දුහාදිවසෙන දුවිධා.

තත්ථ ¶ යා ධාතු පාපනත්ථා හොති, සා න්යාදි නාම. අජං ගාමං නෙති, භාරං ගාමං වහති, සාඛං ගාමං ආකඩ්ඪති.

සෙසා ද්විකම්මිකා දුහාදි නාම. ගාවිං ඛීරං දුහති, බ්රාහ්මණං කම්බලං යාචති, දායකං භික්ඛං භික්ඛති, ගොණං වජං රුන්ධති, භගවන්තං පඤ්හං පුච්ඡති, සිස්සං ධම්මං අනුසාසති, භගවා භික්ඛූ එතං [වචනං] අවොච, රාජා අමච්චං වචනං බ්රවීති ඉච්චාදි.

තත්ථ යදා කම්මස්මිං රූපං සිජ්ඣති, තදා විභත්ති, පච්චයා න්යාදිම්හි පධානකම්මං වදන්ති, දුහාදිම්හි අපධානකම්මං, සබ්බධාතූසු කාරිතයොගෙ කාරිතකම්මන්ති, සබ්බඤ්චෙතං ධාතූනං පකතිඅත්ථවසෙන වුත්තං, අනෙකත්ථත්තා පන ධාතූනං අත්ථන්තරවචනෙ වා නානුපසග්ගයොගෙ වා අකම්මිකාපි සකම්මිකා හොන්ති, සකම්මිකාපි අකම්මිකා හොන්ති.

අත්ථන්තරවචනෙ තාව –

විද – සත්තායං, ධම්මො විජ්ජති, සංවිජ්ජති.

විද – ඤාණෙ, ධම්මං විදති.

විද – ලාභෙ, ධනං වින්දති.

විද – අනුභවනෙ, සුඛං වෙදෙති, විපාකං පටිසංවෙදෙති [ම. නි. 3.303].

විද – ආරොචනෙ, වෙදයාමහං භන්තෙ වෙදයතීති මං ධාරෙතු [චූළව. අට්ඨ. 102], කාරණං නිවෙදෙති, ධම්මං පටිවෙදෙති ඉච්චාදි.

නානුපසග්ගයොගෙ –

පද-ගතියං, මග්ගං පජ්ජති, පටිපජ්ජති, මග්ගො උප්පජ්ජති, නිපජ්ජති, සම්පජ්ජති, භොගො භවති, සම්භවති, භොගං අනුභවති, තණ්හං ¶ අභිභවති, පරිභවති, අධිභවති, අරඤ්ඤං අභිසම්භවති, අජ්ඣොගාහතීති අත්ථො. ගච්ඡන්තං මග්ගෙ අභිසම්භවති, සම්පාපුණාතීති අත්ථො ඉච්චාදි.

පදානං බ්යඤ්ජනසම්පත්තියා වා අත්ථසම්පත්තියා වා උපකාරකා විභත්ති, පච්චයා පච්චයා නාම.

තත්ථ විභත්තියො ත්යාදි, ත්වාදිඉච්චාදිනා අට්ඨවිධා භවන්ති, සරූපතො ඡන්නවුතිවිධා.

තත්ථ පුබ්බඡක්කභූතානි අට්ඨචත්තාලීසරූපානි පරස්සපදානි නාම. පරඡක්කභූතානි අට්ඨචත්තාලීසරූපානි අත්තනොපදානි නාම.

තත්ථ පරහිතපටිසංයුත්තෙසු ඨානෙසු පවත්තිබහුලානි පදානි පරස්සපදානි නාම. අත්තහිතපටිසංයුත්තෙසු පවත්තිබහුලානි අත්තනොපදානි නාමාති එකෙ.

පරො වුච්චති කත්තා සබ්බක්රියාසාධාරණත්තා, අත්තා වුච්චති කම්මං සකසකක්රියාසාධාරණත්තා, පරස්ස අභිධායකානි පදානි පරස්සපදානි, අත්තනො අභිධායකානි පදානි අත්තනොපදානීති අඤ්ඤෙ.

අත්තා වුච්චති පදත්ථානං සරීරභූතා ක්රියා, කත්තුනා පන සාධ්යට්ඨෙන ක්රියරූපානි භාව, කම්මානිපි අත්තාති වුච්චන්ති. සාධකට්ඨෙන තෙහි පරභූතො කත්තා පරො නාමාති අපරෙ.

අත්තා වුච්චති අම්හත්ථො, පරො වුච්චති තුම්හ, නාමත්ථො, පුබ්බඡක්කානි පරබහුලත්තා පරස්සපදානි නාම, පරඡක්කානි පන රූළ්හීවසෙන අත්තනොපදානි නාමාතිපි වදන්ති. ඉදං න යුජ්ජති පරඡක්කෙසු තබ්බහුලමත්තස්සාපි අසිද්ධත්තා. පාළිභාසං පන පත්වා ද්වින්නං ඡක්කානං අත්තහිත, පරහිතෙසු වා තීසු කාරකෙසු වා පවත්තිනානාත්තං න දිස්සතියෙව, තස්මා ඉමස්මිං ගන්ථෙ තං නාමද්වයං න ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං.

පච්චයා ¶ පන චතුබ්බිධා විකරණ, කිච්ච, කාරිත, ධාතුපච්චයවසෙන.

තත්ථ යෙ ධාතුසිද්ධානි ත්යාදිපදානි තබ්බාදිපදානි ච ගණවිභාගවසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසරූපානි කරොන්ති, තෙ විකරණපච්චයා නාම, ල, ය, ණොඉච්චාදයො.

භාව, කම්මවිසයො ක්යො කිච්චපච්චයො නාම.

පරෙසං ආණාපනසඞ්ඛාතෙ පයොජකබ්යාපාරෙ පවත්තා ණි, ණාපිපච්චයා කාරිතපච්චයා නාම.

විසුං තංතංක්රියවාචීභාවෙන ධාතුරූපා ඛ, ඡ, සඉච්චාදිකා පච්චයා ධාතුපච්චයා නාම.

‘‘කාල, කාරක, පුරිස, සඞ්ඛ්යාභෙදදීපක’’න්ති එත්ථ අතීත, පච්චුප්පන්නා’නාගත, කාලවිමුත්තවසෙන කාලභෙදො චතුබ්බිධො.

තත්ථ හිය්යත්තනී, අජ්ජත්තනී [අජ්ජතනී (බහූසු)], පරොක්ඛාති ඉමා තිස්සො විභත්තියො අතීතෙ කාලෙ වත්තන්ති.

වත්තමානා, පඤ්චමීති ද්වෙ පච්චුප්පන්නෙ.

එකා භවිස්සන්තී අනාගතෙ.

සත්තමී, කාලාතිපත්තීති ද්වෙ කාලවිමුත්තෙ වත්තන්ති, අයං කිර පොරාණිකො විභත්තීනං කමො, සො ච පාළියා සමෙතියෙව.

‘‘සබ්බෙ සද්ධම්මගරුනො, විහංසු විහරන්ති ච.

අථොපි විහරිස්සන්ති, එසා බුද්ධාන ධම්මතා’’ති [අ. නි. 4.21] ච –

‘‘අබ්භතීතා ච යෙ බුද්ධා, වත්තමානා අනාගතා’’ති ච [අප. ථෙර 1.1.588] පාළී. ඉමස්මිං කමෙ පඤ්චමී, සත්තමීති නාමද්වයම්පි අන්වත්ථවසෙන සිද්ධං ¶ භවති. පච්ඡා පන ගරුනො වත්තිච්ඡාවසෙන විභත්තීනං නානාකමං කරොන්ති.

කත්තු, කම්ම, භාවා පන කාරකභෙදො නාම. තත්ථ භාවො දුවිධො සාධ්ය, සාධනවසෙන විසෙසන, විසෙස්යවසෙන ච. තත්ථ ධාත්වත්ථක්රියා සාධ්යභාවො නාම. පච්චයත්ථක්රියා සාධනභාවො නාම.

තෙසු සාධ්යභාවො නානාධාතූනං වසෙන නානාවිධො හොති. සාධනභාවො නානාධාත්වත්ථානං පවත්තාකාරසඞ්ඛාතෙන එකට්ඨෙන එකොව හොති. සො පන යථා ජාති නාම අනුප්පන්නපක්ඛෙ ඨිතෙ සඞ්ඛතධම්මෙ උප්පාදෙන්තී විය ඛායති, තථා වොහාරවිසයමත්තෙ ඨිතෙ සබ්බධාත්වත්ථෙ පාතුභොන්තෙ කරොන්තො විය ඛායති, තස්මා සො සාධනන්ති ච කාරකන්ති ච වුච්චති. යථා ච ජාතිවසෙන උප්පන්නා සඞ්ඛතධම්මා ‘‘චින්තනං ජාතං, ඵුසනං ජාත’’ මිච්චාදිනා එකන්තමෙව ජාතිං විසෙසෙන්ති, තථා පච්චයත්ථවසෙන පාතුභොන්තා නානාධාත්වත්ථාපි ‘‘භුය්යතෙ, ගම්යතෙ, පච්චතෙ, භවනං, ගමනං, පචන’’ මිච්චාදිනා එකන්තමෙව පච්චයත්ථං විසෙසෙන්ති. වත්තිච්ඡාවසෙන පන භාවසාධනපදෙසු ධාත්වත්ථ, පච්චයත්ථානං අභෙදොපි වත්තුං යුජ්ජතියෙව. ඉධ පන ද්වීසු භාවෙසු සාධනභාවො අධිප්පෙතොති.

පඨම, මජ්ඣිමු’ත්තමපුරිසා පුරිසභෙදො. ‘පුරිසො’ති ච ‘‘යංකිඤ්චායං පුරිසපුග්ගලො පටිසංවෙදෙති සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා’’ති [ම. නි. 3.1] එත්ථ අත්තා එව වුච්චති, සො ච අත්තා ‘‘සො කරොති, සො පටිසංවෙදෙතී’’ති [අ. නි. 6.43; විසුද්ධි. 2.580] එත්ථ කාරකොති වුච්චති. ඉති ‘පුරිසො’ති කාරකො එව.

සො ච තිවිධො නාමත්ථො, තුම්හත්ථො, අම්හත්ථො චාති. තත්ථ අත්තනො අජ්ඣත්තසන්තානභූතත්තා අම්හත්ථො උත්තමපුරිසො ¶ නාම, සෙසා පන කමෙන පඨමපුරිසො, මජ්ඣිමපුරිසොති වුච්චන්ති. විභත්තියො පන තද්දීපකත්තා පඨමපුරිසාදිනාමං ලභන්ති. ඉදඤ්ච නාමං කාරකභෙදෙ අන්තොගධමෙවාති කත්වා ඉමස්මිං ගන්ථෙ න ගහිතන්ති.

සඞ්ඛ්යාභෙදො දුවිධො එකත්ත, බහුත්තවසෙන.

‘ලිඞ්ගභෙදරහිත’න්ති ‘‘පුරිසො ගච්ඡති, ඉත්ථී ගච්ඡති, කුලං ගච්ඡති’’ ඉච්චාදීසු ‘පුරිසො’ඉච්චාදීනං අභිධෙය්යපදානං ලිඞ්ගානුගතො රූපභෙදො ආඛ්යාතපදෙ නත්ථි.

‘ක්රියාපධානවාචක’න්ති එත්ථ ක්රියං එව පධානතො අභිධාති, න නාමපදං විය දබ්බං පධානතො අභිධාතීති අධිප්පායො.

තත්ථ ක්රියා නාම ධාත්වත්ථභාවො වුච්චති, සා ච කාලවසෙන අතීතක්රියා, පච්චුප්පන්නක්රියා, අනාගතක්රියා, කාලවිමුත්තක්රියාති චතුබ්බිධා හොති.

ආණත්තික්රියා, ආසිට්ඨක්රියා, අනුමතික්රියා, පරිකප්පක්රියා, අරහ, සක්ක, විධි, නිමන්තනා’මන්තනාදික්රියාති බහුවිධො ක්රියාභෙදොති.

භූ-සත්තායං, සන්තස්ස භාවො සත්තා, තස්සං සත්තායං, භූධාතු සත්තායමත්ථෙ වත්තතෙ, සබ්බපදත්ථානං සද්ද, බුද්ධිවිසයභාවෙන විජ්ජමානභාවෙ වත්තතෙත්යත්ථො.

561. ක්රියත්ථා[ක. 432, 455; රූ. 362, 530; නී. 905, 936; පා. 3.1.91].

අධිකාරසුත්තමිදං, ක්රියත්ථා පරං විභත්ති, පච්චයා භවන්තීති අත්ථො. ක්රියා අත්ථො යස්සාති ක්රියත්ථො. පකතිධාතු, විකතිධාතු, නාමධාතුවසෙන තිවිධො ධාතු, කාරිතපච්චයන්තරූපම්පි විකතිධාතුම්හි සඞ්ගය්හති.

562. වත්තමානෙති ¶ අන්ති සි ථ මි ම තෙ අන්තෙ සෙ ව්හෙ එ ම්හෙ[ක. 414; රූ. 428; නී. 872; චං. 1.2.82; පා. 3.2.123].

ආරභිත්වා නිට්ඨං අනුපගතො භාවො වත්තමානො නාම, තංසම්බන්ධීකාලොපි තදූපචාරෙන වත්තමානොති වුච්චති. වත්තමානෙ කාලෙ ක්රියත්ථා පරං ත්යාදිවිභත්තියො භවන්ති. අයඤ්ච විභත්ති ත්යාදීති ච වත්තමානකාලවිසයත්තා වත්තමානාති ච සිජ්ඣති.

563. පුබ්බාපරඡක්කානමෙකානෙකෙසු තුම්හම්හසෙසෙසු ද්වෙ ද්වෙ මජ්ඣිමුත්තමපඨමා[ක. 408; රූ. 431; නී. 867].

තුම්හනාමං, අම්හනාමං, තදුභයතො සෙසනාමන්ති තීසු නාමෙසු පයුජ්ජමානෙසු වා ගම්යමානෙසු වා එකස්මිං වා අනෙකෙසු වා අත්ථෙසු පුබ්බඡක්ක, පරඡක්කානං ද්වෙ ද්වෙ මජ්ඣිම, උත්තම, පඨමා විභත්තියො භවන්ති. ‘‘උත්තමන්ති උත්තරං අන්තිම’’න්ති චූළමොග්ගල්ලානෙ වුත්තං.

එත්ථ ච විභත්තිවිධානමුඛෙන තංතංසඤ්ඤාවිධානම්පි සිද්ධං හොති.

කථං?ති, අන්ති, සි, ථ, මි, ම ඉති පුබ්බඡක්කං නාම.

තෙ, අන්තෙ, සෙ, ව්හෙ, එ, ම්හෙ ඉති පරඡක්කං නාම.

පුබ්බඡක්කෙ ච-ති, අන්තිද්වයං පඨමදුකං නාම, සි, ථද්වයං මජ්ඣිමදුකං නාම, මි, මද්වයං උත්තමදුකං නාම. එවං පරඡක්කෙ.

තත්ථ තුල්යාධිකරණභූතෙ සෙසනාමෙ පයුජ්ජමානෙ වා ගම්යමානෙ වා පඨමදුකං භවති. තථා තුම්හනාමෙ මජ්ඣිමදුකං, අම්හනාමෙ උත්තමදුකං. දුකෙසු ච එකස්මිං අත්ථෙ වත්තබ්බෙ එකවචනං, බහුම්හි වත්තබ්බෙ බහුවචනං.

එත්ථ ¶ ච නාමානං අත්ථනිස්සිතා කත්වත්ථ, කම්මත්ථා ඉධ නාමත්ථාති වුච්චන්ති. කත්තු, කම්මසඞ්ඛාතෙ යස්මිං නාමත්ථෙ ත්යාදිවිභත්තියො භවන්ති, සො නාමත්ථො ත්යාදිවාචකානං එව වාච්චභූතො වුත්තත්ථො නාම හොති, න ස්යාදිවිභත්තීනං.

වුත්තකත්තු, කම්මාධිට්ඨානස්ස ච ලිඞ්ගත්ථස්ස වාචකං නාමපදං අභිධෙය්යපදං නාම, එතදෙව තුල්යාධිකරණපදන්ති ච වුච්චති.

අමාදයො ච අත්ථවාචකවිභත්තියො එතස්මිං ඔකාසං න ලභන්ති, ලිඞ්ගත්ථමත්තජොතිකා පඨමාවිභත්ති එව ඔකාසං ලභති. එවරූපානි තුල්යාධිකරණභූතානි අභිධෙය්යපදානි සන්ධාය සුත්තෙ ‘තුම්හම්හසෙසෙසූ’ති වුත්තං.

ඉදඤ්ච සුත්තං සුද්ධෙහි තුම්හ’ම්හ, සෙසනාමෙහි යුත්තවාක්යෙ ච මිස්සකෙහි යුත්තවාක්යෙ චාති ද්වීසු ද්වීසු වාක්යෙසු වෙදිතබ්බං.

තත්ථ සුද්ධෙහි යුත්තෙ පච්චෙකං දුකානි වත්තන්ති. යථා? සො ගච්ඡති, තෙ ගච්ඡන්ති, ත්වං ගච්ඡසි, තුම්හෙ ගච්ඡථ, අහං ගච්ඡාමි, මයං ගච්ඡාමාති.

තථා සුද්ධද්වන්දෙපි. යථා? සො ච සො ච ගච්ඡති, ගච්ඡන්ති වා. තෙ ච තෙ ච ගච්ඡන්ති, සො ච තෙ ච ගච්ඡන්ති, ත්වඤ්ච ත්වඤ්ච ගච්ඡසි, ගච්ඡථ වා. තුම්හෙ ච තුම්හෙ ච ගච්ඡථ, ත්වඤ්ච තුම්හෙ ච ගච්ඡථාති.

මිස්සකෙහි යුත්තෙ ද්වන්දවාක්යෙ පන ‘විප්පටිසෙධෙ’ති සඞ්කෙතත්තා පරදුකානි එව ඔකාසං ලභන්ති, තෙසු ච බහුවචනානි එව. යථා? සො ච ත්වඤ්ච ගච්ඡථ, සො ච අහඤ්ච ගච්ඡාම, ත්වඤ්ච අහඤ්ච ගච්ඡාම, සො ච ත්වඤ්ච අහඤ්ච ගච්ඡාම. එකවචනචතුක්කං.

තෙ ච තුම්හෙ ච ගච්ඡථ, තෙ ච මයඤ්ච ගච්ඡාම, තුම්හෙ ච මයඤ්ච ගච්ඡාම, තෙ ච තුම්හෙ ච මයඤ්ච ගච්ඡාම. බහුවචනචතුක්කං.

සො ¶ ච තුම්හෙ ච ගච්ඡථ, සො ච මයඤ්ච ගච්ඡාම, ත්වඤ්ච මයඤ්ච ගච්ඡාම, සො ච ත්වඤ්ච මයඤ්ච ගච්ඡාම. එකවචනමූලචතුක්කං.

තෙ ච ත්වඤ්ච ගච්ඡථ, තෙ ච අහඤ්ච ගච්ඡාම, තුම්හෙ ච අහඤ්ච ගච්ඡාම, තෙ ච තුම්හෙ ච අහඤ්ච ගච්ඡාම. බහුවචනමූලචතුක්කං.

අපි ච ත්වඤ්ච සො ච ගච්ඡථ, අහඤ්ච සො ච ගච්ඡාම, ත්වඤ්ච අහඤ්ච සො ච ගච්ඡාම, තුම්හෙ ච සො ච ගච්ඡථ, මයඤ්ච සො ච ගච්ඡාම, ත්වඤ්ච තෙ ච ගච්ඡථ, අහඤ්ච තෙ ච ගච්ඡාමඉච්චාදීනිපි චතුක්කානි වෙදිතබ්බානි.

අත්රිමා පාළී – තුවඤ්ච පුත්තො සුණිසා ච නත්තා, සම්මොදමානා ඝරමාවසෙථ [ජා. 1.8.7]. අහඤ්ච පුත්තො සුණිසා ච නත්තා, සම්මොදමානා ඝරමාවසෙම [ජා. 1.8.7].

අහඤ්ච දානි ආයස්මා ච සාරිපුත්තො භික්ඛුසඞ්ඝං පරිහරිස්සාම [ම. නි. 2.160].

අහඤ්ච ඉමෙ ච භික්ඛූ සමාධිනා නිසීදිම්හා.

අහඤ්ච භරියා ච දානපතී අහුම්හා [ජා. 2.22.1593].

අහඤ්ච සාමිකො ච දානපතී අහුම්හා [ජා. 2.22.1617] ඉච්චාදි.

යං පන ‘‘සො ච ගච්ඡති, ත්වඤ්ච ගච්ඡසී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘තුම්හෙ ගච්ඡථා’’ති වා ‘‘සො ච ගච්ඡති, අහඤ්ච ගච්ඡාමී’’ති වත්තබ්බෙ ‘‘මයං ගච්ඡාමා’’ති වා වචනං, තං පකතිබහුවචනමෙව, න පරොපුරිසබහුවචනං.

යඤ්ච කච්චායනෙ – ‘‘සබ්බෙසමෙකාභිධානෙ පරො පුරිසො’’ති [නී. 216 පිට්ඨෙ] සුත්තං, තත්ථපි සබ්බෙසං ද්වින්නං වා තිණ්ණං වා මිස්සකභූතානං ¶ නාම, තුම්හ’ම්හානං එකතො අභිධානෙ මිස්සකද්වන්දවාක්යෙ පරො පුරිසො යොජෙතබ්බොති අත්ථො න න සම්භවතීති.

564. කත්තරි ලො[ක. 455; රූ. 433; නී. 925].

අපරොක්ඛෙසු මාන, න්ත, ත්යාදීසු පරෙසු ක්රියත්ථා පරං කත්තරි ලානුබන්ධො අපච්චයො හොති. ලානුබන්ධො ‘ඌලස්සෙ’ති සුත්තෙ විසෙසනත්ථො.

එතෙන යත්ථ මාන, න්ත, ත්යාදයො කත්තරි වත්තන්ති, තත්ථ අයං ලපච්චයොති ලපච්චයෙන තෙසං කත්තුවාචකභාවං ඤාපෙති, එස නයො ‘‘ක්යො භාවකම්මෙසු…’’ ඉච්චාදීසුපි.

එත්ථ ච විකරණපච්චයා නාම බ්යඤ්ජනපූරණා එව හොන්ති, න අත්ථපූරණා, තස්මා යස්මිං පයොගෙ තෙහි විනා පදරූපං න සිජ්ඣති, තත්ථෙව තෙ වත්තන්ති. යත්ථ සිජ්ඣති, තත්ථ න වත්තන්ති, අයම්පි ලපච්චයො ධාතුතො පරං විභත්තිසරෙ වා ආගමසරෙ වා අසන්තෙ වත්තති, සන්තෙ පන ‘‘පචාමි, පචාම, පචාහි, ගමෙති, ගමෙන්ති, වජ්ජෙති, වජ්ජෙන්ති’’-ඉච්චාදීසු කාරියන්තරත්ථාය වත්තති. යත්ථ ච පච්චයානං ලොපො විහිතො, තත්ථ ගණන්තර, රූපන්තරප්පසඞ්ගපටිසිද්ධාය වත්තති, අඤ්ඤත්ථ න වත්තති.

565. යුවණ්ණානමෙඔ පච්චයෙ[ක. 485; රූ. 434; නී. 975; චං. 1.1.82; පා. 3.1.60].

විභත්ති, පච්චයා පච්චයො නාම. ඉ, කී, ඛි, චි, ජි ඉච්චාදයො ඉවණ්ණා නාම. චු, ජු, භූ, හූ ඉච්චාදයො උවණ්ණා නාම. පච්චයෙ පරෙ එකක්ඛරධාත්වන්තානං ඉවණ්ණු’වණ්ණානං කමෙන එ, ඔවුද්ධියො හොන්ති. ‘පරො ක්වචී’ති පරසරලොපො.

සංපුබ්බො-සම්භොති ¶ , සම්භොන්ති, සම්භොසි, සම්භොථ, සම්භොමි, සම්භොම.

අනුපුබ්බො-අනුභවනෙ, සො භොගං අනුභොති, තෙ භොගං අනුභොන්ති, ත්වං භොගං අනුභොසි, තුම්හෙ භොගං අනුභොථ, අහං භොගං අනුභොමි, මයං භොගං අනුභොම.

තත්ථ යථා ‘‘නීලො පටො’’ති එත්ථ නීලසද්දස්ස අත්ථො දුවිධො වාච්චත්ථො, අභිධෙය්යත්ථොති.

තත්ථ ගුණසඞ්ඛාතො සකත්ථො වාච්චත්ථො නාම.

ගුණනිස්සයො දබ්බත්ථො අභිධෙය්යත්ථො නාම.

නීලසද්දො පන වච්චාත්ථමෙව උජුං වදති, නීලසද්දමත්තං සුණන්තො නීලගුණමෙව උජුං ජානාති, තස්මා ‘‘පටො’’ ඉති පදන්තරෙන නීලසද්දස්ස අභිධෙය්යත්ථො ආචික්ඛීයති.

තථා ‘‘අනුභොතී’’ති එත්ථ තිසද්දස්ස අත්ථො දුවිධො වාච්චත්ථො, අභිධෙය්යත්ථොති.

තත්ථ කත්තුසත්තිසඞ්ඛාතො සකත්ථො වාච්චත්ථො නාම.

සත්තිනිස්සයො ලිඞ්ගත්ථො අභිධෙය්යත්ථො නාම.

තිසද්දො පන වාච්චත්ථමෙව උජුං වදති, න අභිධෙය්යත්ථං. ‘‘අනුභොතී’’ති සුණන්තොසාධ්යක්රියාසහිතං කත්තාරමෙව උජුං ජානාති, න කිඤ්චි දබ්බන්ති අත්ථො. තස්මා ‘‘සො’’ ඉති පදන්තරෙන තිසද්දස්ස අභිධෙය්යත්ථො ආචික්ඛීයති, වාච්චත්ථස්ස පන තිසද්දෙනෙව උජුං වුත්තත්තා තතියාවිභත්තියා පුන ආචික්ඛිතබ්බකිච්චං නත්ථි, ලිඞ්ගත්ථජොතනත්ථං අභිධෙය්යපදෙ පඨමාවිභත්ති එව පවත්තතීති. එස නයො සබ්බත්ථ.

566. එඔනමයවා සරෙ[ක. 513, 514; රූ. 435, 491; නී. 1027, 1028].

සරෙ ¶ පරෙ එ, ඔනං කමෙන අය, අවා හොන්ති. ය, වෙසු අ-කාරො උච්චාරණත්ථො.

භවති, භවන්ති, භවසි, භවථ.

567. හිමිමෙස්වස්ස[ක. 478; රූ. 438; නී. 959].

හි, මි, මෙසු පරෙසු අ-කාරස්ස දීඝො හොති.

භවාමි, භවාම.

පරඡක්කෙ – භවතෙ, භවන්තෙ, භවසෙ, භවව්හෙ, භවෙ, භවම්හෙ.

පපුබ්බො භූ-පවත්තියං, නදී පභවති.

අධ්යා’භි, පරිපුබ්බො හිංසායං, අධිභවති, අභිභවති, පරිභවති.

විපුබ්බො විනාසෙ, පාකටෙ, සොභණෙ ච, විභවති.

පරාපුබ්බො පරාජයෙ, පරාභවති.

අභි, සංපුබ්බො පත්තියං, අජ්ඣොගාහෙ ච, අභිසම්භවති, තථා පාතුබ්භවති, ආවිභවති ඉච්චාදි.

ඉති සුද්ධකත්තුරූපං.

සුද්ධභාවකම්මරූප

568. ක්යො ¶ භාවකම්මෙස්වපරොක්ඛෙසු මාන න්ත ත්යාදීසු[ක. 440; රූ. 445; නී. 920; චං. 1.1.80; පා. 3.1.67].

පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසු මාන, න්තපච්චයෙසු ත්යාදීසු ච පරෙසු ක්රියත්ථා භාවස්මිං කම්මනි ච කානුබන්ධො යපච්චයො හොති, බහුලාධිකාරා ක්වචි කත්තරි ච.

රූපං විභුය්යති, සො පහීයිස්සති [සං. නි. 1.249], භත්තං පච්චති, ගිම්හෙ උදකං ඡිජ්ජති, කුසූලො භිජ්ජති.

569. න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසු.

කානුබන්ධෙ නාගමෙ ච ඉවණ්ණු’වණ්ණානං අස්ස ච තෙ එ, ඔ,-ආ න හොන්තීති ක්යම්හි වුද්ධි නත්ථි.

කම්මෙ-තෙන පුරිසෙන භොගො අනුභූයති, තෙන භොගා අනුභූයන්ති, තෙන ත්වං අනුභූයසි, තෙන තුම්හෙ අනුභූයථ, තෙන අහං අනුභූයාමි, තෙන මයං අනුභූයාම. යස්ස ද්විත්තං රස්සත්තඤ්ච, අනුභුය්යති, අනුභුය්යන්ති.

තත්ථ ‘‘අනුභූයතී’’ති එත්ථ ක්යපච්චයසහිතස්ස තිසද්දස්ස අත්ථො දුවිධො වාච්චත්ථො, අභිධෙය්යත්ථොති.

තත්ථ කම්මසත්තිසඞ්ඛාතො සකත්ථො වාච්චත්ථො නාම.

සත්තිනිස්සයො ලිඞ්ගත්ථො අභිධෙය්යත්ථො නාම.

තිසද්දො පන ක්යපච්චයසහිතො වාච්චත්ථමෙව උජුං වදති, න අභිධෙය්යත්ථං. ‘‘අනුභූයතී’’ති සුණන්තො සාධ්යක්රියාසහිතං කම්මසත්තිං එව උජුං ජානාති, න කිඤ්චි දබ්බන්ති වුත්තං හොති. සෙසං පුබ්බෙ වුත්තනයමෙව.

අනුභූයතෙ ¶ , අනුභුය්යතෙ, අනුභූයන්තෙ, අනුභුය්යන්තෙ, අනුභූයසෙ, අනුභූයව්හෙ, අනුභූයෙ, අනුභුය්යෙ, අනුභූයම්හෙ, අනුභුය්යම්හෙ.

570. ගරුපුබ්බා රස්සා රෙ න්තෙන්තීනං[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; ‘ගුරු…’ (බහූසු)].

ගරුපුබ්බම්හා රස්සතො න්තෙ, න්තීනං රෙආදෙසො හොති.

ජායරෙ, ජායන්ති, ජායරෙ, ජායන්තෙ, ගච්ඡරෙ, ගච්ඡන්ති, ගච්ඡරෙ, ගච්ඡන්තෙ, ගමිස්සරෙ, ගමිස්සන්ති, ගමිස්සරෙ, ගමිස්සන්තෙ.

ගරුපුබ්බාති කිං? පචන්ති, පචන්තෙ.

රස්සාති කිං? පාචෙන්ති, පාචන්තෙ.

එත්ථ ච සුත්තවිභාගෙන ‘‘සබ්බං හිදං භඤ්ජරෙ කාලපරියායං [ජා. 1.15.370], මුඤ්චරෙ බන්ධනස්මා [ජා. 2.22.1648], ජීවරෙ’ වාපි සුස්සතී’’ති [ජා. 2.22.840] එතානි පාළිපදානි සිජ්ඣන්ති.

තත්ථ ‘භඤ්ජරෙ’ති භිජ්ජති, ‘මුඤ්චරෙ’ති මුඤ්චන්තු, ‘ජීවරෙ’ වාපී’ති ජීවන්තො’වාපි. අනුභූයරෙ, අනුභූයන්ති, අනුභූයරෙ, අනුභූයන්තෙ.

භාවො නාම භවන, ගමනාදිකො ක්රියාකාරො, සො ධාතුනා එව තුල්යාධිකරණභාවෙන විසෙසීයති, න නාමපදෙන, තස්මා තත්ථ තුම්හ’ම්හ, සෙසනාමවසෙන ත්යාදිදුකවිසෙසයොගො නාම නත්ථි, පඨමදුකමෙව තත්ථ භවති, දබ්බස්සෙව ච තස්ස අබ්යත්තසරූපත්තා සඞ්ඛ්යාභෙදොපි නත්ථි, එකවචනමෙව භවති.

තෙන භොගං අනුභූයති, අනුභුය්යති, අනුභූයතෙ, අනුභුය්යතෙ, අනුභවනං හොතීති අත්ථො.

ඉති සුද්ධභාවකම්මරූපානි.

හෙතුකත්තුරූප

571. පයොජකබ්යාපාරෙ ¶ ණාපි ච[ක. 438; රූ. 540; නී. 914].

යො සුද්ධකත්තාරං පයොජෙති, තස්ස පයොජකස්ස කත්තුනො බ්යාපාරෙ ක්රියත්ථා ණි ච ණාපි ච හොන්ති. ණානුබන්ධා වුද්ධුත්ථා.

තෙසු ච ආකාරන්තතො [‘අතො’ (මොග.)] ණාපියෙව හොති, දාපෙති, දාපයති.

උවණ්ණන්තතො ණියෙව, සාවෙති, සාවයති.

සෙසතො ද්වෙපි, පාචෙති, පාචයති, පාචාපෙති, පාචාපයති.

පයොජකබ්යාපාරොපි ක්රියා එවාති තදත්ථවාචීහි ණි,-ණාපීහි පරං විභත්ති, පච්චයා භවන්ති, ධාත්වන්තස්ස ච ණි, ණාපීනඤ්ච වුද්ධි.

සො මග්ගං භාවෙති, තෙ මග්ගං භාවෙන්ති, ත්වං මග්ගං භාවෙසි, තුම්හෙ මග්ගං භාවෙථ, අහං මග්ගං භාවෙමි, මයං මග්ගං භාවෙම.

572. ආයාවා ණානුබන්ධෙ[ක. 515; රූ. 541; නී. 1029].

එ, ඔනං කමෙන ආය, ආවා හොන්ති සරාදො ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ පරෙ, සුත්තවිභත්තියා අණානුබන්ධෙපි ආයා’වා හොන්ති.

ගෙ-සද්දෙ, ගායති, ගායන්ති.

අපපුබ්බො චෙ-පූජායං, අපචායති, අපචායන්ති.

ඣෙ-චින්තායං, ඣායති, ඣායන්ති, උජ්ඣායති, නිජ්ඣායති ඉච්චාදි.

573. ණිණාප්යාපීහි ච[‘‘…වා’’ (බහූසු)].

ණි ¶ , ණාපි, ආපීහි ච කත්තරි ලො හොති වා.

කාරයති, කාරාපයති, සද්දාපයති.

ඉමිනා අසරෙ ඨානෙ අයාදෙසතො පරං අකාරො හොති, සො මග්ගං භාවයති, භාවයන්ති, භාවයසි, භාවයථ, භාවයාමි, භාවයාම.

ඉති හෙතුකත්තුරූපානි.

ත්යාදි

‘ක්යො භාවකම්මෙසූ…’ති ණි, ණාපිපච්චයන්තතො යො.

574. ක්යස්ස[ක. 442; රූ. 448; නී. 922].

ක්රියත්ථා පරස්ස ක්යස්ස ආදිම්හි ඊඤ හොති.

තෙන මග්ගො භාවීයති, තෙන මග්ගා භාවීයන්ති, තෙන ත්වං භාවීයසි, තෙන තුම්හෙ භාවීයථ, තෙන අහං භාවීයාමි, තෙන මයං භාවීයාම.

රස්සත්තෙ-භාවියති, භාවියන්ති.

ද්විත්තෙ-භාවිය්යති, භාවිය්යන්ති. තථා භාවයීයති, භාවයීයන්ති.

රස්සත්තෙ-භාවයියති, භාවයියන්ති.

ද්විත්තෙ-භාවයිය්යති, භාවයිය්යන්ති.

අකම්මිකාපි යා ධාතු, කාරිතෙ ත්වෙ’කකම්මිකා;

එකකම්මා ද්විකම්මා ච, ද්විකම්මා ච තිකම්මකා.

ඉති ¶ සුද්ධකත්තුරූපං, සුද්ධකම්මරූපං, හෙතුකත්තුරූපං, හෙතුකම්මරූපන්ති එකධාතුම්හි චත්තාරි නිප්ඵන්නරූපානි ලබ්භන්ති.

කත්තුරූපෙන චෙත්ථ කම්මකත්තුරූපම්පි සඞ්ගය්හති. කුසූලො භිජ්ජති, භිජ්ජනධම්මො භිජ්ජති.

කම්මරූපෙන ච කත්තුකම්මරූපම්පි සඞ්ගය්හති. තත්ථ යං පදං කත්තුවාචකං සමානං සද්දරූපෙන කම්මරූපං භවති, තං කත්තුකම්මරූපං නාම, තං පාළියං බහුලං දිස්සති.

රූපං විභාවිය්යති [මහානි. 108], අතික්කමිය්යති, සමතික්කමිය්යති, වීතිවත්තිය්යති, නිමිත්තං අභිභුය්යතීති ගොත්රභු [පටි. ම. 1.59], පවත්තං අභිභුය්යති [පටි. ම. 1.59], චුතිං අභිභුය්යති, උපපත්තිං අභිභුය්යතීති [පටි. ම. 1.59] ගොත්රභු ඉච්චාදි.

තථා සො පහීයෙථාපි නොපි පහීයෙථ [සං. නි. 1.249], සො පහීයිස්සති [සං. නි. 1.249], නිහිය්යති යසො තස්ස [දී. නි. 3.246], හිය්යොති හිය්යති පොසො, පරෙති පරිහායති [ජා. 1.15.348], ආජානීයා හසීයන්ති [ජා. 2.22.2369], විධුරස්ස හදයං ධනියති [ජා. 2.22.1350] ඉච්චාදි.

යඤ්ච ‘යම්හි දා ධා මා ථා හා පා මහ මථාදීනමී’ති කච්චායනෙ සුත්තං, තං කම්මනි ඉච්ඡන්ති, කත්තරි එව යුජ්ජති කම්මනි ඉවණ්ණාගමස්ස සබ්භාවා. සද්දනීතියං පන ‘‘සො පහීයිස්සතී’’ති පදානං භාවරූපත්තං දළ්හං වදති, තානි පන කත්තුකම්මරූපානි එවාති.

එත්ථ ච වත්තමානං චතුබ්බිධං නිච්චපවත්තං, පවත්තාවිරතං, පවත්තුපරතං, සමීපවත්තමානන්ති.

තත්ථ නිච්චපවත්තෙ – ඉධායං පබ්බතො තිට්ඨති, චන්දිමසූරියා පරියායන්ති, දිසා භන්ති විරොචමානා [අ. නි. 4.69].

පවත්තාවිරතෙ ¶ – අපි නු තෙ ගහපති කුලෙ දානං දීයතීති, දීයති මෙ භන්තෙ කුලෙ දානං [අ. නි. 9.20].

එත්ථ ච යාව දානෙ සඋස්සාහො, තාව යථාපවත්තා දානක්රියා වත්තමානා එව නාම හොති උස්සාහස්ස අවිරතත්තා.

පවත්තුපරතෙ – න ඛාදති අයං මංසං, නෙව පාණං හනති [අ. නි. 3.67], න අදින්නං ආදියති [අ. නි. 3.67]. එත්ථ යාව තබ්බිපක්ඛක්රියං න කරොති, තාව විරමණක්රියා වත්තමානා එව නාම හොති.

සමීපෙ – අතීතෙ – කුතො නු ත්වං ආගච්ඡසි [සං. නි. 1.130], රාජගහතො ආගච්ඡාමීති. අනාගතෙ – ධම්මං තෙ දෙසෙමි, සාධුකං සුණොහි.

සුත්තවිභත්තෙන තදායොගෙ අතීතෙපි අයං විභත්ති හොති, වාකචීරානි ධුනන්තො, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා [බු. වං. 2.37].

යාව, පුරෙ, පුරායොගෙ අනාගතෙපි-ඉධෙව තාව තිට්ඨාහි, යාවාහං ආගච්ඡාමි, යංනූනාහං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යං [පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා], පුරෙ අධම්මො දිබ්බති, ධම්මො පටිබාහිය්යති [චූළව. 437], දන්තෙ ඉමෙ ඡින්ද පුරා මරාමි [ජා. 1.16.127].

එකංසත්ථෙපි-නිරයං නූනගච්ඡාමි, එත්ථ මෙ නත්ථි සංසයො [ජා. 2.22.331]. අවස්සම්භාවියත්ථෙපි-ධුවං බුද්ධො භවාමහං [බු. වං. 2.109], ධුවං බුද්ධො භවිස්සති [බු. වං. 2.81] වා.

අනියමත්ථෙපි-මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා [ධ. ප. 2] චින්තෙතීති චිත්තං [ධ. ස. අට්ඨ. 1], ඵුසතීති ඵස්සො [ධ. ස. අට්ඨ. 1], බුජ්ඣතීති බුද්ධො.

කදා ¶ කරහියොගෙපි-කදා ගච්ඡති, කරහි ගච්ඡති, ගමිස්සති වා.

ඉති ත්යාදි.

ත්වාදි

අථ ත්වාදි වුච්චතෙ.

575. තු අන්තු හි ථ මි ම තං අන්තං සු ව්හො එ ආමසෙ[ක. 424; රූ. 450; නී. 897; චං. 1.3.122; පා. 3.3.162].

වත්තමානෙ කාලෙ පඤ්හ, පත්ථනා, විධීසු ක්රියත්ථා ත්වාදයො හොන්ති.

පඤ්හෙ-ධම්මං වා ත්වං අධියස්සු විනයං වා [පාචි. 471 (අත්ථතො සදිසං)].

පත්ථනාසද්දෙන ආසීසාදයොපි සඞ්ගය්හන්ති.

තත්ථ පත්ථනායං-භවාභවෙ සංසරන්තො, සද්ධො හොමි අමච්ඡරී.

ආසීසායං-එතෙන සච්චවජ්ජෙන, පජ්ජුන්නො අභිවස්සතු [චරියා. 3.89], සබ්බෙ භද්රානි පස්සන්තු [ජා. 1.2.105], සබ්බෙ සත්තා අවෙරා හොන්තු [පටි. ම. 2.22].

යාචනෙ-එකං මෙ නයනං දෙහි [චරියා. 1.59].

ආයාචනෙ-දෙසෙතු භන්තෙ භගවා ධම්මං [දී. නි. 2.68], ඔවදතු මං භගවා [සං. නි. 3.1], අනුසාසතු මං සුගත [සං. නි. 3.1], උල්ලුම්පතු මං භන්තෙ සඞ්ඝො [මහාව. 71], අස්මාකං අධිපන්නානං, ඛමස්සු රාජකුඤ්ජර [ජා. 2.21.181], එථ බ්යග්ඝා නිවත්තව්හො [ජා. 1.3.66].

විධිසද්දෙන නියොජනාදයොපි සඞ්ගය්හන්ති.

තත්ථ ¶ විධිම්හි-අකුසලං පජහථ, කුසලං උපසම්පජ්ජ විහරථ [පටි. ම. 3.30; පාරා. 19], එවං විතක්කෙථ, මා එවං විතක්කෙථ [පටි. ම. 3.30].

නියොජනෙ-එථ භික්ඛවෙ සීලවා හොථ [අ. නි. 5.114], අප්පමාදෙන සම්පාදෙථ [දී. නි. 2.185], එථ ගණ්හථ බන්ධථ [දී. නි. 2.342], මා වො මුඤ්චිත්ථ කිඤ්චනං [දී. නි. 2.342].

අජ්ඣෙසනෙ-උද්දිසතු භන්තෙ ථෙරො පාතිමොක්ඛං [මහාව. 155].

ආණත්තියං-සුණාතු මෙ භන්තෙ සඞ්ඝො [පාරා. 368].

පෙසනෙ-ගච්ඡථ තුම්හෙ සාරිපුත්තා [පාරා. 432].

පවාරණායං-වදතු මං භන්තෙ සඞ්ඝො [මහාව. අට්ඨ. 213], වදෙථ භන්තෙ යෙනත්ථො [පාරා. 290].

අනුමතියං-පරිභුඤ්ජ වා විස්සජ්ජෙහි වා යථාපච්චයං වා කරොහි [පාචි. 374].

වරදානෙ-ඵුස්සතී වරවණ්ණාභෙ, වරස්සු දසධා වරෙ [ජා. 2.22.1655], ඉච්ඡිතං පත්ථිතං තුය්හං, ඛිප්පමෙව සමිජ්ඣතු [අ. නි. අට්ඨ. 1.1.192].

අනුඤ්ඤායං-පුච්ඡ වාසව මං පඤ්හං, යං කිඤ්චි මනසිච්ඡසි [දී. නි. 2.356].

කතාවකාසා පුච්ඡව්හො [සු. නි. 1036].

සම්පටිච්ඡනෙ-එවං හොතු [දී. නි. 2.419].

අක්කොසෙ-මුද්ධා තෙ ඵලතු සත්තධා [ජා. 1.16.295], චොරා තං ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං ඡින්දන්තු [ම. නි. අට්ඨ. 1].

සපථෙ-එතෙන සච්චවජ්ජෙන, පුත්තො උප්පජ්ජතං ඉසෙ [ජා. 1.14.104], මුසා මෙ භණමානාය, මුද්ධා ඵලතු සත්තධා [ජා. 1.14.104].

ආමන්තනෙ-එතු ¶ වෙස්සන්තරො රාජා [ජා. 2.22.2341], ‘‘එහි භික්ඛු චර බ්රහ්මචරියං [මහාව. 28], එථ භික්ඛවෙ සීලවා හොථ’’ ඉච්චාදීසුපි එහි, එථසද්දා ආමන්තනෙ තිට්ඨන්ති.

නිමන්තනෙ-අධිවාසෙතු මෙ භන්තෙ භගවා ස්වාතනාය භත්තං [පාරා. 77].

පවෙදනෙ-වෙදයතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතු [චූළව. අට්ඨ. 102], උපාසකං මං භවං ගොතමො ධාරෙතු [දී. නි. 1.299], පුනාරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිස [දී. නි. 2.369].

පත්තකාලෙ-පරිනිබ්බාතු භන්තෙ භගවා, පරිනිබ්බාතු සුගතො, පරිනිබ්බානකාලො භන්තෙ භගවතො [දී. නි. 2.168], කාලො ඛො තෙ මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං [බු. වං. 1.67], බ්යාකරොහි අග්ගිවෙස්සන න දානි තෙ තුණ්හීභාවස්ස කාලො [ම. නි. 1.357].

අනුභොතු, අනුභොන්තු, අනුභොහි, අනුභොථ, අනුභොමි, අනුභොම, භවතු, භවන්තු, ‘හිමිමෙස්වස්සා’ති හි, මි, මෙසු අස්ස දීඝො, ත්වං පණ්ඩිතො භවාහි.

576. හිස්සතො ලොපො[ක. 479; රූ. 452; නී. 960; චං. 5.3.99; පා. 6.4.105].

අකාරතො පරස්ස හිස්ස ලොපො හොති.

අතොති කිං? බ්රූහි, දෙහි, හොහි.

ඉමිනා අතො හිස්ස ලොපො, ත්වං පණ්ඩිතො භව.

තුම්හෙ පණ්ඩිතා භවථ, භවාමි, භවාම.

පරඡක්කෙ-සො භවතං, තෙ භවන්තං, ත්වං භවස්සු, තුම්හෙ භවව්හො, අහං භවෙ, මයං භවාමසෙ, ඉමානි සුද්ධකත්තුරූපානි.

අනුභූයතු ¶ , අනුභූයන්තු, අනුභුය්යතු, අනුභුය්යන්තු ඉච්චාදි සුද්ධකම්මරූපං.

භාවෙතු, භාවෙන්තු, භාවයතු, භාවයන්තු ඉච්චාදි හෙතුකත්තුරූපං.

භාවීයතු, භාවීයන්තු. රස්සත්තෙ-භාවියතු, භාවියන්තු. ද්විත්තෙ-භාවිය්යතු, භාවිය්යන්තු. තථා භාවයීයතු, භාවයීයන්තුඉච්චාදි හෙතුකම්මරූපං.

‘එය්යාථස්සෙ’ඉච්චාදිසුත්තෙන ථස්ස ව්හො, තුම්හෙ භවව්හො, භවථ වා.

ඉති ත්වාදි.

එය්යාදි

අථ එය්යාදි වුච්චතෙ.

577. හෙතුඵලෙස්වෙය්ය එය්යුං එය්යාසි එය්යාථ එය්යාමි එය්යාම එථ එරං එථො එය්යාව්හො[එය්යව්හො (මොග්ගල්ලානාදීසු)]එය්යං එය්යාම්හෙ වා[ක. 416; රූ. 454; නී. 880; චං. 1.3.120; පා. 3.3.156].

අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධිනියා හෙතුක්රියායඤ්ච ඵලක්රියායඤ්ච ක්රියත්ථා එය්යාදයො හොන්ති වා. හෙතුඵලෙසුපි කදාචි අඤ්ඤවිභත්තුප්පත්තිදීපනත්ථො වාසද්දො, සචෙ සො යානං ලභිස්සති, ගමිස්සති, සචෙ න ලභිස්සති, න ගමිස්සති ඉච්චාදි.

සචෙ සඞ්ඛාරො නිච්චො භවෙය්ය, සුඛො නාම භවෙය්ය, සචෙ සො පණ්ඩිතො භවෙය්ය, සුඛිතො භවෙය්ය.

578. පඤ්හපත්ථනාවිධීසු[චං. 1.3.121; පා. 3.3.161].

එතෙසු ¶ එය්යාදයො හොන්ති.

පඤ්හෙ-කින්නු ඛො ත්වං විනයං වා අධිය්යෙය්යාසි ධම්මං වා.

පත්ථනායං-භවෙය්යං ජාතිජාතියං.

විධිම්හි-පාණං න හනෙය්ය, අදින්නං න ආදියෙය්ය, දානං දදෙය්ය, සීලං රක්ඛෙය්ය.

579. සත්තාරහෙස්වෙය්යාදී[ක. 416; රූ. 454; නී. 881-4; චං. 1.3.128; පා. 3.3.169-172; සත්යරහෙස්වෙය්යාදී (බහූසු)].

සත්තියං අරහත්ථෙ ච එය්යාදයො හොන්ති.

භවං රජ්ජං කරෙය්ය, භවං රජ්ජං කාතුං සක්කො, කාතුං අරහොති අත්ථො.

සො ඉමං විජටයෙ ජටං [සං. නි. 1.23].

580. සම්භාවනෙ වා[ක. 416; රූ. 854; නී. 881, 883-4; චං. 1.3.118-9; පා. 3.3.154-5].

සම්භාවනෙපි එය්යාදයො හොන්ති වා.

පබ්බතමපි සිරසා භින්දෙය්ය, භවෙය්ය, භවෙය්යුං, භවෙය්යාසි, භවෙය්යාථ, භවෙය්යාමි, භවෙය්යාම.

පරඡක්කෙ-සො භවෙථ, තෙ භවෙරං, ත්වං භවෙථො, තුම්හෙ භවෙය්යාව්හො, අහං භවෙය්යං, මයං භවෙය්යාම්හෙ, ඉති සුද්ධකත්තුරූපානි.

අනුභූයෙය්ය, අනුභූයෙය්යුං. ද්විත්තෙ රස්සත්තං, අනුභුය්යෙය්ය, අනුභුය්යෙය්යුං ඉච්චාදි සුද්ධකම්මරූපං.

භාවෙය්ය ¶ , භාවෙය්යුං, භාවයෙය්ය, භාවයෙය්යුං ඉච්චාදි හෙතුකත්තුරූපං.

භාවීයෙය්ය, භාවීයෙය්යුං. රස්සත්තෙ-භාවයියෙය්ය, භාවයියෙය්යුං. ද්විත්තෙ-භාවිය්යෙය්ය, භාවිය්යෙය්යුං. තථා භාවයීයෙය්ය, භාවයීයෙය්යුං ඉච්චාදි හෙතුකම්මරූපං.

581. එය්යෙය්යාසෙය්යංනං ටෙ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

එය්ය, එය්යාසි, එය්යමිච්චෙතෙසං ටෙ හොති වා.

අත්රිමා පාළී-චජෙ මත්තා සුඛං ධීරො, පස්සෙ චෙ විපුලං සුඛං [ධ. ප. 290]. කිං ත්වං සුතසොමා’නුතප්පෙ [ජා. 2.21.399], ධීරං පස්සෙ සුණෙ ධීරං, ධීරෙන සහ සංවසෙ [ජා. 1.13.94] ඉච්චාදි.

සො භවෙ, භවෙය්ය, ත්වං භවෙ, භවෙය්යාසි, අහං භවෙ, භවෙය්යං.

582. එය්යුංස්සුං[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

එය්යුංස්ස උං හොති වා.

අත්රිමා පාළී-වජ්ජුං වා තෙ න වා වජ්ජුං, නත්ථි නාසාය රූහනා [ජා. 1.3.33], උපයානානි මෙ දජ්ජුං, රාජපුත්ත තයී ගතෙති [ජා. 2.22.26].

583. එය්යාමස්සෙමු ච[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

එය්යාමස්ස එමු ච හොති, අන්තස්ස උ ච.

අත්රිමා පාළී-කථං ජානෙමු තං මයං [දී. නි. 2.318], මුඤ්චෙමු නං උරගං බන්ධනස්මා [ජා. 1.15.252], දක්ඛෙමු තෙ නාග නිවෙසනානි [ජා. 1.15.254], ගන්ත්වාන තං පටිකරෙමු අච්චයං, අප්පෙව නං පුත්ත ලභෙමු ජීවිතං [ජා. 1.15.13], දජ්ජෙමු ඛො ¶ පඤ්චසතානි භොතො [ජා. 2.22.1302], පඤ්හං පුච්ඡෙමු මාරිස [දී. නි. 2.354], විහරෙමු අවෙරිනො [දී. නි. 2.357], තයාජ්ජ ගුත්තා විහරෙමු රත්තින්ති [ජා. 1.2.18]. භවෙය්යාමු, භවෙය්යාම.

මහාවුත්තිනා ක්වචි මජ්ඣෙ ය්යා-කාරස්ස ලොපො, අත්ථං ධම්මඤ්ච පුච්ඡෙසි [ජා. 1.16.150], උරෙගණ්ඩායො බුජ්ඣෙසි, තායො බුජ්ඣෙසි මාණව [ජා. 2.17.132-133], යථා ගතිං මෙ අභිසම්භවෙථ [ජා. 2.17.87-89], යථා ගතිං තෙ අභිසම්භවෙම [ජා. 2.17.87-89], ඔකාසං සම්පජානාථ, වනෙ යත්ථ වසෙමසෙති [ජා. 2.22.1885 ‘වසාමසෙ’].

‘එය්යාථස්සෙ’ඉච්චාදිසුත්තෙන එය්යාථස්ස ඔ ච, තුම්හෙ භවෙය්යාථො, භවෙය්යාථ වා.

එත්ථ ච පුබ්බෙ වුත්තා පඤ්හ, පත්ථනා, විධිප්පභෙදා ඉධපි යථාපයොගං වෙදිතබ්බා. පඤ්හසද්දෙන පරිපඤ්හ, පරිපුච්ඡා, පරිවිතක්ක, පරිවීමංසාදයො සඞ්ගය්හන්ති.

පරිපඤ්හෙ-ධම්මං වා පඨමං සඞ්ගායෙය්යාම විනයං වා.

පරිපුච්ඡායං-වදෙථ භන්තෙ කිමහං කරෙය්යං, කො ඉමස්ස අත්ථො, කථඤ්චස්ස අත්ථං අහං ජානෙය්යං.

පරිවිතක්කෙ-කස්සාහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්යං [දී. නි. 2.72], යංනූනාහං ධම්මඤ්ච විනයඤ්ච සඞ්ගායෙය්යං [පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා].

පරිවීමංසායං-ගච්ඡෙය්යං වා අහං උපොසථං, න වාගච්ඡෙය්යං [මහාව. 137].

පත්ථනායං-එවංරූපො සියං අහං අනාගතමද්ධානං [ම. නි. 3.274], උම්මාදන්ත්යා රමිත්වාන, සිවිරාජා තතො සියං [ජා. 2.18.70], පස්සෙය්ය තං වස්සසතං අරොගං [ජා. 2.21.453].

ආයාචනෙ-ලභෙය්යාහං ¶ භන්තෙ භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජං, ලභෙය්යං උපසම්පදං [මහාව. 28; සං. නි. 2.17].

විධිම්හි-චරෙය්ය ධම්මං [ජා. 1.14.63].

නියොජනෙ-චරෙය්යාදිත්තසීසොව, නත්ථි මච්චුස්ස නා ගමො [සං. නි. 1.145].

අජ්ඣෙසනෙ-යස්ස සියා ආපත්ති, සො ආවිකරෙය්ය [මහාව. 132], යස්ස නක්ඛමති, සො භාසෙය්ය [මහාව. 70].

පවාරණායං-වදෙය්යාථ භන්තෙ යෙනත්ථො [පාරා. 290].

අනුමතියං-තං ජනො හරෙය්ය වා දහෙය්ය වා යථාපච්චයං වා කරෙය්ය [ම. නි. 1.247].

අනුඤ්ඤායං-ආකඞ්ඛමානො සඞ්ඝො කම්මං කරෙය්ය [චූළව. 6].

ආමන්තනෙ-යදා තෙ පහිණෙය්යාමි, තදා එය්යාසි ඛත්තිය [ජා. 2.22.635].

නිමන්තනෙ-ඉධ භවං නිසීදෙය්ය.

පත්තකාලෙ-සඞ්ඝො උපොසථං කරෙය්ය, පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්ය [මහාව. 167].

‘සම්භාවනෙ වා’ති වාසද්දො අවුත්තවිකප්පනත්ථො, තෙන පරිකප්ප, ක්රියාතිපන්නාදයො සඞ්ගය්හන්ති.

තත්ථ පරිකප්පො දුවිධො භූතා’භූතවසෙන.

තත්ථ භූතපරිකප්පෙ-යො බාලං සෙවෙය්ය, සොපි බාලො භවෙය්ය.

අභූතපරිකප්පෙ-යදා ¶ කච්ඡපලොමානං, පාවාරො තිවිධො සියා [ජා. 1.8.78]. යදා සසවිසාණානං, නිස්සෙණී සුකතා සියා [ජා. 1.8.79].

ක්රියාතිපන්නෙ-සචෙ සො අගාරං අජ්ඣාවසෙය්ය, රාජා අස්ස චක්කවත්තී [දී. නි. 3.136].

ඉති එය්යාදි.

හිය්යත්තනී

අථ හිය්යත්තනී වුච්චතෙ.

584. අනජ්ජත්තනෙ ආ ඌ ඔ ත්ථ අ ම්හා ත්ථ ත්ථුං සෙ ව්හං ඉං ම්හසෙ[ක. 418; රූ. 456; නී. 886; චං. 1.2.77; පා. 3.2.111].

අජ්ජතො අඤ්ඤස්මිං භූතෙ කාලෙ ක්රියත්ථා පරං ආඉච්චාදයො හොන්ති.

585. ආ ඊ ස්සාදීස්වඤ වා[ක. 519; රූ. 457; නී. 1032].

ආඉච්චාදීසු ඊඉච්චාදීසු ස්සාදීසු ච තෙසං ආදිම්හි අඤ හොති වා.

සො අභවා, භවා, තෙ අභවූ, භවූ, ත්වං අභවො, භවො, තුම්හෙ අභවත්ථ, භවත්ථ, අහං අභව, භව, මයං අභවම්හා, භවම්හා.

පරඡක්කෙ-අභවත්ථ, භවත්ථ, අභවත්ථුං, භවත්ථුං, අභවසෙ, භවසෙ, අභවව්හං, භවව්හං, අභවිං, භවිං, අභවම්හසෙ, භවම්හසෙ.

586. ආ ¶ ඊ ඌ ම්හා ස්සා ස්සාම්හානං වා[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

එතෙසං රස්සො හොති වා.

සො අභව, තෙ අභවු, මයං අභවම්හ.

‘එය්යාථස්සෙ’ඉච්චාදිනා ආස්ස ත්ථත්තං, අස්ස ච අං, සො අභවත්ථ, භවත්ථ, අභවා, භවා වා, අහං අභවං, භවං, අභව, භව වා, ඉමානි සුද්ධකත්තුරූපානි.

එත්ථ ච මහාවුත්තිනා ආ-විභත්තියා ථාදෙසො බහුලං දිස්සති, මෙදනී සම්පකම්පථ [ජා. 2.22.1672], විසඤ්ඤී සමපජ්ජථ [ජා. 2.22.328], ඉමා ගාථා අභාසථ [ජා. 2.22.328], තුච්ඡො කායො අදිස්සථ [ථෙරගා. 172], නිබ්බිදා සමතිට්ඨථ [ථෙරගා. 273], එකො රහසි ඣායථ [ජා. 1.15.286] ඉච්චාදි. තථා ඔ-විභත්තියා ච, දුබ්භෙය්යං මං අමඤ්ඤථ ඉච්චාදි.

ඉති හිය්යත්තනී.

අජ්ජත්තනී

අථ අජ්ජත්තනී වුච්චතෙ.

587. භූතෙ ඊ උං ඔ ත්ථ ඉං ම්හා ආ ඌ සෙ ව්හං අං ම්හෙ[ක. 419; රූ. 469; නී. 887].

අභවීති භූතො, අතීතොති අත්ථො, භූතෙ කාලෙ ක්රියත්ථා පරං ඊඉච්චාදයො හොන්ති.

588. අ ඊ ස්සා ස්සත්යාදීනං බ්යඤ්ජනස්සිඋ[ක. 516; රූ. 466; නී. 1030; චං. 1.2.76; පා. 3.2.110 අඊස්සආදීනං බ්යඤ්ජනස්සිඋ (බහූසු)].

අආදිස්ස ඊආදිස්ස ස්සාආදිස්ස ස්සතිආදිස්ස ච බ්යඤ්ජනස්ස ආදිම්හි ඉඋ හොති. ‘බ්යඤ්ජනස්සා’ති එතෙන අආදිම්හි ¶ පඤ්ච, ඊආදිම්හි සත්තාති ද්වාදස සුද්ධසරවිභත්තියො පටික්ඛිපති.

‘ආඊස්සාදීස්වඤ වා’ඉති සුත්තෙන විකප්පෙන ධාත්වාදිම්හි අකාරො.

සො අභවී, භවී, තෙ අභවුං, භවුං, ත්වං අභවො, භවො, තුම්හෙ අභවිත්ථ, භවිත්ථ, අහං අභවිං, භවිං, මයං අභවිම්හා, භවිම්හා, සො අභවා, භවා, තෙ අභවූ, භවූ, ත්වං අභවිසෙ, භවිසෙ, තුම්හෙ අභවිව්හං, භවිව්හං, අහං අභවං, භවං, මයං අභවිම්හෙ, භවිම්හෙ.

‘ආඊඌ’ඉච්චාදිනා ඊ, ම්හා, ආ, ඌනං රස්සත්තෙ-සො අභවි, භවි, මයං අභවිම්හ, භවිම්හ, සො අභව, භව, තෙ අභවු, භවු.

589. එය්යාථස්සෙඅආඊථානං ඔ අ අං ත්ථ ත්ථො ව්හො වා[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; ‘…ව්හොක’ (බහූසු)].

එය්යාථාදීනං යථාක්කමං ඔආදයො හොන්ති වා.

තුම්හෙ ගච්ඡෙය්යාථො, ගච්ඡෙය්යාථ වා, ත්වං අගච්ඡිස්ස, අගච්ඡිස්සෙ වා, අහං අගමං, ගමං, අගම, ගම වා, සො අගමිත්ථ, ගමිත්ථ, අගමා, ගමා වා, සො අගමිත්ථො, ගමිත්ථො, අගමී, ගමී වා, තුම්හෙ ගච්ඡව්හො, ගච්ඡථ වාති.

ඉමිනා ඊ, ආ, අවචනානං ත්ථො, ත්ථ, අංආදෙසා හොන්ති, සො අභවිත්ථො, භවිත්ථො, සො අභවිත්ථ, භවිත්ථ, අහං අභවං, භවං.

අත්රිමා පාළී – ඊම්හි-පඞ්කො ච මා විසියිත්ථො [ජා. 1.13.44], සඤ්ජග්ඝිත්ථො මයා සහ [ජා. 1.16.241]. ආම්හි-අනුමොදිත්ථ වාසවො [ජා. 2.22.1667], නිමන්තයිත්ථ ¶ වාසවො [ජා. 2.22.1667], ඛුබ්භිත්ථ නගරං තදා [ජා. 2.22.1673], සුභූතිත්ථෙරො ගාථං අභාසිත්ථ [ථෙරගා. 1]. අම්හි-ඉධාහං මල්ලිකං දෙවිං එතදවොචං [සං. නි. 1.119], අජානමෙවං ආවුසො අවචං ජානාමීති [පාරා. 195], අහං කාමානං වසමන්වගං [ජා. 2.19.45], අජ්ඣගං අමතං සන්තිං ඉච්චාදි.

590. උංස්සිංස්වංසු[ක. 504, 517; රූ. 470-488; නී. 1016-1105].

උමිච්චස්ස ඉංසු, අංසු හොන්ති.

අගමිංසු, අගමංසු, අගමුං. ඉමිනා උංස්ස ඉංසු, අභවිංසු, භවිංසු.

591. ඔස්ස අ ඉ ත්ථ ත්ථො[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ඔස්ස අඉච්චාදයො හොන්ති.

ත්වං අභව, ත්වං අභවි, ත්වං අභවිත්ථ, ත්වං අභවිත්ථො.

අත්රිමා පාළී-ඔස්ස අත්තෙ-මා හෙවං ආනන්ද අවච [දී. නි. 2.95], ත්වමෙව දානි’මකර, යං කාමො බ්යගමා තයි [ජා. 1.2.167]. ඉත්තෙ-මා ත්වං භායි මහාරාජ, මා ත්වං භායි රථෙසභ [ජා. 2.22.684], මා චින්තෙසි මා ත්වං සොචි, යාචාමි ලුද්දකං අහං [ගවෙසිතබ්බං]. ත්ථත්තෙමාස්සු තිණ්ණො අමඤ්ඤිත්ථ [ජා. 2.22.255], මා කිලිත්ථ මයා විනා [ජා. 2.22.1713], මාස්සු කුජ්ඣිත්ථ නාවික [ජා. 1.6.5]. ත්ථොත්තෙ-මා පුරාණෙ අමඤ්ඤිත්ථො [ථෙරගා. 280], මා දය්හිත්ථො පුනප්පුනං [සං. නි. 1.212], තිණමත්තෙ අසජ්ජිත්ථො [ජා. 1.1.89], මා ත්වං බ්රහ්මුනො වචනං උපාතිවත්තිත්ථො [ම. නි. 1.502], මා ත්වං මඤ්ඤිත්ථො න මං ජානාතී [ම. නි. 1.502] ති.

තත්ථ ¶ ‘මා දය්හිත්ථො’ඉච්චාදීනි පරොක්ඛාවචනෙනපි සිජ්ඣන්ති.

සුත්තවිභත්තෙන ත්ථස්ස ත්ථො හොති, තං වො වදාමි භද්දන්තෙ, යාවන්තෙත්ථ සමාගතා [අප. ථෙර 1.1.367], මස්සු මිත්තානං දුබ්භිත්ථො. මිත්තදුබ්භො හි පාපකොති [ජා. 1.16.222].

මහාවුත්තිනා ඔස්ස ක්වචි ලොපො, පුන දානං අදා තුවං [ජා. 2.22.1786], මා නො ත්වං තාත අදදා [ජා. 2.22.2126], මා භොති කුපිතා අහු [ජා. 2.22.1931], මාහු පච්ඡානුතාපිනී [සං. නි. 1.162; ථෙරීගා. 57].

592. සි[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ඔස්ස සි හොති වා.

ත්වං අභවසි, භවසි, ත්වං අනුභොසි.

593. ම්හාත්ථානමුඋ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ම්හා, ත්ථානං ආදිම්හි උඤ හොති.

අස්සොසුම්හා, අහෙසුම්හා, අවොචුම්හා, අවොචුත්ථ ඉච්චාදීනි දිස්සන්ති.

තුම්හෙ අභවුත්ථ, භවුත්ථ, අභවිත්ථ, භවිත්ථ වා, මයං අභවුම්හා, භවුම්හා, අභවිම්හා, භවිම්හා වා.

594. ඉංස්ස ච සුඋ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; ‘‘…සිඋ’’ (බහූසු)].

ඉමිච්චස්ස ම්හා, ත්ථානඤ්ච ආදිම්හි සුඋ හොති, සාගමො හොතීති අත්ථො. චසද්දෙන ඊආදීනම්පි ආදිම්හි සාගමො හොති, සාගමෙ ච සති බ්යඤ්ජනං හොති, තස්ස ආදිම්හි ඉආගමො ලබ්භති. තෙන ‘‘ඉමා ගාථා අභාසිසුං [ගවෙසිතබ්බං], තෙ මෙ ¶ අස්සෙ අයාචිසුං, යථාභූතං විපස්සිසුං’’ [ජා. 2.22.1863] ඉච්චාදීනි [දී. නි. 3.277] සිජ්ඣන්ති.

සො භොගං අනුභොසි, අනුභවි වා, තුම්හෙ අනුභොසිත්ථ, අනුභවිත්ථ වා, අහං අනුභොසි, අනුභවිං වා. මයං අනුභොසිම්හා අනුභවිම්හා වා.

595. එඔන්තා සුං[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; ‘එඔත්තා සුං’’ (බහූසු)].

එදන්තතො ඔදන්තතො ච පරස්ස උංවචනස්ස සුං හොති වා.

ආනෙසුං, සායෙසුං, චින්තෙසුං, පච්චනුභොසුං, පරිභොසුං, අධිභොසුං, අභිභොසුං.

සුත්තවිභත්තෙන ආදන්තතොපි ච, විහාසුං විහරන්ති ච [සං. නි. 1.173], තෙ අනුභොසුං, ඉමානි සුද්ධකත්තුරූපානි.

තෙන භොගො අන්වභූයී, අනුභූයී.

රස්සත්තෙ-අන්වභූයි, අනුභූයි.

ද්විත්තෙ-අන්වභුය්යි, අනුභුය්යි.

තෙන භොගා අන්වභූයුං, අනුභූයුං, අන්වභූයිංසු, අනුභූයිංසු ඉච්චාදි සුද්ධකම්මරූපං.

සො මග්ගං අභාවි, භාවි, අභාවෙසි, භාවෙසි, අභාවයි, භාවයි, තෙ මග්ගං අභාවිංසු, භාවිංසු.

‘එඔන්තාසු’න්ති එදන්තම්හා සුං. තෙ මග්ගං අභාවෙසුං, භාවෙසුං, අභාවයිංසු, භාවයිංසු, ත්වං මග්ගං අභාවය, භාවය, අභාවයි, භාවයි, ත්වං මග්ගං අභාවිත්ථ, භාවිත්ථ, අභාවයිත්ථ, භාවයිත්ථ, ත්වං මග්ගං අභාවයිත්ථො, භාවයිත්ථො, ත්වං මග්ගං ¶ අභාවෙසි, භාවෙසි, තුම්හෙ මග්ගං අභාවිත්ථ, භාවිත්ථ, අභාවයිත්ථ, භාවයිත්ථ, අහං මග්ගං අභාවිං, භාවිං, අභාවෙසිං, භාවෙසිං, අභාවයිං, භාවයිං, මයං මග්ගං අභාවිම්හා, භාවිම්හා, අභාවිම්හ, භාවිම්හ, අභාවයිම්හා, භාවයිම්හා, අභාවයිම්හ, භාවයිම්හ.

සො මග්ගං අභාවා, භාවා, අභාවිත්ථ, භාවිත්ථ, අභාවයිත්ථ, භාවයිත්ථ ඉච්චාදි හෙතුකත්තුරූපං.

තෙන මග්ගො අභාවියි, භාවියි, තෙන මග්ගා අභාවියිංසු, භාවියිංසු ඉච්චාදි හෙතුකම්මරූපං.

ඉති අජ්ජත්තනී.

පරොක්ඛා

අථ පරොක්ඛා වුච්චතෙ.

596. පරොක්ඛෙ අ උ එ ථ අං ම්හ ත්ථ රෙ ත්ථො ව්හො ඉං ම්හෙ[ක. 417; රූ. 460; නී. 887; චං. 1.2.81; පා. 3.2.115].

අක්ඛානං ඉන්ද්රියානං පරං පරොක්ඛං, අපච්චක්ඛන්ති අත්ථො. භූතෙ කාලෙ අත්තනො පරොක්ඛක්රියාය වත්තබ්බාය ක්රියත්ථා අආදයො හොන්ති.

මහාවුත්තිනා ගස්ස දීඝො වා, සො කිර ජගාම, තෙ කිර ජගාමු, ත්වං කිර ජගාමෙ, තුම්හෙ කිර ජගාමිත්ථ, අහං කිර ජගාමං, මයං කිර ජගාමිම්හ ඉච්චාදි.

එත්ථ ච ‘සො කිර ජගාම’ ඉච්චාදීනි අනුස්සවපරොක්ඛානි නාම.

‘අහං ¶ කිර ජගාමං, මයං කිර ජගාමිම්හා’ති ඉදං අත්තනා ගන්ත්වාපි ගමනං පමුට්ඨස්ස වා අසම්පටිච්ඡිතුකාමස්ස වා පටිවචනපරොක්ඛං නාම.

597. පරොක්ඛායඤ්ච[ක. 458; රූ. 461; නී. 939; චං. 5.1.3; පා. 6.1.2].

පරොක්ඛම්හි පුබ්බක්ඛරං එකස්සරං ද්වෙරූපං හොති, චසද්දෙන අඤ්ඤස්මිම්පි ද්වෙද්වෙරූපං සිජ්ඣති.

චඞ්කමති, දද්දල්ලති, දදාති, ජහාති, ජුහොති, ලොලුපො, මොමූහො.

598. දුතියචතුත්ථානං පඨමතතියා[ක. 461; රූ. 464; නී. 942].

ද්විත්තෙ පුබ්බෙසං දුතිය, චතුත්ථානං කමෙන පඨම, තතියා හොන්ති.

599. පුබ්බස්ස අ[ක. 450; රූ. 463; නී. 946; චං. 6.2.126; පා. 7.4.73].

ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස භූස්ස අන්තො අ හොති.

600. භූස්ස වුක[ක. 475; රූ. 465; නී. 956; චං. 5.3.92; පා. 6.4.88].

ද්විත්තෙ භූධාතුස්ස අන්තෙ වුක හොති, වාගමො හොතීති අත්ථො.

‘‘තත්ථප්පනාදො තුමුලො බභූවා’’ති [ජා. 2.22.1437] පාළි.

සො කිර රාජා බභූව, තෙ කිර රාජානො බභූවු, ත්වං බභූවෙ.

‘අ ඊ ස්සා ස්සත්යාදීනං බ්යඤ්ජනස්සිඋ’ ඉති සුත්තෙන බ්යඤ්ජනාදිම්හි ඉආගමො, තුම්හෙ බභූවිත්ථ, අහං බභූවං, මයං බභූවිම්හ ¶ , සො බභූවිත්ථ, තෙ බභූවිරෙ, ත්වං බභූවිත්ථො, තුම්හෙ බභූවිව්හො, අහං බභූවිං, මයං බභූවිම්හෙ, ඉමානි සුද්ධකත්තුරූපානි.

‘ක්යො භාවකම්මෙස්වපරොක්ඛෙසූ’ති පටිසිද්ධත්තා පරොක්ඛම්හි භාවකම්මෙසු යපච්චයො න හොති, ‘තෙන කිර භොගො අනුබභූවිත්ථ, තෙන භොගො අනුබභූවිරෙ’තිආදිනා යොජෙතබ්බං.

ඉති පරොක්ඛා.

ස්සත්යාදි

අථ ස්සත්යාදි වුච්චතෙ.

601. භවිස්සති ස්සති ස්සන්ති ස්සසි ස්සථ ස්සාමි ස්සාම ස්සතෙ ස්සන්තෙ ස්සසෙ ස්සව්හෙ ස්සං ස්සාම්හෙ[ක. 421; රූ. 473; නී. 892; චං. 1.3.2; පා. 3.3.13].

භවිස්සතීති භවිස්සන්තො, අනාගතකාලො, තස්මිං භවිස්සති කාලෙ ක්රියත්ථස්ස ත්යාදයො හොන්ති.

602. නාමෙ ගරහාවිම්හයෙසු[ක. 421; රූ. 473; නී. 893; චං. 1.3.109, 115; පා. 3.3.143, 150].

නිපාතනාමයොගෙ ගරහායඤ්ච විම්හයෙ ච ස්සත්යාදයො හොන්ති, අතීතකාලෙපි ස්සත්යාදීනං උප්පත්තිදීපනත්ථමිදං සුත්තං, අනුත්ථුනන, පච්චානුතාප, පච්චානුමොදනාදීනිපි එත්ථ සඞ්ගය්හන්ති.

තත්ථ ගරහායං-අත්ථි නාම තාත සුදින්න ආභිදොසිකං කුම්මාසං පරිභුඤ්ජිස්සසි [පාරා. 32].

විම්හයෙ-යත්ර ¶ හි නාම සඤ්ඤී සමානො පඤ්චමත්තානං සකටසතානං සද්දං න සොස්සති [දී. නි. 2.192].

අනුත්ථුනනාදීසු-න අත්තනා පටිචොදෙස්සං, න ගණස්ස ආරොචෙස්සං [පාචි. 665], න පුබ්බෙ ධනමෙසිස්සං [ජා. 1.12.50], ඉති පච්ඡානුතප්පති [ජා. 1.12.53], භූතානං නාපචායිස්සං, පහු සන්තො න පොසිස්සං, පරදාරං අසෙවිස්සං [ජා. 1.12.54], න පුබ්බෙ පයිරුපාසිස්සං [ජා. 1.12.58], ඉති පච්ඡානුතප්පති [ජා. 1.12.50], අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං [ධ. ප. 153].

කත්ථචි පන ගාථාවසෙන එකසකාරලොපො, මිත්තො මිත්තස්ස පානියං, අදින්නං පරිභුඤ්ජිසං [ජා. 1.11.59], නිරයම්හි අපච්චිසං [ථෙරීගා. 438], ගච්ඡන්තො නං උදක්ඛිසං [ගවෙසිතබ්බං], යොනිසො පච්චවෙක්ඛිසං [ථෙරගා. 347] ඉච්චාදි.

‘අ ඊ ස්සා ස්සත්යාදීනං බ්යඤ්ජනස්සිඋ’ ඉති ඉආගමො, භවිස්සති, භවිස්සන්ති, භවිස්සරෙ, භවිස්සසි, භවිස්සථ, භවිස්සාමි, භවිස්සාම, භවිස්සතෙ, භවිස්සන්තෙ, භවිස්සරෙ, භවිස්සසෙ, භවිස්සව්හෙ, භවිස්සං, භවිස්සාම්හෙ.

අනුභොස්සති, අනුභොස්සන්ති, අනුභොස්සරෙ ඉච්චාදි සුද්ධකත්තුරූපං.

අනුභූයිස්සති, අනුභූයිස්සන්ති, අනුභූයිස්සරෙ.

603. ක්යස්ස ස්සෙ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ක්යස්ස ලොපො හොති වා ස්සකාරවති විභත්තිම්හි.

තෙන මග්ගො ගමිස්සති, ගමීයිස්සති වා, තෙන මග්ගො අගමිස්සා, අගමීයිස්සා වාති විකප්පෙන ක්යස්ස ලොපො.

තෙන ¶ භොගො අනුභවිස්සති, අනුභූයිස්සති වා, තෙන භොගා අනුභවිස්සන්ති, අනුභූයිස්සන්ති වා ඉච්චාදි සුද්ධකම්මරූපං.

භාවිස්සති, ‘ඌලස්සෙ’ති ඉස්ස එ, භාවෙස්සති, භාවයිස්සතිඉච්චාදි හෙතුකත්තුරූපං.

තෙන මග්ගො භාවීයිස්සති, මග්ගා භාවීයිස්සන්ති ඉච්චාදි හෙතුකම්මරූපං.

ඉති ස්සත්යාදි.

ස්සාදි

අථ ස්සාදි වුච්චතෙ.

604. එය්යාදොතිපත්තියං ස්සා ස්සංසු ස්සෙ ස්සථ ස්සං ස්සාම්හා ස්සථ ස්සිංසු ස්සසෙ ස්සව්හෙ ස්සිං ස්සාම්හසෙ[ක. 422; රූ. 475; නී. 895; චං. 1.3.107; පා. 3.3.139; එය්යාදො වාතිපත්තියං (බහූසු)].

එය්යාදිවිසයෙ ක්රියාතිපත්තියං ස්සාදයො භවන්ති. එය්යාදිවිසයො නාම හෙතුඵලක්රියාසම්භවො, තදුභයක්රියාය අභාවො ක්රියාතිපත්ති.

සා දුවිධා අතීතා ච අනාගතා ච.

තත්ථ අතීතායං-සචෙ සො පඨමවයෙ පබ්බජ්ජං අලභිස්සා, අරහා අභවිස්සා [‘සචෙ පන නික්ඛමිත්වා පබ්බජිස්ස, අරහත්තං පාපුණිස්ස’ (ධම්මපද අට්ඨ. 1)] ඉච්චාදි.

අනාගතායං-සචාහං න ගමිස්සං, මහාජානියො සො අභවිස්සා ඉච්චාදි.

‘ආඊස්සාදීස්වඤ ¶ වා’ඉති ධාත්වාදිම්හි විකප්පෙන අකාරාගමො,‘අ ඊස්සා ස්සත්යාදීනං බ්යඤ්ජනස්සිඋ’ ඉති ස්සාදීසු ඉආගමො, අභවිස්සා, භවිස්සා, අභවිස්සංසු, භවිස්සංසු, අභවිස්සෙ, භවිස්සෙ, අභවිස්සථ, භවිස්සථ, අභවිස්සං, භවිස්සං, අභවිස්සාම්හා, භවිස්සාම්හා, අභවිස්සථ, භවිස්සථ, අභවිස්සිංසු, භවිස්සිංසු, අභවිස්සසෙ, භවිස්සසෙ, අභවිස්සව්හෙ, භවිස්සව්හෙ, අභවිස්සිං, භවිස්සිං, අභවිස්සාම්හසෙ, භවිස්සාම්හසෙ.

‘ආඊඌ’ඉච්චාදිනා ස්සා, ස්සාම්හානං රස්සත්තෙ-සො අභවිස්ස, භවිස්ස, මයං අභවිස්සාම්හ, භවිස්සාම්හ. ‘එය්යාථස්සෙ’ඉච්චාදිනා ස්සෙස්ස අත්තෙ-ත්වං අභවිස්ස, භවිස්ස ඉච්චාදීනි රූපචතුක්කානි යථාසම්භවං යොජෙතබ්බානි.

ඉතිස්සාදි.

භූධාතුරූපං නිට්ඨිතං.

අට්ඨවිභත්තුප්පත්තිරාසි නිට්ඨිතො.

භූවාදිගණ

සරන්තධාතු

ආකාරන්තධාතුරූප

ඉතො පට්ඨාය සරන්තධාතුයො සරානුක්කමෙන, බ්යඤ්ජනන්තධාතුයො අක්ඛරානුක්කමෙන වුච්චන්තෙ.

කච්චායනගන්ථෙ අනෙකස්සරධාතුයො ඉධ බ්යඤ්ජනන්තධාතුයො නාම. තස්මා ඉධ ධාත්වන්තසරලොපකිච්චං නාම නත්ථි.

ඛා, ඛ්යා-කථනෙ, ගා-සද්දෙ, ඝා-ගන්ධොපාදානෙ, ඤා-පඤ්ඤායනෙ අවබොධනෙ ච, ඨා-ගතිනිවත්තියං, තා-පාලනෙ, ථා-ඨානෙ ¶ , දා-දානෙ, ධා-ධාරණෙ, පා-පානෙ, ඵා-වුද්ධියං, භා-දිත්තියං, මා-මානෙ, යා-ගතියං, ලා-ආදානෙ ඡෙදනෙ ච, වා-ගති, බන්ධ, ගන්ධනෙසු, සා-අස්සාදනෙ තනුකරණෙ අන්තකම්මනි ච, හා-චාගෙ, න්හා-සොචෙය්යෙ.

ත්යාද්යුප්පත්ති, කත්තරිලො, මහාවුත්තිනා සරෙ පරෙ ආදන්තම්හා ක්වචි යාගමො, අක්ඛාති. පරස්සරලොපො, අක්ඛායති, ක්රියං ආඛ්යාති, ආඛ්යායති, ජාතිං අක්ඛාහි පුච්ඡිතො [සු. නි. 423], සඞ්ගායති, සඞ්ගායිංසු මහෙසයො [වි. ව. අට්ඨ. ගන්ථාරම්භකථා], ගන්ධං ඝායති, පඤ්ඤායති, පඤ්ඤායන්ති, පඤ්ඤායතු, පඤ්ඤායන්තු.

කම්මෙ ක්යො, ධම්මො ඤායති, ධම්මා ඤායන්ති, විඤ්ඤායති, විඤ්ඤායන්ති.

පයොජකබ්යාපාරෙ-ණාපි, ඤාපෙති, ඤාපෙන්ති, ඤාපයති, ඤාපයන්ති.

කම්මෙ-ඤාපීයති, ඤාපීයන්ති, ඨාති, ඨාන්ති, ඔපුප්ඵා පද්මා ඨාන්ති, මාලාව ගන්ථිතා ඨාන්ති, ධජග්ගානෙව දිස්සරෙ [ජා. 2.22.1989].

605. ඤ්චීලස්සෙ[ක. 510; රූ. 487; නී. 1023].

ඤානුබන්ධස්ස ඊආගමස්ස ච කත්තරි විහිතස්ස ලපච්චයස්ස ච ක්වචි එත්තං හොතීති ලස්ස එත්තං.

අධිට්ඨෙති, අධිට්ඨෙන්ති.

606. ඨාපානං තිට්ඨපිවා[ක. 468-9; රූ. 492-4; නී. 949].

ඨා, පානං තිට්ඨ, පිවා හොන්ති න්ත, මාන, ත්යාදීසු.

තිට්ඨති, තිට්ඨන්ති.

607. පාදිතො ඨාස්ස වා ඨහො ක්වචි[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

පාදයො ¶ උපසග්ගා පාදි නාම, පාදිතො පරස්ස ඨාස්ස ඨහො හොති වා ක්වචි.

සණ්ඨහති, සණ්ඨහන්ති, සණ්ඨාති, සණ්ඨාන්ති, උපට්ඨහති, උපට්ඨහන්ති, උපට්ඨාති, උපට්ඨාන්ති.

කම්මෙ –

608. අඤ්ඤාදිස්සි ක්යෙ[ක. 502; රූ. 493; නී. 1015; ‘අඤ්ඤාදිස්සාසීක්යෙ’ (බහූසු)].

ඤාදිතො අඤ්ඤස්ස ආකාරන්තක්රියත්ථස්ස ඉ හොති ක්යෙ පරම්හි.

අධිට්ඨීයති, අධිට්ඨීයන්ති, උපට්ඨීයති, උපට්ඨීයන්ති.

අඤ්ඤාදිස්සාති කිං? ඤායති, ඤායන්ති, ආක්ඛායති, ආක්ඛායන්ති, ආඛ්යායති, ආඛ්යායන්ති.

ණාපිම්හි-පතිට්ඨාපෙති, පතිට්ඨාපෙන්ති, පතිට්ඨාපයති, පතිට්ඨාපයන්ති.

අජ්ඣත්තනිම්හි විකප්පෙන සාගමො, අට්ඨාසි, පතිට්ඨාසි, අධිට්ඨහි, අධිට්ඨාසි, අධිට්ඨෙසි, සණ්ඨහි, සණ්ඨාසි, උපට්ඨහි, උපට්ඨාසි.

‘උංස්සිංස්වංසූ’ති උංස්ස ඉංසු, අංසු, අධිට්ඨහිංසු, සණ්ඨහිංසු, උපට්ඨහිංසු. අත්ථමෙන්තම්හි සූරියෙ, වාළා පන්ථෙ උපට්ඨහුං [ජා. 2.22.2186]. අට්ඨංසු, උපට්ඨහංසු.

පරඡක්කෙ-අට්ඨා බුද්ධස්ස සන්තිකෙ [සු. නි. 431].

කම්මෙ-අධිට්ඨියි, අධිට්ඨියිංසු, උපට්ඨියි, උපට්ඨියිංසු.

ණාපිම්හි-පතිට්ඨාපෙසි ¶ , පතිට්ඨාපයි, සණ්ඨාපෙසි, සණ්ඨාපයි.

‘එඔන්තාසු’න්ති උංස්සසුං, සරලොපො, අට්ඨාසුං, උපට්ඨාසුං, පතිට්ඨාපෙසුං, සණ්ඨාපෙසුං, පතිට්ඨාපයුං, සණ්ඨාපයුං, පතිට්ඨාපයිංසු, සණ්ඨාපයිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-ඨස්සති, ඨස්සන්ති, රස්සත්තං, උපට්ඨිස්සති, උපට්ඨිස්සන්ති, අහං භොතිං උපට්ඨිස්සං [ජා. 2.22.1934], සණ්ඨහිස්සති, සණ්ඨහිස්සන්ති.

ණාපිම්හි-පතිට්ඨාපෙස්සති, පතිට්ඨාපෙස්සන්ති.

තා-පාලනෙ, භයං තායති.

ථා-ඨානෙ, අවත්ථාති, අවත්ථායති, විත්ථායති, විත්ථායන්ති, මා ඛො විත්ථාසි [මහාව. 126].

දා-දානෙ, ‘ඌලස්සෙ’ති ලස්ස එත්තං, දෙති, දෙන්ති, දෙසි, දෙථ, දෙමි, දෙම.

‘පරොක්ඛායඤ්චා’ති සුත්තෙ චසද්දෙන දාස්ස ද්විත්තං. ‘රස්සො පුබ්බස්සා’ති පුබ්බස්ස රස්සත්තං, දදාති, දදන්ති, දදාසි, දදාථ, දදාමි, දදාම.

609. දාස්ස දං වා මිමෙස්වද්විත්තෙ[ක. 482; රූ. 508; නී. 972].

අද්විත්තෙ දාස්ස දං හොති වා මි, මෙසු, නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං.

දම්මි, දම්ම.

අද්විත්තෙති කිං? දදාමි, දදාම.

610. දාස්සියඞ[ක. 502; රූ. 493; නී. 1014].

පාදිතො ¶ පරස්ස දාස්ස ඉයඞ හොති ක්වචි.

‘ඉයඞ’ ඉති සුත්තවිභත්තෙන අඤ්ඤධාතූනම්පි. ජා-හානියං, අප්පෙන බහුං ජිය්යාම [ජා. 1.2.52], තස්සෙවා’නුවිධිය්යති [ජා. 1.2.67], විධුරස්ස හදයං ධනියති [ජා. 2.22.1350], නිහීයති තස්ස යසො [ජා. 1.10.60; අ. නි. 4.17], එකො රාජා විහිය්යසි [ජා. 2.22.1750], සො පහීයිස්සති [සං. නි. 1.249] ඉච්චාදි.

ආදියති, ආදියන්ති, උපාදියති, උපාදියන්ති, සමාදියති, සමාදියන්ති, සික්ඛාපදං සමාදියාමි [ඛු. පා. 2.1], වත්තං සමාදියාමි [චූළව. 85].

611. ගම වද දානං ඝම්ම වජ්ජ දජ්ජා[ක. 499-500-1; රූ. 443-486-507; නී. 1013, 1005-1006].

එතෙසං ඝම්ම, වජ්ජ, දජ්ජා හොන්ති වා න්ත, මාන, ත්යාදීසු.

දජ්ජති, දජ්ජන්ති, දජ්ජසි, දජ්ජථ, දජ්ජාමි, දජ්ජාම.

‘ඌලස්සෙ’ති ලස්ස එත්තං, දජ්ජෙති, දජ්ජෙන්ති.

කම්මෙ ‘අඤ්ඤාදිස්සි ක්යෙ’ති ක්යම්හි ආස්ස ඉත්තං, දියති, දියන්ති.

දීඝත්තෙ-දීයති, දීයන්ති.

ද්විත්තෙ-දිය්යති, දිය්යන්ති, දජ්ජීයති, දජ්ජීයන්ති.

ණාපිම්හි-දාපෙති, දාපෙන්ති, දාපයති, දාපයන්ති.

පාදිපුබ්බෙ රස්සො, සමාදපෙති [ම. නි. 2.387; 3.276], සමාදපෙන්ති, සමාදපයති, සමාදපයන්ති.

කම්මෙ-දාපීයති ¶ , දාපීයන්ති, සමාදපීයති, සමාදපීයන්ති.

එය්යාදිම්හි මහාවුත්තිනා දජ්ජතො එය්යාදීනං අන්තස්ස එය්යස්ස ලොපො වා, දානං දජ්ජා, දදෙය්ය, දජ්ජුං, දදෙය්යුං, දජ්ජාසි, දදෙය්යාසි, දජ්ජාථ, දදෙය්යාථ, දජ්ජාමි, දදෙය්යාමි, දජ්ජාම, දදෙය්යාම, අහං දජ්ජං, දදෙය්යං, මයං දජ්ජාම්හෙ, දදෙය්යාම්හෙ.

අත්රිමා පාළී-දජ්ජා සප්පුරිසො දානං [ජා. 2.22.2261], උපායනානි මෙ දජ්ජුං [ජා. 2.22.24], මාතරං කෙන දොසෙන, දජ්ජාසි දකරක්ඛිනො [ජා 1.16.227]. තානි අම්මාය දජ්ජෙසි [ජා. 2.22.2149], ඡට්ඨාහං දජ්ජමත්තානං, නෙව දජ්ජං මහොසධං [ජා. 1.16.225].

අජ්ඣත්තනිම්හි-අදදි, අදාසි, අදදුං, අදංසු, අදජ්ජි, අදජ්ජුං, ත්වං අදදො. වරඤ්චෙ මෙ අදො සක්ක [ජා. 2.17.142].

පරඡක්කෙ-සො දානං අදා, බ්රාහ්මණස්ස අදා දානං, සිවීනං රට්ඨවඩ්ඪනො [ජා. 2.22.2117].

ස්සත්යාදිම්හි-දාස්සති, දාස්සන්ති, දදිස්සති, දදිස්සන්ති, දජ්ජිස්සති, දජ්ජිස්සන්ති.

දාඉච්චස්ස දිච්ඡ, පවෙච්ඡාදෙසම්පි ඉච්ඡන්ති, විපුලං අන්නං පානඤ්ච, සමණානං පවෙච්ඡසි [ථෙරීගා. 272]. අප්පස්මෙකෙ පවෙච්ඡන්ති, බහුනෙකෙ න දිච්ඡරෙ [සං. නි. 1.33]. දෙවො සම්මා ධාරං පවෙච්ඡතු. භොජනං භොජනත්ථීනං, සම්මදෙව පවෙච්ඡථ.

ධා-ධාරණෙ, සන්ධාති, විධාති, නිධෙති, නිධෙන්ති. විධෙති, විධෙන්ති.

‘පරොක්ඛායඤ්චා’ති චසද්දෙන ද්විත්තං. ‘දුතියචතුත්ථාන…’න්ති ධස්ස දත්තං. ‘රස්සො පුබ්බස්සා’ති පුබ්බස්ස රස්සො.

612. ධාස්ස හො[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ද්විත්තෙ ¶ පරස්ස ධාස්ස හො හොති.

සද්දහාති, සද්දහති වා. සද්දහාති තථාගතස්ස බොධිං. විදහාති, නිදහාති, සද්දහන්ති, විදහන්ති, නිදහන්ති.

‘මයදා සරෙ’ති සුත්තෙ ‘මයදා’ති සුත්තවිභත්තියා බ්යඤ්ජනෙපි නිග්ගහීතස්ස දත්තං, කම්මං සද්දහාති, කම්මඵලං සද්දහාති, සද්දහන්ති, වත්ථං පරිදහාති, පරිදහන්ති.

කම්මෙ-සන්ධීයති, සන්ධීයන්ති, සන්ධිය්යති, සන්ධිය්යන්ති, විධිය්යති. නවෙන සුඛදුක්ඛෙන, පොරාණං අපිධිය්යති [ජා. 1.2.114].

ණාපිම්හි-නිධාපෙති, නිධාපෙන්ති, නිධාපයති, නිධාපයන්ති.

කම්මෙ-නිධාපීයති, නිධාපීයන්ති.

එය්යාදිම්හි-සද්දහෙය්යං, සද්දහෙය්යුං.

ඊආදිම්හි-සද්දහි, සද්දහිංසු. තත්ර භික්ඛවො සමාදහිංසු [දී. නි. 2.332], සමාදහංසු වා.

පා-පානෙ, පාති, පාන්ති.

‘ඨාපානං තිට්ඨපිවා’ති පාස්ස පිවො, පිවති, පිවන්ති.

කම්මෙ-පීයති, පීයන්ති.

ණිම්හි-‘ආස්සා ණාපිම්හි යුක’ ඉති සුත්තෙන ණානුබන්ධෙ ආස්ස අන්තෙ යාගමො, පුත්තං ථඤ්ඤං පායෙති, පායෙන්ති, පායයති, පායයන්ති.

කම්මෙ-පායීයති, පායීයන්ති.

ස්සත්යාදිම්හි-පස්සති, පස්සන්ති, පිස්සති, පිස්සන්ති.

අත්රිමා ¶ පාළී-අයඤ්හි තෙ මයා’රුළ්හො, සරො පිස්සති ලොහිතං [ජා. 2.22.1968],අග්ගොදකානි පිස්සාමි, යූථස්ස පුරතො වජං [ජා. 1.8.14]. නළෙන වාරිං පිස්සාම, න ච මං ත්වං වධිස්සසි [ජා. 1.1.20].

භා-දිත්තියං, භාති, රත්තිමාභාති චන්දිමා [ධ. ප. 387], දිසා භන්ති විරොචමානා [ම. නි. 1.503], දද්දල්ලමානා ආභන්ති [වි. ව. 738; ජා. 2.22.508], පටිභාති, පටිභන්ති, පටිභාතු, පටිභන්තු තං චුන්ද බොජ්ඣඞ්ගා [සං. නි. 5.197], තිස්සො මං උපමායො පටිභංසු [ම. නි. 1.374], රත්ති විභාති, විභායති.

මා-මානෙ, ද්විත්තං රස්සො ච, මමායති, මමායන්ති. යෙමං කායං මමායන්ති, අන්ධා බාලා පුථුජ්ජනා [ථෙරගා. 575].

යා-ගතියං, යාති, යන්ති, යායති, යායන්ති, යායන්ත’ මනුයායන්ති [ජා. 2.22.1753], උය්යාති, උය්යන්ති, නිය්යාති, නිය්යන්ති ධීරා ලොකම්හා, හිත්වා මාරං සවාහනං. අනුයාති, අනුයන්ති, අනුපරියායති, අනුපරියායන්ති.

ලා-ආදානෙ, ලාති.

වා-ගති, ගන්ධනෙසු, වාති දෙවෙසු උත්තමො [ධ. ප. 56], වාතො වායති, වායන්ති, නිබ්බාති, නිබ්බන්ති, නිබ්බායති, නිබ්බායන්ති, පරිනිබ්බාති, පරිනිබ්බායති.

ණාපිම්හි-නිබ්බාපෙති, නිබ්බාපයති.

ඊආදිම්හි-පරිනිබ්බායි, පරිනිබ්බායිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-පරිනිබ්බිස්සති, පරිනිබ්බිස්සන්ති, පරිනිබ්බායිස්සති, පරිනිබ්බායිස්සන්ති.

සා-අස්සාදන, තනුකරණ, අන්තක්රියාසු, සාති, සායති, සායන්ති, පරියොසායන්ති.

ණාපිම්හි-ඔසාපෙති ¶ , පරියොසාපෙති, ඔසාපයති, පරියොසාපයති.

කම්මෙ-ඔසාපීයති, පරියොසාපීයති.

හා-චාගෙ, පහාති, පහායති, පහායන්ති.

කත්තු, කම්මනි ක්යො, ඊඤආගමො, හිය්යොති හිය්යති පොසො [ජා. 1.15.348], නිහිය්යති තස්ස යසො [අ. නි. 4.17; ජා. 1.10.60], ත්වං එකො අවහිය්යසි, ද්විත්තං රස්සො ච.

613. කවග්ගහානං චවග්ගජා[ක. 462-4; රූ. 467-504; නී. 943-5; චං. 6.2.116; පා. 7.4.62].

ද්විත්තෙ පුබ්බෙසං කවග්ග, හානං චවග්ග, ජා හොන්ති.

ජහාති, පජහාති, ජහන්ති, පජහන්ති.

කම්මෙ-පහීයති, පහීයන්ති.

රස්සත්තෙ-පහියති, පහියන්ති.

ද්විත්තෙ-පහිය්යති, පහිය්යන්ති, පජහීයති, පජහීයන්ති.

ණාපිම්හි-හාපෙති, හාපෙන්ති, හාපයති, හාපයන්ති, ජහාපෙති, ජහාපෙන්ති, ජහාපයති, ජහාපයන්ති.

කම්මෙ-හාපීයති, ජහාපීයති.

ඊආදිම්හි-පහාසි, පහාසුං, පජහි, පජහිංසු.

614. හාතො හ[ක. 480; රූ. 490; නී. 961].

හාතො පරස්ස ස්ස-කාරස්ස හ හොති වා.

‘‘හාහිසි ¶ ත්වං ජීවලොක’’න්ති [ජා. 1.5.36] පාළි, හාහිති, හාහින්ති, හාහති, හාහන්ති, ජහිස්සති, හිස්සති, අඤ්ඤමඤ්ඤං වධිත්වාන, ඛිප්පං හිස්සාම ජීවිතං [ජා. 2.22.673].

න්හා-සොචෙය්යෙ, න්හාති, න්හායති, න්හායන්ති.

මහාවුත්තිනා බ්යඤ්ජනවඩ්ඪනෙ, නහාති, නහායති, නහායන්ති.

ඉති භූවාදිගණෙ ආකාරන්තධාතුරූපං.

ඉවණ්ණන්තධාතුරූප

ඉ-ගතියං අජ්ඣායනෙ ච, ඛි-ඛයෙ පකාසනෙ ච, චිචයෙ, ජි-ජයෙ, ඩී-වෙහාසගතියං, නී-නයෙ, භී-භයෙ, ලී-ලයෙ, සී-සයෙ, ම්හි-හාසෙ.

ත්යාද්යුප්පත්ති, කත්තරි ලො, එති, එන්ති, එසි, එථ, එමි, එම, වෙති, වෙන්ති, සමෙති, සමෙන්ති, අබ්භෙති, අබ්භෙන්ති, අභිසමෙති, අභිසමෙන්ති, අවෙති, අවෙන්ති, සමවෙති, සමවෙන්ති, අපෙති, අපෙන්ති, උපෙති, උපෙන්ති, අන්වෙති, අන්වෙන්ති, අච්චෙති, අච්චෙන්ති, පච්චෙති, පච්චෙන්ති, අජ්ඣෙති, අජ්ඣෙන්ති, උදෙති, උදෙන්ති, සමුදෙති, සමුදෙන්ති, පරියෙති, පරියෙන්ති, උපයති, උපයන්ති, අච්චයති, අච්චයන්ති, උදයති, සමුදයති.

එතු, සමෙතු, එන්තු, සමෙන්තු, එහි, සමෙහි, එථ, සමෙථ, එථ බ්යග්ඝා නිවත්තව්හො, පච්චුපෙථ මහාවනං [ජා. 1.3.66].

මහාවුත්තිනා ඉධාතුම්හා එය්යාදීනං එකාරස්ස ලොපො, න ච අපත්වා දුක්ඛස්සන්තං [සං. නි. 1.107], විස්සාසං එය්ය පණ්ඩිතො, යදා තෙ පහිණෙය්යාමි, තදා එය්යාසි ඛත්තිය [ජා. 2.22.635].

ඊආදිම්හි ¶ ‘පරො ක්වචී’ති විභත්තිසරලොපො, ධම්මං අභිසමි, අභිසමිංසු.

‘එඔන්තා සු’න්ති උංස්ස සුං, අභිසමෙසුං, අභිසමයුං, අභිසමයිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි –

615. එතිස්මා[ක. 480; රූ. 490; නී. 961].

‘එතී’ති ධාතුනිද්දෙසො තිසද්දො, ඉධාතුම්හා පරස්ස ස්සකාරස්ස හි හොති වා.

එහිති, එස්සති. බොධිරුක්ඛමුපෙහිති [බු. වං. 2.63], නෙරඤ්ජරමුපෙහිති [බු. වං. 2.63], උපෙස්සති, තදා එහින්ති මෙ වසං [ජා. 1.1.33], තතො නිබ්බානමෙහිසි [චූළව. 382 තස්සුද්දානං], න පුනං ජාතිජරං උපෙහිසි [ධ. ප. 238]. සුත්තවිභත්තෙන අඤ්ඤධාතූහිපි, කථං ජීවිහිසි ත්වං [අප. ථෙර 1.3.13], ජායිහිතිප්පසාදො [ජා. 2.17.145], පඤ්ඤායිහින්ති එතා දහරා [ජා. 2.17.197].

ස්සාදිම්හි ‘‘සචෙ පුත්තං සිඞ්ගාලානං, කුක්කුරානං අදාහිසී’’ති [ගවෙසිතබ්බං] පාළි, ‘අදාහිසී’ති ච අදදිස්සසෙත්යත්ථො.

ඛි-ඛයෙ අවණ්ණපකාසනෙ ච, ඛයති, ඛයන්ති.

ඛිතො යාගමො, විකප්පෙන යස්ස ද්විත්තං, කප්පො ඛීයෙථ, වණ්ණො න ඛීයෙථ තථාගතස්ස [දී. නි. අට්ඨ. 1.304], උජ්ඣායන්ති ඛීයන්ති [පාරා. 88], අවණ්ණං පකාසෙන්තීති අත්ථො. ඛිය්යති, ඛිය්යන්ති, ආයු ඛිය්යති මච්චානං, කුන්නදීනංව ඔදකං [සං. නි. 1.146].

චි-චයෙ, සමුච්චෙති, සමුච්චයති.

616. නිතො චිස්ස ඡො[ක. 20; රූ. 27; නී. 50].

නිතො ¶ පරස්ස චිස්ස ච-කාරස්ස ඡො හොති.

නිච්ඡයති, විනිච්ඡයති, විනිච්ඡයන්ති, විනිච්ඡෙති, විනිච්ඡෙන්ති,

කම්මෙ ක්යො –

617. දීඝො සරස්ස[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

සරන්තස්ස ධාතුස්ස දීඝො හොති ක්යම්හීති ඉකාරු’කාරානං ක්යම්හි විකප්පෙන දීඝො.

සමුච්චීයති සමුච්චීයන්ති, විනිච්ඡීයති, විනිච්ඡීයන්ති.

ජි-ජයෙ, ජෙති, ජෙන්ති, විජෙති, විජෙන්ති, පරාජෙති, පරාජෙන්ති, ජයති, ජයන්ති, විජයති, විජයන්ති, පරාජයති, පරාජයන්ති.

කම්මෙ ක්යම්හි දීඝො, න තං ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං අවජීයති. තං ඛො ජිතං සාධු ජිතං, යං ජිතං නාවජීයති [ජා. 1.1.70].

ණාපිම්හි පුබ්බස්සරලොපො වා, ජාපෙති, ජාපයති. යො න හන්ති න ඝාතෙති, න ජිනාති න ජාපයෙ [ජා. 1.10.144]. ජයාපෙති, ජයාපයති, ජයාපීයති, ජයාපීයන්ති, ජයතු, ජයන්තු.

ඊආදිම්හි-අජෙසි, අජෙසුං, විජෙසි, විජෙසුං, අජයි, අජයුං, අජයිංසු, විජයි, විජයුං, විජයිංසු, ජෙස්සති, විජෙස්සති, පරාජෙස්සති, ජයිස්සති, විජයිස්සති, පරාජයිස්සති.

ඩී-වෙහාසගතියං, සකුණො ඩෙති, ඩෙන්ති [දී. නි. 1.215; අ. නි. 4.198]. පාසං ඔඩ්ඩෙති, ඔඩ්ඩෙන්ති.

නී-නයෙ ¶ , නෙති, නෙන්ති, විනෙති, විනෙන්ති, නයති, නයන්ති, විනයති, විනයන්ති.

කම්මෙ-නීයති, නීයන්ති.

ද්විත්තෙ-නිය්යති, නිය්යන්ති, නිය්යරෙ.

ණාපිම්හි ආයාදෙසස්ස රස්සො, නයාපෙති, නයාපෙන්ති, නයාපයති, නයාපයන්ති.

කම්මෙ-නයාපීයති, නයාපීයන්ති.

ඊආදිම්හි-නෙසි, නෙසුං, විනෙසි, විනෙසුං, ආනෙසි, ආනෙසුං, අනයි, නයි, අනයිංසු, නයිංසු, ආනයි, ආනයිංසු, විනයි, විනයිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-නෙස්සති, නෙස්සන්ති, නයිස්සති, නයිස්සන්ති.

භී-භයෙ, භෙති. මා භෙථ කිං සොචථ මොදථව්හො [ජා. 1.12.27], විභෙමි එතං අසාධුං, උග්ගතෙජො හි බ්රාහ්මණො [ජා. 2.17.103]. භායති, භායන්ති.

කාරිතෙ මහාවුත්තිනා සාගමො වා, භීසෙති, භීසයති, භීසාපෙති, භීසාපයති. භික්ඛුං භීසෙය්ය වා භීසාපෙය්ය වා [පාචි. 346-347].

සී-සයෙ, සෙති, සෙන්ති, අතිසෙති, අතිසෙන්ති, සයති, සයන්ති.

කම්මෙ-අතිසීයති, අතිසීයන්ති.

ණාපිම්හි රස්සො, සයාපෙති, සයාපයති.

ණිම්හි-සායෙති, සායයති, සායෙසුං දීනමානසා [අප. ථෙර 2.54.48].

ම්හි-හාසෙ ¶ , උම්හෙති, උම්හයති, විම්හෙති, විම්හයති, න නං උම්හයතෙ දිස්වා, න ච නං පටිනන්දති [ජා. 1.2.93].

කම්මෙ-උම්හීයති, විම්හීයති.

කාරිතෙ පුබ්බස්සරලොපො, සචෙ මං නාගනාසූරූ, උම්හායෙය්ය පභාවතී. සචෙ මං නාගනාසූරූ, පම්හායෙය්ය පභාවතී [ජා. 2.20.17].

ඉති භූවාදිගණෙ ඉවණ්ණන්තධාරූපං.

උවණ්ණන්තධාතුරූප

චු-චවනෙ, ජු-සීඝගමනෙ, ථු-අභිත්ථවනෙ, දු-ගතියං උපතාපෙ ච, භූ-සත්තායං, යු-මිස්සනෙ ගතියඤ්ච, රු-සද්දෙ, බ්රූ-වියත්තියං වාචායං, සු-සන්දනෙ ජනනෙ ච, සූ-පසවනෙ, හු-දානෙ භක්ඛනෙ පූජායං සත්තියඤ්ච, හූ-සත්තායං.

ත්යාද්යුප්පත්ති, ‘කත්තරි ලො’ති ලපච්චයො, උවණ්ණස්ස අවාදෙසො, ‘දීඝො සරස්සා’ති සකම්මිකධාතූනං ක්යම්හි දීඝො.

චු-චවනෙ, චවති, චවන්ති.

ණිම්හි-චාවෙති, චාවයති.

ජු-සීඝගමනෙ, ජවති, ජවන්ති.

ථු-අභිත්ථවනෙ, අභිත්ථවති, අභිත්ථවන්ති.

‘බහුල’න්ති අධිකතත්තා ක්යම්හි ක්වචි වුද්ධි, අවාදෙසො, අභිත්ථවීයති, අභිත්ථවීයන්ති, අභිත්ථවිය්යති, අභිත්ථවිය්යන්ති.

දු-උපතාපෙ, උපද්දවති, උපද්දවන්ති.

භූ-සත්තායං, සම්භොති, සම්භවති.

යු-ගතියං ¶ , යවති.

රු-සද්දෙ, රවති, රවන්ති, විරවති, විරවන්ති.

බ්රූ-වියත්තියං වාචායං –

618. න බ්රූස්සො.

බ්යඤ්ජනෙ පරෙ බ්රූස්ස ඔ න හොති.

බ්රූති.

619. බ්රූතො තිස්සීඋ[ක. 520; රූ. 502; නී. 1033; චං. 6.2.34; පා. 7.3.93].

බ්රූතො තිස්ස ආදිම්හි ඊඤ හොති. ඊම්හි පුබ්බලොපො.

බ්රවීති.

620. යුවණ්ණානමියඞඋවඞ සරෙ[ක. 70; රූ. 30; නී. 220; …මියවුවඞ… (බහූසු)].

ඉවණ්ණු’වණ්ණන්තානං ධාතූනං ක්වචි ඉයඞ, උවඞ හොන්ති සරෙ.

බ්රුවන්ති, බ්රුන්ති වා. ‘‘අජානන්තා නො පබ්රුන්තී’’ති පාළි. බ්රූසි, බ්රූථ, බ්රූමි, බ්රූම.

621. ත්යන්තීනං ටටූ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; චං. 1.4.13; පා. 3.4.84].

ති, අන්තීසු බ්රූස්ස ආහ හොති, තෙසඤ්ච ට, ටූ හොන්ති.

සො ආහ, තෙ ආහු.

අත්රිමා පාළී-නිබ්බානං භගවා ආහ, සබ්බගන්ථපමොචනං, ආහ තෙසඤ්ච යො නිරොධො [මහාව. 60], යං පරෙ සුඛතො ආහු, තදරියා ආහු දුක්ඛතො. යං පරෙ දුක්ඛතො ආහු, තදරියා සුඛතො විදූ [සු. නි. 767]. තත්ථ ‘ආහා’ති කථෙති. ‘ආහූ’ති කථෙන්ති.

බ්රූතු ¶ , බ්රූවන්තු, බ්රූහි මඞ්ගලමුත්තමං [ඛු. පා. 5.2], බ්රූථ, බ්රූමි, බ්රූම.

එය්යාදිම්හි-බ්රූස්ස උවඞ හොති, බ්රුවෙය්ය, බ්රුවෙය්යුං.

ඊආදිම්හි සරෙ පරෙ බ්රූස්ස ඔත්තං, ඔස්ස ච අවාදෙසො, අබ්රවි, අබ්රවුං, අබ්රවිංසු.

උවාදෙසෙ-අබ්රුවි, අබ්රුවුං, අබ්රුවිංසු.

පරොක්ඛම්හි –

622. අආදීස්වාහො බ්රූස්ස[ක. 475; රූ. 465; නී. 956].

අආදීසු බ්රූස්ස ආහ භවති.

සො ආහ, තෙ ආහු.

623. උස්සංස්වාහා වා[නී. 1036].

ආහාදෙසම්හා පරස්ස උවචනස්ස අංසු හොති වා.

තෙ ආහංසු, සච්චං කිරෙවමාහංසු, නරා එකච්චියා ඉධ [ජා. 1.13.123].

සු-සන්දනෙ, නදී සවති, සවන්ති, ආභවග්ගා සවන්ති.

සූ-පසවනෙ, පුඤ්ඤං පසවති [චූළව. 354], පසවන්ති.

හු-පූජායං, ‘පරොක්ඛායඤ්චා’ති ද්විත්තං, ‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’ති හස්ස ජො, ජුහොති, ජුහොන්ති.

කම්මෙ-තෙන අග්ගි හූයතෙ.

ණිම්හි-ජුහාවෙති, ජුහාවයති.

ණාපිම්හි-ජුහාපෙති, ජුහාපයති.

හු-සත්තියං, පහොති, සම්පහොති, පහොන්ති, සම්පහොන්ති.

හූ-සත්තායං ¶ , හොති, හොන්ති, හොතු, හොන්තු.

එය්යාදිම්හි- ‘යුවණ්ණානමියඞඋවඞ සරෙ’ති ධාත්වන්තස්ස උවාදෙසො, හුවෙය්ය, හුවෙය්යුං.

ආආදිම්හි-සො අහුවා. වණ්ණගන්ධඵලූපෙතො, අම්බොයං අහුවා පුරෙ [ජා. 1.2.71]. අහුවා තෙ පුරෙ සඛා [සං. නි. 1.50], තෙ අහුවූ, ත්වං අහුවො, තුම්හෙ අහුවත්ථ [ම. නි. 1.215], ඣායථ භික්ඛවෙ මා පමාදාත්ථ, මා පච්ඡා විප්පටිසාරිනො අහුවත්ථ, අහුව, අහුවං වා, අහුවම්හා. ‘‘අකරම්හස තෙ කිච්චං, යං බලං අහුවම්හසෙ [ජා. 1.4.29]. අහුවම්හෙව මයං පුබ්බෙ, න නාහුවම්හා’’ති [ම. නි. 1.180] පාළියො.

ඊආදිම්හි සාගමො, අහොසි, පාතුරහොසි.

මහාවුත්තිනා ඊලොපො රස්සො ච. අහුදෙව භයං අහු ඡම්භිතත්තං. අහුදෙව කුක්කුච්චං, අහු විප්පටිසාරො [පාරා. 38]. ආදීනවො පාතුරහු [ථෙරගා. 269], දිබ්බො රථො පාතුරහු.

624. හූතො රෙසුං[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

හූතො ඤුංවචනස්ස රෙසුං හොති. සුත්තවිභත්තෙන ම්හාස්ස රෙසුම්හා ච. ‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’ති ධාත්වන්තලොපො.

තෙ පුබ්බෙ අහෙසුං. උවාදෙසෙ අහුවුං, පුබ්බස්සරලොපෙ අහුං.

අත්රිමා පාළී- සබ්බම්හි තං අරඤ්ඤම්හි, යාවන්තෙත්ථ දිජා අහුං [ජා. 2.22.2425]. කූටාගාරසහස්සානි, සබ්බසොණ්ණමයා අහුං [අප. ථෙර 1.1.407].

ඔස්ස ¶ සි, ඉත්ථ, ත්ථො. ත්වං අහොසි, අහුවි, අහුවිත්ථ, අහුවිත්ථො.

මහාවුත්තිනා ඔලොපො රස්සො, මා භොති කුපිතා අහු [ජා. 2.22.1931], මාහු පච්ඡානුතාපිනී [සං. නි. 1.162], අහොසිං නු ඛො අහං අතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහොසිං, කින්නු ඛො අහොසිං, කථං නු ඛො අහොසිං [සං. නි. 2.20; ම. නි. 1.18], අහං අහුවිං, මයං අහොසිම්හා, අහොසිම්හ වා. අහෙසුම්හා නු ඛො මයං අතීතමද්ධානං, න නු ඛො අහෙසුම්හා, කින්නු ඛො අහෙසුම්හා, කථං නු ඛො අහෙසුම්හා [ම. නි. 1.407]. මයං පුබ්බෙ අහුවිම්හා, අහුම්හා වා. ‘‘මයං පුබ්බෙ දානපතිනො අහුම්හා’’ති [ජා. 2.22.1617] පාළි.

රස්සත්තෙ-අහුම්හ.

මහාවුත්තිනා ම්හාස්ස උඤ්ච. ‘‘පඤ්චසතා මයං සබ්බා, තාවතිංසුපගා අහු’’න්ති පාළි.

පරඡක්කෙ අස්ස අං, අහං පුබ්බෙ අහුවං, අහුව වා.

‘පරො ක්වචී’ති පරලොපො, අහුං.

අත්රිමා පාළී- ‘‘අහං කෙවට්ටගාමස්මිං, අහුං කෙවට්ටදාරකො [අප. ථෙර 1.39.86], චක්කවත්තී අහුං රාජා, ජම්බුමණ්ඩස්ස ඉස්සරො. සත්තක්ඛත්තුං මහාබ්රහ්මා, වසවත්තී තදා අහුං. මුද්ධාභිසිත්තො ඛත්තියො, මනුස්සාධිපතී අහු’’න්ති. මයං අහුවිම්හෙ.

ස්සත්යාදිම්හි –

625. හූස්ස හෙහෙහිහොහි ස්සච්චාදො[ක. 480; රූ. 490; නී. 961; ‘…ස්සත්යාදො’ (බහූසු)].

ස්සත්යාදිම්හි හූධාතුස්ස හෙ ච හොහි ච හොහි ච හොන්ති.

හෙස්සති ¶ , හෙස්සන්ති, හෙහිස්සති, හෙහිස්සන්ති, හොහිස්සති, හොහිස්සන්ති. බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ [බු. වං. 2.55], අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං [බු. වං. 2.74].

626. දක්ඛ සක්ඛ හෙහි හොහීහි ලොපො[ක. 480; රූ. 490; නී. 961; ‘දක්ඛා හෙහිහොහිලොපො’ (බහූසු)].

එතෙහි ආදෙසෙහි ස්සස්ස ලොපො හොති වා. සුත්තවිභත්තෙන අඤ්ඤෙහිපි ස්සලොපො.

සක්ඛිසි ත්වං කුණ්ඩලිනි, මඤ්ඤිසි ඛත්තබන්ධුනි [ජා. 2.17.14]. න හි සක්ඛින්ති ඡෙත්තුං [සු. නි. 28], අධම්මො හඤ්ඤිති ධම්මමජ්ජ [ජා. 1.11.31], බ්රහ්මදත්තො පලායිති ඉච්චාදි.

හෙහිති, හෙහින්ති, හොහිති, හොහින්ති.

අත්රිමා පාළී-පියො ච මෙ හෙහිති මාලභාරී, අහඤ්ච නං මාලිනී අජ්ඣුපෙස්සං [ජා. 1.15.197], තිලොදනො හෙහිති සාධුපක්කො [ජා. 1.8.2]. දොසො පෙමඤ්ච හෙහිති [ථෙරගා. 719]. මම ත්වං හෙහිසි භරියා [ජා. 1.14.27]. තතො සුඛී හොහිසි වීතරාගො. ඛිප්පං හොහිසි අනාසවො [දී. නි. 2.207] ඉච්චාදි.

ඉති භූවාදිගණෙ උවණ්ණන්තධාතුරූපං.

එදන්තධාතුරූප

එ-ආගතියං ගතියඤ්ච, කෙ-සද්දෙ, ඛෙ-ඛාදනු’පට්ඨානෙසු, ගෙ-සද්දෙ, අපපුබ්බ චෙ-පූජායං, ඣෙ-චින්තායං දාහ’ජ්ඣානෙසු ච, තෙ-පාලනෙ, ථෙ-සද්ද, සඞ්ඝාතෙසු, දෙ-සුද්ධි, නිද්දාසු, පෙ-වුද්ධියං ¶ , භෙ-භයෙ, ලෙ-ඡෙදනෙ, වෙ-ගතියං තන්තසන්තානෙ ච, සෙ-අන්තක්රියායං, හරෙ-ලජ්ජායං, ගිලෙ-කිලමනෙ, පලෙ-ගතියං, මිලෙ-හානියං.

ණානුබන්ධපච්චයෙන විනා යෙසං ධාතූනං ආයාදෙසො ලබ්භති, තෙ එදන්තා නාම. මහාවුත්තිනා යලොපෙ සති ආදන්තෙහි සමානරූපං, ආදන්තානඤ්ච යාගමෙ සති එදන්තෙහි සමානරූපං, තස්මා ආදන්ත, එදන්තා යෙභුය්යෙන සමානරූපා භවන්ති.

මහාවුත්තිනා එදන්තානං ත්යාදීසු තබ්බාදීසු ච ආයාදෙසො, ක්වචි යලොපො, එ-ආගතියං. අයං සො සාරථී එති [ජා. 2.22.51], සචෙ එන්ති මනුස්සත්තං [සං. නි. 1.49], ලක්ඛණං පස්ස ආයන්තං, මිගසඞ්ඝපුරක්ඛතං [ජා. 1.1.11], යොග’මායන්ති මච්චුනො [සං. නි. 1.20], ආයාමාවුසො [පාරා. 228], ආයාමානන්ද [දී. නි. 2.186; පාරා. 22; ම. නි. 1.273].

එත්ථ එධාතු ආගච්ඡ, ගච්ඡාමාති අත්ථද්වයං වදති, යාධාතුවසෙන ආගච්ඡ, යාමාතිපි අත්ථං වදන්ති.

එ-වුද්ධියං වා, ‘‘කායො, අපායො, උපායො, සමුදායො’’තිආදීසු –

කුච්ඡිතා ධම්මා ආයන්ති වඩ්ඪන්ති එත්ථාති කායො, ‘ආයො’ති වුච්චති වඩ්ඪි, තතො අපෙතො අපායො, තෙන උපෙතො උපායො, අවයවධම්මා සමුදෙන්ති එත්ථාති සමුදායො, පරිබ්යත්තං ආයන්ති එතෙනාති පරියායො.

කෙ-සද්දෙ, කායති.

කම්මෙ-කිය්යති.

ඛෙ-ඛාදනෙ, තිණං ඛායති, වික්ඛායති, උන්දුරා ඛායන්ති, වික්ඛායන්ති.

ඛෙ-උපට්ඨානෙ ¶ , ඛායති, පක්ඛායති, අලක්ඛී විය ඛායති.

ගෙ-සද්දෙ, ගායති, ගායන්ති.

අපපුබ්බ චෙ-පූජායං, අපචායති, යෙ වුද්ධ’මපචායන්ති [ජා. 1.1.37].

ඣෙ-චින්තායං, ඣායති, ඣායන්ති, පජ්ඣායති, පජ්ඣායන්ති, අභිජ්ඣායති, අභිජ්ඣායන්ති.

ඣෙ-ඔලොකනෙ, නිජ්ඣායති, නිජ්ඣායන්ති, උපනිජ්ඣායති, උපනිජ්ඣායන්ති, උජ්ඣායති, උජ්ඣායන්ති.

ඣෙ-දය්හනෙ, පදීපො ඣායති, පරිජ්ඣායති.

කම්මෙ-ඣායීයති.

ණාපිම්හි යලොපො, කට්ඨං ඣාපෙති, ඣාපෙන්ති, ඣාපයති, ඣාපයන්ති.

ඣෙ-අජ්ඣයනෙ සංපුබ්බො, මහාවුත්තිනා නිග්ගහීතස්ස ජාදෙසො, සජ්ඣායති, සජ්ඣායන්ති, මන්තං සජ්ඣායති.

තෙ-පාලනෙ, තායති, තායන්ති.

ථෙ-සද්ද, සඞ්ඝාතෙසු, ථායති.

දෙ-සුද්ධියං, වොදායති, වොදායන්ති.

දෙ-සොප්පනෙ, නිද්දායති, නිද්දායන්ති.

පෙ-වුද්ධියං, අප්පායති, අප්පායන්ති.

භෙ-භයෙ, භායති, භායන්ති, සබ්බෙ භායන්ති මච්චුනො [ධ. ප. 129], භායසි, සචෙ භායථ දුක්ඛස්ස [උදා. 44], කින්නු ඛො අහං තස්ස සුඛස්ස භායාමි [ම. නි. 1.381], නතං භායාමි ආවුසො, භායාම [අප. ථෙරී. 2.2.458].

ණාපිම්හි-භයාපෙති, භායාපෙති, භායාපයති.

ඊආදිම්හි-මා ¶ භායි, මා සොචි [දී. නි. 2.207], මා චින්තයි.

ස්සත්යාදිම්හි-භායිස්සති, භායිස්සන්ති.

ලෙ-ඡෙදනෙ, තිණං ලායති, සාලිං ලායති, ලායන්ති.

වෙ-ගතියං, වාතො වායති, වාතා වායන්ති.

වෙ-තන්තසන්තානෙ, තන්තං වායති, වායන්ති.

කම්මෙ-වායීයති, පුබ්බලොපෙ වීයති, විය්යති.

ණාපිම්හි-චීවරං වායාපෙති [පාරා. 638], වායාපෙන්ති.

සෙ-අන්තක්රියායං, ඔසායති, පරියොසායති, අජ්ඣොසායති.

කම්මෙ-පරියොසීයති.

ණාපිම්හි-පරියොසාපෙති.

627. ණිණාපීනං තෙසු.

ණි, ණාපීනං ලොපො හොති තෙසුණි, ණාපීසු පරෙසු.

භික්ඛු අත්තනා විප්පකතං කුටිං පරෙහි පරියොසාපෙති [පාරා. 363]. එත්ථ අකම්මකත්තා ධාතුස්ස ‘කුටි’න්ති ච ‘පරෙහී’ති ච ද්වෙ කම්මානි ද්වික්ඛත්තුං පවත්තෙහි කාරිතෙහි සිජ්ඣන්ති.

අනෙකස්සරඑදන්තම්පි කිඤ්චි ඉධ වුච්චති.

හරෙ-ලජ්ජායං, හරායති, හරායන්ති, අට්ටියාමි හරායාමි [සං. නි. 1.165], හරායාම, හරායතීති හිරී, මහාවුත්තිනා උපන්තස්ස ඉත්තං.

ගිලෙ-රුජ්ජනෙ, ගිලායති, පිට්ඨි මෙ ආගිලායති [චූළව. 345; දී. නි. 3.300], ගිලායන්ති.

පලෙ-ගතියං ¶ , පලායති, පලායන්ති.

මිලෙ-හානියං, මිලායති, මිලායන්ති.

‘‘ඣානං, උජ්ඣානං, නිජ්ඣානං, තාණං, පරිත්තාණං, වොදානං, නිද්දානං, ගිලානො, පලාතො, මිලාතන්ති’’ආදීසු යලොපො.

ඉති භූවාදිගණෙ එදන්තධාතුරූපං.

භූවාදිගණෙ සරන්තධාතූනං ත්යාද්යන්තරූපානි නිට්ඨිතානි.

බ්යඤ්ජනන්තධාතු

අවුද්ධිකරූප

තුදාදිගණ

අථ බ්යඤ්ජනන්තධාතුරූපානි වුච්චන්තෙ. තානි ච අවුද්ධික, සවුද්ධිකවසෙන දුවිධානි හොන්ති. තත්ථ අවුද්ධිකානි තාව වුච්චන්තෙ.

ඛිප, ගුහ, තුද, දිස, පිස, ඵුස, ලිඛ, වධාදි.

ඉධ ධාතූනං අන්තස්සරො උච්චාරණත්ථො, සො රූපවිධානෙ නප්පයුජ්ජතෙ.

628. තුදාදීහි කො[ක. 445; රූ. 433; නී. 925; චං. 1.1.92; පා. 3.1.77].

තුදාදීහි කානුබන්ධො අපච්චයො හොති. කානුබන්ධො අවුද්ධිදීපනත්ථො.

ඛිප-ඛිපනෙ, ඛිපති, පක්ඛිපති, උක්ඛිපති, ඔක්ඛිපති, නික්ඛිපති, වික්ඛිපති, පටික්ඛිපති, සංඛිපති.

කම්මෙ-ඛිපීයති.

කාරිතෙ-ඛිපෙති ¶ , ඛිපයති, ඛිපාපෙති, ඛිපාපයති, ඛෙපෙති, ඛෙපයති වා, උදකං ඛෙපෙති, තණ්හං ඛෙපෙති, ඛයාපෙතීති අත්ථො.

ගුහ-සංවරණෙ, ගුහති, නිග්ගුහති.

කම්මෙ-ගුහියති.

කාරිතෙ ගුස්ස දීඝො, ගූහෙති, ගූහයති, ගූහාපෙති, ගූහාපයති.

කම්මෙ-ගූහාපීයති.

ඝට-චෙතායං, ඝටති.

කම්මෙ-ඝටීයති.

කාරිතෙ-ඝටෙති, ඝටයති, ඝටාපෙති, ඝටාපයති.

තුද-බ්යධනෙ, බ්යධනං විජ්ඣනං, තුදති, විතුදති.

අස්ස එත්තෙ-තුදෙති, තුදෙන්ති.

කම්මෙ-තුදීයති.

‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’ති දස්ස ජත්තං. ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස පුබ්බරූපත්තං, තුජ්ජති.

කාරිතෙ-තුදෙති, තුදයති, තුදාපෙති, තුදාපයති.

දිසී-උද්දිසනෙ, උද්දිසනං සරූපතො කථනං. උද්දිසති, පාතිමොක්ඛං උද්දිසන්ති [මහාව. 152], නිද්දිසති, නිද්දිසන්ති, අපදිසති, අපදිසන්ති.

කම්මෙ-උද්දිසීයති, උද්දිසීයන්ති.

කාරිතෙ-ආචරියො සිස්සං පාළිධම්මං උද්දිසාපෙති, උද්දිසාපයති, වාචෙතීති අත්ථො. පාඨෙසු පන සද්වයම්පි දිස්සති.

නුද-ඛිපනෙ ¶ , නුදති, පනුදති, විනොදෙති, පටිවිනොදෙති වා.

කම්මෙ-පනුදීයති, පනුජ්ජති.

කාරිතෙ-පනුදෙති, පනුදයති, පනුදාපෙති, පනුදාපයති.

පිස-සංචුණ්ණෙ, පිසති.

කම්මෙ-පිසීයති.

කාරිතෙ-පිසෙති, පිසයති, පිසාපෙති, පිසාපයති.

ඵුස-සම්ඵස්සෙ පත්තියඤ්ච, ඵුසති, ඵුසන්ති ධීරා නිබ්බානං [ධ. ප. 23], වජ්ජං නං ඵුසෙය්ය [පාරා. 409; චූළව. 344].

කම්මෙ-ඵුසීයති.

කාරිතෙ-ඵුසෙති, ඵුසයති, ඵුසාපෙති, ඵුසාපයති.

ලිඛ-ලෙඛනෙ, ලිඛති, සල්ලිඛති, විලිඛති.

කාරිතෙ-ලිඛෙති, සල්ලිඛෙති, විලිඛෙති.

වධ-හිංසායං, වධති, වධෙති.

කම්මෙ-වධීයති.

යම්හි ධස්ස ඣත්තං, යස්ස පුබ්බරූපං. ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා’ති ඣස්ස තතියජත්තං, වජ්ඣති, වජ්ඣන්ති, වජ්ඣරෙ. ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා වජ්ඣන්තු වා [ම. නි. 1.60].

කාරිතෙ-වධෙති, වධයති, වධාපෙති, වධාපයති, සාමිකො පුරිසං මග්ගං ගමෙති, ගමයති, ගමාපෙති, ගමාපයති ඉච්චාදීනිපි ඉධ වත්තබ්බානි.

ඉති තුදාදිගණො.

සවුද්ධිකරූප

අථ ¶ සවුද්ධිකරූපානි වුච්චන්තෙ.

අස-භුවි, ආස-නිවාසෙ උපවෙසනෙ ච, ඉසු-ඉච්ඡා, කන්තීසු, කමු-පදගමනෙ, කුස-අක්කොසෙ, ගමු-ගතිම්හි, ජරවයොහානිම්හි, ජන-ජනනෙ, මර-පාණචාගෙ, යමු-උපරමෙ, රුද-අස්සුවිමොචනෙ කන්දනෙ ච, රුහ-ජනනෙ, ලභ-ලාභෙ, වච, වද-වියත්තියං වාචායං, විද-ඤාණෙ, වස-නිවාසෙ, විසපවෙසනෙ, සද-ගත්යා’වසානෙ, හන-හිංසායං, හරහරණෙ.

ත්යාද්යුප්පත්ති, කත්තරි ලො, අස-භුවි, සත්තායන්ති අත්ථො.

629. තස්ස ථො[ක. 494; රූ. 495, 500; නී. 989, 991].

අත්ථිතො පරස්සති, තූනං තස්ස ථො හොති.

‘පරරූපමයකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ’ති සුත්තෙන බ්යඤ්ජනෙ පරෙ ධාත්වන්තස්ස පරරූපත්තං, ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා’ති සුත්තෙන පරරූපස්ස දුතියස්ස පඨමත්තං.

ධනං මෙ අත්ථි.

එත්ථ ච ‘‘අත්ථි ත්වං එතරහි, න ත්වං නත්ථි, අත්ථි අහං එතරහි, නාහං නත්ථි, පුත්තා මත්ථි ධනා මත්ථි [ධ. ප. 62], අත්ථි ඉමස්මිං කායෙ කෙසා’’ති [ඛු. පා. 3.ද්විතිංසාකාර] ආදීසු අත්ථිසද්දො ආඛ්යාතපටිරූපකො කත්තුවාචකො නිපාතො.

‘‘අත්ථීති ඛො කච්චායන අයමෙකො අන්තො, නත්ථීති දුතියො අන්තො’’ති [සං. නි. 2.15] ච ‘‘අත්ථිපච්චයො, නත්ථිපච්චයො’’ති [පට්ඨා. 1.1.පච්චයුද්දෙස] ච එවමාදීසු නාමපටිරූපකො. තථා නත්ථිසද්දො.

තුම්හි-විපස්සිස්ස ¶ ච නමත්ථු [දී. නි. 3.287], නමො තෙ බුද්ධ වීරත්ථු [සං. නි. 1.90], එත්ථ ච ‘‘ධිරත්ථුමං පූතිකාය’’න්ති ආදීසු අත්ථුසද්දො නිපාතො.

630. න්තමානන්තන්තියියුංස්වාදිලොපො[ක. 494-5; රූ. 496; නී. 1019; ‘න්තමානාන්ති…’ (බහූසු)].

න්ත, මාන, අන්ති, අන්තු, ඉයා, ඉයුංසු අත්ථිස්ස ආදිලොපො හොති.

සන්ති, සන්තු.

631. සිහීස්වට[ක. 506; රූ. 497; නී. 992].

අත්ථිස්ස අට හොති සි, හීසු.

මනුස්සොසි [මහාව. 126], පුරිසොසි [මහාව. 126]. හිම්හි දීඝො, ත්වං පණ්ඩිතො ආහි, භවාහීති අත්ථො. තවිභත්තීසු ධාත්වන්තස්ස පරරූපං, තුම්හෙ අත්ථ, කච්චිත්ථ පරිසුද්ධා [පාරා. 233]. ත්වාදිම්හි-මා පමාදත්ථ [ම. නි. 1.88, 215], තුම්හෙ සමග්ගා අත්ථ.

632. මිමානං වා ම්හිම්හා ච[ක. 492; රූ. 499; නී. 987; ‘සීහිස්වට’ (බහූසු)].

අත්ථිතො පරෙසං මි, මානං ම්හි, ම්හා හොන්ති වා, අත්ථිස්ස ච අට හොති.

අහං පසන්නොම්හි, මයං පසන්නාම්හ.

ත්වාදිම්හි-අහං ඉමිනා පුඤ්ඤෙන අනාගතෙ පඤ්ඤවා අම්හි, මයං පඤ්ඤවන්තො අම්හ.

633. එසු ස[ක. 492; රූ. 499; නී. 987].

එතෙසු ¶ මි, මෙසු අත්ථිස්ස සස්ස සො හොති. පරරූපනිසෙධනත්ථමිදං සුත්තං.

අහං පණ්ඩිතො අස්මි, මයං පණ්ඩිතා අස්ම.

ත්වාදිම්හි-අහං අනාගතෙ පඤ්ඤවා අස්මි, මයං පඤ්ඤවන්තො අස්ම.

එය්යාදිම්හි –

634. අත්ථිතෙය්යාදිඡන්නං ස සු සසි සථ සංසාම[ක. 571, 517; රූ. 624, 488; නී. 830, 1105; ‘අත්ථිතෙය්යාදිච්ඡන්නං සසුසසථ සං සාම’ (බහූසු)].

‘අත්ථී’ති ධාතුනිද්දෙසො ති-කාරො, අත්ථිතො පරෙසං එය්යාදීනං ඡන්නං සාදයො හොන්ති.

එවමස්ස වචනීයො [පාරා. 411], එවමස්සු වචනීයා [පාරා 418], ත්වං අස්සසි, තුම්හෙ අස්සථ, අහං අස්සං, මයං අස්සාම.

අස්සුනිපාතොපි බහුං දිස්සති, තයස්සු ධම්මා ජහිතා භවන්ති [ඛු. පා. 6.10], කෙනස්සු තරතී ඔඝං, කෙනස්සු තරති අණ්ණවං [සං. නි. 1.246]. ‘‘කිංසු ඡෙත්වා සුඛං සෙති, කිංසු ඡෙත්වා න සොචතී’’ති [සං. නි. 1.71] එත්ථ නිග්ගහීතම්හා සංයොගාදිලොපො.

635. ආදිද්වින්නමියාමියුං[ක. 517; රූ. 488; නී. 993; ‘…මියා ඉයුං’ (බහූසු)].

අත්ථිතො එය්යාදීසු ආදිම්හි ද්වින්නං ඉයා, ඉයුං හොන්ති. ‘න්තමානන්තන්තියියුංසූ…’තිආදිලොපො.

සො ¶ සියා, තෙ සියුං, එතෙ ද්වෙ නිපාතාපි හොන්ති. ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො සියා කුසලො, සියා අකුසලො, සියා අබ්යාකතො’’ති [විභ. 152] ආදීසු එකච්චොති අත්ථො.

‘‘සියා කුසලං ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජෙය්ය හෙතුපච්චයා’’ති [පට්ඨා. 1.1.35-38] ආදීසු කින්නූති අත්ථො.

‘‘ද්වාදසාකුසලා සියු’’න්ති [අභිධම්මත්ථසඞ්ගහ 2] ආදීසු භවන්තීති අත්ථො.

මහාවුත්තිනා එය්යුං, එය්යමිච්චෙතෙසං ඉයංසු, ඉයං හොන්ති, ආදිලොපො, සියංසු ද්වෙ භික්ඛූ අභිධම්මෙ නානාවාදා [ම. නි. 3.35], එවංරූපො සියං අහං අනාගතමද්ධානං, එවංවෙදනො සියං, එවංසඤ්ඤො සියං [ම. නි. 3.274].

අජ්ජත්තනිම්හි –

636. ඊආදො දීඝො[ක. 517; රූ. 488; නී. 1001].

අත්ථිස්ස දීඝො හොති ඊආදීසු.

සො ආසි, තෙ ආසුං, ආසිංසු, ත්වං ආසි, තුම්හෙ ආසිත්ථ, අහං ආසිං. තත්රාපාසිං එවංවණ්ණො [දී. නි. 1.245; ම. නි. 1.68]. මයං ආසිම්හ, ආසිම්හා.

637. අආස්සාදීසු[ක. 507; රූ. 501; නී. 1020; චං. 5.4.79; පා. 2.4.52].

අආදිපරොක්ඛායඤ්ච ආආදිහිය්යත්තනියඤ්ච ස්සාදීසු භවිස්සන්ති, කාලාතිපත්තීසු ච අත්ථිස්ස භූ හොති. ඉදඤ්ච සුත්තං අත්ථිස්ස එතාසං විභත්තීනම්පි සාධාරණකරණත්ථං. රූපම්පි භූරූපමෙව.

සො ¶ බභූව, තෙ බභූවු, සො අභවා, තෙ අභවූ, සො භවිස්සති, තෙ භවිස්සන්ති, සො අභවිස්සා, තෙ අභවිස්සංසු ඉච්චාදි.

638. අත්යාදින්තෙස්වත්ථිස්ස භූ[ක. 517; රූ. 500; නී. 1020; චං. 5.4.79; පා. 2.4.52].

ත්යාදිවජ්ජිතෙසු න්තවජ්ජිතෙසු ච පච්චයෙසු අත්ථිස්ස භූ හොති. එතෙන ත්යාදි, ත්වාදි, එය්යාදි, ඊආදිසඞ්ඛාතාසු චතූසු විභත්තීසු න්තපච්චයෙ ච අත්ථිස්ස භූආදෙසො නත්ථි, සෙසාසු චතූසු විභත්තීසු ච න්තවජ්ජිතෙසු තබ්බාදීසු ච අත්ථිස්ස භූආදෙසො ලබ්භතීති වෙදිතබ්බො.

ආස-උපවෙසනෙ. ගුරුං උපාසති, පයිරුපාසති, උපාසන්ති, පයිරුපාසන්ති.

කම්මෙ-උපාසීයති, පයිරුපාසීයති.

කාරිතෙ-මාතා පුත්තං ගුරුං උපාසෙති, පයිරුපාසෙති, උපාසයති, පයිරුපාසයති.

ඊආදිම්හි-උපාසි, පයිරුපාසි, උපාසිංසු, පයිරුපාසිංසු, උපාසුං, පයිරුපාසුං.

ආස-නිවාසෙ.

639. ගමයමිසාසදිසානං වා ච්ඡඞ[ක. 476, 522; රූ. 442, 476; නී. 957, 1035].

ගමු, යමු, ඉසු, ආස, දිසානං අන්තො බ්යඤ්ජනො ඞානුබන්ධො ච්ඡො හොති වා න්ත, මාන, ත්යාදීසු.

ගච්ඡන්තො, නියච්ඡන්තො, ඉච්ඡන්තො, අච්ඡන්තො, දිච්ඡන්තොති ඉමිනා ත්යාදීසු ආසස්ස ච්ඡො, අච්ඡති, අච්ඡන්ති, සො අච්ඡි, තෙ අච්ඡිංසු.

ඉසු-එසනායං ¶ .

640. ලහුස්සුපන්තස්ස[ක. 485; රූ. 434; නී. 975; චං. 6.1.105-106 …පෙ… 7.3.77-78].

අන්තස්ස සමීපෙ පවත්තතීති උපන්තො, බ්යඤ්ජනන්තධාතූනං පුබ්බස්සරො ‘උපන්තො’ති වුච්චති, ලහුභූතස්ස උපන්තභූතස්ස ච ඉවණ්ණු’වණ්ණස්ස එ, ඔවුද්ධී හොන්ති.

ඉර-කම්පනෙ, එරති, මොදති.

ලහුස්සාති කිං? ජීවති, ධූපති, ඉක්ඛති, සුක්ඛති.

උපන්තස්සාති කිං? සිඤ්චති, භුඤ්ජති, නිග්ගහීතාගමෙන බ්යවහිතත්තා උපන්තො න හොති.

ඉවණ්ණුවණ්ණස්සාත්වෙවං? පචති, වදති.

ඉමිනා ඉස්ස එවුද්ධි හොති, එසති, අන්වෙසති, පරියෙසති.

අධිපුබ්බො ඉසු-ආයාචනෙ, අජ්ඣෙසති.

කම්මෙ-එසීයති, පරියෙසීයති, අන්වෙසීයති, අජ්ඣෙසීයති.

කාරිතෙ-එසෙති, එසයති, එසාපෙති, එසාපයති.

ඉසු-ඉච්ඡායං, ච්ඡාදෙසො, ඉච්ඡති, ඉච්ඡන්ති, සම්පටිච්ඡති, සම්පටිච්ඡන්ති.

කම්මෙ-ඉච්ඡීයති.

කාරිතෙ-ඉච්ඡාපෙති, ඉච්ඡාපයති, සම්පටිච්ඡාපෙති, සම්පටිච්ඡාපයති.

කම්මෙ-ඉච්ඡාපීයති, ඉච්ඡාපයීයති, සො ඉච්ඡි, තෙ ඉච්ඡිංසු, ඉච්ඡිස්සති, ඉච්ඡිස්සන්ති.

කමු-විජ්ඣනෙ, ගම්භීරෙසු ඨානෙසු ඤාණං කමති, න සත්ථං කමති, න විසං කමති, න අග්ගි කමති [අ. නි. 8.1], න විජ්ඣතීති අත්ථො.

කමු-පදගමනෙ ¶ , පක්කමති, අපක්කමති, උපක්කමති, වික්කමති, අභික්කමති, පටික්කමති, අතික්කමති, සඞ්කමති, ඔක්කමති.

641. නිතො කමස්ස[ක. 20; රූ. 27; නී. 50].

නිම්හා පරස්ස කමස්ස කස්ස ඛො හොති. ‘ආදිස්සා’ති සඞ්කෙතත්තා කස්සාති ඤායති.

නික්ඛමති, නික්ඛමන්ති.

කාරිතෙ –

642. අස්සා ණානුබන්ධෙ[ක. 483; රූ. 527; නී. 973].

බ්යඤ්ජනන්තස්ස ධාතුස්ස ආදිම්හි අ-කාරස්ස ආවුද්ධි හොති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ. ‘බහුල’න්ති අධිකතත්තා ණාපිම්හි ආවුද්ධි නත්ථි.

පක්කාමෙති, පක්කාමයති, නික්ඛාමෙති, නික්ඛාමයති, නික්ඛමාපෙති, නික්ඛමාපයති.

ඊආදිම්හි මහාවුත්තිනා ආදිදීඝො වා හොති, සො පක්කමි, පක්කාමි, ඉදං වත්වාන පක්කාමි, මද්දී සබ්බඞ්ගසොභණා [ජා. 2.22.1857], පක්කමුං, පක්කාමුං, සම්මොදමානා පක්කාමුං, අඤ්ඤමඤ්ඤං පියං වදා [ජා. 2.22.1868], පක්කමිංසු, පක්කාමිංසු, පක්කමංසු, පක්කාමංසු, පක්කමිස්සති, පක්කමිස්සන්ති, පක්කමිස්සරෙ.

ආපුබ්බො කුස-අක්කොසෙ, ලහුපන්තත්තා වුද්ධි, අක්කොසති, අක්කොසන්ති. පපුබ්බො ආමන්තනෙ, පක්කොසති, පක්කොසන්ති. විපුබ්බො උච්චසද්දෙ, වික්කොසති, වික්කොසන්ති. පටිපුබ්බො නීවාරණෙ, පටික්කොසති, පටික්කොසන්ති.

ඊආදිම්හි ¶ –

643. කුසරුහීස්සච්ඡි[ක. 498; රූ. 480; නී. 1114; ‘කුසරුහෙහීස්ස ඡි’ (බහූසු)].

කුසතො රුහතො ච පරස්ස ඊස්ස ච්ඡි හොති.

අක්කොච්ඡි මං අවධි මං [ධ. ප. 3-4], ඉදඤ්ච රූපං කුධ, කුපධාතූහිපි සාධෙන්ති, එවං සති ‘‘අක්කොච්ඡි මෙ’’ති පාඨො සියා. අක්කොසි, අක්කොසිංසු.

ගමු ගතිම්හි, කත්තරි ලො, ‘ඌලස්සෙ’ති ලස්ස එත්තං, ගමෙති, ගමෙන්ති. අවපුබ්බො ඤාණෙ, අවගමෙති, අවගමෙන්ති, අධිපුබ්බො ඤාණෙ ලාභෙ ච, අධිගමෙති, අධිගමෙන්ති. විපුබ්බො විගමෙ, විගමෙති, විගමෙන්ති.

කම්මෙ-ගමීයති, ගමියති, ගමිය්යති.

පුබ්බරූපත්තෙ-ගම්මති, ගම්මන්ති, අධිගම්මති, අධිගම්මන්ති, අධිගම්මරෙ, අධිගම්මතෙ, අධිගම්මන්තෙ, අධිගම්මරෙ.

කාරිතෙ වුද්ධි නත්ථි, ගමෙති, ගමයති, ගමාපෙති, ගමාපයති.

කම්මෙ-ගමයීයති, ගමයීයන්ති, ගමාපීයති, ගමාපීයන්ති.

හිය්යත්තනිම්හි-සො අගමා, ගමා, තෙ අගමූ, ගමූ, ත්වං අගමො, අගම, අගමි, තුම්හෙ අගමුත්ථ, අහං අගමිං, ගමිං, මයං අගමම්හා, ගමම්හා, අගමුම්හා, ගමුම්හා, සො අගමත්ථ, තෙ අගමත්ථුං, ත්වං අගමසෙ, තුම්හෙ අගමව්හං, අහං අගමං, මයං අගමම්හසෙ.

අජ්ඣත්තනිම්හි ඊආදීසු ඉකාරාගමො, සො අගමී, ගමී.

රස්සත්තෙ-අගමි, ගමි.

මහාවුත්තිනා ¶ ආකාරෙන සහ සාගමො, සො අගමාසි, ගාමං අගමාසි, නගරං අගමාසි.

‘එය්යාථස්සෙ’ඉච්චාදිනා ඊස්ස ත්ථො, සො ගාමං අගමිත්ථො, ගමිත්ථො, තෙ අගමුං, ගමුං.

‘උංස්සිංස්වංසූ’ති ඉංසු, අංසු, තෙ අගමිංසු, ගමිංසු, අගමංසු, ගමංසු, ත්වං අගමො, ගමො.

‘ඔස්ස අ ඉ ත්ථ ත්ථො’ ‘සී’ති සුත්තානි, ත්වං අගම, ගම, අගමි, ගමි, අගමිත්ථ, ගමිත්ථ, අගමිත්ථො, ගමිත්ථො, අගමාසි, ගමාසි, තුම්හෙ අගමිත්ථ.

‘ම්හාත්ථානමුඋ’ඉති උත්තං, තුම්හෙ අගමුත්ථ, ගමුත්ථ, අහං අගමිං, ගමිං, අගමාසිං, ගමාසිං, මයං අගමිම්හා, ගමිම්හා.

රස්සත්තෙ-අගමිම්හ, ගමිම්හ, අගමුම්හා, ගමුම්හා, අගමුම්හ, ගමුම්හ, අගමාසිම්හා, ගමාසිම්හා, අගමාසිම්හ, ගමාසිම්හ.

පරඡක්කෙ-සො අගමා, ගමා.

රස්සත්තෙ-අගම, ගම.

‘එය්යාථස්සෙ’ඉච්චාදිනා ත්ථත්තෙ-සො අගමිත්ථ, ගමිත්ථ, තෙ අගමූ, ගමූ.

රස්සත්තෙ-අගමු, ගමු, ත්වං අගමිසෙ, ගමිසෙ, තුම්හෙ අගමිව්හං, ගමිව්හං, අහං අගම, ගම, අගමං, ගමං වා, අගමිම්හෙ, ගමිම්හෙ.

කම්මෙ-අගමීයි, අගම්මි, අගමීයිත්ථො, අගම්මිත්ථො, අගමීයුං, ගමීයුං, අගමීයිංසු, ගමීයිංසු, අගම්මුං, ගම්මුං, අගම්මිංසු, ගම්මිංසු.

පරඡක්කෙ-අගමීයිත්ථ, ගමීයිත්ථ, අගම්මිත්ථ, ගම්මිත්ථ.

කාරිතෙ-අගමාපයි, ගමාපයි, අගමාපෙසි, ගමාපෙසි, අගමාපයුං, ගමාපයුං, අගමාපයිංසු, ගමාපයිංසු.

644. ගමිස්ස[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ආආදිම්හි ¶ ඊආදිම්හි ච ගමිස්ස මස්ස ආ හොති. සරලොපො.

සො අගා, තෙ අගූ, ත්වං අගො, තුම්හෙ අගුත්ථ, අහං අගං, මයං අගුම්හා.

ඊආදිම්හි ඊසරලොපො, අගා දෙවාන සන්තිකෙ [ජා. 1.14.205], වායසො අනුපරියගා [සු. නි. 449].

ආපුබ්බො ආගමනෙ, අනව්හිතො තතො ආගා [ජා. 1.5.21], සොපා’ගා සමිතිං වනං [දී. නි. 2.335].

අධිපුබ්බො පටිලාභෙ, අජ්ඣගා අමතං සන්තිං [වි. ව. 846], තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා [ධ. ප. 154].

අතිපුබ්බො උපාධිපුබ්බො ච තිතික්කමෙ, නක්ඛත්තං පටිමානෙන්තං, අත්ථො බාලං උපජ්ඣගා [ජා. 1.1.49]. ඛණො වෙ මා උපජ්ඣගා.

එතානි ඔ, අවචනානං ලොපෙ සති තුම්හ’ම්හයොගෙපි ලභන්ති, අගුං, අගිංසු, අගංසු. සමන්තා විජ්ජුතා ආගුං [ජා. 2.22.2264], තෙපා’ගුංසමිතිං වනං [(ගවෙසිතබ්බං)], විසෙසං අජ්ඣගංසුතෙ [දී. නි. 2.354], අසෙසං පරිනිබ්බන්ති, අසෙසං දුක්ඛමජ්ඣගුං [ඉතිවු. 93], සබ්බං දුක්ඛං උපජ්ඣගුං [පටි. ම. 1.236; ම. නි. 3.271]. අජ්ඣගො, අජ්ඣග, අජ්ඣගි, අජ්ඣගුත්ථ, අජ්ඣගිං, අජ්ඣගිම්හා, අජ්ඣගුම්හා, අගා, ආගා, අන්වගා, අජ්ඣගා, උපජ්ඣගා, අගූ, ආගූ. ආගූ දෙවා යසස්සිනො [දී. නි. 2.340], චිත්තස්ස එකධම්මස්ස, සබ්බෙව වසමන්වගූ [සං. නි. 1.61]. චෙතා හනිංසු වෙදබ්බං, සබ්බෙ තෙ බ්යසනමජ්ඣගූ [ජා. 1.1.48].

පරොක්ඛායං ¶ ආදිස්ස ද්විත්තං, ‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’ති පුබ්බස්ස චවග්ගො. සො ජගම, මහාවුත්තිනා උපන්තස්ස දීඝො, ක්වචි අස්ස ඉත්තං, ‘‘රාජා දුදීපො ජගාමි මග්ග’’න්ති [ජා. 2.22.911; ‘රාජා දුදීපොපි ජගාම සග්ගං’] පාළි. සො ජගාම, තෙ ජගාමු, ත්වං ජගමෙ.

බ්යඤ්ජනාදිම්හි ඉකාරාගමො, තුම්හෙ ජගමිත්ථ, අහං ජගමං, මයං ජගමිම්හ, සො ජගමිත්ථ, තෙ ජගමිරෙ, ත්වං ජගමිත්ථො, තුම්හෙ ජගමිව්හො, අහං ජගමිං, මයං ජගමිම්හෙ.

ස්සත්යාදිම්හි-ගමිස්සති, ගමිස්සන්ති, ගමිස්සරෙ.

පරඡක්කෙ-සො ගමිස්සතෙ, තෙ ගමිස්සන්තෙ, ගමිස්සරෙ, ත්වං ගමිස්සසෙ, තුම්හෙ ගමිස්සව්හෙ, අහං ගමිස්සං, මයං ගමිස්සාම්හෙ.

ස්සාදිම්හි-සො අගමිස්සා, ගමිස්සා.

‘ආඊඌම්හාස්සාස්සාම්හානං වා’ති ස්සා, ස්සාම්හානං රස්සො, අගමිස්ස, ගමිස්ස, තෙ අගමිස්සංසු, ගමිස්සංසු, ත්වං අගමිස්සෙ, ගමිස්සෙ.

‘එය්යාථස්සෙ’ ඉච්චාදිනා ස්සෙස්ස අත්තං, ත්වං අගමිස්ස, ගමිස්ස, තුම්හෙ අගමිස්සථ, ගමිස්සථ, අහං අගමිස්සං, ගමිස්සං, මයං අගමිස්සාම්හා, ගමිස්සාම්හා, අගමිස්සාම්හ, ගමිස්සාම්හ.

‘ගම වද දානං ඝම්මවජ්ජදජ්ජා’ති සබ්බවිභත්තීසු ගමිස්ස ඝම්මො, ඝම්මති, ඝම්මන්ති.

කම්මෙ-ඝම්මීයති, ඝම්මීයන්ති.

මහාවුත්තිනා ගග්ඝාදෙසො වා, ත්වං යෙන යෙනෙව ගග්ඝසි, ඵාසුංයෙව ගග්ඝසි [අ. නි. 8.63].

‘ගමයමිසාසදිසානං ¶ වාච්ඡඞ’ ඉති සුත්තෙන සබ්බවිභත්තීසු ගමිස්ස මස්ස ච්ඡො, ගච්ඡති, ගච්ඡන්ති, ගච්ඡරෙ.

කම්මෙ-ගච්ඡීයති, ගච්ඡීයන්ති, ගච්ඡිය්යති, ගච්ඡිය්යන්ති, ගච්ඡිය්යරෙ.

කාරිතෙ-ගච්ඡාපෙති, ගච්ඡාපයති. ගච්ඡතු, ගච්ඡන්තු, ගච්ඡෙය්ය, ගච්ඡෙය්යුං.

‘එය්යුංස්සුං’ඉති උංත්තං, ගච්ඡුං.

‘එය්යෙය්යාසෙය්යංනං ටෙ’ඉති සුත්තෙන එය්ය, එය්යාසි, එය්යංවිභත්තීනං එත්තං, සො ගච්ඡෙ, ත්වං ගච්ඡෙ, අහං ගච්ඡෙ.

‘එය්යාථස්සෙ’ ඉච්චාදිනා එය්යාථස්ස ඔත්තං, තුම්හෙ ගච්ඡෙය්යාථො.

ආආදිම්හි-අගච්ඡා, ගච්ඡා, අගච්ඡ, ගච්ඡ වා.

ඊආදිම්හි-අගච්ඡි, ගච්ඡි, අගච්ඡුං, ගච්ඡුං, අගච්ඡිංසු, ගච්ඡිංසු.

645. ඩංසස්ස ච ඤ්ඡඞ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; ‘ඡඞ’ (බහූසු)].

ආආදීසු ඊආදීසු ච ඩංසස්ස ච අන්තො බ්යඤ්ජනො ඤ්ඡඞ හොති.

සො අගඤ්ඡා, ගඤ්ඡා. තථා අගඤ්ඡූ, ගච්ඡූ.

ඊආදිම්හි-සො අගඤ්ඡි, ගඤ්ඡි.

තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො [සු. නි. 985]. ඛිප්පමෙව උපාගඤ්ඡි, යත්ථ සම්මති තෙමියො [ජා. 2.22.73]. තෙ අගඤ්ඡුං, ගඤ්ඡුං.

ස්සත්යාදිම්හි-ගච්ඡිස්සති, ගච්ඡිස්සන්ති, ගච්ඡිස්සරෙ.

646. ලභ වස ඡිද ගම භිද රුදානං ච්ඡඞ[ක. 481; රූ. 524; නී. 966, 968].

ස්සෙන ¶ සහ එතෙසං ච්ඡඞ හොති වා ස්සයුත්තාසු විභත්තීසු, සුත්තවිභත්තෙන සුසස්ස ච, ‘‘නදීව අවසුච්ඡතී’’ති [ජා. 2.22.2140] පාළි.

ලච්ඡති, ලභිස්සති, අලච්ඡා, අලභිස්සා, වච්ඡති, වසිස්සති, අවච්ඡා, අවසිස්සා, ඡෙච්ඡති, ඡින්දිස්සති, අච්ඡෙච්ඡා, අච්ඡින්දිස්සා, භෙච්ඡති, භින්දිස්සති, අභෙච්ඡා, අභින්දිස්සා, රුච්ඡති, රොදිස්සති, අරුච්ඡා, අරොදිස්සාති.

ඉමිනා ස්සයුත්තාසු ද්වීසු විභත්තීසු ස්සෙන සහ ගමිස්ස මස්ස ච්ඡො, ගච්ඡති, ගච්ඡිස්සති, ගච්ඡන්ති, ගච්ඡිස්සන්ති, අහං ගච්ඡං, ගච්ඡිස්සං.

අත්රිමා පාළී-ගච්ඡං පාරං සමුද්දස්ස, කස්සං පුරිසකාරියං [ජා. 2.22.131], තස්සාහං සන්තිකං ගච්ඡං, සො මෙ සත්ථා භවිස්සති, සබ්බානි අභිසම්භොස්සං, ගච්ඡඤ්ඤෙව රථෙසභ [ජා. 2.22.1832], වෙධබ්යං කටුකං ලොකෙ, ගච්ඡඤ්ඤෙව රථෙසභ [ජා. 2.22.1835].

ස්සාදිම්හි-අගච්ඡා, අගච්ඡිස්සා, අගච්ඡංසු, අගච්ඡිස්සංසු.

ජර-වයොහානිම්හි –

647. ජරසදානමීම වා[ක. 505, 609; රූ. 482, 484; නී. 1018, 1213].

ජර, සදානං සරම්හා ඊමආගමො හොති වාති ඊමආගමො.

ජීරති, ජීරන්ති.

කාරිතෙ-ජීරාපෙති, ජීරාපයති.

648. ජරමරානමියඞ[ක. 505; රූ. 482; නී. 1018; ‘…මීයඞ’ (බහූසු)].

එතෙසං ¶ ඉයඞ හොති වා න්ත, මාන, ත්යාදීසු.

ජියති, ජියන්ති.

දීඝත්තෙ-ජීයති, ජීයන්ති.

ද්විත්තෙ-ජිය්යති, ජිය්යන්ති.

කාරිතෙ-ජියාපෙති, ජියාපයති.

ජනී-පාතුභාවෙ, මහාවුත්තිනා සබ්බවිභත්තීසු නස්ස යාදෙසො ආදිදීඝො ච, ජායති, උපජායති, විජායති, ජායන්ති, ජායරෙ, පජායන්ති, පජායරෙ, උපජායන්ති, උපජායරෙ.

කාරිතෙ වුද්ධි නත්ථි, ජනෙති, ජනෙන්ති, ජනයති, ජනයන්ති.

කම්මෙ-ජනීයති, ජනීයන්ති, ජායතු, ජායන්තු, ජායෙය්ය, ජායෙය්යුං.

කාරිතෙ-ජනෙය්ය, ජනෙය්යුං, ජනයෙය්ය, ජනයෙය්යුං.

ඊආදිම්හි-අජායි, අජායිංසු, විජායි, විජායිංසු, අජනි, ජනි වා.

කාරිතෙ-අජනෙසි, ජනෙසි, අජනයි, ජනයි, අජනෙසුං, ජනෙසුං, අජනයුං, ජනයුං, අජනයිංසු, ජනයිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-ජායිස්සති, විජායිස්සති.

ස්සාදිම්හි-අජායිස්සා, ජායිස්සා.

ඩංස-ඩංසනෙ, ඩංසති, ඩංසන්ති.

කාරිතෙ-ඩංසෙති, ඩංසයති, ඩංසාපෙති, ඩංසාපයති.

ආ ¶ , ඊආදීසු ‘ඩංසස්ස ච ඤ්ඡඞ’ ඉති සුත්තං, නිග්ගහීතලොපො, අඩඤ්ඡා, ඩඤ්ඡා, අඩඤ්ඡි, ඩඤ්ඡි.

දහ-දාහෙ, දහති, දහන්ති.

කම්මෙ යම්හි ‘හස්ස විපල්ලාසො’ති පුබ්බාපරවිපල්ලාසො, අග්ගිනා ගාමො දය්හති, දය්හන්ති.

කාරිතෙ-දාහෙති, දාහයති, දහාපෙති, දහාපයති.

649. දහස්ස දස්ස ඩො[ක. 20; රූ. 27; නී. 50; ‘…දසදදක්ඛා’ (බහූසු)].

දහධාතුස්ස දස්ස ඩො හොති වා.

ඩහති, ඩහන්ති.

දිස-පෙක්ඛනෙ, ත්යාද්යුප්පත්ති, කත්තරි ලො.

650. දිසස්ස පස්සදස්සදසදදක්ඛා[ක. 471; රූ. 483; නී. 951].

දිසධාතුස්ස පස්ස ච දස්ස ච දස ච ද ච දක්ඛ චාති එතෙ ආදෙසා හොන්ති වා.

විපස්සනා, විපස්සී භගවා, සුදස්සී, පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සී, සුදස්සං වජ්ජමඤ්ඤෙසං [ධ. ප. 252], සුදස්සනනගරං, මහාසුදස්සනො නාම රාජා [දී. නි. 2.242].

දසාදෙසෙ-චතුසච්චද්දසො නාථො [විභ. අට්ඨ. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා], දුද්දසො ධම්මො [මහාව. 7; දී. නි. 2.64], අත්තනො පන දුද්දසං [ධ. ප. 252], සො වෙ භික්ඛු ධම්මදසොති වුච්චති [ගවෙසිතබ්බං]. පස්ස ධම්මං දුරාජානං, සම්මුළ්හෙත්ථ අවිද්දසූ. දට්ඨබ්බං, දට්ඨා, දට්ඨුන්ති.

ඉමිනා සුත්තෙන දිසස්ස සබ්බවිභත්තීසු යථාරහං පස්ස, දස්ස, දක්ඛාදෙසා හොන්ති, ආ, ඊආදීසු දස, දාදෙසා හොන්ති, ‘‘දිස්සති, දිස්සන්තී’’ති රූපානි පන යස්ස පුබ්බරූපත්තෙන ඉධ ¶ කම්මෙ සිජ්ඣන්ති, දිවාදිගණෙ කත්තරි සිජ්ඣන්ති. මහාවුත්තිනා අද්දස්ස, දිස්සාදෙසාපි හොන්ති. අත්රිමා පාළී-යං වාසවං අද්දස්සාමං [ජා. 1.6.112; ‘අද්දසාම’], යෙ මයං භගවන්තං අද්දස්සාම [ගවෙසිතබ්බං], අපි මෙ මාතරං අදස්සථ [ම. නි. 2.356], දිස්සන්ති බාලා අබ්යත්තා [මහාව. 82], මයි ඉමෙ ධම්මා සන්දිස්සන්ති, අහඤ්ච ඉමෙසු ධම්මෙසු සන්දිස්සාමි [ම. නි. 3.253], නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙති [බු. වං. 2.82], තස්මා ත්යාදීසුපි ‘‘අදස්සති, අදස්සන්ති, අදස්සසි, අදස්සථ, අදස්සාමි, අද්දස්සාමා’’ති යුජ්ජන්ති.

කාරිතෙ ණිම්හි දස්සාදෙසො, දස්සෙති, දස්සයති, නිදස්සෙති, නිදස්සයති, සන්දස්සෙති, සන්දස්සයති.

කම්මෙ-දස්සීයති, දස්සීයන්ති, නිදස්සීයති, නිදස්සීයන්ති, සන්දස්සීයති, සන්දස්සීයන්ති, දක්ඛති, දක්ඛන්ති.

කම්මෙ-දක්ඛීයති, දක්ඛීයන්ති.

‘ගමයමිසාසදිසානං ච්ඡඞ’ ඉති ච්ඡාදෙසෙ- දිච්ඡති, දිච්ඡන්ති ඉච්චාදි.

පස්සති, පස්සන්ති, දක්ඛති, දක්ඛන්ති, පස්සීයති, පස්සීයන්ති, දක්ඛීයති, දක්ඛීයන්ති.

යස්ස පුබ්බරූපත්තෙ-දිස්සති, දිස්සන්ති, දිස්සතෙ, දිස්සන්තෙ, උද්දිස්සතෙ, උද්දිස්සන්තෙ, නිද්දිස්සතෙ, නිද්දිස්සන්තෙ, අපදිස්සතෙ, අපදිස්සන්තෙ.

කාරිතෙ-පස්සාපෙති, පස්සාපයති, දක්ඛාපෙති, දක්ඛාපයති.

කම්මෙ-පස්සාපීයති, දස්සීයති, නිදස්සීයති, සන්දස්සීයති, දක්ඛාපීයති.

පස්සතු ¶ , පස්සන්තු, දක්ඛතු, දක්ඛන්තු, පස්සෙය්ය, පස්සෙය්යුං, දක්ඛෙය්ය, දක්ඛෙය්යුං.

එය්යාමස්ස එමු ච අන්තස්ස උ ච හොන්ති. ‘‘කත්ථ පස්සෙමු ඛත්තියං [ජා. 2.2.1947], දක්ඛෙමු තෙ නිවෙසන’’න්ති [ජා. 1.15.254 (…නිවෙසනානි)] පාළි. පස්සෙය්යාම, පස්සෙය්යාමු, දක්ඛෙය්යාම, දක්ඛෙය්යාමු.

ආආදිම්හි-අපස්සා, අදක්ඛා.

දස, දාදෙසෙසු දකාරස්ස ද්විත්තං, අද්දසා ඛො භගවා [මහාව. 9; දී. නි. 2.69; සං. නි. 1.159], අද්දසා ඛො ආයස්මා ආනන්දො [ම. නි. 1.364].

රස්සත්තෙ-තමද්දස මහාබ්රහ්මා, නිසින්නං සම්හි වෙස්මනි [ජා. 1.16.148]. තෙ අද්දසූ. රස්සත්තෙ-අද්දසු, ආමන්තයස්සු වො පුත්තෙ, මා තෙ මාතරමද්දසු [ජාතකෙ ‘‘ආමන්තයස්සු තෙ පුත්තෙ, මා තෙ මාතර මද්දසුං’’].

දාදෙසෙ-සො අද්දා.

රස්සත්තෙ-අද්ද. යායමානො මහාරාජා, අද්දා සීදන්තරෙ නගෙ [ජා. 2.22.2105]. යො දුක්ඛං සුඛතො අද්ද, දුක්ඛමද්දක්ඛි සල්ලතො [දී. නි. 2.368].

ඊආදිම්හි-අපස්සි, පස්සි, අපස්සී, පස්සී, අපස්සිංසු, පස්සිංසු, අපස්සි, පස්සි, අපස්සිත්ථ, පස්සිත්ථ, අපස්සිං, පස්සිං, අපස්සිම්හා, පස්සිම්හා.

දස්සාදෙසෙ-අද්දස්සි, අද්දස්සුං, අද්දස්සිංසු, අද්දස්සංසු, අද්දස්සි, අද්දස්සිත්ථ, අද්දස්සිං, අද්දස්සිම්හා.

දක්ඛාදෙසෙ-අදක්ඛි, දක්ඛි ඉච්චාදි.

දසාදෙසෙ ගාථාසු-අද්දසි, අද්දසුං, අද්දසිංසු, අද්දසංසු.

පරඡක්කෙ-අද්දසා ¶ , අද්දසූ, අහං අද්දසං, මයං අද්දස්සිම්හෙ. අද්දසං කාම තෙ මූලං, සඞ්කප්පා කාම ජායසි [ජා. 1.8.39].

ක්වචි සාගමෙ ආකාරාගමො, සො අද්දසාසි, තෙ අද්දසාසුං, අහං අද්දසාසිං, මයං අදසාසිම්හ. යං අද්දසාසිං සම්බුද්ධං, දෙසෙන්තං ධම්මමුත්තමං [ථෙරගා. 287]. අථද්දසාසිං සම්බුද්ධං, සත්ථාරමකුතොභයං [ථෙරගා. 912].

මහාවුත්තිනා ඉංස්ස ඉම්හි හොති, පථෙ අද්දසාසිම්හි භොජපුත්තෙ [ජා. 2.17.146].

ස්සත්යාදිම්හි-පස්සිස්සති, පස්සිස්සන්ති.

දක්ඛාදෙසෙ‘දක්ඛ සක්ඛ හෙහි’ඉච්චාදිනා ස්සස්සලොපො, දක්ඛති, දක්ඛන්ති, දක්ඛිති, දක්ඛින්ති, දක්ඛිස්සති, දක්ඛිස්සන්ති.

ස්සාදිම්හි-අපස්සිස්සා, අදක්ඛිස්සා ඉච්චාදි.

මර-පාණචාගෙ, මරති, මරන්ති.

‘ජරමරානමියඞ’ඉති ඉයාදෙසො, මියති, මියන්ති, අම්හං දහරා න මිය්යරෙ [ජා. 1.10.97].

කාරිතෙ ‘අස්සා ණානුබන්ධෙ’ති ආවුද්ධි, මාරෙති, මාරෙන්ති, මාරයති, මාරයන්ති, මාරාපෙති, මාරාපෙන්ති, මාරාපයති, මාරාපයන්ති.

යමු-උපරමෙ, යමති, යමන්ති. පරෙ ච න විජානන්ති, මයමෙත්ථ යමාමසෙ. එත්ථ ච ‘යමාමසෙ’ති විරමාමසෙ, මරණං ගච්ඡාමසෙති අත්ථො.

සංපුබ්බො සංයමෙ, සංයමති, සංයමන්ති.

නිග්ගහීතස්ස ඤාදෙසෙ-සඤ්ඤමති, සඤ්ඤමන්ති.

නිපුබ්බො ¶ නියමෙ, නියමති, නියමන්ති.

‘ගමයමිසාසදිසානං වා ච්ඡඞ’ඉති මස්ස ච්ඡාදෙසො, නියච්ඡති, නියච්ඡන්ති.

කම්මෙ-නියමීයති, නියමීයන්ති.

පුබ්බරූපෙ-නියම්මති, නියම්මන්ති.

කාරිතෙ-නියාමෙති, නියාමයති.

ණාපිම්හි න වුද්ධි, නියමාපෙති, නියමාපයති, වවත්ථපෙතීති අත්ථො.

රුද-අස්සුවිමොචනෙ, රොදති, රොදන්ති.

ස්සත්යාදිම්හි-‘ලභවසඡිදගමභිදානං ච්ඡඞ’ඉති ස්සෙන සහ දස්ස ච්ඡාදෙසො, සා නූන කපණා අම්මා, චිරරත්තාය රුච්ඡති [ජා. 2.22.2136]. කොඤ්ජී සමුද්දතීරෙව, කපණා නූන රුච්ඡති [ජා. 2.21.113]. සා නූන කපණා අම්මා, චිරං රුච්ඡති අස්සමෙ [ජා. 2.22.2138], කං න්ව’ජ්ජ ඡාතා තසිතා, උපරුච්ඡන්ති දාරකා [ජා. 2.22.2153]. රොදිස්සති, රොදිස්සන්ති, රුච්ඡති, රුච්ඡන්ති.

ස්සාදීසු-අරුච්ඡා, අරුච්ඡංසු, අරොදිස්සා, අරොදිස්සංසු.

රුහ-පාපුණනෙ, රුහති, රුහන්ති, ආරුහති, ආරුහන්ති, ආරොහති, ආරොහන්ති, අභිරුහති, අභිරුහන්ති, ඔරුහති, ඔරුහන්ති, ඔරොහති, ඔරොහන්ති.

කම්මෙ-ආරොහීයති.

‘හස්ස විපල්ලාසො’ති හ, යානං විපරියායො, ආරුය්හති, ඔරුය්හති.

ඊආදිම්හි-රුහි, ආරුහි, ඔරුහි.

‘කුසරුහිස්ස ච්ඡී’ති සුත්තං, අභිරුච්ඡි, අභිරුහි වා.

ලභ-ලාභෙ ¶ , ලභති, ලභන්ති.

යස්ස පුබ්බරූපත්තෙ ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා’ති සංයොගාදිස්ස චතුත්ථස්ස තතියත්තං, ලබ්භති, ලබ්භන්ති, ලබ්භරෙ.

ඊආදිම්හි-අලභි, අලභිංසු.

651. ලභා ඉංඊනං ථංථා වා[ක. 497; රූ. 477; නී. 1013].

ලභම්හා පරෙසං ඉං, ඊනං කමෙන ථං, ථා හොන්ති වා, ධාත්වන්තස්ස පරරූපත්තං, සංයොගාදිස්ස දුතියස්ස පඨමත්තං.

අහං අලත්ථං, අලභිං වා, සො අලත්ථ, අලභි වා.

මහාවුත්තිනා උංස්ස ථුං, ථංසු හොන්ති, ම්හාස්ස ච ථම්හා, ථුංම්හා හොන්ති, තෙ භගවතො සන්තිකෙ පබ්බජ්ජඤ්ච උපසම්පදඤ්ච අලත්ථුං [දී. නි. 2.77], සතිං පච්චලත්ථුං, විපරීතසඤ්ඤං පච්චලත්ථුං, තෙ සතිං පච්චලත්ථංසු, අගමම්හා ඛො තව ගෙහං, තත්ථ නෙව දානං අලත්ථම්හා [ම. නි. 2.300 (ථොකං විසදිසං)], අක්කොසමෙව අලත්ථම්හා, මයඤ්ච අලත්ථම්හා සවනාය, අලත්ථුම්හා වා. ධාත්වන්තස්ස ච්ඡො ච. තදාහං පාපිකං දිට්ඨිං, පටිලච්ඡිං අයොනිසො [ජා. 1.16.204].

ස්සත්යාදිම්හි-‘ලභවස ඡිද ගම භිද රුදානං ච්ඡඞ’ඉති සුත්තෙන ස්සෙන සහ ධාත්වන්තස්ස ච්ඡාදෙසො, ලච්ඡති, ලභිස්සති, ලච්ඡන්ති, ලභිස්සන්ති, ලච්ඡසි, ලභිස්සසි, ලච්ඡථ, ලභිස්සථ, ලච්ඡාමි, ලභිස්සාමි, ලච්ඡාම, ලභිස්සාම. ලච්ඡාම පුත්තෙ ජීවන්තා, අරොගා ච භවාමසෙ [ජා. 2.22.2260].

ස්සාදිම්හි-අලච්ඡා, අලභිස්සා, අලච්ඡංසු, අලභිස්සංසු.

වච-වියත්තියං වාචායං, වචති, වචන්ති.

කම්මෙ-වචීයති, වචීයන්ති.

යස්ස ¶ පුබ්බරූපත්තෙ ‘අස්සූ’ති සුත්තෙන ආදිම්හි අකාරස්ස උත්තං, වුච්චති, වුච්චන්ති, වුච්චරෙ, වුච්චතෙ, වුච්චන්තෙ, වුච්චරෙ.

කාරිතෙ-වාචෙති, වාචෙන්ති, වාචයති, වාචයන්ති, වාචාපෙති, වාචාපෙන්ති, වාචාපයති, වාචාපයන්ති.

ඊආදිම්හි-අවචි, වචි.

මහාවුත්තිනා ආකාරෙන සහ සාගමො, අවචාසි, වචාසි, අවචුං, වචුං, අවචිංසු, වචිංසු, ත්වං අවචො, අවච, අවචි, අවචාසි, අවචිත්ථ, අවචිත්ථො, තුම්හෙ අවචිත්ථ.

‘ම්හාථානමුඤ’ඉති සුත්තං, තුම්හෙ අවචුත්ථ, වචුත්ථ, අහං අවචිං, වචිං, අවචාසිං, වචාසිං, මයං අවචිම්හා, වචිම්හා, අවචිම්හ, වචිම්හ වා, මයං අවචුම්හා, වචුම්හා, සො අවචා, වචා.

රස්සත්තෙ-අවච, අවචිත්ථ, වචිත්ථ වා, අහං අවචං, අවච, වච වා, මයං අවචිම්හෙ, වචිම්හෙ.

652. ඊආදො වචස්සොම[ක. 477; රූ. 479; නී. 958; චං. 6.2.69; පා. 7.4.20].

ඊආදීසු වචස්ස මානුබන්ධො ඔ හොති.

සො අවොචි, තෙ අවොචුං, අවොචිංසු, ත්වං අවොචි, තුම්හෙ අවොචුත්ථ, අහං අවොචිං, මයං අවොචුම්හා, සො අවොච, රස්සො, භගවා එතදවොච [උදා. 20].

ස්සත්යාදිම්හි –

653. වචභුජමුචවිසානං ක්ඛඞ[ක. 481; රූ. 524; නී. 963; ‘භුජ මුච වච විසානං ක්ඛඞ (බහූසු)].

ස්සෙන සහ වචාදීනං අන්තො බ්යඤ්ජනො ක්ඛඞ හොති වා ස්සයුත්තාසු විභත්තීසු.

වක්ඛති ¶ , වචිස්සති, වක්ඛන්ති, වක්ඛරෙ, වචිස්සන්ති, වචිස්සරෙ, වක්ඛසි, වක්ඛථ, වක්ඛාමි, වක්ඛාම, වක්ඛතෙ, වක්ඛන්තෙ, වක්ඛසෙ, වක්ඛව්හෙ, අහං වක්ඛං, වචිස්සං, මයං වක්ඛාම්හෙ, වචිස්සාම්හෙ.

‘ස්සෙනා’ති අධිකාරෙන විනා ධාත්වන්තස්ස ක්ඛාදෙසොපි ලබ්භති, වක්ඛිස්සති, වක්ඛිස්සන්ති.

ස්සාදිම්හි-අවක්ඛා, අවචිස්සා, අවක්ඛංසු, අවචිස්සංසු.

වද-වියත්තියං වාචායං, වදති, වදන්ති, ඔවදති, ඔවදන්ති, වදසි, වදථ, වදාමි, වදාම.

ලස්ස එත්තෙ-වදෙති, වදෙන්ති, වදෙසි, වදෙථ, වදෙමි, වදෙම.

කම්මෙ-වදීයති, වදිය්යති, ඔවදීයති, ඔවදිය්යති.

දස්ස චවග්ගත්තෙ යස්ස පුබ්බරූපත්තං, වජ්ජති, වජ්ජන්ති, ඔවජ්ජති, ඔවජ්ජන්ති.

කාරිතෙ-භෙරිං වාදෙති, වාදෙන්ති, වාදයති, වාදයන්ති, ගුරුං අභිවාදෙති, අභිවාදෙන්ති, අභිවාදෙසි, අභිවාදෙථ, අභිවාදෙමි, අභිවාදෙම.

මහාවුත්තිනා අස්ස ඉත්තං, අභිවාදියාමි, අභිවාදියාම, අභිවාදයාමි, අභිවාදයාම වා, අභිවන්දාමි, අභිවන්දාමාති අත්ථො. වන්දන්තො හි ‘‘සුඛී හොතූ’’ති අභිමඞ්ගලවචනං වදාපෙති නාම, තථාවචනඤ්ච වන්දනීයස්ස වත්තං.

ණාපිම්හි න වුද්ධි, වදාපෙති, වදාපයති.

‘ගමවදදානං ඝම්මවජ්ජදජ්ජා වා’ති වජ්ජාදෙසො, ‘ඌලස්සෙ’ති ලස්ස එත්තං, වජ්ජෙති, වජ්ජෙන්ති.

කම්මෙ-වජ්ජීයති, වජ්ජීයන්ති.

කාරිතෙ-වජ්ජාපෙති, වජ්ජාපයති.

එය්යාදිම්හි-‘එය්යෙය්යාසෙය්යංනංටෙ’ඉති ¶ එය්යාදීනං එකවචනානං එත්තං, වදෙ, වදෙය්ය, වජ්ජෙ, වජ්ජෙය්ය, වදෙය්යුං, වජ්ජෙය්යුං.

වජ්ජාදෙසෙ මහාවුත්තිනා එය්යස්ස ආත්තං, එය්යුමාදීනං එය්යසද්දස්ස ලොපො, සො වජ්ජා, තෙ වජ්ජුං.

එය්යාදීනං ය්යාසද්දස්ස ලොපො වා, ත්වං වජ්ජාසි, වජ්ජෙසි, තුම්හෙ වජ්ජාථ, වජ්ජෙථ, අහං වජ්ජාමි, වජ්ජෙමි, මයං වජ්ජාම, වජ්ජෙම, අහං වජ්ජං, මයං වජ්ජාම්හෙ, වජ්ජෙය්යාම්හෙ.

අත්රිමා පාළී-වජ්ජුං වා තෙ න වා වජ්ජුං, නත්ථි නාසාය රූහනා [ජා. 1.3.33], අම්මං ආරොග්යං වජ්ජාසි, ත්වඤ්ච තාත සුඛී භව [ජා. 2.22.2148], අම්මං ආරොග්යං වජ්ජාථ, අයං නො නෙති බ්රාහ්මණො [ජා. 2.22.2174] ඉච්චාදි.

හිය්යත්තනියං-සො අවදා, වදා, අවජ්ජා, වජ්ජා, තෙ අවදූ, වදූ, අවජ්ජූ, වජ්ජූ.

අජ්ජත්තනියං-සො අවදි, වදි, අවජ්ජි, වජ්ජි, තෙ අවදුං, වදුං, අවජ්ජුං, වජ්ජුං, අවදිංසු, වදිංසු, අවජ්ජිංසු, වජ්ජිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-වදිස්සති, වජ්ජිස්සති.

ස්සාදිම්හි-අවදිස්සා, අවජ්ජිස්සා ඉච්චාදි.

විද-ඤාණෙ, විදති.

‘යුවණ්ණානමියඞඋවඞ සරෙ’ති සරම්හි ඉයාදෙසො, තෙ විදියන්ති.

කාරිතෙ-නිවෙදෙති, පටිවෙදෙති, නිවෙදයති, පටිවෙදයති, පටිවෙදයාමි වො භික්ඛවෙ [ම. නි. 1.416], ජානාපෙමීති අත්ථො. වෙදයාමහං භන්තෙ, වෙදයතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූති [චූළව. අට්ඨ. 102] ජානාපෙමි, පාකටං කරොමීති වා අත්ථො.

‘‘වෙදියාමහං ¶ භන්තෙ, වෙදියතීති මං සඞ්ඝො ධාරෙතූ’’තිපි [චූළව. අට්ඨ. 102] පාඨො, තත්ථ අපච්චයෙ පරෙ ඉයාදෙසො යුජ්ජති.

එය්යාදිම්හි-විදෙය්ය, විදියෙය්ය, විදෙය්යුං, විදියෙය්යුං.

ඊආදිම්හි-පච්චයානං ඛයං අවෙදි, තෙ විදුං, විදිංසු.

කාරිතෙ-නිවෙදෙසි, නිවෙදයි, පටිවෙදෙසි, පටිවෙදයි, නිවෙදයුං, නිවෙදයිංසු, පටිවෙදයුං, පටිවෙදයිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-විදිස්සති, වෙදිස්සති, පරිසුද්ධාති වෙදිස්සාමි [මහාව. 134] ඉච්චාදි.

වස-නිවාසෙ, වසති, වසන්ති, නිවසති, නිවසන්ති.

කම්මෙ-අධි, ආපුබ්බො, තෙන ගාමො අධිවසීයති, ආවසීයති, අජ්ඣාවසීයති.

‘අස්සූ’ති සුත්තෙන අකාරස්ස උත්තං, වුස්සති, වුස්සන්ති, වුස්සරෙ, ‘‘භගවති බ්රහ්මචරියං වුස්සතී’’ති [ම. නි. 1.257] පාළි.

කාරිතෙ-වාසෙති, අධිවාසෙති, වාසයති, අධිවාසයති.

ණාපිම්හි වුද්ධි නත්ථි, වසාපෙති, වසාපයති.

ඊආදිම්හි-අවසි, වසි, අවසුං, වසුං, අවසිංසු, වසිංසු.

ස්සත්යාදීසු-‘ලභ වස ඡිද ගම භිද රුදානං ච්ඡඞ’ඉති ස්සෙන සහ ධාත්වන්තස්ස ච්ඡාදෙසො, වච්ඡති, වසිස්සති, වච්ඡන්ති, වසිස්සන්ති, ආයස්මතො නිස්සාය වච්ඡාමි [මහාව. 77], න තෙ වච්ඡාමි සන්තිකෙ [ජා. 2.22.1933], අවච්ඡා, අවසිස්සා, අවච්ඡංසු, අවසිස්සංසු.

විස-පවිසනෙ, පවිසති, පවිසන්ති.

කම්මෙ-පවිසීයති ¶ , පවිසීයන්ති, පවිසීයතෙ, පවිසීයන්තෙ.

යස්ස පුබ්බරූපත්තෙ-පවිස්සති, පවිස්සන්ති, පවිස්සරෙ, පවිස්සතෙ, පවිස්සන්තෙ, පවිස්සරෙ.

කාරිතෙ-පවෙසෙති, පවෙසයති.

කම්මෙ-පවෙසීයති, පවෙසීයන්ති.

ඊආදිම්හි උපසග්ගස්ස දීඝො වා, පාවිසි.

මහාවුත්තිනා ධාත්වන්තස්ස ක්ඛො හොති, පාවෙක්ඛි පථවිං චෙච්චො [ජා. 1.19.98], සො පාවෙක්ඛි කාසිරාජා [ජා. 1.15.266], සො තස්ස ගෙහං පාවෙක්ඛි [ජා. 1.15.303], පාවිසුං, පාවිසිංසු, පාවෙක්ඛිංසු.

ස්සත්යාදීසු ‘වච භුජ මුච විසානං ක්ඛඞ’ඉති ස්සෙන සහ ධාත්වන්තස්ස ක්ඛො, පවෙක්ඛති, පවිසිස්සති, පවෙක්ඛන්ති, පවිසිස්සන්ති, එස භිය්යො පවෙක්ඛාමි, වම්මිකං සතපොරිසං [ජා. 1.4.100], පාවෙක්ඛා, පවිසිස්සා, පාවෙක්ඛංසු, පවිසිස්සංසු.

සද-සංසීදනෙ, ‘ජරසදානමීම වා’තිආදිසරම්හා ඊමආගමො හොති වා, සීදති, සීදන්ති, ලාබූනි සීදන්ති, සිලා ප්ලවන්ති [ජා. 1.1.77], සංසීදති, විසීදති, ඔසීදති, අවසීදති.

නිපුබ්බො නිසජ්ජායං, නිසීදති, නිසීදන්ති.

පපුබ්බො පසාදෙ, පසීදති, පසීදන්ති.

කාරිතෙපි න වුද්ධි ආදෙසන්තරත්තා, සීදෙති, සීදයති, සංසීදෙති, සංසීදයති, ඔසීදෙති, ඔසීදයති, ඔසීදාපෙති, ඔසීදාපයති, නිසීදාපෙති, නිසීදාපයති.

පපුබ්බම්හි ඊම න හොති, පිතා පුත්තං බුද්ධෙ පසාදෙති, පසාදයති, පසාදෙන්ති, පසාදයන්ති.

කම්මෙ-පසාදීයති ¶ , පසාදීයන්ති.

හන-හිංසා, ගතීසු, හනති, හනන්ති.

‘ක්වචි විකරණාන’න්ති සුත්තෙන ලවිකරණස්ස ලොපෙ හන්ති, ඵලං වෙ කදලිං හන්ති, සක්කාරො කාපුරිසං හන්ති [චූළව. 335], හන්ති කුද්ධො පුථුජ්ජනො [අ. නි. 7.64].

මහාවුත්තිනා ක්වචි ධාත්වන්තලොපො, වික්කොසමානා තිබ්බාහි, හන්ති නෙසං වරං වරං [ජා. 2.22.2370], ලුද්දකා මිගං හන්ති, කෙවට්ටා මච්ඡං හන්ති.

කම්මෙ-හනීයති, හනීයන්ති.

ධාත්වන්තස්ස චවග්ගත්තෙ යස්ස පුබ්බරූපත්තං, හඤ්ඤති, හඤ්ඤන්ති.

කාරිතෙ –

654. හනස්ස ඝාතො ණානුබන්ධෙ[ක. 591; රූ. 544; නී. 1195].

හනස්ස ඝාතො හොති ණානුබන්ධෙ පච්චයෙ.

ඝාතෙති, ඝාතයති, ඝාතාපෙති, ඝාතාපයති.

කම්මෙ-ඝාතීයති, ඝාතාපීයති.

ඊආදිම්හි-අහනි, හනි, අහනිංසු, හනිංසු.

කම්මෙ-අහඤ්ඤි, හඤ්ඤි, අහඤ්ඤිංසු, හඤ්ඤිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි –

655. හනා ජෙඛා[ක. 481; රූ. 524; නී. 967, 969? ‘…ඡඛා’ (බහූසු) ‘ඡෙඛා’ (කත්ථචි)].

හනම්හා පරස්ස ස්සකාරස්ස ජෙ, ඛාදෙසා හොන්ති වා, මහාවුත්තිනා ධාත්වන්තස්ස පරරූපත්තං.

හජ්ජෙති ¶ , හනිස්සති, හජ්ජෙන්ති, හජ්ජෙසි, හජ්ජෙථ, හජ්ජෙමි, හනිස්සාමි, හජ්ජෙම, හනිස්සාම.

ඛාදෙසෙ මහාවුත්තිනා ධාත්වන්තස්ස වග්ගන්තත්තං, පටිහඞ්ඛති, පටිහනිස්සති, පටිහඞ්ඛන්ති, පටිහඞ්ඛසි, පටිහඞ්ඛාමි, පටිහඞ්ඛාම, පටිහනිස්සාම.

හර-හරණෙ, හරති, හරන්ති.

කම්මෙ-හරීයති, හරීයන්ති.

කාරිතෙ-හාරෙති, හාරයති.

ණාපිම්හි න වුද්ධි, හරාපෙති, හරාපයති.

කම්මෙ-හාරීයති, හරාපීයති.

ආ, ඊආදීසු –

656. ආඊආදීසු හරස්සා.

ආආදීසු ඊආදීසු ච හරස්ස රකාරස්ස ආ හොති වා, සො අහා, අහරා.

ඊආදිම්හි-සො අහාසි, අජිනි මං අහාසි මෙ [ධ. ප. 3-4], අත්තානං උපසංහාසි, ආසනං අභිහාසි, සාසනෙ විහාසි, විහාසි පුරිසුත්තමො [ගවෙසිතබ්බං], ධම්මං පයිරුදාහාසි, අහරි, හරි, විහාසුං, ආහිංසු, විහිංසු වා, ‘‘මා මෙ තතො මූලඵලං ආහංසූ’’ති [ජා. 2.18.22] පාළි, අහාසුං, අහරුං, හරුං, අහරිංසු, හරිංසු, ත්වං අහාසි, අහරි, තුම්හෙ අහාසිත්ථ, අහරිත්ථ, අහං අහාසිං, අහරිං, විහාසිං සාසනෙ රතො [අප. ථෙර 1.2.84], මයං අහාසිම්හා, අහරිම්හා.

පරඡක්කෙ අස්ස ත්ථත්තං, සො අහාසිත්ථ, අහරිත්ථ.

ස්සත්යාදීසු ¶ –

657. හරස්ස චාහඞ ස්සෙ[‘හාස්ස චාහඞ ස්සෙන’ (බහූසු)].

ස්සකාරවතීසු විභත්තීසු ස්සෙන සහ හරස්ස ච කරස්ස ච රකාරස්ස ආහඞ හොති වා.

ඉඋ ආගමෙ-හාහිති, ඛාරිකාජඤ්ච හාහිති [ජා. 2.22.1759]. හාහති වා, හරිස්සති, හාහින්ති, හාහන්ති, හරිස්සන්ති, හාහසි, සුඛං භික්ඛු විහාහිසි [ධ. ප. 379]. හාහථ, හාහාමි, හාහාම, හරිස්සාම.

මහාවුත්තිනා හරස්ස ධාත්වන්තස්ස ලොපො ච, ‘‘යො ඉමස්මිං ධම්මවිනයෙ අප්පමත්තො විහස්සති [සං. නි. 1.185], පුරක්ඛත්වා විහස්සාම [ථෙරීගා. 121], අහං උදකමාහිස්ස’’න්ති [ජා. 2.22.1931] පාළී.

ස්සාදිම්හි-අහාහා, අහරිස්සා, අහාහංසු, අහරිස්සංසු.

ආපුබ්බ සීස-පත්ථනායං, ආසීසති, ආසීසන්ති, පච්චාසීසති, පච්චාසීසන්ති.

658. ආදිස්මා සරා[චං. 5.1.3; පා. 6.1.2].

ආදිභූතා සරම්හා පරං පඨමසද්දරූපං එකස්සරං ද්වෙරූපං හොති, ඉමිනා සරපුබ්බානං ධාතුපදානං පදද්විත්තෙ ආසීස, සීස ඉති රූපද්වයං භවති.

659. ලොපොනාදිබ්යඤ්ජනස්ස[චං. 6.2.112; පා. 7.4.60].

ද්විත්තෙ අනාදිභූතස්ස එකස්ස බ්යඤ්ජනස්ස ලොපො හොතීති පුරිමෙ සීසරූපෙ සකාරලොපො.

ආසීසීසති ¶ , ආසීසීසන්ති ඉච්චාදි.

තථා ‘පරොක්ඛායඤ්චා’ති සුත්තෙ චසද්දෙන කමාදීනං ධාතුපදානං පදද්විත්තෙ කතෙ ‘ලොපොනාදිබ්යඤ්ජනස්සා’ති පුරිමෙ පදරූපෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපො, ‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’ති සෙසස්ස කවග්ගස්ස චවග්ගත්තං, ‘නිග්ගහීතඤ්චා’ති නිග්ගහීතාගමො, චඞ්කමති, චඞ්කමන්ති, චඞ්කමතු, චඞ්කමන්තු, චඞ්කමෙය්ය, චඞ්කමෙය්යුං ඉච්චාදි.

කුච-සඞ්කොචනෙ, චඞ්කොචති, චඞ්කොචන්ති.

චල-චලනෙ, චඤ්චලති, චඤ්චලන්ති.

මහාවුත්තිනා නිග්ගහීතස්ස පරරූපත්තෙ ජර-භිජ්ජනෙ, ජජ්ජරති ජජ්ජරන්ති.

දළ-දිත්තියං, දද්දල්ලති, දද්දල්ලන්ති.

මුහ-වෙචිත්තෙ, මොමුහති, මොමුහන්ති, මහාවුත්තිනා උස්ස ඔත්තං.

තථා රු-සද්දෙ, රොරුවති, රොරුවන්ති.

ලුප-ගිද්ධෙ, ලොලුප්පති, ලොලුප්පන්ති ඉච්චාදි.

පදද්විත්තං නාම පදත්ථානං අතිසයතාදීපනත්ථං, විච්ඡායං පන පොනොපුඤ්ඤ, සම්භමාදීසු ච ද්විත්තෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපො නත්ථි, ගාමො ගාමො රමණීයො. තථා ක්වචි අතිසයදීපනෙපි, රූපරූපං, දුක්ඛදුක්ඛං, අජ්ඣත්තජ්ඣත්තං, දෙවදෙවො, මුනිමුනි, රාජරාජා, බ්රහ්මබ්රහ්මා, වරවරො, අග්ගඅග්ගො, ජෙට්ඨජෙට්ඨො, සෙට්ඨසෙට්ඨො, පසත්ථපසත්ථො, උග්ගතඋග්ගතො, උක්කට්ඨුක්කට්ඨො, ඔමකොමකො, දුබ්බලදුබ්බලො, අබලඅබලො, මහන්තමහන්තො ඉච්චාදි.

භූවාදිගණො නිට්ඨිතො.

රුධාදිගණ

අථ ¶ රුධාදිගණො වුච්චතෙ.

‘කත්තරී’ති පදං වත්තතෙ, තඤ්ච බහුලාධිකාරා විකරණානං කත්තරි නිබන්ධං භාව, කම්මෙසු අනිබන්ධං විකප්පෙන පවත්තිං දීපෙති, තස්මා භාව, කම්මෙසු ච කාරිතරූපෙසු ච විකරණානං පවත්ති වෙදිතබ්බා හොතීති.

ඡිද, භිද, භුජ, මුච, යුජ, රිච, රුධ, ලිප, විද, සිච, සුභ.

660. මඤ්ච රුධාදීනං[ක. 446; රූ. 509; නී. 926; චං. 1.1.93; පා. 3.1.78].

රුධාදීහි ක්රියත්ථෙහි කත්තරි ලො හොති, තෙසඤ්ච රුධාදීනං පුබ්බන්තසරම්හා පරං නිග්ගහීතං ආගච්ඡති, මානුබන්ධො පුබ්බන්තදීපනත්ථො, අකාරො උච්චාරණත්ථො, චසද්දෙන රුධ, සුභාදීහි ඉ, ඊ, එ, ඔපච්චයෙ සඞ්ගණ්හාති, නිග්ගහීතස්ස වග්ගන්තත්තං.

රුන්ධති.

ඡිද-ද්විධාකරණෙ, ඡින්දති, ඡින්දන්ති.

කම්මෙ ක්යො, ‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’ති යම්හි ධාත්වන්තස්ස චවග්ගත්තං, ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස පුබ්බරූපත්තං. ඡිජ්ජති, ඡිජ්ජන්ති.

‘ගරුපුබ්බා රස්සා රෙ න්තෙන්තීන’න්ති චතුන්නං න්තෙ, න්තීනං රෙත්තං, ඡින්දතෙ, ඡිජ්ජතෙ, ඡිජ්ජන්තෙ, ඡිජ්ජරෙ.

ඉමිනා නිග්ගහීතාගමො, ඡින්දීයති, ඡින්දීයන්ති, ඡින්දීයතෙ, ඡින්දීයන්තෙ.

කාරිතෙ-ඡෙදෙති, ඡෙදයති, ඡෙදාපෙති, ඡෙදාපයති, ඡින්දෙති, ඡින්දයති, ඡින්දාපෙති, ඡින්දාපයති.

ඊආදිම්හි-අච්ඡින්දි ¶ , ඡින්දි, අච්ඡින්දුං, ඡින්දුං, අච්ඡින්දිංසු, ඡින්දිංසු.

මහාවුත්තිනා ධාත්වන්තස්ස ච්ඡො පුබ්බස්ස ද්විත්තඤ්ච, අච්ඡෙච්ඡි තණ්හං, විවත්තයි සංයොජනං [ඉතිවු. 53], ‘‘අච්ඡෙජ්ජී’’තිපි දිවාදිපාඨො දිස්සති, අච්ඡෙච්ඡුං වත භො රුක්ඛං [ජා. 2.22.1788].

කම්මෙ-අච්ඡිජ්ජි, ඡිජ්ජි, අච්ඡින්දියි, ඡින්දියි.

කාරිතෙ-ඡෙදෙසි, කණ්ණනාසඤ්ච ඡෙදයි [ජා. 1.4.49], ඡින්දෙසි, ඡින්දයි.

ස්සත්යාදිම්හි-‘ලභවසඡිදගමභිදරුදානං ච්ඡඞ’ඉති ස්සෙන සහ ධාත්වන්තස්ස ච්ඡො, ඡෙච්ඡති, ඡින්දිස්සති, ඡෙච්ඡන්ති, ඡින්දිස්සන්ති, ඡෙච්ඡසි, ඡෙච්ඡත, ඡෙච්ඡාමි, ඡෙච්ඡාම, ඡින්දිස්සාම.

ස්සාදිම්හි-අච්ඡෙච්ඡා, අච්ඡින්දිස්සා, අච්ඡෙච්ඡංසු, අච්ඡින්දිස්සංසු.

භිද-විදාරණෙ, භින්දති, භින්දන්ති.

කම්මෙ-භිජ්ජති, භිජ්ජන්ති, භිජ්ජරෙ, භින්දියති, භින්දියන්ති.

කාරිතෙ-භික්ඛූ භික්ඛූහි භෙදෙති [මහාව. 107], භෙදයති, භෙදාපෙති, භෙදාපයති, භින්දෙති, භින්දයති, භින්දාපෙති, භින්දාපයති.

කම්මෙ-භෙදීයති, භෙදාපීයති.

ඊආදිම්හි-අභින්දි, භින්දි, අභින්දුං, භින්දුං, අභින්දිංසු, භින්දිංසු.

කම්මෙ-අභිජ්ජි, භිජ්ජි, අභින්දියි, භින්දියි.

කාරිතෙ-අභෙදෙසි, භෙදෙසි, අභෙදයි, භෙදයි, භෙදාපෙසි, භෙදාපයි.

ස්සත්යාදිම්හි-‘ලභවස…’ඉච්චාදිනා ¶ ස්සෙන සහ දස්ස ච්ඡො, භෙච්ඡති, භින්දිස්සති, භෙච්ඡන්ති, භින්දිස්සන්ති, භෙච්ඡසි, භෙච්ඡථ, භෙච්ඡාමි, භෙච්ඡාම, භින්දිස්සාම, ‘‘තං තෙ පඤ්ඤාය භෙච්ඡාමී’’ති [සු. නි. 445] පාළි.

ස්සාදිම්හි-අච්ඡෙච්ඡා, අච්ඡින්දිස්සාඉච්චාදි.

භුජ-පාලන, බ්යවහරණෙසු, භුඤ්ජති, භුඤ්ජන්ති.

කම්මෙ-භුජ්ජති, භුජ්ජන්ති.

කාරිතෙ-භොජෙති, භොජයති, භොජාපෙති, භොජාපයති.

කම්මෙ-භොජීයති, භොජාපීයති.

ස්සත්යාදිම්හි-‘වචභුජමුචවිසානං ක්ඛඞ’ඉති ස්සෙන සහ ධාත්වන්තස්ස ක්ඛො, ආදිවුද්ධි, භොක්ඛති, භුඤ්ජිස්සති, භොක්ඛන්ති, භොක්ඛසි, භොක්ඛථ, භොක්ඛාමි, භොක්ඛාම, භුඤ්ජිස්සාම.

ස්සාදිම්හි-අභොක්ඛා, අභුඤ්ජිස්සා, අභොක්ඛංසු, අභුඤ්ජිස්සංසු ඉච්චාදි.

මුච-මොචනෙ, මුඤ්චති, මුඤ්චන්ති, මුඤ්චරෙ.

කම්මෙ-මුච්චති, මුච්චන්ති, මුඤ්චීයති, මුඤ්චීයන්ති.

කාරිතෙ-මොචාපෙති, මොචාපයති.

ඊආදිම්හි-අමුඤ්චි, මුඤ්චි, අමුඤ්චිංසු, මුඤ්චිංසු.

කාරිතෙ-අමොචෙසි, මොචෙසි, අමොචයි, මොචයි, අමොචෙසුං, මොචෙසුං, අමොචයුං, මොචයුං, අමොචිංසු, මොචිංසු, අමොචයිංසු, මොචයිංසු.

ස්සත්යාදිම්හි-ස්සෙන සහ චස්ස ක්ඛො, මොක්ඛති, මුඤ්චිස්සති, මොක්ඛන්ති මාරබන්ධනා [ධ. ප. 37]. න මෙ සමණ මොක්ඛසි [සං. නි. 1.140]. මොක්ඛථ, මොක්ඛාමි, මොක්ඛාම, මුඤ්චිස්සාම.

ස්සාදිම්හි-අමොක්ඛා ¶ , මොක්ඛා, අමුඤ්චිස්සා, මුඤ්චිස්සා, අමොක්ඛංසු, මොක්ඛංසු, අමුඤ්චිස්සංසු, මුඤ්චිස්සංසු.

යුජ-යොගෙ, යුඤ්ජති බුද්ධසාසනෙ, ආරභතීති අත්ථො, යුඤ්ජන්ති, පමාදමනුයුඤ්ජන්ති, බාලා දුම්මෙධිනො ජනා [ධ. ප. 26]. යුඤ්ජසි, යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ [සං. නි. 1.185]. යුඤ්ජාමි, යුඤ්ජාම.

කම්මෙ-යුඤ්ජීයති, යුඤ්ජීයන්ති.

කාරිතෙ-යොජෙති, පයොජෙති, නියොජෙති, උය්යොජෙති, යොජයති, පයොජයති, නියොජයති, උය්යොජයති.

කම්මෙ-යොජීයති, පයොජීයති, නියොජීයති, උය්යොජීයති.

රුධ-ආවරණෙ, රුන්ධති, රුන්ධිති, රුන්ධීති, රුන්ධෙති, රුන්ධොති, රුන්ධන්ති, ඔරුන්ධති, අවරුන්ධති, රුන්ධාපෙති, රුන්ධාපයති, අවරොධෙති, අවරොධයති, උපරොධෙති, උපරොධයති, රොධාපෙති, රොධාපයති.

කම්මෙ-අවරොධීයති ඉච්චාදි.

ලිප-ලිම්පනෙ, ලිම්පති, ලිම්පන්ති.

කම්මෙ-ලිම්පීයති.

කාරිතෙ-ලිම්පෙති, ලිම්පයති, ලිම්පාපෙති, ලිම්පාපයති, ලෙපෙති, ලෙපයති, ලෙපාපෙති, ලෙපාපයති ඉච්චාදි.

විද-පටිලාභෙ, වින්දති, වින්දන්ති.

කම්මෙ-වින්දීයති, වින්දීයන්ති.

කාරිතෙ-වින්දෙති, වින්දයති, වින්දාපෙති, වින්දාපයහි.

ඊආදිම්හි-අවින්දි ¶ , වින්දි, උදඞ්ගණෙ තත්ථ පපං අවින්දුං [ජා. 1.1.2], අවින්දිංසු, වින්දිංසු ඉච්චාදි.

සිච-සෙචනෙ, සිඤ්චති, සිඤ්චන්ති.

කම්මෙ-සිඤ්චීයති, සිඤ්චීයන්ති.

කාරිතෙ-සිඤ්චෙති, සිඤ්චයති, සිඤ්චාපෙති, සිඤ්චාපයති, සිඤ්චෙය්ය වා සිඤ්චාපෙය්ය වා [පාචි. 140] ඉච්චාදි.

සුභ-සම්පහාරෙ, යො නො ගාවොව සුම්භති [ජා. 2.22.2132]. සුම්භන්ති, සුම්භසි, සුම්භථ, භූමිං සුම්භාමි වෙගසා [ජා. 1.5.51], සුම්භාම, සුම්භිති, සුම්භීති, සුම්භෙති, සුම්භොති ඉච්චාදි.

ගහධාතුපි ඉධ සඞ්ගහිතා. ගහ-උපාදානෙ. ‘මඤ්ච රුධාදීන’න්ති නිග්ගහීතෙන සහ ලපච්චයො.

661. ණො නිග්ගහීතස්ස[ක. 490; රූ. 518; නී. 982].

ගහධාතුම්හි ආගතස්ස නිග්ගහීතස්ස ණො හොති. මහාවුත්තිනා විකප්පෙන ලස්ස දීඝො.

ගණ්හාති, ගණ්හති වා, ගණ්හන්ති, ගණ්හසි, ගණ්හථ, ගණ්හාමි, ගණ්හාම.

කම්මෙ-ගණ්හීයති, ගණ්හීයන්ති.

‘හස්ස විපල්ලාසො’ති හ, යානං විපරියායො, ගය්හති, ගය්හන්ති, ගය්හරෙ.

කාරිතෙ-ගාහෙති, ගාහයති, ගාහාපෙති, ගාහාපයති ඉච්චාදි.

662. ගහස්ස ඝෙප්පො[ක. 489; රූ. 519; නී. 901].

න්ත, මාන, ත්යාදීසු ගහස්ස ඝෙප්පාදෙසො හොති වා.

ඝෙප්පති ¶ , ඝෙප්පන්ති.

කම්මෙ-ඝෙප්පීයති, ඝෙප්පීයන්ති.

ඊආදිම්හි-අගණ්හි, ගණ්හි.

මහාවුත්තිනා නිග්ගහීතලොපො, ඉඤආගමස්ස එත්තං, අග්ගහෙසි, පටිග්ගහෙසි, අනුග්ගහෙසි, අග්ගණ්හිංසු, ගණ්හිංසු. අග්ගහෙසුං, පටිග්ගහෙසුං, අනුග්ගහෙසුං.

ස්සත්යාදිම්හි-ගණ්හිස්සති, ගහෙස්සති, ගණ්හිස්සන්ති, ගහෙස්සන්ති ඉච්චාදි.

රුධාදිගණො නිට්ඨිතො.

දිවාදිගණ

අථ දිවාදිගණො වුච්චතෙ.

ඉධ ධාතූනං කමො අන්තක්ඛරවසෙන වත්තබ්බො සබ්බසො සදිසරූපත්තා.

මුච, විච, යුජ, ලුජ, විජ, ගද, පද, මද, විද, ඉධ, කුධ, ගිධ, බුධ, යුධ, විධ, සිධ, සුධ මන, හන, කුප, දීප, ලුප, වප, සුප, දිවු, සිවු, තස, තුස, දිස, දුස, සිස, සුස, දහ, නහ, මුහ.

663. දිවාදීහි යක[ක. 447; රූ. 510; නී. 928; චං. 1.1.87; පා. 3.1.69].

දිවාදීහි ක්රියත්ථෙහි කත්තරි කානුබන්ධො යපච්චයො හොති.

දිබ්බති.

මුච-මුත්තියං, යස්ස පුබ්බරූපත්තං, මුච්චති, විමුච්චති. අකම්මකත්තා සුද්ධකම්මරූපං න ලබ්භති.

කාරිතෙ-මොචෙති ¶ , මොචයති, මොචාපෙති, මොචාපයති.

කම්මෙ-මොචීයති, මොචාපීයති, මුච්චතු, දුක්ඛා මුච්චන්තු.

ස්සත්යාදිම්හි ධාත්වන්තස්ස ක්ඛො, මොක්ඛති, මොක්ඛන්ති.

විච-විවෙකෙ, විවිච්චති, විවිච්චන්ති.

කාරිතෙ-විවෙචෙති, විවෙචයති, විවෙචාපෙති, විවෙචාපයති.

කම්මෙ-විවෙචීයති, විවෙචාපීයති ඉච්චාදි.

යුජ-යුත්තියං, යුජ්ජති, යුජ්ජන්ති.

ලුජ-විනාසෙ, ලුජ්ජති, ලුජ්ජන්ති.

විජ-භය, චලනෙසු, සංවිජ්ජති, සංවිජ්ජන්ති.

කාරිතෙ-සංවෙජෙති, සංවෙජයති, සංවෙජෙන්ති, සංවෙජයන්ති ඉච්චාදි.

ගද-ගජ්ජනෙ, මෙඝො ගජ්ජති, ගජ්ජන්ති.

පද-ගතිම්හි, උප්පජ්ජති, උප්පජ්ජන්ති, නිපජ්ජති, විපජ්ජති, සම්පජ්ජති, ආපජ්ජති, සමාපජ්ජති, පටිපජ්ජති.

කම්මෙ-තෙන ආපත්ති ආපජ්ජති, ඣානං සමාපජ්ජති, මග්ගො පටිපජ්ජති.

ක්යම්හි පරෙපි යක හොති, තෙන ආපත්ති ආපජ්ජීයති. ඣානං සමාපජ්ජීයති, මග්ගො පටිපජ්ජීයති.

කාරිතෙ-උප්පාදෙති, උප්පාදයති, නිප්ඵාදෙති, නිප්ඵාදයති. සම්පාදෙති, සම්පාදයති, ආපාදෙති, ආපාදයති, පටිපාදෙති, පටිපාදයති, පටිපජ්ජාපෙති, පටිපජ්ජාපයති.

කම්මෙ-උප්පාදීයති, නිප්ඵාදීයති, සම්පාදීයති, ආපාදීයති, පටිපාදීයති.

උප්පජ්ජතු ¶ , උප්පජ්ජන්තු, උප්පජ්ජෙය්ය, උප්පජ්ජෙය්යුං, කින්ති නු ඛො සද්ධිවිහාරිකස්ස පත්තො උප්පජ්ජියෙථ, චීවරං උප්පජ්ජියෙථ, පරික්ඛාරො උප්පජ්ජියෙථාති [මහාව. 67] ඉමානි පන කත්තු, කම්මරූපානි.

ඊආදිම්හි-උප්පජ්ජි, නිපජ්ජි, විපජ්ජි, සම්පජ්ජි, ආපජ්ජි, සමාපජ්ජි, පටිපජ්ජි.

664. ක්වචි විකරණානං[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

විකරණානං ක්වචි ලොපො හොති.

චක්ඛුං උදපාදි, ඤාණං උදපාදි, විජ්ජා උදපාදි, ආලොකො උදපාදි [සං. නි. 5.1081] ඉච්චාදි, උප්පජ්ජිංසු, නිපජ්ජිංසු.

මද-උම්මාදෙ, මජ්ජති, මජ්ජන්ති.

විද-සත්තායං, විජ්ජති, සංවිජ්ජති.

ඉධ-සමිද්ධියං, ඉජ්ඣති, සමිජ්ඣති.

කුධ-කොපෙ, කුජ්ඣති, කුජ්ඣන්ති.

බුධ-අවගමනෙ, බුජ්ඣති, සම්බුජ්ඣති.

පටිපුබ්බො නිද්දක්ඛයෙ විකසනෙ ච, පටිබුජ්ඣති.

කම්මෙ-තෙන ධම්මො බුජ්ඣති, ධම්මා බුජ්ඣන්ති, බුජ්ඣරෙ, බුජ්ඣීයති, බුජ්ඣීයන්ති.

කාරිතෙ-බොධෙති, බොධයති, බොධාපෙති, බොධාපයති, බුජ්ඣාපෙති, බුජ්ඣාපයති.

යුධ-සම්පහාරෙ, මල්ලො මල්ලෙන සද්ධිං යුජ්ඣති, ද්වෙ සෙනා යුජ්ඣන්ති, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣන්ති, ද්වෙ උසභා යුජ්ඣන්ති, ද්වෙ හත්ථිනො යුජ්ඣන්ති, ද්වෙ කුක්කුටා යුජ්ඣන්ති.

කම්මෙ-යුජ්ඣීයති, යුජ්ඣීයන්ති.

කාරිතෙ-යොධෙති ¶ , යොධයති, යුජ්ඣාපෙති, යුජ්ඣාපයති, ‘‘යොධෙථ මාරං පඤ්ඤාවුධෙනා’’ති [ධ. ප. 40] පාළි.

විධ-තාළනෙ, සරෙන මිගං විජ්ඣති, ධම්මං පටිවිජ්ඣති, පටිවිජ්ඣන්ති.

කම්මෙ කත්තුසදිසම්පි රූපං හොති, තෙන ධම්මො පටිවිජ්ඣති, ධම්මා පටිවිජ්ඣන්ති, පටිවිජ්ඣීයති, පටිවිජ්ඣීයන්ති.

කාරිතෙ-වෙධෙති, වෙධයති, පටිවෙධෙති, පටිවෙධයති, ඉච්චාදි.

සිධ-සංසිද්ධියං, සිජ්ඣති, සිජ්ඣන්ති, සිජ්ඣරෙ.

කාරිතෙ මහාවුත්තිනා ඉස්ස ආත්තං, සාධෙති, සාධයති, සාධෙන්ති, සාධයන්ති.

කම්මෙ-සාධීයති, සාධීයන්ති ඉච්චාදි.

සුධ-සුද්ධියං, සුජ්ඣති, සුජ්ඣන්ති, විසුජ්ඣති, පරිසුජ්ඣති.

කාරිතෙ-සොධෙති, සොධයති.

මන-මඤ්ඤනායං, මඤ්ඤති, අවමඤ්ඤති, අතිමඤ්ඤති, මඤ්ඤන්ති, අවමඤ්ඤන්ති, අතිමඤ්ඤන්ති ඉච්චාදි.

හන-විඝාත, සඞ්ඝාතෙසු, හඤ්ඤති, විහඤ්ඤති, හඤ්ඤන්ති, විහඤ්ඤන්ති ඉච්චාදි.

කුප-කොපෙ, පරො පරස්ස කුප්පති, කුච්ඡිවාතො කුප්පති, රොගො කුප්පති, පටිකුප්පති, තෙජොධාතු පකුප්පති [ම. නි. 1.305].

කාරිතෙ-කොපෙති, කොපයති ඉච්චාදි.

දීප-දිත්තියං, දිප්පති, දිප්පන්ති, පුරෙ අධම්මො දිප්පති [චූළව. 437].

කම්මෙ-දීපීයති, දීපීයන්ති.

කාරිතෙ ගරුපන්තත්තා න වුද්ධි, දීපෙති, දීපයති, දීපෙන්ති, දීපයන්ති ඉච්චාදි.

ලුප-අදස්සනෙ ¶ , ලුප්පති, ලුප්පන්ති.

කාරිතෙ-ලොපෙති, ලොපයති ඉච්චාදි.

වප-බීජනික්ඛෙපෙ, වප්පති, වප්පන්ති ඉච්චාදි.

සුප-සුප්පනෙ, සුප්පති, සුප්පන්ති.

මහාවුත්තිනා ආදිවුද්ධි, සොප්පති, සොප්පන්ති.

සමු-උපසමෙ නිවාසෙ ච, සම්මති, විසම්මති, උපසම්මති, වූපසම්මති, අස්සමෙ සම්මති, යත්ථ සම්මති තෙමියො [ජා. 2.22.73], සම්මන්ති. කාරිතෙ න වුද්ධි, සමෙති, වූපසමෙති ඉච්චාදි.

දිවු-කීළායං විජිගීසායං බ්යවහාරෙ ථුති, කන්ති, ගති, සත්තීසු ච, ‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’ති යම්හි වස්ස බත්තං, ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස බත්තං, දිබ්බති, දිබ්බන්ති ඉච්චාදි.

සිවු-සංසිබ්බනෙ, සිබ්බති, සිබ්බන්ති, සිබ්බෙය්ය වා සිබ්බාපෙය්ය වා [පාචි. 176] ඉච්චාදි.

තස-සන්තාසෙ, තස්සති.

මහාවුත්තිනා තස්ස ත්රත්තං, උත්රස්සති, උබ්බිජ්ජතීති අත්ථො. තස්සති, පරිතස්සති, පිපාසතීති අත්ථො.

කාරිතෙ-තාසෙති, තාසයති ඉච්චාදි.

තුස-පීතිම්හි, තුස්සති, සන්තුස්සති.

කම්මෙපි-තුස්සති, සන්තුස්සති, තුස්සීයති.

කාරිතෙ-තොසෙති, තොසයති ඉච්චාදි.

දිස-පඤ්ඤායනෙ, දිස්සති, පදිස්සති, සන්දිස්සති. දිස්සන්ති බාලා අබ්යත්තා [මහාව. 76], නිමිත්තානි පදිස්සන්ති [බු. වං. 2.82], ඉමෙ ධම්මා මයි සන්දිස්සන්ති, අහඤ්ච ඉමෙසු ධම්මෙසු සන්දිස්සාමි [ම. නි. 3.253 (ථොකං විසදිසං)].

දුස-පටිඝාතෙ ¶ , දුස්සති. දොසනෙය්යෙසු දුස්සති. පදුස්සති, දුස්සන්ති, පදුස්සන්ති.

කාරිතෙ දීඝො, දූසෙති, දූසයති.

කම්මෙ-දූසීයති ඉච්චාදි.

සිස-අසබ්බයොගෙ, සිස්සති, අවසිස්සති. සරීරානි අවසිස්සන්ති.

කාරිතෙ-සෙසෙති, සෙසයති ඉච්චාදි.

සුස-සුස්සනෙ, සුස්සති. අට්ඨි ච න්හාරු ච චම්මඤ්ච අවසිස්සතු, උපසුස්සතු මෙ සරීරෙ මංසලොහිතං [ම. නි. 2.184 (ථොකං විසදිසං)] ඉච්චාදි.

දහ-දාහෙ, හ, යානං විපරියායො, දය්හති, දය්හන්ති, එකචිතකම්හි දය්හරෙ.

කාරිතෙ-දාහෙති, දාහයති ඉච්චාදි.

නහ-බන්ධනෙ, සන්නය්හති, සන්නය්හන්ති ඉච්චාදි.

මුහ-මුය්හනෙ, මුය්හති, සම්මුය්හති, සම්මුය්හාමි, පමුය්හාමි. සබ්බා මුය්හන්ති මෙ දිසා [ජා. 2.22.2185].

කාරිතෙ-මොහෙති, මොහයති ඉච්චාදි.

දිවාදිගණො නිට්ඨිතො.

ස්වාදිගණ

අථ ස්වාදිගණො වුච්චතෙ.

ගි, චි, මි, වු, සු, හි, ආප, සක.

‘කා’ති වත්තතෙ.

665. ස්වාදිතො ක්ණො[ක. 448; රූ. 512; නී. 929; චං. 1.1.95; පා. 3.1.74; ‘ස්වාදීහි…’ (බහූසු)].

ස්වාදීහි ¶ ක්රියත්ථෙහි පරං කානුබන්ධා ණා, ණො ඉති ද්වෙ පච්චයා හොන්ති.

666. න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසු.

ඉවණ්ණු’වණ්ණානං අකාරස්ස ච තෙ එ, ඔ, ආ න හොන්ති කානුබන්ධනාගමෙසු පරෙසූති වුද්ධිපටිසෙධො.

සුණාති, සුණොති.

ගි-සද්දෙ, ගිණාති, ගිණොති, අනුගිණාති, පටිගිණාති.

පුබ්බස්සරලොපො, අනුගිණන්ති, පටිගිණන්ති.

චි-චයෙ, මහාවුත්තිනා ණස්ස නත්තං, වඩ්ඪකී පාකාරං චිනාති, චිනොති, ආචිනාති, ආචිනොති, අපචිනාති, අපචිනොති, විද්ධංසෙතීති අත්ථො.

පුබ්බස්සරලොපො, චිනන්ති, ආචිනන්ති, අපචිනන්ති.

කම්මෙ-චීයති, ආචීයති, අපචීයති, චිනීයති, ආචිනීයති, අපචිනීයති.

කාරිතෙ-චයාපෙති, චයාපයති, චිනාපෙති, චිනාපයති ඉච්චාදි.

මි-පක්ඛෙපෙ, මිණාති, මිණොති, මිනාති, මිනොති වා.

වු-සංවරණෙ, සංවුණාති, සංවුණොති, ආවුණාති, ආවුණොති.

සු-සවනෙ, සුණාති, සුණොති, සුණන්ති, සුණාසි, සුණොසි.

රස්සත්තෙ-සුණසි ¶ නාග [මහාව. 126]. සුණාථ, සුණොථ, සුණාමි, සුණොමි, සුණාම, සුණොම.

කම්මෙ ‘දීඝො සරස්සා’ති ක්යම්හි දීඝො, සූයති, සුය්යති, සූයන්ති, සුය්යන්ති, සුණීයති, සුණීයන්ති.

කාරිතෙ-සාවෙති, අනුසාවෙති, සාවයති, අනුසාවයති, සුණාපෙති, සුණාපයති.

කම්මෙ-සාවීයති, අනුසාවීයති.

සුණාතු, සුණන්තු, සුය්යතු, සුය්යන්තු, සාවෙතු, සාවෙන්තු, සුණෙ, සුණෙය්ය, සුණෙය්යුං, සූයෙය්ය, සුය්යෙය්ය, සූයෙය්යුං, සුය්යෙයුං, සාවෙය්ය, සාවෙය්යුං.

ඊආදිම්හි-අසුණි, සුණි.

667. තෙසු සුතො ක්ණොක්ණානං රොට[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

තෙසු ඊආදීසු ස්සකාරවන්තෙසු ච වචනෙසු සුධාතුතො පරෙසං ක්ණො, ක්ණානං රොට හොති, රානුබන්ධො සබ්බාදෙසදීපනත්ථො. ‘රානුබන්ධෙන්තසරාදිස්සා’ති සුත්තෙන ආදිසරස්ස ලොපො, ද්විත්තං.

අස්සොසි, අස්සොසුං, අස්සොසි, අස්සොසිත්ථ, අස්සොසිං, අස්සොසිම්හා, අස්සොසුම්හා, අස්සොසිත්ථ ඉච්චාදි.

ස්සත්යාදිම්හි-සුණිස්සති, සොස්සති, සුණිස්සන්ති, සොස්සන්ති, සුණිස්සසි, සොස්සසි, සුණිස්සථ, සොස්සථ, සුණිස්සාමි, සොස්සාමි, සුණිස්සාම, සොස්සාම. එවං පරඡක්කෙ.

ස්සාදිම්හි-අසුණිස්සා, අසොස්සා, අසුණිස්සංසු, සොස්සංසු ඉච්චාදි.

පපුබ්බො ¶ හි-පෙසනෙ, පහිණාති, පහිණොති, පහිණන්ති.

ඊආදිම්හි-දූතං පහිණි, පහිණිංසු, ‘ක්වචි විකරණාන’න්ති විකරණලොපො, මහාවුත්තිනා පස්ස දීඝො, දූතං පාහෙසි [පාරා. 297; මහාව. 198], පාහෙසුං ඉච්චාදි.

ආප-පාපුණනෙ පපුබ්බො –

668. සකාපානං කුක්කු ක්ණෙ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; ‘‘…කුකකූ ණෙ’’ (බහූසු)].

සක, ආපධාතූනං කානුබන්ධා කුකාර, උකාරා කමෙන ආගමා හොන්ති ක්ණම්හි පච්චයෙ.

පාපුණොති, පාපුණන්ති, සම්පාපුණන්ති.

පරිපුබ්බො පරියත්තියං, පරියාපුණාති, පරියාපුණන්ති.

සංපුබ්බො-සමාපුණාති, පරිසමාපුණාති, නිට්ඨානං ගච්ඡතීති අත්ථො.

ක්ණෙති කිං? පප්පොති.

කම්මෙ-පාපීයති, පාපීයන්ති.

කාරිතෙ-පාපෙති, පාපයති, පාපෙන්ති, පාපයන්ති.

කම්මෙ-පාපීයති, පාපීයන්ති.

ඊආදිම්හි-පාපුණි, පාපුණිංසු ඉච්චාදි.

සක-සත්තියං, සක්කුණොති, සක්කුණාති.

ක්ණෙති කිං? සක්කොති, සක්කුණන්ති.

ඊආදිම්හි-අසක්කුණි, සක්කුණි, අසක්කුණිංසු, සක්කුණිංසු.

669. සකා ක්ණාස්ස ඛො ඊආදො[‘…ණාස්ස ඛ…’’ (බහූසු)].

සකම්හා ¶ පරස්ස ක්ණාස්ස ඛො හොති ඊආදිම්හි.

අසක්ඛි, සක්ඛි, අසක්ඛිංසු, සක්ඛිංසු ඉච්චාදි.

670. ස්සෙ වා[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

සකම්හා පරස්ස ක්ණස්ස ඛො හොති වා ස්සෙ පරෙ.

සක්ඛිස්සති, සක්කුණිස්සති, සක්ඛිස්සන්ති, සක්කුණිස්සන්ති, සක්ඛිස්සසි, සක්ඛිස්සථ, සක්ඛිස්සාමි, සක්ඛිස්සාම, සක්කුණිස්සාම.

‘දක්ඛ සක්ඛ හෙහි හොහීහි ලොපො’ති ස්සස්ස විකප්පෙන ලොපො, සක්ඛිති, සක්ඛිස්සති, සක්ඛින්ති, සක්ඛිස්සන්ති.

ස්සාදිම්හි-අසක්ඛිස්සා, සක්ඛිස්සා, අසක්කුණිස්සා, සක්කුණිස්සා ඉච්චාදි.

ස්වාදිගණො නිට්ඨිතො.

ක්යාදිගණ

අථ ක්යාදිගණො වුච්චතෙ.

කී, ජි, ඤා, ධූ, පු, භූ, මා, මූ, ලූ.

671. ක්යාදීහි ක්ණා[ක. 449; රූ. 513; නී. 930; චං. 1.1.101 …පෙ… 3.1.81].

කීඉච්චාදීහි ක්රියත්ථෙහි පරං කත්තරි කානුබන්ධො ණාපච්චයො හොති.

672. ක්ණාක්නාසු රස්සො[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105; චං. 6.1.108; පා. 7.3.80].

එතෙසු ¶ දීඝධාතූනං රස්සො හොති.

කී-දබ්බවිනිමයෙ, කිණාති, කිණන්ති, වික්කිණාති, වික්කිණන්ති.

කම්මෙ-කීයති, කිය්යති, වික්කීයති, වික්කිය්යති, වික්කිය්යන්ති.

කාරිතෙ-වික්කායෙති, වික්කායයති, කීණාපෙති, කීණාපයති ඉච්චාදි.

673. ජ්යාදීහි ක්නා[ක. 449; රූ. 513; නී. 930].

ජිඉච්චාදීහි කත්තරි කානුබන්ධො නාපච්චයො හොති.

ජිනාති, ජිනන්ති.

කම්මෙ-ජීයති, ජිය්යති, ජිනීයති, ජිනිය්යති.

කාරිතෙ-ජයාපෙති, ජයාපයති, පරාජෙති, පරාජයති, පරාජෙන්ති, පරාජයන්ති, ජිනාපෙති, ජිනාපයති, අජිනි, ජිනි, අජිනිංසු, ජිනිංසු, ජිනිස්සති, ජිනිස්සන්ති ඉච්චාදි.

ඤා-අවබොධනෙ.

674. ඤාස්ස නෙ ජා[ක. 470; රූ. 514; නී. 950; චං. 6.1.107; පා. 7.3.70, 79].

නාපච්චයෙ පරෙ ඤාස්ස ජා හොති.

ජානාති, පජානාති, ආජානාති, සඤ්ජානාති, විජානාති, අභිජානාති, පරිජානාති, පටිජානාති, ජානන්ති.

කම්මෙ-ඤායති, පඤ්ඤායති, අඤ්ඤායති, සඤ්ඤායති, විඤ්ඤායති, අභිඤ්ඤායති, පරිඤ්ඤායති, පටිඤ්ඤායති, ඤායන්ති.

කාරිතෙ-ඤාපෙති ¶ , ඤාපයති, ඤාපෙන්ති, ඤාපයන්ති, ජානාපෙති, ජානාපයති, ජානාපෙන්ති, ජානාපයන්ති.

කම්මෙ-ඤාපීයති, සඤ්ඤාපීයති, ජානාපීයති.

675. ඤාස්ස සනාස්ස නායො තිම්හි[ක. 509; රූ. 516; නී. 1022].

නාසහිතස්ස ඤාස්ස නායො හොති තිම්හි, සුත්තවිභත්තියා අන්ති, අන්තෙසු ච.

නායති. විචෙය්ය විචෙය්ය අත්ථෙ පනායතීති ඛො භික්ඛවෙ විපස්සීති වුච්චති [දී. නි. 2.41-44]. නායන්ති. ‘‘අනිමිත්තා න නායරෙ’’ති [විසුද්ධි 1.174] පාළි.

එය්යාදිම්හි-ජානෙය්ය, ජානෙය්යුං, ජානෙය්යාසි, ජානෙය්යාථ, ජානෙය්යාමි, ජානෙය්යාම.

උත්තෙ-ජානෙය්යාමු.

එය්යාමස්ස එමුත්තෙ ‘‘කථං ජානෙමු තං මය’’න්ති [ජා. 2.22.7] පාළි.

676. එය්යස්සියාඤා වා[ක. 508; රූ. 515; නී. 1021].

ඤාතො එය්යස්ස ඉයා, ඤා හොන්ති, වාසද්දෙන එය්යුමාදීනම්පි ඤූ, ඤාසි, ඤාථ, ඤාමි, ඤාමාදෙසා හොන්ති, එය්යමිච්චස්ස ඤඤ්ච.

ජානියා.

677. ඤාම්හි ජං[ක. 470; රූ. 514; නී. 950].

ඤාදෙසෙ පරෙ සනාස්ස ඤාස්ස ජං හොති.

ජඤ්ඤා, විජඤ්ඤා.

සුත්තවිභත්තෙන ¶ ඤූආදීසුපි ජං හොති. ‘‘පාපං කත්වා මා මං ජඤ්ඤූති ඉච්ඡති [සු. නි. 127; විභ. 894 ‘ජඤ්ඤා’ති], විවෙකධම්මං අහං විජඤ්ඤං [ගවෙසිතබ්බං], ජඤ්ඤාමු චෙ සීලවන්තං වදඤ්ඤු’’න්ති [ජා. 2.22.1301] පාළී. ‘ජඤ්ඤාසි, ජඤ්ඤාථ, ජඤ්ඤාමි, ජඤ්ඤාමා’තිපි යුජ්ජති.

678. ඊස්සත්යාදීසු ක්නාලොපො[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ක්නාස්ස ලොපො හොති වා ඊආදිම්හි ස්සත්යාදිම්හි ච.

අඤ්ඤාසි, අබ්භඤ්ඤාසි, අජානි, අඤ්ඤාසුං, අඤ්ඤංසු, අබ්භඤ්ඤංසු, ජානිංසු, අඤ්ඤාසි, අබ්භඤ්ඤාසි, අජානි, අඤ්ඤිත්ථ, ජානිත්ථ, අඤ්ඤාසිං, අබ්භඤ්ඤාසිං, අජානිං, ජානිං, අඤ්ඤාසිම්හා, අජානිම්හා, ජානිම්හා, ඤාස්සති, ජානිස්සති, ඤාස්සන්ති, ජානිස්සන්ති.

කම්මෙ-විඤ්ඤායිස්සති, විඤ්ඤායිස්සන්ති.

679. ස්සස්ස හි කම්මෙ[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ඤාතො ස්සස්ස හි හොති වා කම්මෙ.

පඤ්ඤායිහි. ‘‘පඤ්ඤායිහින්ති එතා, දහරා’’ති [ජා. 2.17.197] පාළි. පඤ්ඤායිස්සති, පඤ්ඤායිස්සන්ති ඉච්චාදි.

ධූ-විධුනනෙ, ක්නාම්හි රස්සො, ධුනාති, ධුනන්ති.

කම්මෙ-ධුනීයති, ධුනීයන්ති.

කාරිතෙ-ධුනාපෙති, ධුනාපයති.

පු-සොධනෙ, පුනාති, පුනන්ති.

භූ-පත්තියං, රස්සො, අභිසම්භුනාති, අභිසම්භුනන්ති. නාස්ස ණත්තෙ-අභිසම්භුණාති, අභිසම්භුණන්ති.

මා-පරිමාණෙ ¶ , මහාවුත්තිනා ධාත්වන්තස්ස ඉත්තං, මිනාති, නිම්මිනාති.

කම්මෙ-උපමීයති, උපමීයන්ති, නිම්මීයති, නිම්මීයන්ති.

කාරිතෙ-නගරං මාපෙති, මාපයති, මාපීයති, මාපීයන්ති, නිම්මිනි, නිම්මිනිංසු, මාපෙසි, මාපයි, මාපෙසුං, මාපයුං, නිම්මිනිස්සති, නිම්මිනිස්සන්ති, මාපෙස්සති, මාපෙස්සන්ති ඉච්චාදි.

මූ-බන්ධනෙ, මුනාති.

ලූ-ඡෙදනෙ, රස්සත්තං, ලුනාති, ලුනන්ති.

කම්මෙ-ලූයති, ලූයන්ති.

කාරිතෙ-ලාවයති, ලාවයන්ති.

කම්මෙ-ලාවීයති ඉච්චාදි.

ක්යාදිගණො නිට්ඨිතො.

තනාදිගණ

අථ තනාදිගණො වුච්චතෙ.

ආප, කර, තන, සක.

680. තනාදිත්වො[ක. 451; රූ. 520; නී. 932; චං. 1.1.97; පා. 3.1.79].

තනාදීහි පරං ඔපච්චයො හොති.

තනොති.

ආප-පාපුණනෙ පපුබ්බො. ධාත්වන්තස්ස ද්විත්තං රස්සො ච, පප්පොති, පප්පොන්ති.

කම්මෙ-පාපීයති, පාපීයන්ති.

කාරිතෙ-පාපෙති, පාපයති.

කම්මෙ-පාපීයති ¶ පාපීයන්ති ඉච්චාදි.

කර-කරණෙ, කරොති, කරොන්ති.

කම්මෙ-කරීයති, කරීයන්ති.

‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයඤා’ති යම්හි ධාත්වන්තස්ස යත්තං, කය්යති, කය්යන්ති, කය්යරෙ, කය්යතෙ, කය්යන්තෙ.

කාරිතෙ-කාරෙති, කාරයති, කාරෙන්ති, කාරයන්ති, කාරාපෙති, කාරාපයති, කාරාපෙන්ති, කාරාපයන්ති.

681. කරස්ස සොස්ස කුං[ක. 511; රූ. 521; නී. 1124].

ඔ-කාරසහිතස්ස කරස්ස කුං හොති මි, මෙසු පරෙසු.

කුම්මි, කුම්ම, ‘‘භත්තු අපචිතිං කුම්මි [ජා. 1.3.126], ධම්මස්සාපචිතිං කුම්මී’’ති [ජා. 2.22.1752] පාළී.

682. කරොතිස්ස ඛො[ක. 594; රූ. 582; නී. 1198].

පාදිතො පරස්ස කරධාතුස්ස ක්වචි ඛො හොති.

සඞ්ඛරොති, සඞ්ඛරොන්ති, අභිසඞ්ඛරොති, අභිසඞ්ඛරොන්ති.

කම්මෙ-සඞ්ඛරීයති, සඞ්ඛරීයන්ති.

කාරිතෙ-සඞ්ඛාරෙති, සඞ්ඛාරයති.

ණාපිම්හි න වුද්ධි, සඞ්ඛරාපෙති, සඞ්ඛරාපයති.

කම්මෙ-සඞ්ඛාරීයති, සඞ්ඛරාපීයති.

683. කරස්ස සොස්ස කුබ්බකුරුකයිරා[ක. 511-2; රූ. 521-2; නී. 1077-8-9-10; චං. 5.2.103; පා. 6.4.110].

ඔ-කාරසහිතස්ස කරස්ස කුබ්බ, කුරු, කයිරා හොන්ති වා න්ත, මාන, ත්යාදීසු, මහාවුත්තිනා විකප්පෙන කුස්ස ක්රුත්තං.

කුබ්බති ¶ කුබ්බන්ති, ක්රුබ්බති, ක්රුබ්බන්ති.

පරඡක්කෙ-කුබ්බතෙ, ක්රුබ්බතෙ, කුබ්බන්තෙ, ක්රුබ්බන්තෙ, කුරුතෙ, කයිරති, කයිරන්ති, කයිරසි, කයිරථ, කයිරාමි, කයිරාම, කයිරතෙ, කයිරන්තෙ.

කරොතු, සඞ්ඛරොතු, කුබ්බතු, ක්රුබ්බතු, කුරුතු, අග්ඝං කුරුතු නො භවං [දී. නි. 2.318], කයිරතු.

කරෙය්ය, සඞ්ඛරෙය්ය, කුබ්බෙය්ය, ක්රුබ්බෙය්ය, කයිරෙය්ය.

684. ටා[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

කයිරාදෙසතො පරස්ස එය්යවිභත්තිස්ස ටානුබන්ධො ආ හොති වා.

සො පුඤ්ඤං කයිරා, පුඤ්ඤං චෙ පුරිසො කයිරා [ධ. ප. 118], කයිරා නං පුනප්පුනං [ධ. ප. 118].

685. කයිරෙය්යස්සෙය්යුමාදීනං[ක. 517; රූ. 488; නී. 1083-4-5-6-7].

කයිරාදෙසතො පරස්ස එය්යුංආදීනං එය්යසද්දස්ස ලොපො හොති.

කයිරුං, කයිරෙය්යුං, කයිරාසි, කයිරෙය්යාසි, කයිරාථ, කයිරෙය්යාථ, කයිරාමි, කයිරෙය්යාමි, කයිරාම, කයිරෙය්යාම.

686. එථස්සා[ක. 517; රූ. 488; නී. 1082].

කයිරාදෙසතො පරස්ස එථස්ස එ-කාරස්ස ආ හොති වා.

සො ¶ කයිරාථ, දීපං කයිරාථ පණ්ඩිතො [ධ. ප. 28], කයිරා චෙ කයිරාථෙනං [ධ. ප. 313; සං. නි. 1.89].

ඊආදිම්හි-අකරි, කරි, සඞ්ඛරි, අභිසඞ්ඛරි, අකුබ්බි, කුබ්බි, අක්රුබ්බි, ක්රුබ්බි, අකයිරි, කයිරි, අකරුං, කරුං, සඞ්ඛරුං, අභි, සඞ්ඛරුං, අකරිංසු, කරිංසු, සඞ්ඛරිංසු, අභිසඞ්ඛරිංසු, අකුබ්බිංසු, කුබ්බිංසු, අක්රුබ්බිංසු, ක්රුබ්බිංසු, අකයිරිංසු, කයිරිංසු, අකයිරුං, කයිරුං.

687. කා ඊආදීසු[ක. 491; රූ. 523; නී. 983].

ඊආදීසු සඔකාරස්ස කරස්ස කා හොති වා.

688. දීඝා ඊස්ස[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

ආ, එ, ඌදීඝෙහි පරස්ස ඊවචනස්ස සි හොති වා.

අට්ඨාසි, අදාසි, වදෙසි, වජ්ජෙසි, භාවෙසි, කාරෙසිඅනුභොසි, අහොසි ඉච්චාදි.

සො අකාසි, තෙ අකංසු, ගාථායං ‘‘අකංසු සත්ථුවචන’’න්ති [ජා. 2.22.564] පාළි. අකාසුං, ත්වං අකාසි. මා තුම්හෙ එවරූපං අකත්ථ [ගවෙසිතබ්බං], මාකත්ථ පාපකං කම්මං, ආවී වා යදි වා රහො [උදා. 44]. අකාසිත්ථ, අහං අකාසිං, මයං අකාසිම්හා, අකම්හා. භොගෙසු විජ්ජමානෙසු, දීපං නාකම්හ අත්තනො [ජා. 1.4.53]. සො අකා. ‘‘තතො එකසතං ඛත්යෙ, අනුයන්තෙ භවං අකා’’ති [ජා. 2.20.94] පාළි. අකාසිත්ථ වා, අහං අකං, අකරං වා. ‘‘තස්සාහං වචනං නාකං, පිතු වුද්ධස්ස භාසිත’’න්ති [ජා. 2.17.134] පාළි.

කාරිතෙ-සො කාරෙසි, කාරයි, කාරාපෙසි, කාරාපයි, තෙ කාරෙසුං, කාරයුං, කාරාපෙසුං, කාරාපයුං ඉච්චාදි.

කරිස්සති ¶ සඞ්ඛරිස්සති, කුබ්බිස්සති, ක්රුබ්බිස්සති, කයිරිස්සති ඉච්චාදි.

‘‘හරස්ස චාහඞ ස්සෙ’ති ස්සෙන සහ කරස්ස රකාරස්ස ආහඞ හොති, කාහති, කාහන්ති, කථං කාහන්ති දාරකා [ජා. 2.22.1849].

ඉඤාගමෙ-කාහිති, කාහින්ති ඉච්චාදි. කාහසි, කාහථ. කාහාමි කුසලං බහුං [ජා. 1.4.56], කාහාම පුඤ්ඤසඤ්චයං [අප. ථෙර 1.1.401].

‘ආඊආදීසූ’ති සුත්තෙ යොගවිභාගෙන ස්සත්යාදීසුපි කා හොති, සංයොගෙ රස්සත්තං, කස්සති, කස්සන්ති, කස්සසි, කස්සථ, කස්සාමි, කස්සාම, කස්සං පුරිසකාරියං [ජා. 2.22.131].

ස්සාදිම්හි-අකාහා, අකරිස්සා ඉච්චාදි.

තනු-විත්ථාරෙ, තනොති.

පරස්සරලොපො-තනොන්ති.

689. ඔවිකරණස්සු පරඡක්කෙ[ක. 511; රූ. 521; නී. 1024].

පරඡක්කෙ පරෙ ඔවිකරණස්ස උ හොති.

තනුතෙ, තනුන්තෙ.

‘යවා සරෙ’ති උස්ස වත්තෙ-තන්වන්තෙ.

690. පුබ්බඡක්කෙ වා ක්වචි[ක. 511; රූ. 521; නී. 1024].

පුබ්බඡක්කෙ ඔවිකරණස්ස ක්වචි උ හොති වා.

තනුති, කුරුතු.

ක්වචීති කිං? කරොති.

වාති ¶ කිං? තනොති.

කම්මෙ-තනීයති, තඤ්ඤති.

691. තනස්සා වා[ක. 517; රූ. 488; නී. 1105].

තනධාතුස්ස න-කාරස්ස ආ හොති වා ක්යම්හි.

තායති, තායන්ති, පතායති, පතායන්ති. ‘‘ඉතො’දානි පතායන්ති, සූචියො බලිසානි චා’’ති [ජා. 1.6.84] පාළි. තායතෙ, තායන්තෙ.

සක-සත්තියං, සක්කොති, සක්කොන්ති, සක්කොසි, සක්කොථ, සක්කොමි, සක්කොම.

තනාදිගණො නිට්ඨිතො.

චුරාදිගණ

අථ චුරාදිගණො වුච්චතෙ.

ආප, කමු, ගණ, ඝට, චින්ත, චෙත, චුර, ධර, පාල, පූජ, මන්ත, මාන, විද.

692. චුරාදීහිණි[ක. 452; රූ. 525; නී. 933; චං. 1.1.45; පා. 3.1.25; ‘චුරාදිතො ණි’ (බහූසු)].

චුරාදීහි ක්රියත්ථෙහි පරං සකත්ථෙ ණිපච්චයො හොති.

චොරෙති, චොරයති.

විපුබ්බො ආප-බ්යාපනෙ, බ්යාපෙති, බ්යාපයති.

කමු-ඉච්ඡායං, කාමෙති, කාමයති, කාමෙන්ති, කාමයන්ති, නිකාමෙති, නිකාමයති, නිකාමෙන්ති, නිකාමයන්ති.

කම්මෙ-කාමීයති, කාමීයන්ති.

කාරිතෙ ණාපි එව, කාමාපෙති, කාමාපයති.

කම්මෙ-කාමාපීයති ¶ , කාමාපයීයති.

ගණ-සඞ්ඛ්යානෙ, ගණ, ඝටානං තුදාදිත්තා න වුද්ධි, ගණෙති, ගණයති.

ඝට-චෙතායං, ඝටෙති, ඝටයති.

චින්ත-චින්තායං, ගරුපන්තත්තා න වුද්ධි, චින්තෙති, චින්තයති.

කම්මෙ-චින්තීයති, චින්තීයන්ති.

කාරිතෙ-චින්තාපෙති, චින්තාපයති.

කම්මෙ-චින්තාපීයති, චින්තාපයීයති.

ඊආදිම්හි-චින්තෙසි, චින්තයි, චින්තෙයුං, චින්තයුං, චින්තෙසි, චින්තයි, චින්තයිත්ථ, චින්තෙසිං, චින්තයිං, චින්තෙසිම්හා, චින්තයිම්හා.

චෙත-චෙතායං, චෙතෙති, චෙතයති, චෙතෙන්ති, චෙතයන්ති.

චුර-ථෙය්යෙ, චොරෙති, චොරයති, චොරෙන්ති, චොරයන්ති.

ධර-ධාරණෙ, ධාරෙති, ධාරයති, ධාරෙන්ති, ධාරයන්ති.

පාල-පාලනෙ, පාලෙති, පාලයති, පාලෙන්ති, පාලයන්ති.

පූජ-පූජායං, ගරුපන්තත්තා න වුද්ධි, පූජෙති, පූජයති, පූජෙන්ති, පූජයන්ති.

මන්ත-ගුත්තභාසනෙ, මන්තෙති, මන්තයති, මන්තෙන්ති, මන්තයන්ති.

ආපුබ්බො කථනෙ ආමන්තනෙ ච. ආමන්තයාමි වො භික්ඛවෙ [දී. නි. 2.218], භගවා භික්ඛූ ආමන්තෙසි [දී. නි. 2.208].

නිපුබ්බො-නිමන්තනෙ, නිමන්තෙති, නිමන්තයති.

ඊආදිම්හි-මන්තෙසි ¶ , මන්තයි, ආමන්තෙසි, ආමන්තයි, නිමන්තෙසි, නිමන්තයි, මන්තෙසුං, මන්තයුං, මන්තයිංසු රහොගතා [ජා. 2.22.1918], මන්තෙස්සති, ආමන්තෙස්සති, නිමන්තෙස්සති, මන්තයිස්සති, ආමන්තයිස්සති, නිමන්තයිස්සති ඉච්චාදි.

මාන-පූජායං, මානෙති, මානයති, මානෙන්ති, මානයන්ති ඉච්චාදි.

විද-අනුභවනෙ, වෙදෙති, වෙදයති, පටිසංවෙදෙති, පටිසංවෙදයති.

පටි, නි, පපුබ්බො ආචික්ඛනෙ, පටිවෙදෙති, පටිවෙදයති, නිවෙදෙති, නිවෙදයති, පවෙදෙති, පවෙදයති ඉච්චාදි.

චුරාදිගණො නිට්ඨිතො.

විකරණපච්චයරාසි නිට්ඨිතො.

සාමඤ්ඤ ඛ, ඡ, සරාසි

අථ ධාතුපච්චයා වුච්චන්තෙ.

ක්රියාවාචීභාවෙන ධාතුරූපා පච්චයා ධාතුපච්චයා, ක්රියත්ථපච්චයාති වුත්තං හොති, තස්මා තෙහිපි සබ්බෙසං ත්යාදි, තබ්බාදිවිභත්ති, පච්චයානං සම්භවො.

තිජ, මාන, කිත, ගුප, බධ.

693. තිජමානෙහි ඛසා ඛමාවීමංසාසු[ක. 433; රූ. 528; නී. 906-9; චං. 1.1.17, 28; පා. 3.1.5].

ඛමායං වීමංසායඤ්ච පවත්තෙහි තිජ, මානධාතූහි පරං කමෙන ඛ, සපච්චයා හොන්ති.

තිජ-ඛමායං, ඉමිනා ඛපච්චයො.

694. ඛඡසානමෙකස්සරං ද්වෙ[ක. 458; රූ. 461; නී. 939; චං. 5.1.1; පා. 6.1.1, 9; ‘…මෙකසරොදි…’ (බහූසු)].

ඛ ¶ , ඡ, සපච්චයන්තානං ධාතුරූපානං පඨමං සද්දරූපං එකස්සරං ද්වෙරූපං හොතීති ‘තිජ, තිජ’ඉති ද්විරූපෙ කතෙ ‘ලොපොනාදිබ්යඤ්ජනස්සා’ති අනාදිබ්යඤ්ජනභූතස්ස ජ-කාරස්ස ලොපො, ‘පරරූපමයකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ’ති ධාත්වන්තජකාරස්ස පරරූපත්තං. ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා’ති සංයොගාදිස්ස ඛස්ස කත්තං, ‘තිතික්ඛ’ඉති ධාතුපච්චයන්තරූපං, තතො ත්යාද්යුප්පත්ති.

තිතික්ඛති, තිතික්ඛන්ති.

කම්මෙ-තිතික්ඛීයති.

කාරිතෙ-තිතික්ඛෙති, තිතික්ඛයති, තිතික්ඛාපෙති, තිතික්ඛාපයති.

කම්මෙ-තිතික්ඛාපීයති, තිතික්ඛාපීයන්ති.

තිතික්ඛතු, තිතික්ඛන්තු, තිතික්ඛෙය්ය, තිතික්ඛෙය්යුං ඉච්චාදි.

ඛමායන්ති කිං? තිජ-නිසානෙ, තෙජෙති, තෙජෙන්ති.

කාරිතෙ-තෙජෙති. ‘‘සමුත්තෙජෙති සම්පහංසෙතී’’ති [ම. නි. 3.276] පාළි.

මාන-වීමංසායං, තතො සපච්චයො. ‘ඛඡසානමෙකස්සරං ද්වෙ’ති ‘මාන, මාන’ඉති ද්විරූපෙ කතෙ –

695. මානස්ස වී පරස්ස ච මං[ක. 463-7; රූ. 532-3; නී. 944].

ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස මානස්ස වී හොති, පරස්ස ච සබ්බස්ස මානස්ස මං හොති.

වීමංසති, වීමංසන්ති.

කම්මෙ-වීමංසීයති ¶ , වීමංසීයන්ති.

කාරිතෙ-වීමංසෙති, වීමංසයති, වීමංසාපෙති, වීමංසාපයති.

කම්මෙ-වීමංසාපීයති, වීමංසාපීයන්ති.

වීමංසායන්ති කිං? මාන-පූජායං, මානෙති, සම්මානෙති, අභිමානෙති, පූජෙතීති අත්ථො.

කිත-රොගාපනයනෙ සංසයෙ ච.

696. කිතා තිකිච්ඡාසංසයෙසු ඡො[ක. 433; රූ. 528; නී. 906-9; චං. 1.1.18; පා. 3.1.5 කා].

තිකිච්ඡායං සංසයෙ ච පවත්තකිතධාතුතො පරං ඡො හොති.

‘කිත, කිත’ ඉති ද්විරූපෙ කතෙ –

697. කිතස්සාසංසයෙති වා[ක. 463; රූ. 532; නී. 944].

සංසයම්හා අඤ්ඤස්මිං තිකිච්ඡත්ථෙ පවත්තස්ස කිතධාතුස්ස ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස කිතස්සති හොති වා. ‘පරරූපමයකාරෙ බ්යඤ්ජනෙ’ති පරරූපත්තං, සංයොගාදිස්ස චකාරත්තං.

තිකිච්ඡති, තිකිච්ඡන්ති. දෙවාපි නං තිකිච්ඡන්ති, මාතාපෙත්තිභරං නරං [ජා. 2.22.408].

කම්මෙ-තිකිච්ඡීයති, තිකිච්ඡීයන්ති.

කාරිතෙ-තිකිච්ඡෙති, තිකිච්ඡයති, තිකිච්ඡාපෙති, තිකිච්ඡාපයති.

වාසද්දෙන තිකාරාභාවෙ ‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’ති ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස චවග්ගො, චිකිච්ඡති, චිකිච්ඡන්ති, චිකිච්ඡීයති, චිකිච්ඡීයන්ති.

අසංසයෙති ¶ කිං? විචිකිච්ඡති, විචිකිච්ඡන්ති.

තිකිච්ඡත්ථ, සංසයත්ථතො අඤ්ඤස්මිං අත්ථෙ –

කිත-ඤාණෙ නිවාසෙ ච, කෙතති, සංකෙතති, නිකෙතති.

ගුප-නින්දායං.

698. නින්දායං ගුපබධා බස්ස භො ච[ක. 433; රූ. 528; චං. 1.1.19, 20; පා. 3.1.5, 6 කා].

නින්දායං පවත්තෙහි ගුප, බධෙහි පරං ඡපච්චයො හොති, බස්ස ච භො හොති. ද්විරූපෙ කතෙ අනාදිබ්යඤ්ජනලොපො.

699. ගුපිස්සි[ක. 465; රූ. 463; නී. 946; ‘ගුපිස්සුස්ස’ (බහූසු)].

ගුපිස්ස ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස උ-කාරස්ස ඉ හොති. ගස්ස චවග්ගත්තං, ධාත්වන්තස්ස පරරූපත්තං, සංයොගාදිස්ස පඨමත්තං.

ජිගුච්ඡති, ජිගුච්ඡන්ති.

කම්මෙ-ජිගුච්ඡීයති, ජිගුච්ඡීයන්ති.

කාරිතෙ-ජිගුච්ඡෙති, ජිගුච්ඡයති, ජිගුච්ඡාපෙති, ජිගුච්ඡාපයති. ජිගුච්ඡතු, ජිගුච්ඡන්තු ඉච්චාදි.

නින්දායන්ති කිං? ගුප-සංවරණෙ, ගොපෙති, ගොපයති.

බධ-නින්දායං, ද්විරූපාදිම්හි කතෙ –

700. ඛඡසෙස්සි[ක. 465; රූ. 463; නී. 946; ‘ඛඡසෙස්වස්සි’ (බහූසු)].

ද්විත්තෙ පුබ්බස්ස අස්ස ඉ හොති ඛ, ඡ, සෙසූති අස්ස ඉත්තං, පරබකාරස්ස ච භත්තං, ධාත්වන්තස්ස පරරූපාදි.

බිභච්ඡති, විරූපො හොතීති අත්ථො. බිභච්ඡන්ති.

නින්දායන්ති ¶ කිං? බධ-බන්ධන, හිංසාසු, බාධෙති, බාධයති. වාතං ජාලෙන බාධෙසි [ජා. 1.12.8].

කම්මෙ-බාධීයති, බාධීයන්ති, බජ්ඣති, බජ්ඣන්ති.

ඉති සාමඤ්ඤ ඛ, ඡ, සරාසි.

තුමිච්ඡත්ථෙ ඛඡසරාසි

701. තුංස්මා ලොපො චිච්ඡායං තෙ[ක. 434; රූ. 534; නී. 910; චං. 1.1.22; පා. 3.1.7].

තුමන්තෙහි ඉච්ඡත්ථෙ තෙ ඛ, ඡ, සා හොන්ති, තුංපච්චයස්ස ච ලොපො හොති. ඉදඤ්ච සුත්තං තුමිච්ඡත්ථසම්භවෙ සති සබ්බධාතුපදෙහිපි ඛ, ඡ, සානං පවත්තිදීපනත්ථං. තෙන තුමිච්ඡත්ථෙ ස, ඡපච්චයෙ කත්වා ‘ඌ බ්යඤ්ජනස්සා’ති ස, ඡානං ආදිම්හි ඊආගමං කත්වා ‘‘අපුත්තං පුත්තමිව ආචරිතුං ඉච්ඡති පුත්තීයීසති, පබ්බතො විය අත්තානං ආචරිතුං ඉච්ඡති පබ්බතායීසති, දාතුං ඉච්ඡති දිච්ඡති’’ ඉච්චාදීනි සිජ්ඣන්ති.

භුජ, ඝස, හන, ජි, හර, පා, සු.

භුඤ්ජිතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ-භුජතො ඛපච්චයො, තුංපච්චයලොපො, ද්විත්තං, පුබ්බස්ස අනාදිලොපො, පරරූපත්තෙ සංයොගාදිස්ස පඨමත්තං, පුබ්බස්ස භස්ස බත්තං, බුභුක්ඛති, බුභුක්ඛන්ති, බුභුක්ඛීයති, බුභුක්ඛීයන්ති, බුභුක්ඛෙති, බුභුක්ඛයති, බුභුක්ඛාපෙති, බුභුක්ඛාපයති, බුභුක්ඛාපීයති, බුභුක්ඛාපීයන්ති, බුභුක්ඛතු, බුභුක්ඛන්තු, බුභුක්ඛෙය්ය, බුභුක්ඛෙය්යුං, බුභුක්ඛි, බුභුක්ඛිංසු, බුභුක්ඛිස්සති, බුභුක්ඛිස්සන්ති, බුභුක්ඛිස්සා, බුභුක්ඛිස්සංසු.

ඝස-අදනෙ, ඝසිතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ – ඡපච්චයො, ද්විත්තාදි, පුබ්බස්ස ඝස්ස ගත්තං, ගස්ස ජත්තං, අස්ස ඉත්තං, ජිඝච්ඡති, ජිඝච්ඡන්ති, ජිඝච්ඡීයති, ජිඝච්ඡීයන්ති, ජිඝච්ඡෙති, ජිඝච්ඡාපෙති ඉච්චාදි.

හන-හිං ¶ සායං, හන්තුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ – ඡපච්චයො, ද්විත්තාදි, ‘කවග්ගහානං චවග්ගජා’ති පුබ්බස්ස හස්ස ජො, අස්ස ඉත්තං.

702. පරස්ස ඝං සෙ.

ද්විත්තෙ පරස්ස හනස්ස ඝං හොති සෙ පරෙ.

ජිඝංසති, ජිඝංසන්ති.

ජි-ජයෙ, ජෙතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ – සපච්චයො, ද්විත්තං.

703. ජිහරානං ගී[ක. 462, 474; රූ. 467, 535; නී. 943-954].

ජි, හරානං ද්විත්තෙ පරස්ස ජිස්ස හරස්ස ච ගී හොති සෙ පරෙ.

ජිගීසති, ජිගීසන්ති, විජිගීසති, විජිගීසන්ති.

හර-හරණෙ, ද්විත්තාදි, පරස්ස ගී, පුබ්බස්ස හස්ස ජො, අස්ස ඉත්තං, ජිගීසති, හරිතුං ඉච්ඡතීති අත්ථො, ජිගීසන්ති.

පා-පානෙ, පිවිතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ – සපච්චයො, ද්විත්තං, ‘රස්සො පුබ්බස්සා’ති රස්සො, අස්ස ඉත්තං, පිපාසති, පිපාසන්ති, පිපාසීයති, පිපාසීයන්ති.

සු-සවනෙ, සොතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ – ද්විත්තෙ පරස්ස ද්විත්තං, සුස්සුසති [සුස්සූසති (බහූසු)], සුස්සුසන්ති, සුස්සුසීයති, සුස්සුසීයන්ති, සුස්සුසෙති, සුස්සුසයති, සුස්සුසාපෙති, සුස්සුසාපයති, සුස්සුසාපීයති, සුස්සුසාපීයන්ති, සුස්සුසතු, සුස්සුසන්තු ඉච්චාදි.

තිතික්ඛිතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ – තිතික්ඛතො සපච්චයො, සපච්චයපරත්තා පුන ද්විත්තප්පසඞ්ගෙ –

704. න පුන[චං. 5.1.6].

සකිං ¶ ද්විත්තෙ කතෙ පුන ද්විත්තං න ආපජ්ජතීති පුන ද්විත්තාභාවො, ‘ඌ බ්යඤ්ජනස්සා’ති ඌ ආගමො.

තිතික්ඛිසති, තිතික්ඛිසන්ති ඉච්චාදි. එවං තිකිච්ඡිතුං ඉච්ඡතීති තිකිච්ඡිසති, තිකිච්ඡිසන්ති, චිකිච්ඡිසති, චිකිච්ඡිසන්ති ඉච්චාදි.

ඉති තුමිච්ඡත්ථෙ ඛ, ඡ, ස රාසි.

නාමධාතුරාසි

පුත්තං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ –

705. ඊයො කම්මා[ක. 437; රූ. 538; නී. 912; චං. 1.1.23, 24; පා. 3.1.8, 9].

කම්මත්ථා නාමපදම්හා ඉච්ඡත්ථෙ ඊයො හොතීති කම්මභූතා පුත්තසද්දතො ඉච්ඡායං ඊයො, ‘පුත්තීය’ඉති ධාතුපච්චයන්තරූපං, තතො ත්යාද්යුප්පත්ති.

පුත්තීයති, පුත්තීයන්ති, පුත්තීයෙති, පුත්තීයයති, පුත්තීයාපෙති, පුත්තීයාපයති, පුත්තීයාපීයති, පුත්තීයාපීයන්ති. එවං චීවරීයති, චීවරීයන්ති, පත්තීයති, පත්තීයන්ති, පරික්ඛාරීයති, පරික්ඛාරීයන්ති ඉච්චාදි.

අපුත්තං සිස්සං පුත්තමිව ආචරතීති අත්ථෙ –

706. උපමාණාචාරෙ[ක. 436; රූ. 537; නී. 912; චං. 1.1.25; පා. 3.1.10].

උපමීයති උපමෙතබ්බො අත්ථො එතෙනාති උපමානං, උපමානභූතා කම්මපදතො ආචාරත්ථෙ ඊයො හොති.

පුත්තීයති ¶ , පුත්තීයන්ති සිස්සං.

කම්මෙ-අපුත්තොපි පුත්තො විය ආචරීයති පුත්තීයීයති, පුත්තීයීයන්ති, පුත්තීයෙති, පුත්තීයයති, පුත්තීයාපෙති, පුත්තීයාපයති, පුත්තීයාපීයති, පුත්තීයාපීයන්ති. එවං සිස්සීයති, සිස්සීයන්ති.

කුටියං විය පාසාදෙ ආචරතීති අත්ථෙ –

707. ආධාරා[ක. 436; රූ. 537; නී. 912; චං. 1.1.26; පා. 3.1.10].

උපමානභූතා ආධාරභූතා ච නාමම්හා ආචාරත්ථෙ ඊයො හොති.

කුටීයති, කුටීයන්ති පාසාදෙ, නදියං විය සමුද්දෙ ආචරති නදීයති, නදීයන්ති ඉච්චාදි.

අරඤ්ඤෙ විය නගරෙ ආචරති අරඤ්ඤීයති, අරඤ්ඤීයන්ති නගරෙ. එවං ගෙහීයති විහාරෙ.

ලොකධම්මෙහි අකම්පනීයට්ඨෙන පබ්බතො විය අත්තානං ආචරතීති අත්ථෙ –

708. කත්තුතායො[ක. 435; රූ. 536; නී. 911; චං. 1.1.27; පා. 3.1.11].

උපමානභූතා කත්තුභූතා ච නාමම්හා ආචාරත්ථෙ ආයො හොතීති පබ්බතසද්දතො ආයො. තතො ත්යාද්යුප්පත්ති.

පබ්බතායති සඞ්ඝො, පබ්බතායන්ති, චිච්චිටො විය අත්තානං ආචරති චිච්චිටායති, සද්දො. එවං පටපටායති, කටකටායති, ධූමධූමායති, ධූපායති, සන්ධූපායති.

අභුසම්පි ¶ භුසං භවතීති අත්ථෙ –

709. ඣත්ථෙ[ක. 435; රූ. 536; නී. 911; චං. 1.1.30; පා. 3.1.12, 13].

චීපච්චයස්ස අත්ථො අබ්භූතතබ්භාවො ඣත්ථො නාම. කත්තුතො ඣත්ථෙ ආයො හොති.

භුසායති, භුසායන්ති, අපටොපි පටො භවති පටායති, පටායන්ති, අලොහිතම්පි ලොහිතං භවති ලොහිතායති. එවං නීලායති, කමලායති, චන්දායති, චන්දනායති, කඤ්චනායති, වජිරායති.

කත්තුතොත්වෙව? භුසං කරොති.

සද්දං කරොතීති අත්ථෙ –

710. සද්දාදීහි කරොති[ක. 435; රූ. 536; නී. 911; චං. 1.1.36; පා. 3.1.17, 18; ‘සද්දාදීනි’ (බහූසු)].

සද්දාදීහි දුතියන්තෙහි නාමෙහි කරොත්යත්ථෙ ආයො හොති.

සද්දායති, සද්දායන්ති, වෙරං කරොති වෙරායති, වෙරායන්ති, කලහං කරොති කලහායති, කලහායන්ති, මෙත්තං කරොති මෙත්තායති, මෙත්තායන්ති, කරුණං කරොති කරුණායති, කරුණායන්ති, මුදිතං කරොති මුදිතායති, මුදිතායන්ති, උපෙක්ඛං කරොති උපෙක්ඛායති, උපෙක්ඛායන්ති, කුක්කුච්චං කරොති කුක්කුච්චායති, කුක්කුච්චායන්ති, පියං කරොති පියායති, පියායන්ති, පච්චයං සද්දහනං කරොති පත්තියායති, පත්තියායන්ති, තණ්හං කරොති තණ්හායති, තණ්හායන්ති, තණ්හීයති, තණ්හීයන්ති වා, කරොත්යත්ථෙ ඊයො. මම ඉදන්ති කරොති මමායති, මමායන්ති.

නමො ¶ කරොතීති අත්ථෙ –

711. නමොත්වස්සො[චං. 1.1.37; පා. 3.1.19].

නමොසද්දතො කරොත්යත්ථෙ අස්සො හොති.

නමස්සති, නමස්සන්ති.

සමානං සදිසං කරොතීති අත්ථෙ –

712. ධාත්වත්ථෙ නාමස්මි[පා. 3.1.21, 25].

ධාත්වත්ථො වුච්චති යා කාචි ක්රියා. නාමස්මා ධාත්වත්ථෙ ඉ හොති. ‘යුවණ්ණානමෙඔ පච්චයෙ’ති ඉස්ස එත්තං.

සමානෙති, සමානෙන්ති.

‘එඔනමයාවා සරෙ’ති එස්ස අයාදෙසො. ‘ණිණාප්යාපීහි වා’ති එත්ථ වාසද්දෙන ලපච්චයො, සමානයති, සමානයන්ති, පිණං කරොති පිණෙති, පිණයති, කුසලං පුච්ඡති කුසලෙති, කුසලයති, විසුද්ධං හොති විසුද්ධෙති, විසුද්ධයති, වීණාය උපගායති උපවීණෙති, උපවීණායති, පඤ්ඤාය අතික්කමති අතිපඤ්ඤෙති, අතිපඤ්ඤායති, වච්චං කරොති වච්චෙති, වච්චයති, මුත්තං කරොති මුත්තෙති, මුත්තයති, බලෙන පීළෙති බලෙති, බලයති.

අස්ස ඉත්තෙ-බලීයති, බලීයන්ති. ‘‘අබලානං බලීයන්තී’’ති පාළි.

සච්චං කරොතීති අත්ථෙ –

713. සච්චාදීහාපි[සංයුත්තනිකායෙ; රූ. 540; නී. 914; පා. 3.1.25].

සච්චාදීහි නාමෙහි ධාත්වත්ථෙ ආපි හොති.

සච්චාපෙති ¶ , සච්චාපෙන්ති, අත්ථවිභාගං කරොති අත්ථාපෙති, අත්ථාපෙන්ති, බෙදසත්ථං කරොති බෙදාපෙති, බෙදාපෙන්ති, සුක්ඛං කරොති සුක්ඛාපෙති, සුක්ඛාපෙන්ති, සුඛං කරොති සුඛාපෙති, සුඛාපෙන්ති, දුක්ඛං කරොති දුක්ඛාපෙති, දුක්ඛාපෙන්ති, උණ්හං කරොති උණ්හාපෙති, උණ්හාපෙන්ති ඉච්චාදි.

අපුත්තං පුත්තමිව ආචරති පුත්තීයති, පුත්තීයිතුං ඉච්ඡතීති අත්ථෙ ‘තුංස්මා ලොපො චිච්ඡායං තෙ’ති සපච්චයො.

714. යථිට්ඨං ස්යාදිනො[ක. 458; රූ. 461; නී. 939; චං. 5.1.8; පා. 6.1.3].

ඉච්ඡීයතීති ඉට්ඨං, යං යං ඉට්ඨං යථිට්ඨං. ‘‘යමිට්ඨ’’න්තිපි පාඨො. ස්යාද්යන්තස්ස යථිට්ඨං එකස්සරං ආදිභූත’මඤ්ඤං වා ද්වෙරූපං හොති, න ත්යාදිස්ස විය ආදිභූතමෙවාති අත්ථො. ‘ඌ බ්යඤ්ජනස්සා’ති ඌ ආගමො.

ආදිම්හි ද්විත්තෙ-පුප්පුත්තීයිසති.

මජ්ඣෙ ද්විත්තෙ-පුත්තිත්තීයිසති.

අකමලං කමලං භවති කමලායති, කමලායිතුං ඉච්ඡතීති කකමලායිසති, කමමලායිසති, කමලලායිසති ඉච්චාදි.

ඉති නාමධාතුරාසි.

ඉති නිරුත්තිදීපනියා නාම මොග්ගල්ලානදීපනියා

ත්යාදිකණ්ඩො නාම ආඛ්යාතකණ්ඩො

නිට්ඨිතො.