📜

පථමගාථා-පරමත්ථදීපනී

1. අභිධම්මත්ථසඞ්ගහං කත්තුකාමො අනුරුද්ධත්ථෙරො සඞ්ගහාරබ්භෙ තාව සප්පයොජනෙ පඤ්චපිණ්ඩත්ථෙ දස්සෙන්තො ආදිගාථ මාහ. පඤ්චපිණ්ඩත්ථානාම රතනත්තයවන්දනා, ගන්ථාභිධෙය්යො, ගන්ථප්පකාරො, ගන්ථාභිධානං, ගන්ථප්පයොජනං. තත්ථ තීසු රතනෙසු නිප්පච්චකාරකරණං රතනත්තයවන්දනානාම. සා සම්මාසම්බුද්ධමතුලං සසද්ධම්මගණුත්තමං අභිවාදියාති එතෙහි පදෙහි දස්සිතා. සකලෙන ගන්ථෙන අභිහිතා පධානත්ථභූතා චත්තාරො අභිධම්මත්ථා ගන්ථාභිධෙය්යො. සො අභිධම්මත්ථසඞ්ගහන්තිපදෙ අභිධම්මත්ථ සද්දෙන දස්සිතො.

[1] විභාවනියං පන

සඞ්ගහිතභාවොපි අභිධෙය්යොයෙවාති කත්වා අභිධෙය්යො අභිධම්මත්ථසඞ්ගහපදෙන දස්සිතොතිවුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි සො අප්පධානත්ථභූතො සඞ්ගහිතභාවො ඉමස්මිං පිණ්ඩත්ථදස්සනෙ අභිධෙය්යො නාම භවිතුං යුත්තොති. ඉතො පට්ඨායච ටීකායන්ති වුත්තෙ ඉමස්ස සඞ්ගහස්ස ද්වීසු සීහළටීකාසු පථමාටීකා දට්ඨබ්බා. විභාවනියන්ති වුත්තෙ එතරහි පාකටා දුතීයා. ටීකාසූති වුත්තෙ ද්වෙපි. මහාටීකායන්ති වුත්තෙ විසුද්ධිමග්ගෙ මහාටීකා දට්ඨබ්බා. යඤ්ච වචනං විභාවනියංපි ආගතං, අඤ්ඤත්ථාපි ආගතං, තංපි ඉධ විභාවනියංත්වෙව වුච්චති ආසන්නත්තාති. සභාගධම්මසඞ්ගහවසෙන ගන්ථවිධානාකාරො ගන්ථප්පකාරො. සො පන සඞ්ගහ සද්දෙන දස්සිතො.

[2] විභාවනියං පන

අභිධම්මත්ථසඞ්ගහපදෙනාති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි අභිධම්මත්ථසද්දො ගන්ථවිධානාකාරං දීපෙතීති. අත්ථා නුගතා ගන්ථසමඤ්ඤා වන්ථාභිධානං. තං අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහපදෙන දස්සිතං. සඞ්ගහගන්ථෙ කතෙ සති තදුග්ගහපරිපුච්ඡාදිවසෙන අනායාසතො ලද්ධබ්බං ධම්මානං සරූපාවබොධාදිකං අනුපාදාපරිනිබ්බානන්තං ගන්ථස්ස ඵලානුඵලං ගන්ථප්පයොජනං තංපි අභිධම්මත්ථසඞ්ගහපදෙනෙව සාමත්ථියතො දස්සිතං.

[3] විභාවනියං පන

සඞ්ගහසද්දෙනාති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි අභිධම්මත්ථසද්දෙන විනා අනායාසතො සංසිද්ධිමත්තදීපකෙන සඞ්ගහසද්දමත්තෙන තාදිසො අනුපාදාපරිනිබ්බානන්තො පයො ජනවිසෙසො සක්කා විඤ්ඤාතුං, අසද්ධම්ම සඞ්ගහානංපි ලොකෙ සන්දිස්සනතොති.

2. තත්ථ රතනත්තයවන්දනා තාව අසඞ්ඛෙය්යඅප්පමෙය්යප්පයොජනා හොති. යථාහ –

තෙ තාදිසෙ පූජයතො, නිබ්බුතෙ අකුතො භයෙ;

න සක්කා පුඤ්ඤං සඞ්ඛාතුං, යමෙත්ථ මපි කෙනචීති.

ය මෙත්ථමපීතිඑත්ථ යෙනකෙනචි අපි මනුස්සෙනවා දෙවෙනවා බ්රහ්මුනාවා සඞ්ඛාතුං න සක්කාති යොජනා. ටීකාකාරාපි තං පයොජනං තත්ථ තත්ථ බහුධා පපඤ්චෙන්ති. සඞ්ගහකාරා පන අන්තරායනීවාරණමෙව විසෙසතො පච්චාසීසන්ති. සඞ්ගහකාරා තිච බුද්ධඝොසත්ථෙරාදයො අට්ඨකථාචරියා වුච්චන්ති.

නිප්පච්චකාරස්සෙතස්ස,

කතස්ස රතනත්තයෙ;

ආනුභාවෙන සොසෙත්වා,

අන්තරායෙ අසෙසතොති හි වුත්තං.

3. කථඤ්ච රතනත්තයවන්දනාය අන්තරායනීවාරණං හොතීති. වුච්චතෙ-රතනත්තයවන්දනා හි නාම වන්දනාකිරියාභිනිප්ඵාදකො සත්තක්ඛත්තුං සත්තක්ඛත්තුං අනෙකකොටිසතසහස්සවාරෙ පවත්තමානො මහන්තො පුඤ්ඤාභිසන්දො පුඤ්ඤප්පවාහො. සො ච අනුත්තරෙසු බුද්ධාදීසු පුඤ්ඤක්ඛෙත්තෙසු සංවඩ්ඪිතත්තා ථෙරස්ස ච උළාරච්ඡන්දසද්ධාබුද්ධිගුණෙහි පරිභාවිතත්තා මහාජුතිකො මහප්ඵලො මහානිසංසො ච පුඤ්ඤාතිසයො හොති. සො සයං පයොගසම්පත්තිභාවෙ ඨත්වා බහිද්ධා විපත්තිපච්චයෙ අපනෙත්වා සම්පත්තිපච්චයෙ උපනෙත්වා අතිපණීතඋතුචිත්තාහාර සමුට්ඨිතානං සරීරට්ඨකධාතූනං උපබ්රූහනං කත්වා පටිසන්ධිතො පට්ඨාය ලද්ධො කාසස්ස ජනකකම්මස්ස අනුබලං දෙති. අලද්ධොකාසස්ස ච පුඤ්ඤන්තරස්ස ඔකාසලාභං කරොති. අථ ලද්ධානුබලෙන ලද්ධො කාසෙන ච තදුභයෙන පුඤ්ඤෙන නිබ්බත්තා රූපාරූපසන්තතියො ථෙරසන්තානෙ යමකමහානදියො විය බලවබලවන්ති යො හුත්වා පවත්තන්ති. තදා තස්මිං ඉට්ඨඵලඝනපරිපූරිතෙ ථෙරසන්තානෙ අනිට්ඨඵලභූතානං රොගාදි අන්තරායානං උප්පත්තියා ඔකාසො නාම නත්ථීති ඉට්ඨඵලසන්තානවිබාධකානි අනිට්ඨඵලසන්තානජනකානි ච අපුඤ්ඤකම්මානි දූරතො අපනීතානෙව හොන්ති. න හි කම්මානිනාම පුඤ්ඤානි අපුඤ්ඤානි ච අත්තනො විපාකුප්පත්තියා ඔකාසෙ අසති විපච්චන්තීති. තතො තස්මිං සන්තානෙ ආයුවණ්ණා දයො ඉට්ඨඵලධම්මා යාව ගන්ථනිට්ඨානා යාව ආයුකප්පපරියො සානාපි වා වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨත්වා පවත්තන්ති. යථාහ –

අභි වාදනසීලිස්ස, නිච්චං වුඩ්ඪාපචායිනො;

චත්තාරො ධම්මා වඩ්ඪන්ති, ආයුවණ්ණො සුඛං බලන්ති.

එවං තාය වන්දනාය අන්තරායනීවාරණං හොතීති. තස්මා සඞ්ගහාරබ්භෙ රතනත්තයවන්දනාකරණං ථෙරස්ස අත්තනා ආරබ්භ මානසඞ්ගහස්ස අනන්තරායෙන පරිසමාපනුත්ථං. න කෙවලඤ්ච ථෙරස්සෙව, සොතූනඤ්ච සඞ්ගහං ගණ්හන්තානං ආදිම්හියෙව රතනත්තය වන්දනා සිද්ධිතො අනන්තරායෙන ගහණ කිච්චසම්පජ්ජනත්ථන්ති.

[4] විභාවනියං පන

සත්තසු ජවනෙසු පථමජවන වසෙනෙව වන්දනා පයොජනං විභාවිතං විය දිස්සති. ‘‘දිට්ඨධම්මවෙදනීයභූතා’’ති හි තත්ථ වුත්තං. තං න සුන්දරං.

උපත්ථම්භනකිච්චස්සෙව ඉධ අධිප්පෙතත්තා. තස්ස ච සත්තසුපි ජවනෙසු උපලද්ධත්තාති. යථා හි ආහාරරූපස්ස ද්වීසු කිච්චෙසු ඔජට්ඨමකරූපජනනකිච්චං පරිත්තකං අප්පමත්තකං හොති. චතුස්සන්ත තිරූපුපත්ථම්භනකිච්චමෙව මහන්තං අධිමත්තං. තථාහි පට්ඨානෙපි තදුපත්ථම්භනකිච්චමෙව ගහෙත්වා කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයොති විභඞ්ගවාරො විභත්තො. එවමෙවං ඉධපි පථමජවනස්ස අවුනාව විපාකජනනකිච්චං පරිත්තකං අප්පමත්තකං හොති. අහෙතුකවිපාකමත්තං ජනෙතීති අට්ඨකථාසු වුත්තං. කම්මන්තරුපත්ථම්භනකිච්චමෙව මහන්තං අධිමත්තං. තඤ්ච සත්තසුපි ජවනෙසු උපලබ්භති යෙවාති. යස්මා පන ගන්ථාභිධෙය්යෙ ගන්ථප්පකාරෙ ගන්ථප්පයොජනෙ ච ආදිතො විවිතෙසති සොතු ජනානං ගන්ථස්සවනෙ උස්සාහො ජායති. තස්මා තෙසං ගන්ථා භිධෙය්යාදීනං දස්සනං ගන්ථෙ උස්සාහජනනත්ථං. ගන්ථාභිධානදස්සනං වොහාරසුඛත්ථන්ති. ඉදමෙත්ථ පිණ්ඩත්ථදස්සනං.

4. අයං පන පදත්ථො. සම්මාච බුජ්ඣි සාමඤ්ච බුජ්ඣීති සම්මා සම්බුද්ධො. එත්ථ ච සම්මාසද්දො අවිපරීතත්ථෙ නිපාතො. සො බුජ්ඣිතබ්බෙසු ඤෙය්යධම්මෙසු බුජ්ඣනක්රියාය අසෙසබ්යාවිභාවං දීපෙති. තථාහි පදෙසඤාණෙ ඨිතා පච්චෙකබුද්ධාදයො අත්තනො විසයෙ එව අවිපරීතං බුජ්ඣන්ති. අවිසයෙ පන අන්ධකාරෙ පවිට්ඨාවිය හොන්තීති අට්ඨකථායං වුත්තං. විසයො ච තෙසං අප්පමත්තකොව සබ්බඤ්ඤුවිසයං උපාදාය යථා හත්ථ පුටෙ ආකාසො අප්පමත්තකොව අජටාකාසං උපාදායාති. තෙ හි ඵස්සාදීසු ධම්මෙසු එකධම්මම්පි සබ්බාකාරතො බුජ්ඣිතුං නසක්කොන්තීති. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානං පන අවිසයො නාම නත්ථි, යත්ථ තෙ විපරීතං බුජ්ඣෙය්යුං. තෙ හි අනමතග්ගෙ සංසාරෙ අනන්තාසු ච ලොකධාතූසු තියද්ධගතෙ අද්ධමුත්තකෙ ච ධම්මෙ හත්ථමණිකෙ විය සමසමෙ කත්වා බුජ්ඣන්ති. සබ්බෙ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්ස භගවතො ඤාණමුඛෙ ආපාත මාගච්ඡන්තීති හි වුත්තං. තත්ථ ඤාණමුඛෙති සබ්බඤ්ඤුංමහාභවඞ්ගං සන්ධායාහ. තත්ථ හි තෙ ධම්මා බොධිමණ්ඩෙ සබ්බං අභිධම්මං සම්මසනතො පට්ඨාය නිච්චකාලං උපට්ඨහන්තීති. සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා පන යත්තකෙ ධම්මෙ විචාරෙතුං ඉච්ඡන්ති. තත්තකෙ ධම්මෙ ආවජ්ජනාය විසුං කත්වා ආවජ්ජිත්වා විචාරෙන්තීති. නනු ධම්මා මහන්තා භවඞ්ගං පරිත්තකන්ති න චොදෙතබ්බමෙතං. අරූපධම්මානඤ්හි පරමුක්කංසපත්තානං එස ආනුභාවොති. සංසද්දො පන සාමන්ති එතස්ස අත්ථෙ උපසග්ගො. සො භගවතො පටිවෙධධම්මෙසු අනාචරියකතං දීපෙති. න මෙ ආචරියො අත්ථීති හි වුත්තං. නනු භගවතො තතීයචතුත්ථාරුප්ප සමාපත්තියො ආළාරුදකමූලිකාති. සච්චං. තා පන අනලඞ්කරිත්වා ලද්ධමත්තාව හුත්වා ඡඩ්ඩිතත්තා පච්ඡා බුජ්ඣනක්රියාය පාදකමත්තාපි නහොන්ති. කුතො පටිවෙධධම්මාති. තස්මා තා භගවතො බුද්ධභාවෙ සාචරියකතං න සාධෙන්තීති. අයමෙත්ථ පාළි අනුගතො අත්ථො. යථාහ –

තත්ථ කතමො ච පුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධො. ඉධෙකච්චො පුග්ගලො පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසු ධම්මෙසු සාමං සච්චානි අභිසම්බුජ්ඣි. තත්ථ ච සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණාති. බලෙසු ච වසිභාවං. අයං වුච්චති පුග්ගලො සම්මාසම්බුද්ධොති.

තත්ථාති නිමිත්තෙ භුම්මං. බලෙසූති දසබල ඤාණෙසු. වසිභාවන්ති ඉස්සරභාවං. එත්ථච පුබ්බෙ. ල. සාමන්තිඑතෙන සංසද්දස්ස අත්ථං දස්සෙති. තත්ථාතිආදිනා [සම්මාසද්දස්සඅත්ථන්ති. සම්මාසම්බුද්ධපදං]

5. ඉදානි ථෙරො අත්තනො වන්දනං සුට්ඨුබලවං කරොන්තො අතුලන්ති ආහ. අනෙකගුණපදවිසයා හි වන්දනා සුට්ඨුතරං බලවතී හොතීති. නනු එකගුණපදවිසයාපි වන්දනා අන්තරා යනීවාරණෙසමත්ථා සියාති කිං දුතීයෙනාති. න න සමත්ථා. විඤ්ඤුජාතිකා පන සත්ථුගුණත්ථොමනෙ මත්තකාරිනො නාම න හොන්ති . ථෙරො ච තෙසං අඤ්ඤතරො. ත්වං පන අවිඤ්ඤුජාතිකො. තස්මා මත්තං කරොන්තො චොදෙසීති. අපිච. න කෙවලං අන්තරා යනීවාරණමෙව වන්දනාය ඉච්ඡිතබ්බං හොති. අථඛො පඤ්ඤාපාටවාදිඅත්ථොපි ඉච්ඡිතබ්බොයෙව. සොපි හි අනායාසෙන ගන්ථ නිට්ඨානස්ස ගන්ථපාරිසුද්ධියා ච පච්චයො හොතීති. අනුස්සතිට්ඨානෙසු හි චිත්තභාවනා චිත්තසමාධානාවහා හොති. චිත්ත සමාධානෙ ච සති පඤ්ඤාතික්ඛාසූරා හුත්වා පහති. සමාහිතො භික්ඛවෙ යථාභූතං පජානාතීති හි වුත්තං. තස්මා තදත්ථායපි අත්තනො වන්දනා සුට්ඨු බලවතී කාතබ්බායෙවාති.

[5] විභාවනියං පන

‘‘යථාවුත්තවචනත්ථ යොගෙපි සම්මාසම්බුද්ධසද්දස්ස භගවති සමඤ්ඤාවසෙන පවත්තත්තා අතුලන්ති ඉමිනා විසෙ සෙතී’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

මහන්තඤ්හි සත්ථුගුණපදානං මජ්ඣෙ එතං සම්මාසම්බුද්ධපදං, චන්දො විය තාරකානං මජ්ඣෙ. තස්මා තං සභාවනිරුත්තිං ජානන්තානංසන්තිකෙ භාවත්ථසුඤ්ඤං සත්ථුසමඤ්ඤාමත්තං භවිතුං නාරහති. අඤ්ඤෙසං පන පදසහස්සං වුච්චමානංපි සත්ථු සමඤ්ඤාමත්තමෙව සම්පජ්ජතීති. තුලයිතබ්බො අඤ්ඤෙන සහ පමිතබ්බොති තුලො. න තුලො අතුලො, නත්ථිතුලො සදිසො එතස්සාති වා අතුලො. භගවා. න හි අත්ථි භගවතො අත්තනා සදිසො කොචි ලොකස්මින්ති. යථාහ –

න මෙ ආචරියො අත්ථි, සදිසො මෙ න විජ්ජති;

සදෙවකස්මිං ලොකස්මිං, නත්ථි මෙ පටිපුග්ගලොති.

අනච්ඡරියඤ්චෙතං, යං බුද්ධභූතස්ස අතුලත්තං. සම්පතිජාතස්සපි පනස්ස අතුලතා පඤ්ඤායති. තදා හි මහාපුරිසො සම්පතිජාතොව සමානො පුරත්ථිමදිසාභිමුඛො අට්ඨාසි. තස්මිං දිසා භාගෙ අනන්තානි චක්කවාළානි එකඞ්ගණානි අහෙසුං. තෙසු ඨිතා දෙවබ්රහ්මානො මහාපුරිස ඉධ තුම්හෙහි සදිසො නත්ථි. කුතො උත්තරිතරොති පරමාය පුජාය පූජෙසුං. එවං සෙසදිසාසුපි. තදා මහාපුරිසො අත්තනො සබ්බලොකග්ගභාවං ඤත්වා අග්ගොහමස්මි ලොකස්ස, සෙට්ඨොහමස්මිලොකස්ස, ජෙට්ඨොහමස්මිලොකස්ස අයමන්ති මාජාති, නත්ථි දානි පුනබ්භවොති එවං අඡම්භිවාචං නිච්ඡාරෙසීති. ඉදංපි අනච්ඡරියං, යං පච්ඡිමභවං පත්තස්ස අතුලත්තං. යදා පන සො සුමෙධභූතො දීපඞ්කරබුද්ධස්ස සන්තිකෙ නියතබ්යාකරණං ගණ්හි. තදාපි ථපෙත්වා දීපඞ්කරසම්මාසම්බුද්ධං පාරමිතාගුණෙහි තෙන සදිසො කොචි නත්ථෙව. නත්ථිභාවොචස්ස තදා පවත්තෙ හි දසසහස්සිලොකධාතුකම්පනාදීහි අසාධාරණපාටිහාරියෙහි දීපෙතබ්බො. තානි හි පච්චෙකබොධිසත්තානං සතසහස්සංපි පවත්තෙතුං න සක්ඛිස්සතියෙව. කුතො සාවකබොධි සත්තානන්ති. තෙනෙව හි තදා පවත්තිපාරමිපවිචයඤ්ඤාණං අත්තනො විසයෙ සබ්බඤ්ඤුථඤ්ඤාණගතිකන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. සාවකබොධිසත්තාපි හි යතො පට්ඨාය අත්තනො බොධියා අනුරූපෙ සම්භාරධම්මෙ සයමෙව ජානිතුං සක්කොන්ති. තතො පට්ඨාය අනිවත්තිධම්මා හුත්වා වත්තානුසාරිමහාපුථුජ්ජනභාවං අතික්කමිත්වා බොධිසත්තභූමිං ඔක්කන්තා හොන්ති. එකෙන පරියායෙන නියතා සම්බොධිපරායනා ච නාම හොන්ති. තදා එව බුද්ධානං සම්මුඛිභාවෙ සති නියතබ්යාකරණං ලභන්ති. සබ්බඤ්ඤු බොධිසත්ත පච්චෙකබොධිසත්තෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති.

[6] විභාවනියං පන

සමිතත්ථෙ ය්යකාරස්ස අකාරස්ස වා වසෙන එතං සිද්ධන්ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

න හි තුලසද්දො ධාතුසිද්ධො කම්මසාධනො ච භවිතුං න යුත්තො. තුලයිතුං අසක්කුණෙය්යොති අතුලො. අප්පමෙ ය්යොති හි ටීකායං වුත්තං. එතෙන තුලසද්දො කම්මසාධනොති දිපෙති. එවඤ්ච සති කම්මසාධනෙනෙව තදත්ථසිද්ධිතො කිං තතො සමිතත්ථෙ ය්යකාරස්සඅකාරස්ස වා චින්තායාති. වත්තිච්ඡානුගතො සද්දප්පයොගොති කත්වා එතං වුත්තන්ති චෙ. න. යථා සුතං යුත්තං වජ්ජෙත්වා අස්සුතස්ස පරිකප්පනාය පයො ජනාභාවතොති. [අතුල පදං]

6. ඉමෙහි පන ද්වීහි පදෙහි සත්ථු තිස්සො සම්පදා විභා විතා හොන්ති. හෙතුසම්පදා ඵලසම්පදා සත්තුපකාරසම්පදාචාති. තත්ථ සත්ථු මහාකරුණා සමඞ්ගිතා බොධිසම්භාරසම්භරණඤ්ච හෙතුසම්පදානාම. බොධිමණ්ඩෙ පවත්තිතා චතුවීසති කොටිසභසහස්සසඞ්ඛා මහාවජිරඤ්ඤාණසඞ්ඛාතා සබ්බඤ්ඤුමහා විපස්සනාපි එත්ථෙව සඞ්ගහිතා. සා හි මහාබොධියා පදට්ඨාන භූතාති. පහාන සම්පදායමෙව වා සා සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. ඵලසම්පදා චතුබ්බිධා පහානසම්පදා ඤාණසම්පදා ආනුභාවසම්පදා රූපකායසම්පදා චාති. තත්ථ සහ වාසනාය කිලෙසප්පහානං පහානසම්පදා නාම. පහානස්ස සබ්බපාරිපූරිතාති අත්ථො. අත්ථතො පන අරියමග්ගො, අග්ගමග්ගඤ්ඤාණමෙව වා. සබ්බඤ්ඤුත ඤ්ඤාණ දසබලඤ්ඤාණාදීනි ඤාණසම්පදා.

[7] විභාවනියං පන

එතාසු ද්වීසු සම්පදාසු ඤාණසම්පදා පථමං වුත්තා, තතො පහානසම්පදා. පහානසම්පදායෙව පන පථමං වත්තබ්බා. සා හි ඤාණසම්පදායපුබ්බඞ්ගමභූතා පච්චයභූතා ච. මහාටීකායඤ්ච සායෙව පථමං වුත්තාති.

[8] යඤ්ච විභාවනියං

‘‘සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානං අග්ගමග්ගඤ්ඤාණ’’න්ති ඤාණසම්පදායං වුත්තං. තංපි න යුජ්ජති.

අග්ගමග්ගඤ්ඤාණඤ්හි පහානසම්පදා එව භවිතුං අරහති. න හි මග්ගඤ්ඤාණතො අඤ්ඤා පහානසම්පදානාම අත්ථීති. යඤ්ච කොචි වදෙය්ය මග්ගඤ්ඤාණං ඤාණඤ්ච හොති පහානඤ්ච. තස්මා උභයත්ථ වත්තුං යුත්තන්ති. තංපි න යුජ්ජති. එවඤ්හි සති සම්පදාසඞ්කරො හොතීති.

[9] තථා විභාවනියං

ඤාණසම්පදායං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සබ්බපථමං වත්තබ්බංපි න වුත්තං. තංපි න සුන්දරං.

නනු ‘‘තම්මූලකානි ච දසබලාදි ඤ්ඤාණානී’’ති එත්ථ ආදිසද්දෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණංපි ගහිතන්ති චෙ. තංපි න යුජ්ජති.

න හි අප්පධානං සරූපතො නිද්දිසිත්වා පධානං පාකටං ආදිසද්දෙන ගහිතන්ති ඤායාගතං හොතීති. අචින්තෙය්යානුභාවෙහි සීලා දිගුණෙහි ඉද්ධි ධම්මෙහි ච සම්පදා ආනුභාවසම්පදා. ලක්ඛණා නුබ්යඤ්ජනප්පටිමණ්ඩිතස්ස රූපකායස්ස සම්පත්ති රූපකායසම්පදා. සත්තුපකාරොදුවිධො ආසයසම්පදා, පයොගසම්පදා ච. අජ්ඣාසයස්ස උළාරතා කායවචීපයොගස්ස ච පරිසුද්ධතාති අත්ථො. තත්ථ දෙවදත්තාදීසු විරොධිසත්තෙසුපි නිච්චං හිතජ්ඣාසයතා ආසය සම්පදා. ලොකෙ අභිඤ්ඤාතානං රාජූනං රාජමහාමත්තානං සෙට්ඨි ගහපතීනං දෙවරාජූනම්පි ධම්මං දෙසෙන්තස්ස ලාභසක්කාරාදි නිරපෙක්ඛතාවසෙන දෙසනාපයොගසුද්ධි පයොගසම්පදා. තත්ථ ද්වෙ පහානඤාණසම්පදා සම්මාසම්බුද්ධපදෙන විභාවිතා. ද්වීහි ආනු භාවරූපකායසම්පදාහි සහ ද්වෙ සත්තුපකාරසම්පදා අතුලපදෙන. හෙතුසම්පදා පන ද්වීහිපි පදෙහි සාමත්ථියතො විභාවිතා. න හි තාදිසියා හෙතුසම්පදාය විනා ඉතරාසං පවත්ති අත්ථීති. [සම්පදා]

7. පුනපි ථෙරො අත්තනො වන්දනං බලවතරං කරොන්තො සසද්ධම්මගණුත්තමන්ති ආහ. එතෙන ධම්මසඞ්ඝානංපි වන්දනා කතා හොති. දූරතොහං නමස්සිස්සං, සසඞ්ඝං ලොකනායකන්ති හි වුත්තෙ සඞ්ඝස්සපි නමනක්රියාපත්ති සහසද්දෙන විඤ්ඤායති. එව මිදං දට්ඨබ්බං. තත්ථ නමස්සිස්සන්ති නමස්සිං.

[10] යම්පන විභාවනියං

‘‘ගුණීභූතානංපි හි ධම්මසඞ්ඝානං අභිවාදෙතබ්බ භාවො සහයොගෙන විඤ්ඤායතී’’ති වුත්තං. තත්ථ අභිවාදෙතබ්බ භාවොති නවත්තබ්බං. අභිවාදිතභාවොති පන අභිවාදනන්ති වා වත්තබ්බං. එවඤ්හි සති ඉධ අධිප්පෙතස්ස ක්රියා සමවායස්ස සිද්ධත්තා ධම්මසඞ්ඝානංපි ථෙරස්ස වන්දනා ක්රියාපත්ති සිද්ධා හොතීති. ඉතරථා තබ්බපච්චයස්ස අරහත්ථදීපනතො අභිවාදනා රහතා සඞ්ඛාත ගුණසමවායො වුත්තො සියා. සොච ඉධ නාධිප්පෙතො. අත්තනො නිදස්සනෙන ච සහ න සමෙති සපුත්තදාරො ආගතොති.

අපිච ථෙරො ඉමං ගන්ථං රචයිස්සාමීති පුබ්බභාගෙයෙව තීණි රතනානි වන්දි, අථ තං අත්තනො වන්දනං ගන්ථප්පටිඤ්ඤාය සහ ඝටෙත්වා දස්සෙන්තො ඉමං ගාථං රචයීතිපි න න සක්කා වත්තුන්ති. තථාහි අභිවාදියාති වුත්තං. න අභිවාදියාමීති. එසනයො අඤ්ඤත්ථපි. තත්ථ සද්ධම්මෙන ච ගණුත්තමෙන ච අත්තනා නිම්මිතෙන සකලලොකස්ස සරණභූතෙන සහ වත්තතීති සසද්ධම්ම ගණුත්තමො. සම්මාසම්බුද්ධො. න හි පරනිම්මිතෙන සද්ධම්මෙන ගණුත්තමෙන ච සහිතා සාවකා සසද්ධම්මාති ච සගණුත්තමාති ච වුච්චන්ති. න ච අත්තනොඑව සරණභූතෙන සද්ධම්මෙන සබ්රහ්මචාරිගණුත්තමෙන ච සහිතා පච්චෙකබුද්ධා තථා ථොමනං අරහන්තීති, තස්මා ඉදංපි සත්ථු අසාධාරණගුණපදමෙව හොතීති දට්ඨබ්බං.

තත්ථ ධාරෙතීති ධම්මො. කෙ ධාරෙති, අත්තානං ධාරෙන්තෙ. ධම්මො හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරින්ති හි වුත්තං. කථඤ්ච ධාරෙති, චතූසු අපායෙසු වට්ටදුක්ඛෙසුච අපතමානෙ කරොන්තො. කිඤ්ච ධාරණංනාම, යෙසං වසෙන සත්තා අපායෙසුවා වට්ටදුක්ඛෙසුවා පතන්ති, තෙසං කිලෙසානං එකදෙසෙනවා සබ්බසොවා සමුච්ඡින්දනං. ඉමස්මිං අත්ථෙ චත්තාරො අරියමග්ගා නිබ්බානඤ්ච නිප්පරියායතො ධම්මොනාම. අරියමග්ගා හි කිලෙසෙ සමුච්ඡින්දන්තා නිබ්බානෙන සහෙව හුත්වා සමුච්ඡින්දන්ති. න විනාති, තස්මා තෙයෙව පඤ්ච එකන්තතො ධම්මොනාමාති. පරියත්තිධම්මො පන ධාරණුපායොයෙව හොති. චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානිච ධාරණඵලානියෙව හොන්ති, කිලෙසානං පටිප්පස්සම්භනවසෙන පවත්තත්තා ධාරණානුකූලප්පවත්තානි ච. තස්මා එතෙ පඤ්ච පරියායධම්මායෙවාති. අථවා , ධාරීයතීති ධම්මො. ධාරණාරහොති වුත්තං හොති. යො හි ධාරෙන්තං එකන්තෙන දුක්ඛතො මොචෙති. අග්ගසුඛෙච පතිට්ඨාපෙති. සොයෙව ධාරණාරහත්තා ඉධ ධම්මොනාමාති. කොපන සොති, යථා පුත්තධම්මායෙව. තෙහි කෙචි භාවනා වසෙන කෙචි සච්ඡිකිරියවසෙන කෙචි දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරවසෙන කෙචි උග්ගහ ධාරණවසෙන ධාරීයන්ති. තෙ ච එවං ධාරීයමානා ධාරෙන්තං යථාරහං අපායදුක්ඛතො වට්ටදුක්ඛතොච මොචෙන්ති, අග්ගෙච ඵලසුඛෙවා නිබ්බානසුඛෙවා පතිට්ඨාපෙන්තීති. ධාරෙන්තිවා සප්පුරිසාජනා අපායෙසු වට්ටදුක්ඛෙසුච අත්තානං අපත මානං වහන්ති එතෙනාති ධම්මො. ධරන්තිවා එත්ථ ධම්මදීපා ධම්මප්පටිසරණා ජනා ලද්ධප්පතිට්ඨා හොන්තීති ධම්මොතිපි යුජ්ජතියෙව. කස්මා පනෙත්ථ ධම්මො දසවිධොව වුත්තො. නනු පටිපත්තිධම්මෙන සහ එකාදසවිධොව වත්තබ්බොති. සච්චං. සොපන පටිපත්තිධම්මො මග්ගස්ස පුබ්බභාගප්පටිපදාඑව හොතීති පුබ්බචෙතනා විය දානෙ මග්ගෙ එව සො සඞ්ගහිතො. තස්මා ධම්මො දසවිධොව සබ්බත්ථ වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

අපිච, යදග්ගෙන පරියත්තිධම්මො ඉධ ධම්මස්මිං සඞ්ගහිතො. තදග්ගෙන පරියත්තිධාරකොපි සඞ්ඝෙ වන්දනෙය්යෙ සඞ්ගහිතොති යුත්තො. යදග්ගෙනච පුථුජ්ජනකල්යාණකො සඞ්ඝෙ සෙක්ඛෙසු සඞ්ගහිතො. තදග්ගෙන තස්ස කල්යාණහෙතුභූතො පටිපත්ති ධම්මොපි ධම්මෙ වන්දනෙය්යෙ සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. සො හි පුථුජ්ජනභූතොපි යෙහි ධම්මෙහි සමන්නාගතත්තා සෙඛෙ සොතාපත්ති ඵලසච්ඡිකිරියාය පටිපන්නෙ සඞ්ගහිතො. තෙ පන ධම්මා සෙක්ඛෙ සොතාපත්තිමග්ගෙ අසඞ්ගහිතාති නසක්කා වත්තුන්ති. එත්තාවතා යෙ වදන්ති සඞ්ඝං සරණං ගච්ඡාමීති, එත්ථ පුථුජ්ජන කල්යාණකො සඞ්ඝෙ අසඞ්ගහිතො. න හි තංසරණං ගච්ඡන්තස්ස සරණගමනං සම්පජ්ජතීති. තෙසං තං පටික්ඛිත්තං හොති. එවං පන වත්තබ්බො, යො වො ආනන්ද මයා ධම්මොච විනයොච දෙසිතො පඤ්ඤත්තො, සො වො මමච්චයෙන සත්ථාති එවං සත්ථුඨානෙ ථපෙත්වා භගවතා සංවණ්ණිතො පරියත්තිධම්මො ධම්මසරණෙ සඞ්ගහිතොති යුත්තො, තං ධාරෙන්තොපන කල්යාණප්පටිපත්තියං ඨිතොපි අත්ථි. අට්ඨිතොපි අත්ථි. යො අට්ඨිතො, සො අත්තනොපි සරණං නහොති. කුතො පරස්ස. සත්ථාරා ච අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසු සො ගරහිතො. තස්මා සො සඞ්ඝසරණෙ අසඞ්ගහිතො. ඉතරොව සඞ්ගහිතොති යුත්තොති.

සන්තානං ධම්මොති සද්ධම්මො. සමිතකිලෙසානං තතොයෙව පසත්ථානං පූජිතානං සප්පුරිසානං පණ්ඩිතානඤ්ච ධම්මොති අත්ථො. යොච සන්තානං ධම්මො, සොපි එකන්තෙන සන්තොයෙව හොතීති සන්තො ධම්මොතිපි සද්ධම්මො. පසත්ථො පූජිතො ධම්මොති අත්ථො. සච්චො වා. අයඤ්හි අඤ්ඤතිත්ථියධම්මො විය ධාරෙන්තං නවිසංවාදෙති. සො හි අයං මෙ හිතොති ධාරෙන්තස්ස අහිතොයෙව සම්පජ්ජති. අයං පන තථාධාරෙන්තස්ස හිතොයෙව සම්පජ්ජතීති. [සද්ධම්මපදං]. ගණුත්තමපදෙ ලොකෙ සමාන දිට්ඨිසීලානං සහධම්මිකානං සමූහො ගණොති වුච්චති. ඉධ පන උත්තමෙහි සීලාදිගුණෙහි යුත්තො භගවතො සාවකසඞ්ඝො උත්තමොච සො ගණොචාති අත්ථෙන උත්තමගණොනාම. සොයෙව ඉධ ගණුත්තමොති වුච්චති යථා මුනිසෙට්ඨො මුනිවරොති.

[11] විභාවනියං පන

‘‘ගණානං ගණෙසුවා දෙවමනුස්සාදිසමූහෙසු උත්තමො ගණුත්තමො’’ති ච වුත්තං. තං න සුන්දරං.

එතස්මිඤ්හි අත්ථෙ සති උත්තමසද්දො පධානභූතො හොති. සොච ගුණම්හියෙව පවත්තතීති තෙන ඉධ අරියසඞ්ඝො වුත්තොති නසිජ්ඣතීති. එත්ථච ගණොති සඞ්ඝොයෙව වුච්චති. සොච සඞ්ඝො දුවිධො සම්මුතිසඞ්ඝො, දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝොති. තත්ථ සමග්ගෙන සඞ්ඝෙන කතං උපසම්පදාකම්මං සම්මුතිනාම. තාය සම්මුතියා උපසම්පන්නභූමිං පත්වා ඨිතො භික්ඛුසඞ්ඝො සම්මුතිසඞ්ඝොනාම. සො විනයකම්මෙසු පසිද්ධො. දක්ඛිණෙය්යසඞ්ඝො නාම අට්ඨ අරියපුග්ගලසමූහො. සොපන කිඤ්චාපි සම්මුතිසඞ්ඝෙපි අන්තොගධොයෙව හොති. තථාපි සරණගමන වන්දනා මාන පූජාසක්කාරානුස්සතිට්ඨානෙසු අනුත්තර පුඤ්ඤක්ඛෙත්ත විසෙ සපරිග්ගහත්ථං භගවතා තථා තථා සංවණ්ණෙත්වා සො විසුං වුත්තොති දට්ඨබ්බො. පුථුජ්ජනසඞ්ඝොහි පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං සමානොපි අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං නහොති. කස්මා. සාලික්ඛෙත්තෙ තිණානං විය ඛෙත්තදුට්ඨානං සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡානුසයානං සබ්භාවාති. පුඤ්ඤක්ඛෙත්තභාවො පනස්ස පුරිමෙ සද්ධම්මපදෙ වුත්තනයෙන වෙදිතබ්බොති. [සසද්ධම්මගණුත්තමපදං]

8. අභිවාදියාති විසෙසතො වන්දිත්වා. එත්ථ ච අයං ලොකෙ සීලාදිගුණයුත්තො සෙට්ඨො වන්දනෙය්යොති එවං සෙට්ඨ චිත්තං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා වන්දන්තො විසෙසතො වන්දතීති වුච්චති. වන්දනා පන තිවිධා කායවන්දනාදිවසෙන. යථාහ –

තිස්සො ඉමා භික්ඛවෙ වන්දනා, කතමා තිස්සො. කායෙන වන්දති, වාචාය වන්දති, මනසා වන්දතීති.

තත්ථ සෙට්ඨචිත්තං පච්චුපට්ඨාපෙත්වා ජාණුද්වය කප්පරද්වය නලාට සඞ්ඛාතානි පඤ්ච අඞ්ගානි භූමියං පතිට්ඨාපෙත්වා වන්දනෙය්යානං අභිමුඛං නිප්පජ්ජන්තො කායෙන වන්දතිනාම. යං සන්ධාය පඤ්චප්පතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වාති තත්ථ තත්ථ වුත්තං. යායච අවන්දියට්ඨානෙසු වන්දන්තස්ස ආපත්ති හොතීති. ගුණපදානි වාචාය පවත්තෙන්තො වාචාය වන්දතිනාම. නමො බුද්ධස්ස, නමත්ථු බුද්ධස්ස, නමො විමුත්තියා, නමො විමුත්තානං, විපස්සිස්ස නමත්ථූති එවමාදීසුපි වාචා වන්දනායෙව. ගුණපදානි අනුගන්ත්වා ගුණෙ අනුස්සරන්තො මනසා වන්දතිනාමාති.

9. භාසිස්සන්ති කථෙස්සාමි. කාමඤ්ච ථෙරො ඉමං සඞ්ගහං රචයන්තො පොත්ථකාරුළ්හං කත්වාව රචයිස්සති. ගන්ථකම්මං නාම වාචාකම්මෙසු පසිද්ධන්ති කත්වා භාසිස්සන්ති වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං.

10. අභිධම්මත්ථසඞ්ගහන්ති පදෙ අභිධම්මෙ වුත්තා අත්ථා අභිධම්මත්ථා. තෙ සඞ්ගය්හන්ති එත්ථ එතෙනාතිවා අභිධම්මත්ථසඞ්ගහො. සඞ්ගය්හන්තිතිච ථෙරෙන සංඛිපිත්වා ගය්හන්ති කථීයන්තීති අත්ථො. අභිධම්මෙති චෙත්ථ අභිඅතිරෙකො අභිවිසෙ සොච ධම්මො අභිධම්මො. ධම්මොති ච විනයපාළිතො අඤ්ඤංපාළි ද්වයං වුච්චති. යො වො ආනන්ද මයා ධම්මොච විනයොච දෙසිතො පඤ්ඤත්තොති හි වුත්තං. තඤ්ච පාළිද්වයං ආණාවිධානසඞ්ඛාතං විනයන කිච්චං වජ්ජෙත්වා කුසලාදිකෙ යථාපවත්තෙ පරමත්ථධම්මෙ එව දීපෙතීති. එවං දීපෙන්තෙසුච තෙසු ද්වීසු ධම්මෙසු යො ඉතරතො අතිරෙකොච හොති විසෙසොච. අයමෙව අභිධම්මො නාම. ඉතරොපන ධම්මොයෙව. එවඤ්ච කත්වා ධම්මො අභිධම්මො විනයො අභිවිනයොති ඉදං චතුක්කං වෙදිතබ්බං. තත්ථ ධම්මොනාම සුත්තන්තපිටකං. අභිධම්මොනාම යත්තපකරණානි. විනයොනාම උභතො විභඞ්ගො, අභිවිනයොනාම ඛන්ධකපරිවාරාති අට්ඨකථාසු වුත්තං. අතිරෙකවිසෙසතා චෙත්ථ කුසලාදි වසෙන ඛන්ධාදිවසෙන සඞ්ගහාදිවසෙන තථා තථා දෙසෙතබ්බප්පකාරානං අනවසෙසවිභත්තිවසෙනවා සුද්ධධම්මාධිට්ඨාන දෙසනාපවත්තිවසෙනවා වෙදිතබ්බා. යතො සබ්බඤ්ඤුබුද්ධා ඉමං අභිධම්මදෙසනං දෙවෙසුඑව දෙසෙන්ති. න හි මනුස්සා එවරූපං තයො මාසෙ නිරන්තරං පවත්තනයොග්යං කථාමග්ගං එකෙන ඉරියාපථෙන ආදිතො පට්ඨාය පරියොසානං පාපෙත්වා පටිග්ගහෙතුං සක්කොන්ති, නච එව රූපො එකමාතිකානුබන්ධො කථාමග්ගො නානාඛණෙසු නානාජනානං දෙසෙතුං සක්කුණෙය්යො හොතීති. කෙචිපන විනයපාළිතොපි අභිරෙකවිසෙසතං තස්ස වණ්ණෙන්ති. තං අට්ඨසාලිනියා න සමෙති. තත්ථ හි ධම්මනාමිකානං ද්වින්නං පාළීනං මජ්ඣෙඑව අයං අතිරෙකවිසෙසතා විචාරිතා. නච යුජ්ජති විනයෙන සහ තථා විචාරෙතුං අසමානකිච්චවිසයත්තා. විනයො හි කායවාචානං විනයනකිච්චො, අජ්ඣාචාරවිසයොච. ධම්මො පන ධම්මවිභාගකිච්චො ධම්මප්පවත්ති විසයොචාති. කෙචිපන වදන්ති එවං සන්තෙපි විනයො එව සබ්බජෙට්ඨකො සියා. විනයං විවණ්ණෙන්තස්ස හි පාචිත්තියාපත්ති හොති. ධම්මං විවණ්ණෙන්තස්ස දුක්කටාපත්තිමත්තාති, තං නයුජ්ජති. විනයො හි ආණාචක්කං. ධම්මොච ධම්මචක්කං. තත්ථ විනයං විවණ්ණෙන්තො සත්ථු ආණාචක්කෙ පහාරං දෙති. සත්ථරි අගාරවො මහන්තො හොති. යස්සච සත්ථරි අගාරවො, තස්ස ධම්මසඞ්ඝෙසු තීසු සික්ඛාසුච අගාරවො සිද්ධො හොති. තස්මා විනය විවණ්ණනෙ ආපත්ති මහන්තී හොති. න සබ්බජෙට්ඨකත්තාති. අපිච, විනයොනාම සාසනස්ස මූලං. විනයෙ අට්ඨිතෙ සාසනං නතිට්ඨති. තස්මා සාසනස්ස චිරට්ඨිතත්ථංපි විනයවිවණ්ණනෙ මහතී ආපත්ති පඤ්ඤත්තාති.

ඉති පරමත්ථදීපනියා නාම අභිධම්මත්ථ සඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය පථමගාථාය

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.