📜

පච්චය සඞ්ගහ පරමත්ථදීපනී

166. එවං සත්තහි පරිච්ඡෙදෙහි පථමස්ස නාමරූපපරිච්ඡෙද ඤාණස්ස විධානං දස්සෙත්වා ඉදානි දුතීයස්ස පච්චයපරිග්ගහඤාණස්ස විධානං දස්සෙන්තො යෙසංසඞ්ඛතධම්මානන්තිආදි මාහ. ඉදානි යෙසං සඞ්ඛතධම්මානං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතභූතා යෙධම්මා යථා යෙහි හෙතාදීහි පච්චයාකාරෙහි පච්චයා උපකාරකා හොන්ති. තං විභාගං තෙසං සඞ්ඛතධම්මානං පච්චයුප්පන්නභූතානං විභාගඤ්ච තෙසං පච්චයධම්මානං විභාගඤ්ච තෙසංපච්චයාකාරානං ඉහ විභාගඤ්ච ඉමස්මිං වුච්චමානෙ පච්චයසඞ්ගහෙ යථාරහං පවක්ඛාමීති යොජනා.

[224] විභාවනියං පන

‘‘පච්චයෙ දස්සෙතු’’න්ති වුත්තං. තං තං විභාගන්ති ඉමිනා න සමෙති.

[225] යඤ්ච තත්ථ

‘‘ඉහ ඉමස්මිං සමුච්චය සඞ්ගහානන්තරෙ ඨානෙ’’ති ඉහ සද්දස්ස අත්ථවිභාවනං වුත්තං. තංපි න යුජ්ජති.

එතස්මිඤ්හි අත්ථෙ සති ඉදානි සද්දො නිරත්ථකො හොතීති, පටිච්ච ඵලං සමුප්පජ්ජති එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො. තත්ථ පටිච්චාති අවිනා, අමුඤ්චිත්වාති අත්ථො. අවිජ්ජාදිකො පච්චයධම්මොති වණ්ණෙන්ති. අථවා, සමුප්පජ්ජනං සමුප්පාදො. සහජාතධම්මෙහි සහෙව කලාපවසෙන අභිනිබ්බත්ති පාතුභාවොති අත්ථො. යථාසකං පච්චයං පටිච්ච තෙන අවිනාභාවීහුත්වා සමුප්පාදො පටිච්ච සමුප්පාදො, අත්ථතො පන සබ්බෙසං පච්චයපච්චයුප්පන්නභූතානං සඞ්ඛත ධම්මානං පච්චයායත්තවුත්තිතාසඞ්ඛාතං සබ්බසඞ්ඛතසාධාරණං එකං සාමඤ්ඤලක්ඛණං. යං ඉදප්පච්චයතාතිච වුච්චති. තත්ථච ඉදප්පච්චය තාති අයං ඉමස්ස පච්චයො අයං ඉමස්ස පච්චයොති එවං නිද්දිසිතබ්බො අයං පච්චයො එතෙසන්ති ඉදප්පච්චයා. සඞ්ඛතධම්මා. ඉදප්පච්චයානං භාවො ඉදප්පච්චයතා. යථාවුත්ත සාමඤ්ඤලක්ඛණං එවාති අත්ථො වෙදිතබ්බො, න පටිච්ච ඵලං සමුප්පජ්ජති එතස්මාති පටිච්චසමුප්පාදො. අවිජ්ජාදිකො පච්චයධම්මොතිච ඉමෙසං පච්චයා ඉදප්පච්චයා. ඉදප්පච්චයාඑව ඉදප්පච්චයතාතිච. විසුද්ධිමග්ගෙ පන සමුප්පජ්ජනං සමුප්පාදොති අයමත්ථො පටික්ඛිත්තො. පාළියං පන අයමෙව අධිප්පෙතො විය දිස්සති. යථාහ –

කතමොච භික්ඛවෙ පටිච්චසමුප්පාදො. ජාතිපච්චයා භික්ඛවෙ ජරාමරණං, උප්පාදාවා තථාගතානං අනුප්පාදාවා තථාගතානං ඨිතාව සා ධාතු, ධම්මට්ඨිතතා ධම්මනියාමතා ඉදප්පච්චයතාති.ල. අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා උප්පාදාවා.ල. ඉදප්පච්චයතා. ඉති ඛො භික්ඛවෙ තත්ර තථතා අවිතථතා අනඤ්ඤථතා ඉදප්පච්චයතා. අයං වුච්චති භික්ඛවෙ පටිච්චසමුප්පාදොති.

එත්ථ හි ඨිතාව සා ධාතූතිආදිනා තත්ර තථතා අවිතථතාතිආදිනාච යථාවුත්තං ඉදප්පච්චයතා සඞ්ඛාතං සාමඤ්ඤ ලක්ඛණමෙව පටිච්චසමුප්පාදොනාමාති දස්සෙති. න චෙත්ථ භාවසාධනෙ කතෙ සති පටිච්චසද්දෙන සහ සමුප්පාදසද්දස්ස අසමානකත්තුතාසඞ්ඛාතො බ්යඤ්ජනයුත්තිවිරොධො අත්ථි. යො පටිච්ච ක්රියාය කත්තා, තස්සෙව සමුප්පාදක්රියායපි කත්තුතා සම්භවතො. න හි ක්රියානාම කත්තුරහිතාසම්භවතීති. සඞ්ඛතධම්මෙසුච ගම්භීරෙසු සති අනිච්චතාදිලක්ඛණං විය ඉදංපි සඞ්ඛතලක්ඛණං ගම්භීරමෙව හොතීති නයිධ ගම්භීරවචනවිරොධො සම්භවති. අථඛො සඞ්ඛතධම්මතො සඞ්ඛතලක්ඛණමෙව ගම්භීරතරං හොතීති. තාදිසෙන පන සාමඤ්ඤලක්ඛණෙන සම්පන්නා යථාවුත්තා අවිජ්ජාදයො සඞ්ඛතධම්මා පටිච්චසමුප්පන්නානාම. යථාහ-කතමෙච භික්ඛවෙ පටිච්චසමුප්පන්නාධම්මා ජරාමරණං භික්ඛවෙ පටිච්චසමුප්පන්නං.ල. අවිජ්ජා භික්ඛවෙ පටිච්චසමුප්පන්නාති. ඉති සබ්බෙසං පච්චයපච්චයුප්පන්න භූතානං සඞ්ඛතධම්මානං පච්චයා සත්ත වුත්තිතාසඞ්ඛාතො පටිච්චසමුප්පාදොච සො නීයති ඤායති පටිවිජ්ඣීයතීති කත්වා නයොචාති පටිච්චසමුප්පාදනයො. පඨපෙති සඞ්ඛතධම්මෙ නානාපකාරෙහි පච්චයභෙදෙහි පවත්තෙති දෙසෙති එත්ථාති පට්ඨානං. මහාපකරණං. පට්ඨානෙ දෙසිතො නයො පට්ඨානනයො.

තස්මිං තස්මිං පච්චයධම්මෙ භාවෙ විජ්ජමානෙ සති තෙ තෙ භවන්ති සීලෙනාති තබ්භාවභාවිනො. සඞ්ඛතධම්මා. තෙසං භාවො තබ්භාවභාවිභාවො, ඉමස්මිං සති ඉදං හොති. ඉමස්ස උප්පාදා ඉදං උප්පජ්ජතීති එවං පවත්තො සඞ්ඛතධම්මනියාමො. තබ්භාවභාවිභාවොඑව ආකාරො තබ්භාවභාවිභාවාකාරො. සො එව තබ්භාවභාවිභාවාකාරමත්තං. මත්තසද්දෙන හෙතාදිපච්චය සත්තිනියමං නිවත්තෙති. තෙන උපලක්ඛිතො නයො පටිච්චසමුප්පාද නයො. ආහච්චපච්චයට්ඨිතිං ආරබ්භාති එත්ථ හෙතු ආරම්මණා දිවසෙන තථාතථා උපකාරකතාසඞ්ඛාතො පච්චයසත්ති විසෙසො ආහච්චපච්චයට්ඨිතිනාම. සො හි අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදීසු විය පච්චයධම්මුද්ධාරමත්තෙ අට්ඨත්වා හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චහොතිආදිනා පච්චයසත්ති විසෙසුද්ධාරවසෙන ආහච්ච මත්ථකං පාපෙත්වා දෙසිතත්තා ආහච්චපච්චයට්ඨිතීති වුච්චති. පච්චයධම්මා තිට්ඨන්ති අත්තනො පච්චයුප්පන්නාභිසඞ්ඛරණ කිච්චං පත්වා අනොසක්කමානා හුත්වා පවත්තන්ති එතායාති කත්වා. ආරබ්භාති පටිච්ච. වුච්චතීති භගවතා කථීයති.

උභයං පන වොමිස්සිත්වා පපඤ්චෙන්ති ආචරියාති ඉදං පටිච්ච සමුප්පාදං පපඤ්චෙන්තෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙහි තං පපඤ්චයන්තා පට්ඨාන නයංපි ආහරිත්වා පපඤ්චෙන්තීති. යථා සූරියො උදයන්තො අන්ධකාරෙ විධමෙත්වා දබ්බසම්භාරෙ මහාජනස්ස පාකටෙ කරොති. එවමෙවං උප්පන්නං චතුසච්චඤාණං අවිජ්ජන්ධකාරං විධමිත්වා චතුසච්ච ධම්මං විදති පාකටං කරොතීති විජ්ජා. තප්පටිපක්ඛත්තා මොහො අවිජ්ජානාම. සො හි උප්පජ්ජමානො ධම්මෙසු අඤ්ඤාණඅදස්සන සඞ්ඛාතං අන්ධකාරං ජනෙත්වාව උප්පජ්ජති. පටිච්ච ඵලං එති ආගච්ඡති එතස්මා එතෙනාති වා පච්චයො. අවිජ්ජාච සා පච්චයො චාති අවිජ්ජාපච්චයො. තස්මා අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති සම්බන්ධො. සඞ්ඛතං කායවචීමනොකම්මං අභිසඞ්ඛරොන්ති සත්තා එතෙහීති සඞ්ඛාරා. විජානාතීති විඤ්ඤාණං. විජානන්ති සත්තා එතෙනාති වා විඤ්ඤාණං. ආරම්මණෙ නමතීති නාමං. රුප්පති විකාරං ආපජ්ජතීති රූපං. අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනං. දෙවානං දෙවායතනමිව. ඵුසතීති ඵස්සො. ඵුසන්ති සම්පයුත්තකා ධම්මා එතෙනාති වා ඵස්සො. වෙදයතීති වෙදනා. වෙදයන්ති පච්චනුභවන්ති සත්තා එතායාතිවා වෙදනා. තස්සති පරිතස්සතීති තණ්හා. නිච්චපිපාසවසෙන ආරම්මණහෙතු නිච්චං චඤ්චලති පත්ථෙති වාති අත්ථො. තස්සන්ති පරිතස්සන්ති චඤ්චලන්ති සත්තා එතායාති වා තණ්හා. උපාදියතීති උපාදානං. අමුඤ්චගාහං ගණ්හාතීති අත්ථො. උපාදියන්ති සත්තා එතෙනාති වා උපාදානං.

භවති වඩ්ඪතීති භවො. භවන්ති ජායන්ති වඩ්ඪන්ති සුඛදුක්ඛානි එතෙනාති වා භවො. ජනනං ජාති. ජායන්ති පාතුභවන්ති සඞ්ඛත ධම්මා එතායාති වා ජාති. ජීරණං ජරා. ජීරන්ති ජිණ්ණභාවං ගච්ඡන්ති එතායාති වා ජරා. සොචනං සොකො. සොචන්ති චිත්තපරිළාහං ගච්ඡන්ති එතෙනාති වා සොකො. පරිදෙවනං පරිදෙවො. තං තං පවත්තිං පරිකිත්තෙත්වා දෙවන්ති කන්දන්ති එතෙනාති වා පරිදෙවො. ඛමිතුං සහිතුං දුක්කරන්ති දුක්ඛං. දුම්මනස්ස විරූපචිත්තස්ස භාවො දොමනස්සං. භුසො ආයාසනං උපායාසො. ආයාසනන්ති අනස්සාසනං. විසීදනන්ති අත්ථො. එවන්ති ඉමිනා යථාවුත්තෙන. අවිජ්ජාදි සඞ්ඛාරාදිපච්චයපච්චයුප්පන්න පරංපරවිධිනා සමුදයො හොතීති සම්බන්ධො. එතස්සකෙවලස්සදුක්ඛක්ඛන්ධස්සාති අවිජ්ජාදිකස්ස එතස්ස සකලස්ස දුක්ඛරාසිස්ස කෙනචි සුඛෙන අසංමිස්සස්ස වා දුක්ඛරාසිස්ස අභිනිබ්බත්ති හොතීති අත්ථො. එත්ථච දුවිධො පටිච්චසමුප්පාදනයො සුත්තන්තිකනයො අභිධම්මනයොති. තත්ථ සුත්තන්තිකනයෙන තාව අවිජ්ජා චතුබ්බිධා දුක්ඛපටිච්ඡාදිකා සමුදයපටිච්ඡාදිකා නිරොධපටිච්ඡාදිකා මග්ගපටිච්ඡාදිකාචාති. අභිධම්මනයෙන පන පුබ්බන්තපටිච්ඡාදිකා අපරන්ත පටිච්ඡාදිකා පුබ්බන්තාපරන්තපටිච්ඡාදිකා පටිච්චසමුප්පාදපටිච්ඡාදිකාති චතූහි සද්ධිං අට්ඨ විධාති වෙදිතබ්බා.

සඞ්ඛාරා සුත්තන්තිකනයෙන සාසවා කුසලාකුසලචෙතනා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරො ආනෙඤ්ජා භිසඞ්ඛාරොති පන තිවිධා හොන්ති. තත්ථ ද්වාදස අකුසලචෙතනා අපුඤ්ඤාති සඞ්ඛාරොනාම. කාමරූප කුසලචෙතනා පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරොනාම. අරූපකුසලචෙතනා ආනෙඤ්ජාතිසඞ්ඛාරොනාම. අභිධම්මනයෙන පන සබ්බාපි ලොකියලොකුත්තරභූතා කුසලාකුසලචෙතනා සඞ්ඛාරානාම. කිරියචෙතනා පන සබ්බාපි විභඞ්ගෙ නගහිතා. අට්ඨකථායඤ්ච කිරියධම්මානං පන යස්මා නෙව අවිජ්ජා න කුසලා කුසලමූලානි උපනිස්සයපච්චයත්තං ලභන්ති. තස්මා කිරියවසෙන පච්චයාකාරො නවුත්තොති වුත්තං. අවිජ්ජාච කුසලාකුසලමූලා නිච කිරියධම්මානං උපනිස්සය පච්චයා න හොන්ති. තස්මා කිරියධම්මා පටිච්චසමුප්පාදදෙසනායං නගහිතාති වුත්තං හොති. සංයුත්තෙපි යතො ඛො භික්ඛවෙ භික්ඛුනො අවිජ්ජා පහීනා හොති. විජ්ජාඋප්පන්නා. සො අවිජ්ජා විරාගා විජ්ජුප්පාදා නෙව පුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොති. න අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරං. න ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරං අභිසඞ්ඛරොතීති වුත්තං. අත්තනො අනුරූපපච්චයවසෙන පන තෙසංපි පටිච්ච සමුප්පාදො අවාරිතොයෙව. නහි කොචි පටිච්චසමුප්පාදරහිතො සඞ්ඛතධම්මොනාම අත්ථීති. එස නයො විඤ්ඤාණාදීසුපීති. විඤ්ඤාණන්ති බාත්තිංසවිධං ලොකියවිපාකවිඤ්ඤාණං සුත්තන්තිකනයෙන. අභිධම්මනයෙන පන කිරියචිත්තවජ්ජිතං එකූනසත්තතිවිධං ලොකියලොකුත්තරවිඤ්ඤාණං. නාමරූපන්ති ලොකිය විඤ්ඤාණ සහජාතං වෙදනාදිඛන්ධත්තයං පටිසන්ධියං කම්මජරූපං පවත්තියං චිත්තජ රූපඤ්ච සුත්තන්තිකනයෙන. අභිධම්මනයෙන පන සබ්බං කුසලාකුසල විපාකසම්පයුත්තං ඛන්ධත්තයං වුත්තප්පකාරරූපඤ්ච. අට්ඨකථායං පන ලද්ධපච්ඡාජාතපච්චයං සබ්බංපි චතුසමුට්ඨානරූපං ගහිතමෙව.

[226] විභාවනියං පන

‘‘තදුභයංපි ඉධ පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණසහගත’’න්ති වුත්තං. තං අනුපපන්නං.

සළායතනන්ති ඡ අජ්ඣත්තිකායතනානි එව සබ්බත්ථ පාළියං විභත්තානි. එකච්චෙ පන ආචරියා බාහිරායතනානි ඵස්සස්ස පච්චයා හොන්තීති කත්වා තානිපි ඉධ ගණ්හන්ති. තංපි නිදානවග්ග පාළියා සමෙතියෙව. යථාහ –

කතමොච භික්ඛවෙ ලොකස්ස සමුදයො. චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො. ඵස්සපච්චයා වෙදනා. වෙදනාපච්චයා තණ්හා.ල. දොමනස්සුපායාසා සම්භවන්තීති අයං ලොකස්ස සමුදයො. සොතඤ්ච.ල. මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං. තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො.ල. ලොකස්ස සමුදයොති.

ඵස්සවෙදනාදයොපි නයද්වයෙ තං තං විඤ්ඤාණසම්පයුත්තා වෙදිතබ්බා. තණ්හුපාදානානි පාකටානි. භවො දුවිධො කම්මභවො උපපත්තිභවොච. ලොකියකුසලාකුසලභූතා චෙතනාච. චෙතනාසම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො අනභිජ්ඣාදයොච කම්මභවො. යථාහ-සබ්බංපි භවගාමිකම්මං කම්මභවොති. කම්මනිබ්බත්තා පන සබ්බෙපි ලොකියවිපාකක්ඛන්ධා සබ්බානිච කම්මජරූපානි උපපත්තිභවො සුත්තන්තිකනයෙන. අභිධම්මනයෙන පන ලොකුත්තර ඛන්ධාපි විභඞ්ගෙ ආගතාඑව. ජාතිජරාමරණානි සබ්බෙසං සඞ්ඛත ධම්මානං ලක්ඛණපත්තානි. සොකාදීසු ඤාතිබ්යසනාදීහි ඵුට්ඨස්ස සොචනාකාරෙන පවත්තා දොමනස්සවෙදනා සොකොනාම. රොදනාකාරෙන පවත්තො අනිට්ඨො චිත්තජසද්දො පරිදෙවොනාම. කායිකා දුක්ඛවෙදනා දුක්ඛංනාම. චෙතසිකා දුක්ඛවෙදනා දොමනස්සංනාම. ඤාතිබ්යසනාදිනිමිත්තං සංසීදනවිසීදනාකාරපවත්තො දොසො උපායාසොනාම. අයමෙත්ථ විභාගො. යෙසං පන ඛන්ධදුක්ඛෙ අවිජ්ජා අප්පහීනා හොති. තෙසං ඉතරසච්චෙසුපි සා අප්පහීනාඑව හොතීති තෙ ඛන්ධපවත්තියංඑව සුඛසඤ්ඤං ලභන්ති. ඛන්ධනිරොධෙ දුක්ඛසඤ්ඤං. ඛන්ධපවත්තිමග්ගෙඑව සුඛමග්ගසඤ්ඤං ලභන්ති. ඛන්ධනිරොධමග්ගෙ දුක්ඛමග්ගසඤ්ඤං. තස්මා ඛන්ධපවත්තිපච්චයභූතා පුඤ්ඤා පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරධම්මාඑව තෙසං අවිජ්ජානිවුටානං සුඛකාමානං දුක්ඛපටිකූලානං සත්තානං පටිසරණා හොන්තීති වුත්තං අවිජ්ජාපච්ච යාසඞ්ඛාරාති. එත්ථච විසෙසතො පච්චුප්පන්නඛන්ධපටිච්ඡාදිකාය අවිජ්ජාය දුච්චරිතභූතා අපුඤ්ඤාභිසඞ්ඛාරා සම්භවන්ති. අනාගත ඛන්ධපටිච්ඡාදිකාය අවිජ්ජාය සුචරිතභූතා පුඤ්ඤානෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරා සම්භවන්තීති වෙදිතබ්බා. සඞ්ඛාරෙසු සති අප්පහීනභවතණ්හානං සත්තානං චුතිඅනන්තරං පුනභවාභිනිබ්බත්තියා කොචි විබන්ධො නාම නත්ථි. තස්මා සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං නාමරූපං සළායතනං ඵස්සො වෙදනාති ඉමෙ අත්තභාවසඤ්ඤිතා පඤ්චධම්මා භවන්තරෙ පාතු භවන්ති. තත්ථ පන විඤ්ඤාණමෙව පධානං ජෙට්ඨකං හොතීති වුත්තං. සඞ්ඛාරපච්චයාවිඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණෙච සති තස්ස උදයභූතානං නාමරූපානං උප්පත්තියා විබන්ධොනාම නත්ථීති වුත්තං. විඤ්ඤාණපච්චයානාම රූපන්ති. එත්තාවතා සාමඤ්ඤතො පරිපුණ්ණොනාම කායො රූප කායොච වුත්තො හොති. එවංසන්තෙපි තෙසු ද්වීසු කායෙසු යෙධම්මා සත්තපඤ්ඤත්තියා පධානඞ්ගභූතා හොන්ති. යෙහිච ඵස්සා දීනි උපරි අඞ්ගානි ආගතානි හොන්ති. යෙසුච සත්තා අත්තගාහං දළ්හතරං ගණ්හන්ති. තෙ විසුං නීහරිත්වා දස්සෙතුං නාමරූපපච්චයා සළායතනන්ති වුත්තං. නාමරූපෙ සති තෙසංපි උප්පත්තියා විබන්ධො නත්ථියෙව. සළායතනසමුට්ඨිතොච ඵස්සො සළායතනෙ සති එකන්තෙන සම්භවතීති වුත්තං සළායතනපච්චයාඵස්සොති. ඵස්සසමුට්ඨිතාච වෙදනා ඵස්සෙ සති එකන්තෙන සම්භවතියෙවාති වුත්තං ඵස්සපච්චයාවෙදනාති. සුඛවෙදනාසදිසො තණ්හාය අවස්සයොනාම නත්ථීති වුත්තං වෙදනාපච්චයාතණ්හාති. කාමුපාදානඤ්චනාම එකස්මිං ආරම්මණෙ පුනප්පුනං සමුදාචරිත්වා දළ්හත්තප්පත්තා තණ්හාඑව, දිට්ඨියොච අත්තනිච අත්තනො ආරම්මණෙසුච අස්සාදන ඛමන රොචන භූතාය තණ්හාය වසෙන දළ්හත්තං ආපජ්ජන්තීති වුත්තං තණ්හාපච්චයාඋපාදානන්ති. උපාදියන්තාච තස්ස තස්ස උපාදානියස්ස අත්ථස්ස හිතවුඩ්ඪිසඤ්ඤිතං තංතං කම්මභවං ආයූහන්තියෙවාති වුත්තං උපාදානපච්චයාභවොති. භවසද්දො හෙත්ථ වඩ්ඪිපරියායො. යථා –

සුවිජානො භවං හොති, දුවිජානො පරාභවොති.

කම්මභවෙ සති එකන්තෙන පුනභවොපි සම්භවතීති වුත්තං භවපච්චයාජාතීති. ජාතියාච සති එකන්තෙන ජරාමරණං හොතියෙවාති වුත්තං ජාතිපච්චයාජරාමරණන්ති. අයමෙත්ථ තබ්භාවභාවිභාවවිධි. සොකාදිවචනඤ්චෙත්ථ ඊදිසෙන තබ්භාව භාවිභාවෙන පවත්තස්ස සකලස්ස වට්ටධම්මස්ස ආදීනවරාසිදස්ස නත්ථං වුත්තන්ති. එත්ථාති ඉමස්මිං පච්චයසඞ්ගහෙ. තත්ථාති තස්මිං පටිච්චසමුප්පාදනයෙ. අද්ධානවන්තෙ ධම්මෙ භුසො ධාරෙතීති අද්ධා. කාලො. සො හි තෙකාලිකෙ ධම්මෙ සන්තානානුපබන්ධවසෙන කප්පපරංපරා වස්ස උතු මාස පක්ඛ රත්ති දිව පරංපරාච හුත්වා අපතමානෙ ධාරෙන්තො විය උපට්ඨාතීති. අථවා, භුසො දහන්ති තිට්ඨන්ති පවත්තන්ති තෙකාලිකා ධම්මා එත්ථාති අද්ධා. කාලොයෙව. සො පන සයං අභින්නොපි භෙදවන්තෙ ධම්මෙ උපාදාය භින්නො විය උපචරිතුං යුත්තොති වුත්තං තයොඅද්ධාති.

[227] යං පන විභාවනියං

‘‘අතති සතතං ගච්ඡති පවත්තතීති අද්ධාති වුත්තං’’. තං න සුන්දරං.

එවඤ්හි සති අද්ධානන්ති නසිජ්ඣති. යථා අද්ධානමග්ගපටිපන්නොති. අඞ්ගානීති අවයවපධානඞ්ගානි. පධානසම්භාරාති වුත්තං හොති. ආකාරාති අවයවකොට්ඨාසා. කොට්ඨාසත්ථො හෙත්ථ ආකාරසද්දො. යථා ද්වත්තිංසාකාරාති. ආකිරන්ති තත්ථ තත්ථ පකිරිත්වා ථපිතා විය හොන්තීති ආකාරාතිපි වදන්ති. සන්ධීති ද්වින්නං ද්වින්නං සඞ්ඛෙපානං සඞ්ඝටනට්ඨානං. සඞ්ඛෙපාති පධානධම්මසඞ්ගහා. වට්ටන්ති පුනප්පුනං ආවට්ටන්තීති වට්ටානි. මූලයන්ති සබ්බෙපි වට්ටධම්මා එත්ථ තිට්ඨන්ති තදායත්තවුත්තිතායාති මූලානි. පතිට්ඨා. පභවාති අත්ථො. යස්මා එකො පුරිසො එකාය අඞ්ගුලියා සමුද්දො දකං ගහෙත්වා මහාජනස්ස මුඛෙ පක්ඛිපිත්වා චතූසු මහාසමුද්දෙසු උදකස්ස ලොණභාවං සඤ්ඤාපෙන්තො විය භගවාපි අවිජ්ජා පච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදිනා එකමෙව පච්චුප්පන්නභවං පරිපුණ්ණං දෙසෙත්වා අනමතග්ගස්ස සකලස්ස සංසාරවට්ටස්ස පවත්තිං ඤාපෙසි. පරිපුණ්ණං දෙසෙන්තෙනච නාම තස්ස එකස්ස භවස්ස හෙතුච දෙසෙතබ්බො හොති. ඵලඤ්ච දෙසෙතබ්බං හොති. තත්ථ හෙතූ නාම පුරිමභවෙ සිද්ධා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා. ඵලංනාම අනාගතභවෙ ජාති. ඉති එකභවවිසයාපි අයං දෙසනා එකදෙසෙන අතීතානාගත සාධාරණාච හොතීති වුත්තං අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාඅතීතොඅද්ධාතිආදි. එත්ථච අද්ධුනො අද්ධාවන්තානඤ්ච අභෙදං විය කත්වා වචනං ධම්මතො විසුං අද්ධාසඞ්ඛාතස්ස කාලස්ස අභාවං දස්සෙති. කාලොයෙව ලොකං පවත්තෙති නිවත්තෙතීති පවත්තං මිච්ඡාවාදඤ්ච නීවාරෙති. න හි සයං අභාවභූතො කාලො කස්සචි පවත්තකො නිවත්තකොච භවිතුං යුත්තොති. කස්මා පනෙත්ථ එකමෙකස්ස පච්චුප්පන්නස්ස අත්තභාවස්ස පවත්තිං දස්සෙන්තො භගවා අතීතභවෙ හෙතුඤ්ච අනාගතභවෙ ඵලඤ්ච දස්සෙතීති. අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං නීවාරණත්ථං අතීතහෙතු දස්සනං. උච්ඡෙදදිට්ඨි නීවාරණත්ථං අනාගතඵලදස්සනං. සස්සත දිට්ඨිනීවාරණත්ථං උභයදස්සනන්ති දට්ඨබ්බං. තත්ථ අහෙතු අපච්චයා සත්තා පවත්තන්ති නිවත්තන්ති සංකිලිස්සන්ති විසුජ්ඣන්තීති පවත්තා දිට්ඨි අහෙතුදිට්ඨිනාම. බ්රහ්මා පජාපති ඉස්සරනිම්මානාදිවසෙන අභූත හෙතුදස්සනං විසමහෙතුදිට්ඨිනාම. සත්තා මරණෙ උච්ඡිජ්ජන්ති, අනාගතෙ ජාතිනාම නත්ථීති පවත්තා දිට්ඨි උච්ඡෙදදිට්ඨිනාම. අත්තානිච්චො ධුවො, සොව භවතො භවං සන්ධාවති සංසරතීති පවත්තා දිට්ඨි සස්සතදිට්ඨිනාම. එවං නිච්චො හුත්වා සන්ධාවන්තොපන අවිජ්ජාදීහි සාධෙතබ්බො නහොති. තස්මා අවිජ්ජාසඞ්ඛාරෙහි භවන්තරෙ පුන විඤ්ඤාණුප්පත්තිං වදන්තෙන සස්සතදිට්ඨි නීවාරිතා හොතීති.

කස්මා පනෙත්ථ සොකාදයො අඞ්ගෙසු නගහිතාති. ජාතියා සති සොකාදයො එකන්තෙන සම්භවන්තීති එවං තබ්භාව භාවිභාව ලක්ඛණස්ස අභාවතො. සතිපි හි ජාතියා රූප ලොකෙ අරූපලොකෙච තෙ න සම්භවන්ති. කාමලොකෙපි කෙසඤ්චි න සම්භවන්තියෙවාති. යදිඑවං කිමත්ථං තෙසං වචනන්ති. ජාතියාවා අවිජ්ජාදිකස්සවා වුත්තප්පකාරස්ස සකලස්ස වට්ටපවත්තස්ස මහාආදීනවරාසිදස්සනත්ථන්ති දස්සෙතුං සොකාදිවචනං පනෙත්ථ නිස්සන්ද ඵලනිදස්සනන්ති වුත්තං. තත්ථ නිස්සන්දඵලනිදස්සනන්ති ජාතියා මහාආදීනව රාසිසඞ්ඛාතස්ස උදයඵලස්ස නිදස්සනන්ති අත්ථො. කස්මා පන ඉමස්ස පච්චුප්පන්න භවස්ස අතීතපච්චයා ද්වෙ අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා එව පාළියං වුත්තා. කිං පන තෙ එව ද්වෙ ඉමස්ස පච්චයා හොන්තීති. අඤ්ඤෙපි හොන්තියෙව. අථ කස්මා තෙ පාළියං න වුත්තාති. අවුත්තානංපි තෙසං අත්ථතො ලද්ධත්තාති. කථඤ්ච තෙ අවුත්තාපි ලද්ධාති. තබ්භාව භාවිභාවලක්ඛණෙන තදවිනාභාවිභාවලක්ඛණෙනච ලද්ධාති දස්සෙන්තො අවිජ්ජාසඞ්ඛාරග්ගහණෙනාතිආදි මාහ. එස නයො පරත්ථපි. තත්ථ අවිජ්ජා සඞ්ඛාරග්ගහණෙනාති පාළියං ආදිතො වුත්තෙන අවිජ්ජාසඞ්ඛාර වචනෙන. තණ්හුපාදානභවාපි ගහිතා භවන්තීති අවිජ්ජාභාවෙ භාවතො, අභාවෙච අභාවතො අවිජ්ජාගහණෙන තණ්හුපාදානානිපි ගහිතානි භවන්ති. සඞ්ඛාරභාවෙච භාවතො, අභාවෙච අභාවතො සඞ්ඛාරග්ගහණෙන කම්මභවොපි ගහිතො භවතීති අත්ථො.

විභාවනියං පන

කිලෙසභාවසාමඤ්ඤතො අවිජ්ජාගහණෙන තණ්හුපාදානානි. කම්මභාව සාමඤ්ඤතො සඞ්ඛාරග්ගහණෙන කම්මභවො ගහිතොති වුත්තං. තංපි යුජ්ජති.

තථා අවිජ්ජා සඞ්ඛාරා ගහිතා භවන්තීති සම්බන්ධො. තදවිනා භාවිභාවෙන තණ්හුපාදානවචනෙන අවිජ්ජාච භවවචනෙන සඞ්ඛාරාච ගහිතාති අත්ථො. ලක්ඛණධම්මානං ලක්ඛිතබ්බධම්මෙහි අවිනාභාවිභාවතො තදවිනාභාවිභාවෙන ජාතිජරා.ල. ගහිතන්ති වුත්තං. ඉතිකත්වාති ඉමිනා කාරණෙන. වීසතාකාරා භවන්තීති සම්බන්ධො. පථමං හෙතුපඤ්චකං එකො සඞ්ඛෙපො. දුතීයං ඵලපඤ්චකං එකො. තතීයං හෙතුපඤ්චකං එකො. චතුත්ථං ඵලපඤ්චකං එකො සඞ්ඛෙපොති චතුසඞ්ඛෙපා හොන්ති. චත්තාරො සඞ්ගහා හොන්තීති අත්ථො. චතූසු පන සඞ්ඛෙපෙසු සිද්ධෙසු පථමෙන දුතීයස්ස දුතීයෙන තතීයස්ස තතීයෙන චතුත්ථස්සාති එවං තිස්සො සන්ධියොපි සිජ්ඣන්තියෙවාති වුත්තං තිසන්ධි චතුසඞ්ඛෙපාච භවන්තීති. එත්ථච හෙතුපඤ්චකං ඵලපඤ්චකන්ති එතං ලොකස්ස පාකටවොහාරවසෙන වුත්තං. හෙතුඵල සද්දා පන පච්චයපච්චයුප්පන්නපරියායා එව හොන්තීති දුතීයපඤ්චකස්ස පථමං උපාදාය ඵලපඤ්චකතා තතීයං උපාදාය හෙතුපඤ්චකතාච න න සම්භවති. තථා තතීයස්සපි චතුත්ථං උපාදාය හෙතුපඤ්චකතා දුතීයං උපාදාය ඵලපඤ්චකතාචාති. එවඤ්හි සති හෙතුතො ඵලමෙව සියා. න ඵලතො හෙතූති චොදනා අනොකාසාඑව හොතීති. ද්වීසු පන හෙතුපඤ්චකෙසු සඞ්ඛාරකම්මභවානං විසෙසො අට්ඨකථායං වුත්තොයෙව. යථාහ-දානං දස්සාමීති චිත්තං උප්පාදෙත්වා මාසංපි සංවච්ඡරංපි දානුපකරණානි සජ්ජන්තස්ස උප්පන්නා පුරිමචෙතනායො ආයූහනසඞ්ඛාරානාම. පටිග්ගාහකානං පන හත්ථෙ දක්ඛිණං පතිට්ඨාපයතො උප්පන්නා චෙතනා භවොති වුච්චති. එකාවජ්ජනෙසුවා ඡසු ජවනෙසු චෙතනා ආයූහන සඞ්ඛාරානාම. සත්තමජවනචෙතනා භවො. යාකාචිවා පන චෙතනා භවො. තංසම්පයුත්තා ආයූහන සඞ්ඛාරානාමාති. කම්මභවො උපපත්තිභවොති ද්වෙ භවා ද්වාදසසු අඞ්ගෙසු එකස්සෙව භව අඞ්ගස්ස අවයවානාම හොන්තීති වුත්තං කම්මභවසඞ්ඛාතොභවෙ කදෙසොතිආදි. එත්ථච සඞ්ඛාරකම්මභවානං විසෙසො වුත්ත නයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

[228] යං පන විභාවනියං

‘‘කම්මභවසඞ්ඛාතො භවෙකදෙසොති එත්ථ ආයතිං පටිසන්ධියා පච්චයචෙතනා සඞ්ඛාරාති වෙදිතබ්බා’’ති වුත්තං. තං ඉධ න යුජ්ජති.

තෙසං ද්වින්නංපි ද්වීසු හෙතුපඤ්චකෙසු සඞ්ගහිතත්තාති. යථා රුතපාළිනයෙනවා එතං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. අවසෙසාචාති ඉදං ජාතිජරාමරණෙහි සද්ධිං විඤ්ඤාණාදිඵලපඤ්චකං සන්ධාය වුත්තං. එත්ථච යදෙතං පුබ්බෙ ජාතිජරාමරණග්ගහණෙන විඤ්ඤාණාදි ඵල පඤ්චකං ගහිතං. තං අත්ථතො උපපත්තිභවොඑව. නහි ඵලපඤ්චකතො අඤ්ඤො උපපත්තිභවොනාම අත්ථීති. එවං සන්තෙපි ධම්මවිභාග රක්ඛණත්ථං උපපත්තිභවසද්දෙන චතුත්ථපඤ්චකං ගහිතන්ති යුත්තං. ද්වාදසසු අඞ්ගෙසු අවිජ්ජානාම මොහො. සොච අකුසලමූලං. තණ්හානාම ලොභො. සොච අකුසල මූලන්ති වුත්තං අවිජ්ජා තණ්හාවසෙන ද්වෙ මූලානීති. අථවා, මූලන්ති සීසං. ද්වෙ වට්ටසීසානීති අත්ථො. අට්ඨකථායං පන පුරිමං පඤ්චකද්වයං එකං භවචක්කං පච්ඡිමං පඤ්චකද්වයං එකං භවචක්කන්ති කත්වා පුරිමං අවිජ්ජාමූලං. තඤ්ච දිට්ඨිචරිතානංවා අපායගාමීනංවා චක්කං. පච්ඡිමං තණ්හාමූලං. තඤ්ච රාගචරිතානංවා සුගතිගාමීනංවා චක්කන්ති දස්සිතං. චක්කන්ති පන යතො පට්ඨාය වට්ටසන්තානස්ස ආරබ්භො හොති. තස්මිං පුන ආගතෙඑව චක්කංනාම සියා. තස්මා ඉධ දුතීයෙන හෙතුඵල යුගළෙන සද්ධිං සබ්බං එකමෙව චක්කන්ති යුත්තං.

කස්මා පනෙත්ථ ආගමනසම්භාරෙසු අවිජ්ජාඑව සීසං කත්වා වුත්තා. ගමනසම්භාරෙසුච තණ්හාඑව. නනු උභයත්ථ උභයංපි සීසං කත්වා වත්තබ්බන්ති. වුච්චතෙ, සුඛවෙදනාසදිසො හි තණ්හාය ආහාරොනාම නත්ථි. තස්මා වෙදනඞ්ගතො පරං වට්ටඞ්ගං ඝටෙන්තෙන වෙදනා නුරූපාතණ්හාඑව වත්තබ්බා. න අවිජ්ජාති ගමනසම්භාරෙසු තාව අවිජ්ජාය ඔකාසො නත්ථි. සබ්බපථමං ආරබ්භට්ඨානෙච සබ්බපධානා අවිජ්ජාඑව වත්තබ්බා හොති. සාච සඞ්ඛාරුප්පාදනෙ අවිරජ්ඣනකඞ්ගභූතාති න තෙසං අන්තරෙ එකස්ස අඞ්ගස්ස අත්ථාය කිඤ්චි වත්තබ්බං අත්ථීති ආගමනසම්භාරෙසු තණ්හාය ඔකාසො නත්ථීති. අයඤ්හි පටිච්චසමුප්පාදදෙසනානාම පධානඞ්ගපරිග්ගහ වසෙන පවත්තා. න ලබ්භමාන සබ්බධම්ම පරිග්ගහ වසෙනාති.

යං පන විභාවනියං

පුබ්බන්තස්ස අවිජ්ජාමූලං. අපරන්තස්ස තණ්හාමූලන්ති වුත්තං.

තත්ථ පුබ්බන්තස්සාති පුබ්බස්ස හෙතුඵලකොට්ඨාසස්ස. අපරන්තස්සාති පච්ඡිමස්ස හෙතුඵල කොට්ඨාසස්සාති අත්ථොති. කස්මා පනෙතානි ද්වෙමූලානිනාම හොන්තීති ආහ –

තෙසමෙවච මූලානං, නිරොධෙන නිරුජ්ඣතීති.

තෙසං සමුදයෙන සකලවට්ටං සමුදෙති. නිරොධෙනච නිරුජ්ඣති. තස්මා තානි ද්වෙමූලානිනාමාති වුත්තං හොති. කෙචි පන පටිලොම පටිච්චසමුප්පාද දස්සනමෙතන්ති වදන්ති. පටිලොම පටිච්ච සමුප්පාදොනාම අවිජ්ජානිරොධා සඞ්ඛාරනිරොධො සඞ්ඛාරනිරොධා විඤ්ඤාණනිරොධොතිආදිකො නිරොධවාරො. ඉදානි සොකාදි වචනං න කෙවලං නිස්සන්දඵල නිදස්සනත්ථමෙව හොති. අථඛො ජරාමරණෙන සද්ධිං එකං අඞ්ගං හුත්වා උපරි වට්ටමූලධම්මපටිපාදකානං දුක්ඛධම්මානං නිදස්සනත්ථංපි හොතීති දස්සෙන්තො ජරාමරණ මුච්ඡායාතිආදි මාහ. තත්ථ මුච්ඡාසද්දෙන සොකාදීනං ගහණං. තෙපි හි සයං ආසවසම්භූතා හුත්වා පුන ආසවුප්පාදාය පච්චයා හොන්තීති එතෙන තෙසං ජරාමරණඞ්ගෙ ගහණං සිද්ධං භවති. ජරාමරණමුච්ඡාය අභිණ්හසො පීළිතානං බාලානං ආසවා අභිණ්හසො සමුප්පජ්ජන්ති. ආසවානංසමුප්පාදාඅවිජ්ජාච පවඩ්ඪති. ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයොති හි වුත්තං. එවඤ්ච සති අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාති පුන ආබන්ධමෙව වට්ටන්ති අත්ථො. එත්ථච –

නානා බ්යසනඵුට්ඨස්ස, සොකාදීනං පවත්තිතො;

අවිජ්ජා තණ්හා වඩ්ඪන්ති, යතො වට්ටං පවත්තතී තිපි.

වත්තබ්බං. යථාහ-කතමොච භික්ඛවෙ දුක්ඛස්ස විපාකො. සම්මොහවෙපක්කං වාහං භික්ඛවෙ දුක්ඛං වදාමි. පරියෙට්ඨිවෙපක්කංවාති තත්ථ සම්මොහො අවිජ්ජා. පරියෙට්ඨි තණ්හා. තදුභයං විපාකං එතස්සාති කත්වාජරාමරණසොකාදිකං දුක්ඛං සම්මොහවෙපක්කං පරියෙට්ඨිවෙපක්කන්තිච වුච්චතීති. තත්ථ සම්මොහොනාම ඤාතිබ්යසනා දිනා ඵුට්ඨොසොචති පරිදෙවති උරතාළි කන්දති, සම්මොහං ආපජ්ජතීති එවං ආගතො සම්මොහො. පරියිට්ඨිනාම යථා ජිගච්ඡාති පීළිතො. භොජනං පත්ථෙති පරියෙසති පිපාසාභිපීළිතො. පාණියං පත්ථෙති පරියෙසති, එවං කෙනචි දුක්ඛෙන ඵුට්ඨො සුඛං පත්ථෙති පරියෙසතීති එවං පවත්තා පරියිට්ඨිතණ්හා. එත්ථ පන යස්මා ජරාමරණසදිසං මහන්තං විසටං නියතඤ්ච ඉමස්ස ලොකස්ස දුක්ඛට්ඨානංනාම නත්ථි. දුක්ඛනිස්සරණත්ථඤ්ච සත්ථුසාසනං. තස්මා අයං පටිච්චසමුප්පාදදෙසනා ජරාමරණනිදානා හොති. යථාහ-කිච්ඡං වතායං ලොකො ආපන්නො ජායතිච ජිය්යතිච මිය්යතිච චවතිච උපපජ්ජතිච. අථච පනිමස්සං දුක්ඛස්ස නිස්සරණං නප්පජානාති ජරාමරණස්සාතිආදි. යෙසු පන අඞ්ගෙසු ආදිතො පට්ඨාය ඤාතෙසු ජරාමරණං සමූලං ඛනිත්වා තතො අත්තානං මොචෙතුං සක්කොති. තානි දස්සෙතුං ජාතිආදීනි පුරිමානි අඞ්ගානි දෙසිතානි. අපිච. එකස්මිං භවෙ ඨත්වා ආගමනසම්භාරෙහිච ගමනසම්භාරෙහිච ආගතියාච ගතියාච සද්ධිං අත්තභාවනිබ්බත්තියා දස්සිතාය අතීතෙ අනාගතෙච සකලසංසාරෙ තස්මිං තස්මිං භවෙ තස්ස තස්ස අත්තභාවස්ස නිබ්බත්ති දස්සිතාඑව හොති. සබ්බානිච දිට්ඨිගතානි නිවත්තිතානි. භවචක්කඤ්ච අනාදිමන්තං හුත්වා ආබන්ධතියෙව. තස්මා ජරාමරණවචනෙනවා සොකාදිවචනෙනවා අවිජ්ජං අචින්තෙත්වා වට්ටපවත්තස්ස මහාආදීනවරාසිදස්සනමෙව පච්චෙතබ්බන්ති. ඉච්චෙවන්තිආදි නිගමනං. ඉච්චෙවං අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරාතිආදිනා නයෙන පඨපෙසීති සම්බන්ධො. ඉච්චෙවං ආබන්ධං අනාදිකං තෙභූමකං වට්ටන්තිපි යොජෙන්ති.

තත්ථ ඉච්චෙවං ආබන්ධන්ති ජරාමරණමුච්ඡායාතිආදිනා වුත්ත නයෙන පුනප්පුනං ආබන්ධං. අනාදිකන්ති කස්මා වුත්තං. නනු අවිජ්ජා ආදිම්හි වුත්තාති. වුච්චතෙ, වට්ටස්ස ආදිභූතත්තා සා ආදිම්හි වුත්තා න හොති. වට්ටකථාය සීස භූතත්තාඑව සා ආදිම්හි වුත්තා. එවං වුත්තාය පන තාය වට්ටස්ස අනාදිකභාවොපි දස්සිතො. අවිජ්ජා හි නාම බහිද්ධා න ලබ්භති. සත්තසන්තානෙ එව ලබ්භතීති පච්චක්ඛතොව සිද්ධමෙතං. තස්මා ඉධ අතීතභවෙ අවිජ්ජාය සිද්ධාය තස්සාඅධිට්ඨානභූතො අත්තභාවොපි තස්මිං භවෙ සිජ්ඣතියෙව. සිජ්ඣන්තො ච ඉමස්සං දසනොයං වුත්ත නයෙන අඤ්ඤාය අවිජ්ජාය එව සිජ්ඣති, න අඤ්ඤථා. එවඤ්ච සභි පුන තස්සපි අධිට්ඨානභූතො අත්තභාවො සිජ්ඣතියෙවාති අවිජ්ජා අත්තභාවොචාති උභයං පෙතං අනවට්ඨිතං අනාදිකමෙව හොතීති. වට්ටස්ස පන තිවිධස්සපි පධානපච්චයභූතත්තා සා වට්ටකථාය සීසභූතා හොති. යදි සා වට්ටස්ස ආදිභූතා න හොති. අථ තස්සාපි පච්චයො වත්තබ්බොති. සච්චං. තස්සා පන පච්චයෙ වුත්තෙපි තස්ස පච්චයස්සපි පච්චයො වත්තබ්බොති ආගච්ඡතියෙව. එවඤ්ච සති තස්ස තස්සාති නිට්ඨානමෙව නපඤ්ඤා යෙය්යාති. අඤ්ඤත්ථ පන වුත්තොයෙව. යථාහ-ආසවසමුදයා අවිජ්ජාසමුදයොති. යථාචාහ-අවිජ්ජං පාහං භික්ඛවෙ සාහාරං සනිදානං වදාමි. කොචස්සා ආහාරො. පඤ්චනීවරණා තිස්ස වචනීයන්ති. යථාචාහ-අවිජ්ජා පච්චයො, සඞ්ඛාරා පච්චයුප්පන්නා. උභයමෙතං පටිච්ච සමුප්පන්නන්ති. පඨපෙසීති පඤ්ඤාපෙසි දෙසෙසීති අත්ථො. [පටිච්චසමුප්පාදනයො.]

167. ඉදානි පට්ඨානනයං දස්සෙතුං හෙතුපච්චයොතිආදි ආරද්ධං. තත්ථහෙතුච සො පච්චයොචාති හෙතුපච්චයො, හෙතු හුත්වා පච්චයො හෙතුභාවෙන පච්චයොති වුත්තං හොති. තත්ථ කෙනට්ඨෙන හෙතූති මූලට්ඨෙන, කොච මූලට්ඨොති. රුක්ඛානං රුක්ඛමූලස්ස විය භූමියං සහජාතධම්මානං ආරම්මණෙසු සුප්පතිට්ඨි තභාවසාධනට්ඨො මූලට්ඨොනාම. සහජාතධම්මානං කුසලාදි භාවසාධනට්ඨො මූලට්ඨොනාමාතිපි වදන්ති. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං. තං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. සද්දත්ථතො පන හිනොන්ති වුද්ධිවිරුළ්හිවෙපුල්ලපත්තිවසෙන සුට්ඨු පතිට්ඨහන්ති සහජාතධම්මා එත්ථ එතෙනවා ආරම්මණෙ දළ්හනිපාතිනා ථාමබලසම්පන්නෙනාති හෙතු. පච්චය සද්දො පන උපකාරකට්ඨො. උපකාරකොතිච සයං යාදිසෙන සභාවෙන උපලබ්භමානෙ අනුප්පන්නාවා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති. උප්පන්නාවා තිට්ඨන්ති ඨිතාවා උපරුපරිවුද්ධිවිරුළ්හියා පච්චයත්තං උපගච්ඡන්ති. තාදි සෙනසභාවෙන උපලද්ධියෙව. නහි සභාවධම්මෙසු ඊහාවා බ්යාපාරොවා උපලබ්භති. යෙන කත්තාවා කාරෙතාවා උපලබ්භෙය්යාති. තථා උපලද්ධියං පන සති අනුරූපානං පච්චයුප්පන්නධම්මානං අනුප්පන්නානංවා උප්පජ්ජනතො උප්පන්නානංවා ඨිතිභාවපත්තිතො ඨිතානං වා උපරුපරිවුද්ධිවිරුළ්හියා පච්චයත්තුපගමනතො සුට්ඨු කරාන්තො විය සාධෙන්තො විය හොතීති කත්වා උපකාරකො ත්වෙව වුච්චතීති. ඉති ආරම්මණෙ ථිරභාවවුද්ධි විරුළ්හිභාවසාධන සඞ්ඛාතෙන මූලභාවෙන උපකාරකා ඡහෙතුධම්මා හෙතුපච්චයො නාම.

ආරමන්ති චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සුට්ඨු රතිං අනුභවන්තා විය අජ්ඣොලම්බමානා පවත්තන්ති එත්ථාති ආරම්මණං. ආරම්මණභානෙව උපකාරකා ඡළාරම්මණධම්මා ආරම්මණපච්චයො. අධිපති සද්දත්ථො හෙට්ඨා වුත්තොයෙව. අධිපති භාවෙන උපකාරකො ධම්මො අධිපතිපච්චයො. සො දුවිධො ආරම්මණාධිපති සහාජාතාධිපතිවසෙන. ආරම්මණධම්මාපි හි කෙචි ගරුකතා අත්තනො ආරම්මණිකධම්මෙ සාමිනො විය දාසෙ අත්තනො වසෙවත්තයමානා අත්තනි නිච්චං නින්නපොණපබ්භාරෙඑව කරොන්තීති. නත්ථි අන්තරං එතස්සාති අනන්තරො, අනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො අනන්තරපච්චයො. සුට්ඨු අනන්තරභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සමනන්තරපච්චයො. ඉමෙසං ද්වින්නං පච්චයානං ධම්මතො විසෙසො නත්ථි. අත්ථතො පන පුරිමචිත්තෙ නිරුද්ධෙපි පච්ඡා සන්තානං උච්ඡිජ්ජිතුං අදත්වා සන්තානානුබන්ධවසෙන සාරම්මණධම්ම භාවෙන අත්තසදිසස්ස ධම්මන්තරස්ස උප්පාදනං අනන්තරපච්චයතා. ධම්මන්තරෙ උප්පාදියමානෙපි යංකිඤ්චි ධම්මං අනුප්පාදෙත්වා පටිසන්ධාදීනං කිච්චට්ඨානානං පටිපාටියා චිත්තනියාමං නාම සාධෙත්වා අනුරූපස්සෙව ධම්මන්තරස්ස උප්පාදනං සමනන්තරපච්චයතාති. එවඤ්හි සති නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස අසඤ්ඤසත්තා චවන්තස්සච පුරිමපච්ඡිමභාගපවත්තානං චිත්තුප්පාදානංපි අනන්තරතා සමනන්තරතාච උපපන්නා හොතීති. නහි අභාව භූතො අන්තරෙ කාලො තෙසං අන්තරං කරොතිනාම. නච අඤ්ඤසන්තානභූතො අන්තරෙ රූපධම්මො. අඤ්ඤඤ්හි රූපසන්තානං, අඤ්ඤං අරූපසන්තානං. අට්ඨකථායං පන කාලානන්තරතා සමනන්තරපච්චයොති වාදං පටික්ඛිපිත්වා සණ්ඨානාභාවතො සුට්ඨු අනන්තරාති සමනන්තරාති වුත්තං. එතෙන යථාසණ්ඨානවන්තානං රූපධම්මානං අනන්තරතානාම මජ්ඣෙ පරිච්ඡෙදසහිතායෙව හොති. න තථා සණ්ඨානරහිතානං අරූපධම්මානං. තස්මා පුරිමපච්ඡිමානං තෙසං එකීභූතානං විය පවත්තිසමනන්තරතානාම. තථා පවත්තන සමත්ථතා සමනන්තරපච්චයතාති දස්සෙති.

යෙ පන ධම්මා අත්තනි ජාතෙ එව ජායන්ති, නො අජාතෙ. අත්තනා සහෙවච ජායන්ති, නො පුරෙ පච්ඡාච, තෙසං ජාතත්ථාය විය සයං තෙහි සහ ජාතභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතපච්චයො. පකාසස්ස පදීපො විය. පදීපජාලඤ්හි උප්පජ්ජමානං පකාසසඞ්ඛාතෙන ආලොකෙන සහෙව උප්පජ්ජතීති. අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භන්තං තිදණ්ඩං විය අඤ්ඤමඤ්ඤං උපත්ථම්භනවසෙන උපකාරකො ධම්මො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො. එවඤ්ච සති ඉමස්ස පච්චයස්ස පුරිමෙන සහ විසෙසො පාකටො හොති. නහි සහ ජාතසද්දො එවරූපං අඤ්ඤමඤ්ඤොපත්ථම්භනං බොධෙතීති. නිස්සයන්ති එත්ථාති නිස්සයො. නිස්සයභාවෙන උපකාරකො ධම්මො නිස්සයපච්චයො. සො පන සහජාතනිස්සයො වත්ථුපුරෙජාත නිස්සයොති දුවිධො හොති. තත්ථ සහජාතොව සමානො පටකොට්ඨකො විය චිත්තකම්මානං පතිට්ඨාභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සහජාතනිස්සයො. පථවී විය තිණරුක්ඛාදීනං පුරෙ ජාතො හුත්වා අධිට්ඨානභාවෙන උපකාරකො වත්ථුපුරෙජාත නිස්සයො. බලවතරො පන නිස්සයො උපනිස්සයො. යථා හි සාලිභත්තස්ස උප්පත්තියා සූදොවා උක්ඛලිවාකට්ඨංවා අග්ගිවානිස්සයො එව හොති, න උපනිස්සයො. සාලිඛෙත්තවුට්ඨිධාරා එව පන උපනිස්සයො, න හි තාසුඅසති භත්තුප්පත්තියා සූදාදීනංපි ථාමොනාම අත්ථීති. තථා යහිං පච්චයෙ අසති නිස්සයධම්මාපි නත්ථි. කුතො නිස්සිතධම්මා. සො පච්චයො නිස්සයතොපි බලවතරට්ඨෙන උපනිස්සයොති වුච්චතීති.

සො පන ආරම්මණූපනිස්සයො අනන්තරූපනිස්සයො පකතූපනිස්සයොති තිවිධො හොති. තත්ථ ගරුකතා ආරම්මණ ධම්මා ගරුකතත්තාඑව අධිපතිභූතා බලව නිස්සයභූතාච හොන්ති. අනන්තරපච්චයධම්මාච තෙහි විනා චිත්තසන්තානපවත්තියා එව අභාවතො බලවනිස්සයාඑව හොන්ති. පකතූපනිස්සයොති එත්ථ පන පකතො උපනිස්සයොති පකතූපනිස්සයො. පකතොතිච යථා කතෙ සති අනුරූපෙ කාලෙ තස්මිංසන්තානෙ එකන්තෙන පච්චයුප්පන්නධම්මා පාතුභවන්ති, තථා සුට්ඨු කතොති අත්ථො. කරණඤ්චෙත්ථ සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤාතිච රාගො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි පත්ථනාතිච වුත්තානං ධම්මානං අත්තනො සන්තානෙ පුබ්බභාගෙ වුත්තප්පකාරෙන සුට්ඨු උප්පාදනං. කායිකං සුඛං කායිකං දුක්ඛං පුග්ගලො උතු භොජනං සෙනාසනන්ති එවං වුත්තානං ධම්මානං සුට්ඨු උපසෙවනඤ්ච වෙදිතබ්බං.

පුරෙතරං උප්පජ්ජිත්වා වත්තමානභාවෙන උපකාරකො ධම්මො පුරෙජාතපච්චයො. සො දුවිධො ආරම්මණපුරෙජාත නිස්සය පුරෙජාත වසෙන. නිස්සයාරම්මණධම්මා එව හි කෙචි පුරෙජාත තාමත්තවිසිට්ඨා පුරෙජාතපච්චයොති වුත්තාති. ආචරියානන්දත්ථෙරෙන පන නිස්සයාරම්මණාකාරාදීහි විසිට්ඨා පුරෙජාතාකාරෙන උපකාරකතා පුරෙජාතපච්චයතාති වුත්තං. එවං සන්තෙපි පුරෙ ජාතතාවිසිට්ඨෙහි නිස්සයාරම්මණසත්තිවිසෙසෙහි අඤ්ඤො විසුං පුරෙජාතසත්තිවිසෙසොනාම නදිස්සතියෙව. පුරෙ රොපෙත්වා ජාතානං රුක්ඛපොතකානං විය පච්ඡා ආසිඤ්චියමානං උදකං පුරෙ ජාතානං චතුසමුට්ඨානිකරූපධම්මානං වුද්ධවිරුළ්හභාවඤ්ච පච්ඡාපි අත්තනා සදිසස්ස රූපසන්තානස්ස පවත්තියා පච්චයභාවඤ්ච පාපෙත්වා උපත්ථම්භනවසෙන උපකාරකො පච්ඡාජාතො අරූපධම්මො පච්ඡා ජාතපච්චයො. අට්ඨකථායං පන ගිජ්ඣපොතකසරීරානං ආහාරාසා චෙතනාවියාති වුත්තං. මූලටීකායඤ්ච එතෙන මනොසඤ්චෙ තනාහාරවසෙන පවත්තමානෙහි අරූපධම්මෙහි රූපකායස්ස උපත්ථම්භිත භාවං දස්සෙති, තෙනෙව ආහාරාසා වියාති අවත්වා චෙතනාගහණං කරොතීති වුත්තං. සා පන පච්ඡාජාතා සසම්පයුත්තා ආහාරාසා චෙතනා පුරෙජාතානං තෙසං ගිජ්ඣසරීරරූපානං චිරකාලං කබළීකාරාහාරෙන විනාපි අමිලාත භාවං උපරූපරිච වුද්ධවිරුළ්හරූපසන්තානුප්පත්තියා පච්චයභාවං පාපෙත්වා උපත්ථම්භතියෙව. යස්මා සුපාකටෙන පච්ඡාජාතපච්චයෙක දෙසෙන සකලස්ස පච්ඡාජාතපච්චයස්ස සාධනත්ථාය අයං උපමා ඉධ වුත්තා විය දිස්සති. චෙතනා ගහණඤ්ච පච්ඡාජාත පච්චයං පත්වාපි චෙතනාඑව පධානා ජාතාති දස්සනත්ථං ගහිතන්ති න න සක්කා වත්තුං. එවඤ්හි සති පච්ඡාජාතස්ස අත්ථස්ස පච්ඡා ජාතාය එව උපමාය සාධනං උපපන්නං හොතීති. යථාවුත්ත ටීකාපාඨෙපි අයමත්ථො ලබ්භතියෙව.

ආසෙවන්ති තං සුට්ඨු භජන්ති අපරාපරං උප්පජ්ජමානා ධම්මා සුට්ඨු සෙවමානා විය භජමානා විය තස්ස පුරිමස්ස සබ්බපාරිපූරං ආකාරං ගහෙත්වා එව පුනප්පුනං පවත්තන්තීති ආසෙවනං. ආසෙවෙතිවා තෙ ධම්මෙ අත්තනො පරිවාසං සුට්ඨු ගාහාපෙති. වඩ්ඪෙතීතිවා ආසෙවනං. අපිච කුසලාදිභාවෙන අත්තනා සදිසස්ස පයොගෙන කරණීයස්ස අනන්තරධම්මස්ස පුනප්පුනං කරණං පවත්තනං අත්තසදිසස්සවා අත්තසදිසභාවාපාදනං වාසනං ආසෙවනට්ඨොති මූලටීකායං වුත්තං. තත්ථ පයොගෙන කරණීයස්සාති එතෙන ආවජ්ජනද්වයඤ්ච සබ්බවිපාකධම්මෙච නිවත්තෙති. නහි ආවජ්ජන ද්වයස්ස ද්වත්තික්ඛත්තුං පවත්තමානස්සපි වඩ්ඪෙතුංවා හාපෙතුංවා පයොගෙන කරණීයතානාම අත්ථි පරිදුබ්බලත්තා. විපාකෙසුච අරියඵලානි පරිකම්මපයොගෙන කරණීයානිපි මග්ගචෙතනානුභාවෙන විනා කෙවලෙන තෙන පයොගෙනෙව සාධෙතබ්බානි න හොන්ති. කෙවලං කම්මවෙගෙන සන්තානෙ පාතිතෙසු ලොකියවිපාකෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. පුනප්පුනං කරණං පවත්තනන්ති උපරුපරි පගුණ බලවභාවාපාදනෙන සහ පවත්තනං සන්ධාය වුත්තං. එවඤ්හි සති පරියත්තිධම්ම විජ්ජාසිප්පුග්ගහණෙසු පුරිමාභියොගො විය ආසෙවනට්ඨෙන අනන්තරෙ පවත්තානං සජාතියානං ධම්මානං පගුණබලවභාවාය උපකාරකො ධම්මො ආසෙවනපච්චයො නාමාති සිද්ධං හොතීති.

කායඞ්ගවාචඞ්ගචිත්තඞ්ගාභිසඞ්ඛරණභූතෙන චිත්තප්පයොගසඞ්ඛාතෙ න කිරියාභාවෙන උපකාරකො ධම්මො කම්මපච්චයො. සො දුවිධො සහජාතනානාක්ඛණිකවසෙන. තත්ථ ජෙට්ඨසිස්ස මහා වඩ්ඪකිආදයො විය සකිච්චපරකිච්චසාධනවසෙන පවත්තා සබ්බාපි සහජාතචෙතනා සහජාතපච්චයො. යථා පන ඉත්ථිපුරිසානං සකිං සන්නිපාතප්පයොගො කාමසුඛානුභවනකිච්චඤ්ච කාලන්තරෙ පුත්තපාතුභාවත්ථායවත්ථුම්හි බීජනිධාන කිච්චඤ්ච සම්පාදෙති. එවමෙවං යථාවුත්තාභිසඞ්ඛරණකිච්චඤ්ච තදභිසඞ්ඛරණවෙගජනිතං කාලන්තරෙ විපාකකටත්තාරූපානං පාතුභාවත්ථාය සන්තානෙ කිරියා විසෙසනිධාන කිච්චඤ්ච සම්පාදෙත්වා නිරුද්ධා කුසලාකුසල චෙතනා නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයොනාම. විපච්චනමත්තභාවෙන උපකාරකො ධම්මො විපාකපච්චයො. විපච්චන භාවොච නාම ලොකෙ සබ්බෙසං පුප්ඵඵලාදීනං සුට්ඨු විපක්කභාවං පත්තකාලෙ සබ්බාකාරෙන මන්දභාවො හොති. එවං නිරුස්සාහසන්ත භාවසඞ්ඛාකෙන මන්දමන්දාකාරෙන සන්තානෙ පාතුභාවො. තතොයෙවච විපාකානං පවත්ති අවිභූතා හොති. සබ්බරත්තිං නිද්දායන්තස්ස පුරිමභවසිද්ධෙ කම්මාදි ආරම්මණෙ පවත්තානිපි තානි වුට්ඨිතකාලෙ කිඤ්චිජානනචිත්ත පවත්තියා පච්චයා නහොන්තීති. පඤ්චවිඤ්ඤාණාදීනි පන පච්ඡාජානනචිත්ත පවත්තියා පච්චයා හොන්තානිපි වත්ථාරම්මණ ඝට්ටනානුභාව බලෙන සහෙව හොන්ති. න තෙසං උස්සාහබ්යාපාරමත්ත වසෙනාති දට්ඨබ්බං.

අරූපිනො තයො ආහාරා සහජාතධම්මානං ජනනට්ඨෙන උපත්ථම්භනට්ඨෙනච, කබළීකාරාහාරො පන ඉමස්ස චතුසමුට්ඨානි කස්ස කායස්ස උපත්ථම්භනට්ඨෙනෙව උපකාරකතා ආහාරපච්චයො. අපිච, ආහාරට්ඨොනාම උපත්ථම්භනප්පධානො හොති. තෙනෙව හි පාළියං කබළීකාරො ආහාරො ආහාරසමුට්ඨානස්ස රූපස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයොති අවත්වා ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයොත්වෙව වුත්තං. තස්මා අරූපාහාරානංපි ආහාරට්ඨො උපත්ථම්භනවසෙනෙව වෙදිතබ්බො. ජනයන්තාපි හි ආහාරා අත්තනා ජනිතානඤ්ච තදඤ්ඤෙසඤ්චසන්තානට්ඨිතියා පච්චයභාවත්ථාය උපත්ථම්භනෙන සහෙව ජනෙන්තීති.

ඉස්සරියට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො ඉන්ද්රියපච්චයො. සො තිවිධො සහජාතාදිවසෙන. තත්ථ සහජාතධම්මානං අත්තනො අත්තනො කිච්චෙසු ඉස්සරභූතා අරූපින්ද්රියධම්මා සහජාතින්ද්රියපච්චයො. පච්ඡා ජාතානං පඤ්චවිඤ්ඤාණ ධම්මානං දස්සනාදි කිච්චෙසු ඉස්සරභූතා පුරෙ ජාතා පඤ්චපසාදින්ද්රියධම්මා පුරෙ ජාතින්ද්රියපච්චයො. සහජාතානං කටත්තාරූපානං චිරතරපවත්තියං ඉස්සරභූතං රූපජීවිතං රූපජීවිතින්ද්රියපච්චයො. කස්මා පනෙත්ථ භාවින්ද්රියද්වයං ඉධ න ගහිතන්ති. වුච්චතෙ, යස්ස ජනකත්තංවා උපත්ථම්භකත්තංවා අනුපාලකත්තංවා අත්ථි. සො පච්චයධම්මොනාම. භාවද්වයස්ස පන සහජාත ධම්මානං අත්ථාය එතං තයංපි නත්ථි. කෙවලං පන තංසහිතෙ සන්තානෙ කම්මාදීහි අත්තනො අත්තනො පච්චයෙහි පවත්තමානානං චතුසමුට්ඨානිකධම්මානං ඉත්ථාකාරාදිවසෙනෙව යො පවත්තිනියමො අත්ථි, සො භාවරූපා නුභාවෙන සිද්ධො. තස්මා තෙසං ධම්මානං තාදිසෙ නියාමකිච්චෙ ඉස්සරත්තායෙව ද්වයං ඉන්ද්රියංනාම හොති. න ඉන්ද්රියපච්චයත්තෙ නාති තං ඉධ නගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. ආරම්මණං උපගන්ත්වා තස්මිං භුසං දළ්හං නිපතිත්වා විය ඣායනට්ඨෙන ඔලොකනට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො ඣානපච්චයො. දුග්ගති සුගති නිබ්බාන සම්පාපකට්ඨෙන උපකාරකො ධම්මො මග්ගපච්චයො. එත්ථච යෙනයෙන සම්මාදස්සනාදිනා ලක්ඛණවිසෙසෙන සම්පන්නත්තා කුසලභූතා සම්මාදිට්ඨාදයො සුගති නිබ්බාන සම්පාපකට්ඨෙන මග්ගපච්චයානාම හොන්ති. අබ්යාකතභූතානංපි තෙසං සො සො ලක්ඛණවිසෙසො අත්ථියෙවාති තෙසම්පි තෙනෙවට්ඨෙන මග්ගපච්චයතා වුත්තාති දට්ඨබ්බා. සතිපි මග්ගඞ්ගානං තංතං සම්පාපකට්ඨෙනච උපකාරකත්තෙ තංසමුට්ඨිතානං රූපධම්මානං සො අත්ථො න පාපුණාති. තෙසං පන මග්ගපච්චයධම්මෙහි සමුට්ඨිතත්තායෙව මග්ගපච්චයුප්පන්නතා පච්චෙතබ්බා. එසනයො හෙතුකම්මින්ද්රියඣාන පච්චයෙසුපීති.

එකුප්පාදතාදීහි පකාරෙහි සමං එකීභූතො විය හුත්වා අඤ්ඤමඤ්ඤයුත්තභාවෙන උපකාරකො ධම්මො සම්පයුත්තපච්චයො. සමානෙපි සහජාතභාවෙන නිස්සය නිස්සිත භාවෙනච යුත්තභාවෙ එකුප්පාදතාදිකස්ස සම්පයොගලක්ඛණස්ස විරහතො විප්පයුත්තභාවෙන උපකාරකො ධම්මො විප්පයුත්තපච්චයො. යත්ථ සම්පයුත්තා සඞ්කා සම්භවති, තත්ථෙව තදාසඞ්කා විගමනත්ථං අයං විප්පයුත්තපච්චයොනාම වුත්තොති තදාසඞ්ඛා රහිතෙසු ආරම්මණානන්තරාදීසු විප්පයුත්තපච්චයපසඞ්ගො නත්ථීති වෙදිතබ්බො. හෙට්ඨාවුත්තප්පකාරෙසු එව පච්චයධම්මෙසු යො යො අත්ථිතා සඞ්ඛාතෙන ඛණපච්චුප්පන්න සමඞ්ගිභාවෙන තාදිසස්සෙව ඛණපච්චුප්පන්න සමඞ්ගිනො ධම්මස්ස සහජාතාදිවසෙන උපකාරකො සො සො අත්ථිපච්චයො. යස්මිං විජ්ජාමානෙ සති අඤ්ඤො උප්පජ්ජිතුං ඔකාසං නලභති. සො තස්ස අඤ්ඤස්ස ඔකාසදාන සඞ්ඛාතෙන සයං අන්තරහිතභාවෙන උපකාරකො ධම්මො නත්ථිපච්චයො. අයංපි විසුං සත්තිවිසෙසො න හොති. තෙනෙව චිත්තෙන ගච්ඡති නිසීදති තිට්ඨතීතිආදිනා පච්ඡිමචිත්තෙ ඨිතානංපි පුරිමචිත්තං වත්තතියෙවාති ලොකස්ස අභිමානො හොති. තස්මා යත්ථ අත්ථිතාසඞ්කා සම්භවති. තත්ථ තදාසඞ්කා නිවත්තනත්ථං අයං පච්චයො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

විනාසං ගතො විගතො. යස්මිං අවිගතෙ අඤ්ඤො උප්පජ්ජිතුං ඔකාසං නලභති, සො තස්ස ඔකාසදානසඞ්ඛාතෙන සයං විගතභාවෙන උපකාරකො ධම්මො විගතපච්චයො. වත්තමානතා සඞ්ඛාතෙන අවිගතභාවෙන තාදිසස්සෙව ධම්මස්ස උපකාරකො ධම්මො අවිගතපච්චයො. පුරිමපච්චය දුකමෙව චෙත්ථ නානත්ථ පසඞ්ගනිවත්තනත්ථං ඤාණවිසදත්ථඤ්ච පරියායන්තරෙන විගතදුකංනාම කත්වා දෙසිතන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි අත්ථීති ඛො කච්චාන අයමෙකො අන්තො. නත්ථීති අයං දුතීයො අන්තොතිආදිනා නානාඅත්ථදීපකා අත්ථි නත්ථි සද්දා සාසනෙ ලොකෙච දිස්සන්ති. පුබ්බෙ වුත්තස්සෙව ච අත්ථස්ස පුන පරියායන්තරෙන වචනං සොතූනං ඤාණවිසදත්ථාය හොතීති. ටීකාකාරා පන බහුං තෙසං පච්චය දුකානං නානත්ථසම්භවං වණ්ණෙන්තියෙවාති. [පච්චයුද්දෙසො]

168. ඉදානි යථා උද්දිට්ඨෙ චතුවීසතිපච්චයෙ පථමං ඡහි රාසීහි සඞ්ගහෙත්වා පුන රාසීනං අනුක්කමෙන තෙසං පච්චයානං නිද්දෙසං දස්සෙන්තො ඡධානාමන්තුනාමස්සාති ගාථාද්වය මාහ. නාමං නාමස්ස ඡධා ඡබ්බිධෙහි පච්චයෙහි පච්චයො හොති. නාමං නාමරූපීනං පඤ්චධා. පුන නාමං රූපස්ස එකධා, රූපං නාමස්ස එකධාඑව. පඤ්ඤත්තිනාමරූපානි නාමස්ස දුවිධා, ද්වයං නාමරූපං ද්වයස්සෙව නාමරූපස්ස නවධාති එවං ඡක්කපඤ්චකාදිවසෙන පච්චයා ඡබ්බිධා හොන්ති. කථං හොන්තීති යොජනා.

[229] යංපන විභාවනියං

‘‘පඤ්ඤත්තිනාමරූපානි නාමස්ස ද්විධා ද්විපකාරා පච්චයා හොන්තීති වුත්තං’’. තං න සුන්දරං.

පච්චයකථා හි නාම පච්චයතො පච්චයුප්පන්නතො පච්චයසත්තිතොති තීහි පකාරෙහි වුත්තායෙව සුවුත්තා හොතීති. යස්මා පන අනන්තරාදිපච්චයානාම චිත්තසන්තානස්ස අවිච්ඡෙදාය කිච්චට්ඨානානුක්කමපටිපාදනාය එව ච හොන්ති. තස්මා කුසලාදීසු අරූපධම්මෙසු යොකොචි ධම්මො යස්ස කස්සචි අවිරුද්ධස්ස ධම්මස්ස පච්චයො න න හොතීති වුත්තං අනන්තරනිරුද්ධාචිත්තචෙතසිකාධම්මාතිආදි. තත්ථ අවිරුද්ධස්සාතිඑතෙන අඤ්ඤමඤ්ඤවිරුද්ධානං කුසලාකුසලානං සොමනස්සදොමනස්සානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤං අනන්තර පච්චයපටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. පටුප්පන්නානන්ති පුනුප්පන්නානං පටිපාටියා උප්පන්නානංවා. පුනප්පුනං සන්තානපරිභාවනාවසෙන පවත්තො ආසෙවනපච්චයොනාම, කෙවලං පයොගසාධනීයෙසු ජවවෙග සහිතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු එව ලබ්භතීති වුත්තං පුරිමානි ජවනානීතිආදි. තත්ථ ජවනානීති මග්ගඵලජවනවජ්ජානි ලොකිය කුසලා කුසලක්රියජවනානි පච්ඡිමානංජවනානන්ති ඵලජවනවජ්ජානං කුසලාකුසලක්රියජවනානං. භින්නජාතිකා හි ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤං සබ්බාකාරපාරිපූරං පරිවාසංනාම ගහෙතුංවා ගාහාපෙතුංපා න සක්කොන්ති. යදි සක්කුණෙය්යුං, ජාතිමත්තෙනපි ධම්මා පුබ්බාපරං අභින්නාඑව සියුන්ති. තස්මා භින්නජාතිකං ඵලජවනං මග්ගතො පරිවාසං ගහෙතුං න සක්කොති. මග්ගොපි අත්තනො පරිවාසං ඵලස්ස දාතුං න සක්කොති. ඵලචිත්තානිච පරිකම්මපයොගබලෙන ජවන කිච්චානි හොන්ති, න අඤ්ඤමඤ්ඤං පරිවාසදාන ගහණ බලෙනාති. යස්මා කාමාවචරභාවතො මහග්ගතා නුත්තර භාවප්පත්තිනාම ආසෙවනබලෙන හොති, තස්මා ගොත්රභු ඣාන මග්ගානං භූමි භෙදො ඉධ අප්පමාණන්ති දට්ඨබ්බං.

හෙතු.ල. නාමරූපානන්ති එත්ථ හෙතුමග්ගඞ්ගානි අහෙතුකවජ්ජිතානං, ඣානඞ්ගානි පඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජිතානං සහජාතානං නාමරූපානං. සහජාතරූපලක්ඛණං පන සයමෙව වක්ඛති. චෙතනානාම පවත්තමානා ද්වෙ කිච්චානි සාධෙති සහජාතානං සංවිධානඤ්ච ආයතිං විපාකපාතු භාවත්ථාය තස්මිං සන්තානෙ අත්තනො පවත්තා කාරසඞ්ඛාත බීජනිධානඤ්චාති. තත්ථ සංවිධානකිච්චං සබ්බචෙතනා සාධාරණං හොති. බීජනිධානකිච්චං පන කුසලාකුසලභාවප්පත්තායඑව චෙතනාය හොතීති වුත්තං සහජාතාචෙතනාතිආදි. තත්ථ සහජාතාචෙතනාති අන්තමසො පඤ්චවිඤ්ඤාණ සහජාතාපි චෙතනා. සාපි හි සහජාතානං සංවිදහනසඞ්ඛාතෙන කම්මභාවෙන පවත්තත්තා කම්මංඑවනාම හොතීති. යස්මා අත්තනො පවත්තාකාරසඞ්ඛාතස්ස විපාකබීජස්ස නිදහනංනාම, න තාවදෙව බීජකිච්චං සම්පාදෙති. අම්බබීජාදීනි විය පරිණතභාවං පත්වා ඛණන්තරෙඑව සම්පාදෙතීති වුත්තං නානාක්ඛණිකා චෙතනාතිආදි. තත්ථ නානාක්ඛණිකාචෙතනාති අත්තනො පච්චයුප්පන්නධම්ම පවත්තික්ඛණතො විසුං භූතෙ අතීතකාලෙ සිද්ධා කුසලා කුසලචෙතනා. කුසලාකුසලචෙතනාතිවා පාඨො සියා.

විපාකක්ඛන්ධාඅඤ්ඤමඤ්ඤංසහජාතානංරූපානන්ති එත්ථ අඤ්ඤමඤ්ඤස්සච සහජාතරූපානඤ්චාති අත්ථො. යථානාම පුරෙ ජාතා සාලරුක්ඛපොතකා පච්ඡා අනුවස්සං වස්සන්තානං වුට්ඨිධාරානං වසෙන වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං පත්වා තස්මිං ඨානෙ යාවකප්පාවසානාපි මහන්තස්ස සාලවනසණ්ඩස්ස පවත්තියා පච්චයා හොන්ති. එවං පටිසන්ධික්ඛණතො පට්ඨාය පුරිමචිත්තක්ඛණෙසු උප්පන්නා සකලසරීරෙ කම්මජකායො චිත්තජකායො උතුජකායො ආහාරජ කායොති සබ්බෙ සකලසරීරට්ඨකා චතුසමුට්ඨානික රූපධම්මා පච්ඡාජාතානං පථමභවඞ්ගාදීනං චිත්තචෙතසිකානං වසෙන වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං පත්වා උපරුපරි චතුසමුට්ඨානික රූපපරංපරාපවත්තියා පච්චයත්තං උපගච්ඡන්තීති වුත්තං පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මාතිආදි. තත්ථ පුරෙජාතස්සාති ආතීතානන්තරචිත්තෙ ජාතස්සාති වදන්ති. යාව අට්ඨමචිත්තාවා පුරෙජාතස්ස. එත්තකො හි කාලො රූපධම්මානං වඩ්ඪනකාලොනාම. තතොපරං හායනකාලෙ පච්ඡාජාතෙන පයොජනං නත්ථීති. යාව සොළසමචිත්තා එව වා පුරෙජාතස්ස. යදග්ගෙන හි මරණාසන්නකාලෙ වත්ථුරූපං චුතිචිත්තස්ස පුරෙජාතපච්චයතං උපගච්ඡති. තදග්ගෙන චුතිචිත්තංපි තස්ස වත්ථුරූපස්ස පච්ඡාජාතපච්චයො න හොතීති නවත්තබ්බො. තථා සෙසරූපානඤ්ච. යථා හි උපත්ථම්භන්තො ආහාරො වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨිතමෙව උපත්ථම්භති. හායනපක්ඛෙ ඨිතං නුපත්ථම්භතීති නත්ථි. තදාපි තදනුරූපස්ස උපත්ථම්භනස්ස ඉච්ඡිතබ්බත්තා. එවමයංපීති.

අරූපධම්මානං ආනුභාවොනාම මහාවිප්ඵාරො හොති. තස්මා තෙ කායෙකදෙසෙ වත්ථුම්හි උප්පන්නාපි සකලං ඉමං චතුජකායං උපත්ථම්භෙතුං සක්කොන්තියෙවාති වුත්තං ඉමස්සකායස්සාති. චක්ඛාදීනි පසාදවත්ථූනි රූපාදීහි සහලද්ධඝට්ටනානිඑව විඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවං ගච්ඡන්ති. ඝට්ටනඤ්ච ඨිතිපත්තකාලෙඑවාති තෙසං නිච්චකාලංපි අත්තනො විඤ්ඤාණස්ස පුරෙජාතපච්චයතා සිද්ධි හොති. විඤ්ඤාණඤ්චනාම පඤ්චවොකාරභවෙ වත්ථුනිස්සයෙන විනා උප්පජ්ජිතුං නසක්කොතීති, යදා පුරෙජාතංවා වඩ්ඪනපක්ඛෙ ඨිතංවා වත්ථුං න ලභති, තදා පටිසන්ධිකාලෙවා මරණාසන්නකාලෙවා යං යං ලභති, තං තං නිස්සාය උප්පජ්ජතියෙව. යදා පන පුරෙ ජාතං සුට්ඨු බලවන්තඤ්ච වත්ථුං ලභති, තදා තදෙව නිස්සාය පවත්තති. තඤ්ච නියමතො පවත්තිකාලෙඑව ලබ්භති, නො පටිසන්ධිකාලෙ. නහි තදා විඤ්ඤාණපච්චයෙන උප්පන්නං වත්ථුපුරෙජාතං භවිතුං සක්කොතීති වුත්තං ඡවත්ථූනි පවත්තියන්ති.

පඤ්චාලම්බණානිච පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියාති ඉදං නියමසිද්ධිගහණ වසෙන වුත්තං. සබ්බානි පන පච්චුප්පන්නභූතානි නිප්ඵන්නරූපානි මනොවිඤ්ඤාණ වීථියා පුරෙජාතපච්චයා හොන්තියෙව. එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස පුරෙජාතපච්චයෙන පච්චයො. ආරම්මණපුරෙජාතං චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති. සොතං, ඝානං, ජිව්හං, කායං, රූපෙ, සද්දෙ, ගන්ධෙ, රසෙ, ඵොට්ඨබ්බෙ, වත්ථුං, පච්චුප්පන්නෙ ඛන්ධෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති, පච්චුප්පන්නං චක්ඛුං අස්සාදෙති අභිනන්දතීතිආදි වුත්තං. අට්ඨකථායඤ්ච උප්පාදක්ඛණං අතික්කමිත්වා ඨිතිපත්තං අට්ඨාරසවිධං රූපමෙව පුරෙජාතපච්චයොති වුත්තන්ති. එත්ථච කිඤ්චාපි පට්ඨානෙ පච්චුප්පන්නාරම්මණං පටිසන්ධිචිත්තං පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස භවඞ්ගස්සඅනන්තරපච්චයෙන පච්චයොති එවං පටිසන්ධිභවඞ්ගානංපි පච්චුප්පන්නාරම්මණතාය වුත්තත්තා පච්චුප්පන්නභූතානි කම්මනිමිත්ත ගතිනිමිත්තානි ආරබ්භ පවත්ති කාලෙ පටිසන්ධිචිත්තානංපි ආරම්මණපුරෙජාතං ලබ්භමානං විය දිස්සති. එවංසන්තෙපි පුරෙජාතපච්චයස්ස පච්චනියෙ පටිසන්ධික්ඛණෙ විපාකා බ්යාකතො එකො ඛන්ධොතිආදිනා පාළියංඑව තං පටික්ඛිත්තන්ති. එත්ථච ආරුප්පෙ විය පටිසන්ධික්ඛණෙපි වත්ථුපුරෙ ජාතස්ස අභාවා අපරිබ්යත්තත්තාවා තස්ස ආරම්මණස්ස ආරම්මණමත්තභාවෙඑව ඨිතත්තා පටික්ඛිත්තන්ති කාරණං වදන්ති. ආරම්මණමෙවගරුකතන්ති පච්චවෙක්ඛනවසෙන අස්සාදනාදිවසෙනච ගරුකතං ඉට්ඨාරම්මණ මාහ. තඤ්ච ඛො තස්සතස්ස පුග්ගලස්ස ඉච්ඡාවසෙන වෙදිතබ්බං. ගූථකුණපාදීනිපි හි තදභිනන්දන්තානං කිමිමක්ඛික සුනඛ ගිජ්ඣ කාකාදීනං ගරුකතානිඑව ආරම්මණානි හොන්තීති.

[230] යං පන විභාවනියං

‘‘ගරුකතන්ති ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛිත’’න්තිආදි වුත්තං. තං අනුපපන්නං.

චක්ඛුං ගරුං කත්වා අස්සාදෙති අභිනන්දතීතිආදිනා අස්සා දනාදිවසෙනපි අස්ස නිද්දෙසස්ස පවත්තත්තාති. රාගාදයො පන ධම්මාති එතෙන රාගො දොසො මොහො මානො දිට්ඨි පත්ථනාති එවං වුත්තෙහි ධම්මෙහි සහ දස අකුසලකම්මපථා පඤ්චඅනන්තරිය කම්මානිච ගහිතානි හොන්ති. තත්ථ අනන්තරියවජ්ජානි තානි සමතික්කමමුඛෙන යථාරහං අජ්ඣත්තං සබ්බෙසං චතුභූමක කුසලානං අනන්තරියකම්මානි පන කාමාවචරකුසලානමෙව උප්පත්තියා බලවනිස්සයා හොන්ති. තානියෙවච සබ්බානි යථාරහං අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධාච රාගාදීනං පාණාතිපාතාදීනඤ්ච සබ්බෙසං අකුසලානං කායිකසුඛදුක්ඛාදීනඤ්ච අබ්යාකතධම්මානං උප්පත්තියා බලව නිස්සයා හොන්ති. සද්ධාදයොති එතෙන සද්ධා සීලං සුතං චාගො පඤ්ඤාති එවං වුත්තෙහි ධම්මෙහි සහ සබ්බෙ දානසීලාදයො චතුභූමකකු සලානං රාගාදි අකුසලානං සුඛදුක්ඛාදිචතුභූමක අබ්යාකතා නඤ්ච උප්පත්තියා බලවනිස්සයා හොන්තීති. සුඛං දුක්ඛං පුග්ගලො භොජනං උතුසෙනාසනන්ති එතෙන නිබ්බානවජ්ජා සබ්බෙ චතුභූමකා බ්යාකතා ගහිතා, තෙපි හි යථාරහං අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධාච කුසලාකුසලා බ්යාකතධම්මානං උප්පත්තියා බලවනිස්සයා හොන්තීති. කම්මංවිපාකානන්ති එත්ථ සුට්ඨු බලවං කම්මං අධිප්පෙතං, න දුබ්බලන්ති. කස්මා පනෙත්ථ රූපධම්මා පච්චයුප්පන්නෙසු න ගහිතා. නනු තෙසංපි බහිද්ධා රුක්ඛතිණාදීනං වුද්ධිවිරුළ්හි වෙපුල්ලත්ථාය අජ්ඣත්තඤ්ච ආරොග්යාදිඅත්ථාය පථවිරස ආපොරස වස්සොදක බිජමූලභෙසජ්ජාදයො බලවනිස්සයා හොන්තීති. අයං පනත්ථො මූලටීකායං කථිතොයෙව. වුත්තඤ්හි තත්ථ –

නහි රූපාබ්යාකතං පකතූපනිස්සයං ලභති. අචෙතනෙන රූපසන්තානෙන පකතස්සෙව අභාවතො. යථා හි අරූපසන්තානෙන කත්තුභූතෙන සද්ධාදයො නිප්ඵාදිතා උතුභොජනාදයොච උපසෙවිතා. න එවං රූපසන්තානෙන. යස්මිඤ්ච උතුබීජාදිකෙ කම්මාදිකෙච සති රූපං පවත්තති. න තං තෙන රූපෙන පකතං හොති. සචෙතනස්සෙව හි උප්පාදනුපසෙවනපයොගවසෙන චෙතනං පකප්පනං පකරණං. රූපඤ්ච අචෙතනන්ති.

ඉදං වුත්තං හොති, දුවිධං සන්තානං රූපසන්තානං අරූපසන්තානන්ති. තත්ථ යෙන සන්තානෙන පුබ්බෙ කිඤ්චි සුට්ඨුඋප්පාදිතංවා හොති උපසෙවිතංවා, තස්සෙව පුබ්බෙ අත්තනා උප්පාදිතුපසෙවිතා ධම්මා කාලන්තරෙ අත්තනො උපනිස්සයපච්චයා හොන්ති. පකරණසඞ්ඛාතඤ්ච තථා උප්පාදනුපසෙවනංනාම සචෙතනෙ අරූපසන්තානෙඑව ලබ්භති, න අචෙතනෙ රූපසන්තානෙති. තස්මා රූපධම්මා උපනිස්සයංනාම නලබ්භන්තීති. ඉමස්මිං සති ඉදං හොති, අසති න හොතීති එවං වුත්තෙන සුත්තන්තිකපරියායෙන පන උපනිස්සයො නාම රූපධම්මානං මජ්ඣෙපි වත්තබ්බොයෙවාති.

[231] විභාවනියං පන

‘‘යථාරහං අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධාච රාගාදයො.ල. සෙනාසනඤ්චාති’’ වියොජෙත්වා ‘‘රාගාදයො හි අජ්ඣත්තං නිප්ඵාදිකා. පුග්ගලාදයො බහිද්ධා සෙවිතාති’’ වුත්තං. තං නසුන්දරං.

න හි අත්තනො පරස්සච උප්පන්නා රාගාදයො පරස්ස අත්තනො ච සන්තානෙ රාගාදීනං බලවනිස්සයා න හොන්ති. සමානච්ඡන්දානං ඉත්ථි පුරිසාදීනං මනොපදොසික දෙවාදීනඤ්චෙත්ථ රාගාදයො නිදස්සනං.

[232] යාච තත්ථ

‘‘යථාඨිතවසෙන යොජනං’’ කත්වා ‘‘අත්තනොහි රාගාදයො’’තිආදිනා අත්ථවිභාවනා කතා. සාපි අනුපපන්නායෙව.

තාය හි අත්තනො රාගාදයො සද්ධාදයොච අජ්ඣත්තං කුසලාදීනං අත්තනො සද්ධායො පන බහිද්ධා කුසලස්සාති එවං අපරිපුණ්ණස්ස අත්ථස්ස විභාවිතත්තාති.

[233] යඤ්ච

‘තත්ථා’තිආදිනා අත්තනොරාගාදයොනිස්සායඅජ්ඣත්තං කුසලාකුසලානමෙව උප්පත්තිවිධානං වුත්තං. තංපි අනුපපන්නමෙව.

නයදස්සනමත්තභූතංපි හි සංවණ්ණනාවාක්යංනාම නයමුඛං පරිපුණ්ණං කත්වා වත්තබ්බං හොතීති. ගරුකතංආරම්මණන්ති එත්ථ සබ්බං ලොකියකුසලං හෙට්ඨිමමග්ගඵලනිබ්බානානි ච කාමාවචර කුසලස්ස අරහත්තමග්ගඵලනිබ්බානානි චතුන්නං ඤාණසම්පයුත්ත මහාක්රියජවනානං. නිබ්බානං අට්ඨවිධලොකුත්තරස්ස ථපෙත්වා පටිඝද්වය මොමූහ ද්වය දුක්ඛසහගත කායවිඤ්ඤාණානි අවසෙසං සබ්බං ලොකිය කුසලාකුසලාබ්යාකතධම්මජාතං ලොභසහගතචිත්තස්සාති එවං පච්චය පච්චයුප්පන්න විභාගො වෙදිතබ්බො.

[234] යං පන විභාවනියං

‘‘ගරුක තංආලම්බණන්ති පච්චවෙක්ඛනඅස්සාදාදිනා ගරුකතං ආරම්මණ’’න්ති වත්වා තං විභාවෙන්තෙන ‘‘තඤ්හි ඣානමග්ග ඵලවිපස්සනා නිබ්බානාදිභෙදං පච්චවෙක්ඛන අස්සාදාදිමග්ගඵලාදිධම්මෙ අත්තාධීනෙ කරොතීති ආරම්මණාධිපතිනාමා’’ති වුත්තං. තං න සුන්දරං.

දාන සීල උපොසථකම්ම පුබ්බෙ සුචිණ්ණගොත්රභු වොදාන මග්ගඵල නිබ්බානානිචෙව රාගදිට්ඨිචක්ඛුසොතාදීනිචාති පන වත්තබ්බං. විපස්සනාතිච ඉදං ගොත්රභුවොදානානියෙව සන්ධාය වුත්තං සියා. නච තානි නිබ්බානාරම්මණානි විපස්සනානාම හොන්තීති. සහජාතානංනාමරූපානන්ති ද්විහෙතුක තිහෙතුක ජවනසහ ජාතානන්ති අධිප්පායො. අඤ්ඤමඤ්ඤං සහජාත රූපානඤ්චාති අඤ්ඤමඤ්ඤස්සච පටිසන්ධික්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානරූපානං පවත්තියං චිත්ත සමුට්ඨානරූපානඤ්ච. එස නයො පරත්ථපි. පඤ්චවොකාරභවෙ පටිසන්ධික්ඛණෙ විඤ්ඤාණං වත්ථුනා විනා පතිට්ඨං නලභති. වත්ථුචතෙන විනා පතිට්ඨං නලභතීති වුත්තං පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුවිපාකා අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති. අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයෙ යො අත්තනො උපත්ථම්භකං පච්චුපත්ථම්භති. සොඑව පච්චයුප්පන්නභාවං ගච්ඡති. චිත්තසමුට්ඨාන රූපානිච චිත්තං කිඤ්චි උපත්ථම්භෙතුං නසක්කොන්ති. තථා උපාදාරූපානිච මහාභූතෙති වුත්තං චිත්තචෙතසිකාධම්මාඅඤ්ඤමඤ්ඤන්තිආදි.

[235] විභාවනියං පන

‘‘යස්මා පන අඤ්ඤමඤ්ඤුවත්ථම්භනවසෙනෙව අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතා. න සහජාතමත්තතොති පවත්තියං රූපං නාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො න හොති. තස්මා වුත්තං චිත්තචෙතසිකා ධම්මා අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති’’ වුත්තං. තත්ථ න සහජාතමත්තතොති එතෙන යදි සහජාතමත්තතො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයතාසියා. එවංසති පවත්තියං රූපං නාමානං අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො සියාති අනුඤ්ඤාතං හොති. සහජාතපච්චයෙපි පන පවත්තියං රූපං නාමානං පච්චයො නහොතියෙව. තස්මා න සුන්දරමෙතන්ති.

ඡවත්ථූනි සත්තන්නං විඤ්ඤාණධාතූනන්ති එත්ථ වත්ථුසහජාත නිස්සයො වත්ථුපුරෙජාතනිස්සයො වත්ථාරම්මණපුරෙජාතනිස්සයොති තිවිධො වත්ථුනිස්සයො. තත්ථ පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථු විපාකානං ඛන්ධානං වත්ථුසහජාතනිස්සයො. යං පන පවත්තියං පුරෙජාතං, වත්ථුං නිස්සාය චිත්තං උප්පජ්ජති, තං තස්ස චිත්තස්ස වත්ථුපුරෙජාතනිස්සයොනාම. යං පන පුරෙජාතං වත්ථු යස්ස චිත්තස්ස නිස්සයොචෙව හොති ආරම්මණඤ්ච, තං තස්ස වත්ථාරම්මණ පුරෙජාතනිස්සයොනාම. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ ආරම්මණ නිස්සය පුරෙජාතවිප්පයුත්ත අත්ථිඅවිගතන්ති තීණීති. කථඤ්ච තං චිත්තස්ස නිස්සයොච ආරම්මණඤ්ච හොතීති. පච්චුප්පන්නං වත්ථුං ආරබ්භ සම්මසනවසෙනවා අස්සාදනාදිවසෙනවා ඉද්ධිවිධකිච්චාධිට්ඨානවසෙනවා චිත්තං උප්පජ්ජති, එවං තං චිත්තස්ස නිස්සයොච ආරම්මණඤ්ච හොතීති. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ-අජ්ඣත්තං වත්ථුං අනිච්චතො දුක්ඛතො විපස්සති, අස්සාදෙති. අභිනන්දති. තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති, දිට්ඨි උප්පජ්ජති, විචිකිච්ඡා උප්පජ්ජති, උද්ධච්චං උප්පජ්ජති. දොමනස්සං උප්පජ්ජතීති.

එත්ථ පන ආචරියා ඉමං වත්ථාරම්මණපුරෙජාතනිස්සයංනාම මරණාසන්නකාලෙඑව වාචනාමග්ගං ආරොපයිංසු. අයංපනෙත්ථ තෙසං අධිප්පායො. අට්ඨකථායං තාව අනිට්ඨෙ ඨානෙ ආවජ්ජනෙන විනා වීථිචිත්තානං පවත්ති පටිසිද්ධා හොති. තථා එකාවජ්ජනවීථි යඤ්ච චිත්තානං ආරම්මණංනාම ධම්මතොච කාලතොච අභින්නමෙව ඉච්ඡන්ති අට්ඨකථාචරියා. පකතිකාලෙච චිත්තානිනාම පච්චෙක වත්ථුනිස්සයානි හොන්ති. තස්මා යදා පච්චුප්පන්නං අජ්ඣත්තං වත්ථුං ආරබ්භඅනිච්චාදිවසෙන සම්මසන්ති, එතං මමාතිවා අස්සාදෙන්ති, තදායං වත්ථු ආවජ්ජිතං හොති. ජවනානිපි තදෙව ගණ්හන්ති. න අත්තනො අත්තනො නිස්සයවත්ථූනි. යදි හි තානිවා අඤ්ඤංවා ආරම්මණං ගණ්හෙය්යුං. නිරාවජ්ජනානිනාම ජවනානි හොන්ති. කස්මා, ආවජ්ජනෙන ආවජ්ජිතං අගහෙත්වා අඤ්ඤං ගහෙත්වා පවත්තනතොති. භින්නා රම්මණානිචනාම හොන්ති. පච්ඡා උප්පන්නානි පච්චෙකවත්ථූනිවා අඤ්ඤංවා ගහෙත්වා පවත්තනතොති. නච තථා සක්කා භවිතුං අට්ඨකථා විරොධතො. තස්මා සො වත්ථාරම්මණ පුරෙජාතපච්චයො පකති කාලෙ න සක්කා ලද්ධුන්ති. මරණාසන්නකාලෙ පන සබ්බානි ආවජ්ජනාදීනි චිත්තානි එකමෙව වත්ථුං නිස්සාය පවත්තන්තීති තං ආරබ්භ පවත්තානං ආවජ්ජනාදීනං තෙසං තදෙව වත්ථුච ආරම්මණඤ්ච හොති. එවඤ්හි සති තෙසං නිරාවජ්ජනතාවා භින්නාරම්මණතාවා නත්ථීති අයං තෙසං අධිප්පායොති.

තත්ථ පන යදි ආවජ්ජනෙන ආවජ්ජිතං වත්ථුං අගහෙත්වා අත්තනො අත්තනො නිස්සයවත්ථූනි ගණ්හෙය්යුං. නිරාවජ්ජනානිනාම ජවනානි භවෙය්යුන්ති ඉදං තාව න යුජ්ජති. ආවජ්ජනෙන ආවජ්ජි තප්පකාරස්සෙව ගහණතො. යථා හි ආවජ්ජනංපි වත්ථුන්ත්වෙව ආවජ්ජති. තථා ජවනානිච වත්ථුන්ත්වෙව ජවන්ති. නො අඤ්ඤථාති නත්ථි ජවනානං නිරාවජ්ජනතාති. යථා ච නිරාවජ්ජනතා නත්ථි, තථා භින්නාරම්මණතාපි තෙසං නත්ථියෙව. කස්මා, විභාගස්ස අසම්භවතො. නහි සන්තතිඝනවසෙන එකීභූතමිව පුබ්බාපරං පවත්ත මානෙසු බහූසු වත්ථුසු එකමෙකං වත්ථුං ඉදමෙවාති විසුං කත්වා ආවජ්ජනංවාජවනානිවා ගහෙතුං සක්කොන්ති. නච තථා අසක්කුණෙය්යෙසු ඨානෙසු එකන්තෙන ධම්මතොවා කාලතොවා භින්නා රම්මණතානාම සක්කා ලද්ධුන්ති ඉති භින්නාරම්මණතාපි තෙසං නත්ථි යෙවාති. එත්තාවතා ඉමස්ස වත්ථාරම්මණපුරෙජාතනිස්සය විධානස්ස පකතිකාලෙපි ලබ්භමානතා සාධිතා හොතීති.

අපිච, සබ්බං පච්චුප්පන්නං අත්තනො රූපකායං ආරබ්භ රූපං මෙ අනිච්චන්තිවා එතං මමාතිවා සමනුපස්සන්තානං අජ්ඣත්තරූපෙසු ඉදං නාමරූපං තස්සචිත්තස්ස ආරම්මණං නහොතීති නවත්තබ්බං. ආරම්මණ භූතෙසු පන තෙසු කිඤ්චි ආරම්මණමත්තං කිඤ්චි ආරම්මණපුරෙජාතං කිඤ්චි වත්ථාරම්මණපුරෙජාතං හොතීති සක්කා වත්තුන්ති. කබළී කාරො ආහාරොති කාමාවචරසත්තානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය උප්පන්නො චතුසමුට්ඨානික රූපාහාරොචෙව බහිද්ධාහාරොච. ගබ්භසෙය්යකානඤ්හි යාව මාතුයා ආහාරඵරණං නලබ්භති, තාව කලලාදිකාලෙසු තිසමුට්ඨානිකො අජ්ඣත්තාහාරොයෙව උපත්ථම්භනකිච්චං සාධෙති. වුත්තඤ්හෙතං පට්ඨානෙ-පටිසන්ධික්ඛණෙ කබළීකාරො ආහාරො ඉමස්ස කායස්ස ආහාරපච්චයෙන පච්චයොති, ඔජට්ඨමකරූපසමුට්ඨාපනං පනස්ස බහිද්ධාහාරුපත්ථම්භනං ලද්ධකාලෙයෙවාති දට්ඨබ්බං. යදිඑවං –

යඤ්චස්ස භුඤ්ජති මාතා, අන්නං පානඤ්ච භොජනං. තෙන සො තත්ථ යාපෙති, මාතුකුච්ඡිගතො තිරොති

කස්මා වුත්තන්ති. පාකටාහාරෙන තස්ස යක්ඛස්ස බොධනත්ථන්ති. ඉමස්සකායස්සාති ගබ්භසෙය්යකානං තාව පටිසන්ධිචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙ එකසමුට්ඨානිකස්ස ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු ද්විසමුට්ඨානි කස්ස තතොපරං තිසමුට්ඨානිකස්ස ඔජාඵරණකාලෙ චතුසමුට්ඨානිකස්සච කායස්ස. ඉතරෙසංපි යථාසම්භවං වත්තබ්බං. රූපලොකෙ පන විනාපි දුවිධෙන ඔජාහාරකිච්චෙන අප්පනාපත්ත කම්මවිසෙසෙන සිද්ධස්ස සුචිරංපි අද්ධානං ඵරිතුං සමත්ථස්ස රූප ජීවිතින්ද්රියස්ස තථාරූපානඤ්ච භවඞ්ගපරියාපන්නානං අරූපාහාරානං වසෙන අනෙකකප්පානිපි අත්තභාවස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා. එතෙනුපායෙන කම්මජකායබහුතරෙසු දෙවෙසු පෙතනිරයෙසුච සුචිරංපි කාලං බහිද්ධාහාරෙන විනා අත්තභාවස්ස පවත්ති වත්තබ්බා. තෙසු පන අජ්ඣත්තාහාරොපි ලබ්භතියෙවාති කිඤ්චාපි ඔක්කන්තික්ඛණෙ විපාකක්ඛන්ධාපි වත්ථුස්ස විප්පයුත්තපච්චයා හොන්ති. තෙ පන චිත්තචෙතසිකාධම්මා සහජාතරූපානන්ති එත්ථ සඞ්ගය්හිස්සන්තීති කත්වා ඔක්කන්තික්ඛණෙවත්ථුවිපාකානන්ති වුත්තං.

සබ්බථාති සබ්බපකාරං සහජාතන්තිආදිනා යොජෙතබ්බං. පකාරොච තිවිධො හොති සහජාතපච්චයොතිආදිවසෙන වෙදිතබ්බො. රූපජීවිතමිච්චයන්ති එවං පොරාණෙහි වුත්තො අයං අත්ථිපච්චයො අවිගතපච්චයොචාති යොජෙතබ්බං. නනු කබළීකාරාහාරො රූපජීවිතින්ද්රියඤ්ච සහජාතෙ සඞ්ගහෙතබ්බං. එවඤ්හි සති තිවිධොව අත්ථිපච්චයො සියාති.න. සහජනනසඞ්ඛාතස්ස සහුප්පාදනලක්ඛණස්ස අභාවා. සහුප්පාදනලක්ඛණො හි සහජාතපච්චයො. කබළීකාරාහාරොච ඔජට්ඨමකරූපානි උප්පාදෙන්තොපි අත්තනො ඨිතික්ඛණෙඑව උප්පාදෙති, නො උප්පාදක්ඛණෙ. යථාච මහාභූතා සහජාතරූපානි උපත්ථම්භන්තා අත්තනා සහ උප්පාදනපුබ්බකාඑව උපත්ථම්භන්ති, න තථා සො ආහාරො. සො පන විනාව සහුප්පාදනකිච්චෙන සහජාතානිපි අසහජාතානිපි උපත්ථම්භතීති රූපජීවිතංපි සහ උප්පාදනකිච්චෙන විනාව සහ ජාතරූපානි අනුපාලෙති. ඉති ඉමෙ ද්වෙපි ධම්මා සහජාත ලක්ඛණාභාවාඑව සහජාතපච්චයෙ අසඞ්ගහිතා. ඉදානි සබ්බෙපි චතුවීසතිපච්චයා සඞ්ගය්හමානා චත්තාරොපච්චයා හොන්තීති දස්සෙතුං ආරම්මණූපනිස්සය.ල. සමොධානං ගච්ඡන්තීති වුත්තං. තත්රායං සමොධානවිධි, චතුවීසතියා පච්චයෙසු අධිපති පච්චයො තාව දුවිධො ආරම්මණසහජාතවසෙන. තත්ථ ආරම්මණාධිපති තීසු කම්මවජ්ජෙසු සමොධානං ගච්ඡති. ආරම්මණ මත්තංපි හි කම්මෙන සහ සමොධානං නගච්ඡති. කුතො අධිපති භූතන්ති.

එත්ථ සියා, කස්මා ආරම්මණමත්තංපි.ල. න ගච්ඡතීති වුත්තං. නනු කම්මාරම්මණාපි පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතියො හොන්තීති. සච්චං. එත්ථ පන මූලටීකායං කම්මං පන තස්මිං කතෙ පවත්තමානානං කතූපචිත භාවෙන කම්මපච්චයො හොති. න ආරම්මණාකාරෙන. විසය මත්තතාවසෙනච ආරම්මණපච්චයො හොති. න සන්තානවිසෙසනං කත්වා ඵලුප්පාදනසඞ්ඛාතෙන කම්මපච්චයාකාරෙන. තස්මා තෙ පච්චයාකාරවිසභාගත්තා සහ ඝටනං නගච්ඡන්තීති විසජ්ජිතන්ති. සහජාතාධිපති පන අත්ථිපච්චයෙ. නිස්සයපච්චයො තිවිධො සහජාතො වත්ථුපුරෙජාතො වත්ථාරම්මණපුරෙජාතොති. තත්ථ පුරිමා ද්වෙ අත්ථිපච්චයෙ, පච්ඡිමො පන ද්වීසු ආරම්මණත්ථි පච්චයෙසු. සො චෙ ගරුකතො හොති උපනිස්සයෙපීති. පුරෙජාතපච්චයො තිවිධො ආරම්මණපුරෙජාතො වත්ථුපුරෙ ජාතො වත්ථාරම්මණපුරෙජාතොති. තත්ථ වත්ථුපුරෙජාතො අත්ථිපච්චයෙ. ඉතරෙ ද්වෙ ද්වීසු ආරම්මණත්ථිපච්චයෙසු. තෙචෙ ගරුකතා හොන්ති. උපනිස්සයෙපීති. කම්මපච්චයො දුවිධො සහජාතො නානාක්ඛණිකොති. තත්ථ සහජාතො අත්ථිපච්චයෙ. නානාක්ඛණිකො පන දුවිධො බලවා දුබ්බලොච. තත්ථච බලවා දුවිධො අකාලිකො කාලිකොච, තදුභයාපි උපනිස්සයෙ. දුබ්බලො පන විසුං කම්මපච්චයොයෙව. සබ්බො ආහාරපච්චයො සබ්බොච ඉන්ද්රියපච්චයො අත්ථිපච්චයෙ.

විප්පයුත්තපච්චයො චතුබ්බිධො සහජාතො වත්ථුපුරෙජාතො වත්ථාරම්මණපුරෙජාතො පච්ඡාජාතොති. තත්ථ පුරිමා ද්වෙ පච්ඡිමොච අත්ථිපච්චයෙ. තතීයො පන ද්වීසු ආරම්මණත්ථි පච්චයෙසු. සො චෙ ගරුකතො හොති, උපනිස්සයෙපීති. සෙසෙසු පන සත්තරසපච්චයෙසු හෙතු, සහජාත, අඤ්ඤමඤ්ඤ, විපාක, ඣාන, මග්ග, සම්පයුත්ත, අවිගතවසෙන අට්ඨපච්චයා පච්ඡා ජාතොච අත්ථිපච්චයෙ. අනන්තර සමනන්තර ආසෙවන නත්ථි විගත වසෙන පඤ්චපච්චයා උපනිස්සයෙති. ඉති සබ්බෙපි චතුවීසතිපච්චයා සභාගසඞ්ගහවසෙන සංඛිප්පමානා ආරම්මණාදීසු චතූසු පච්චයෙසු සමොධානං ගච්ඡන්තීති.

[236] විභාවනියං පන

තෙසු චතූසු එකෙකස්මිංපි සබ්බෙ චතුවීසතිපච්චයා සමොධානං ගච්ඡන්තීති ඉමිනා අධිප්පායෙන යං වුත්තං ‘‘නහි සො කොචිපච්චයොති’’ආදි. තං සබ්බංපි ආචරියස්ස මතිමත්තමෙව.

[237] යඤ්හි තත්ථ

‘‘නහි සො කොචිපච්චයො අත්ථි. යො චිත්තචෙතසි කානං ආරම්මණභාවං නගච්ඡෙය්යාති’’ වුත්තං, තං තාව න යුජ්ජති. නහි ඉධ ධම්මසරූපමත්තෙන සමොධානං අධිප්පෙතං. පච්චයට්ඨෙන සහෙව අධිප්පෙතං. නච හෙතාදිපච්චයට්ඨො ආරම්මණාදිපච්චයට්ඨො හොතීති. එසනයො ‘‘සක සකපච්චයුප්පන්නස්සච උපනිස්සයභාවං නගච්ඡතීති’’ එත්ථාපි.

එත්ථ පන යො සකසකපච්චයුප්පන්නස්ස උපනිස්සයභාවං නගච්ඡති. නහි සො කොචි පච්චයො අත්ථීති යොජනා.

[238] යඤ්ච තත්ථ

‘‘කම්මහෙතුකත්තාච ලොකප්පවත්තියා ඵලහෙතූපචාර වසෙන සබ්බෙපි කම්මසභාවං නාතිවත්තන්තීති’’ වුත්තං.

[239] යඤ්ච

‘‘තෙච පරමත්ථතො ලොකසම්මුතිවසෙනච විජ්ජමානා යෙවාති’’ වුත්තං. තදුභයං පන සබ්බසො සාසනයුත්ති යාපි විරුද්ධමෙවාති.

එත්ථාති එතස්මිං පට්ඨානනයෙ. සබ්බත්ථාපීති සබ්බෙසු සහ ජාතසභාගෙසු පච්චයෙසු. යස්මා පන පටිසන්ධිවිඤ්ඤාණංනාම නාමරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබද්ධඔකාසෙ චුතිපරිච්ඡින්නස්ස සකලස්ස තස්ස තස්ස භවස්ස සීසභූතං බීජභූතඤ්ච හොති. යතො සකලකායභූතස්ස නානාරූපාරූපසන්තානස්ස නිබ්බත්ති හොති. බීජතො විය මහාරුක්ඛස්ස. යථාහ –

විඤ්ඤාණඤ්ච හි ආනන්ද මාතුකුච්ඡිස්මිං න ඔක්කමිස්සථ. අපිනුඛො නාමරූපං මාතුකුච්ඡිස්මිං සමුච්චිස්සථාති. නො හෙතං භන්තෙ. විඤ්ඤාණඤ්ච හි ආනන්ද මාතුකුච්ඡිස්මිං ඔක්කමිත්වා වොක්කමිස්සථ. අපිනුඛො නාමරූපං ඉත්ථත්තාය අභිනිබ්බත්තිස්සථාති. නොහෙතං භන්තෙ. විඤ්ඤාණඤ්ච හි ආනන්ද දහරස්සෙව සතො වොච්ඡිජ්ජිස්සථ කුමාරස්සවා කුමාරිකායවා. අපිනුඛො නාමරූපං වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලං ආපජ්ජිස්සථාති. නොහෙතං භන්තෙ. තස්මා හි ආනන්ද එසෙව හෙතු එස නිදානං එස සමුදයො එස පච්චයො නාමරූපස්ස. යදිදං විඤ්ඤාණන්ති.

තත්ථ සමුච්චිස්සථාති වඩ්ඪිස්සථ. නාමරූපඤ්හි විඤ්ඤාණස්ස වඩ්ඪියෙවාති. වොක්කමිස්සථාති භිජ්ජිස්සථ. ඉත්ථත්ථායාති ඊදිසස්ස අත්තභාවස්ස අත්ථායාති අත්ථො. වුද්ධිං විරුළ්හිං වෙපුල්ලන්ති පථමවයවසෙන වුද්ධිං. මජ්ඣිමවයවසෙන විරුළ්හිං. පච්ඡිමවයවසෙන වෙපුල්ලන්ති අට්ඨකථායං වුත්තං. තස්මා පටිසන්ධික්ඛණෙ රූපුප්පත්තියා එකන්තෙන විඤ්ඤාණපච්චයතා වෙදිතබ්බා. එවං උප්පන්නඤ්ච පනෙතං පටිසන්ධිරූපං පුන සයං තස්මිං භවෙ යාව චුතියා පවත්තමානානං සබ්බාසං චතුසමුට්ඨානිකරූපසන්තතීනං සිත භූතං බීජභූතඤ්ච හොති. අතිබලවන්තංපි හි චිත්තං පුරිමුප්පන්නාය රූපපවෙණියා අසති රූපං ජනෙතුං නසක්කොති. එවං උතු ආහාරාපීති. තතොයෙව හි අරූපභවෙ කාමාවචරාදීනි රූපජනකචිත්තානිපි තත්ථ රූපං නජනෙන්තීති. අසඤ්ඤසත්තෙපි උතු සමුට්ඨානරූපසන්තතියො පථමුප්පන්නාය කම්මජරූපසන්තතියා විජ්ජ මානත්තාඑව උප්පජ්ජන්තීති. වුත්තඤ්හි විභඞ්ගටීකායං අරූපං පන රූපස්ස ඔකාසො න හොතීති යස්මිං රූපෙ සති චිත්තං අඤ්ඤං රූපං උප්පාදෙය්ය. තදෙව තත්ථ නත්ථීති අත්ථො. පුරිමරූපස්සාපි හි පච්චයභාවො අත්ථි පුත්තස්ස පිතිසදිසතාදස්සනතොති. එත්ථච පුත්තස්ස පිතිසදිසතාදස්සනතොති එතෙන ඉමමත්ථං දස්සෙති. යථා තිණරුක්ඛානං බීජභාවසඞ්ඛාතං නියාමරූපංනාම අත්ථි. යස්ස ආනුභාවෙන තන්නිබ්බත්තාතිණරුක්ඛා වඩ්ඪන්තා යථාවා තථාවා අවඩ්ඪිත්වාඅත්තනා සමානබීජෙහිඑව තිණරුක්ඛෙහි සබ්බසො සදිසා කාරං ගහෙත්වා වඩ්ඪන්ති. එවමෙවං ගබ්භසෙය්යකානං සත්තානං යොනි භාවසඞ්ඛාතං නියාම රූපංනාම අත්ථි. යස්සානුභාවෙන තෙ සමාන ජාතිකෙහිඑව කුලෙහි විසෙසතො මාතාපිතූහි එව සබ්බසො සදිසරූපසණ්ඨානා හොන්ති. ඉති බීජනියාමො විය යොනිනියාමොපි හොති. සොච පටිසන්ධිරූපස්සෙව ආනුභාවොති වෙදිතබ්බො.

අපිච, අයං යොනිනියාමොනාම කලලකාලාදීසු පුත්තානං සරීරෙසු මාතාපිතූහි සමුදාගතං උතුජරූපසන්තානංඑව. යස්ස ආනුභාවෙන තංසන්තානං සමානජාතිකසත්තසණ්ඨානසදිසං අත්තනො ඤාතිකුලසදිසඤ්ච හොති. යථාහිඉත්ථිභාවාදිරූපං සත්තානං ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි බීජරූපඤ්ච තිණරුක්ඛානං තංතංවණ්ණසණ්ඨානා දීනි නියාමෙති. එවං යොනිරූපං නානාජාතිවසෙන සත්තානං නියාමකං වවත්ථාපකං හොතීති. එත්තාවතා පවත්තියං ථපෙත්වා චිත්තජරූපං සබ්බෙසං තිසමුට්ඨානිකරූපානං උප්පත්තියා චිත්තනිරපෙක්ඛතා පුරිමුප්පන්න රූපපවෙණි පටිබද්ධතාච සාධිතා හොති. තෙනෙවච තෙසං චිත්තස්ස ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසුපි චිත්තරහිතෙ නිරොධසමාපත්ති කාලෙපි උප්පත්ති හොතීති. තෙන වුත්තං සහජාතරූපන්ති පනෙත්ථාතිආදි. ඉතීතිආදි නිගමනං. තත්ථ සම්භවංති යථා සම්භවං. සම්භවාතිවා සම්භූතා. අජ්ඣත්තඤ්චාති අජ්ඣත්තභූතාච. බහිද්ධාචාති බහිද්ධාභූතාච. සඞ්ඛතාති සඞ්ඛතභූතා. අසඞ්ඛතාති අසඞ්ඛතභූතා. එවං තෙකාලිකාච කාලමුත්තාච අජ්ඣත්තබහිද්ධා සම්භූතාච. තථා සඞ්ඛතාසඞ්ඛතභූතාච පඤ්ඤත්ති නාමරූපානං වසෙන තිවිධා ඨිතා ධම්මා පට්ඨානෙ සබ්බථා චතුවීසති පච්චයානාම හොන්තීති යොජනා. එත්ථච තිවිධා ඨිතානං ධම්මානං තෙකාලිකාදිභාවෙ සති චතුවීසතිපච්චයානංපි යථාසම්භවං තෙකාලිකාදිභෙදො සිද්ධො හොති. තත්ථ ආරම්මණඅධිපති උපනිස්සයපච්චයා තෙකාලිකා කාලමුත්තාච හොන්ති.

[240] විභාවනියං පන

‘‘ආරම්මණඅධිපතිඋපනිස්සයපච්චයානං තිකාලිකානන්ති’’ වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

පඤ්ඤත්තිනිබ්බානානංපි කාලමුත්තානං තෙසු පවිට්ඨත්තාති. තත්ථ ඉමස්මිං භවෙ අභිනවානං ධනධඤ්ඤභොගානංවා විජ්ජාසිප්පසුතපරි යත්තීනංවා සීලසමාධිපඤ්ඤානංවා භවන්තරෙ භවසම්පත්තිභොග සම්පත්ති මග්ගඵලසම්පත්තීනංවා පටිලාභත්ථාය පුබ්බයොගං කරොන්තස්ස අනාගතානං තාසං උපනිස්සයපච්චයතා වෙදිතබ්බා. පට්ඨානෙ පන අනාගතං චක්ඛුසම්පදං පත්ථයමානො සොත, ඝාන, ජිව්හා, කායසම්පදං, වණ්ණසම්පදං, සද්ද, ගන්ධ, රස, ඵොට්ඨබ්බසම්පදං පත්ථයමානො අනාගතෙ ඛන්ධෙ පත්ථයමානො දානං දෙති සීලං සමාදියතීතිආදිනා භවන්තරපරියාපන්නාඑව සම්පත්තියො වුත්තා. තා පන දානාදීනං කම්මානං අනුරූපවසෙන වුත්තාති දට්ඨබ්බා. කම්මපච්චයො පන පච්චුප්පන්නාතීතවසෙන ද්විකාලිකො. අනන්තර සමනන්තර ආසෙවන නත්ථි විගත පච්චයා අතීතකාලිකා. සෙසා පන්නරස පච්චයා පච්චුප්පන්නකාලිකාති. අජ්ඣත්තබහිද්ධාදුකෙ ආරම්මණා ධිපති සහජාත අඤ්ඤමඤ්ඤ නිස්සය උපනිස්සය පුරෙජාත ආහාර අත්ථි අවිගතා අජ්ඣත්තබහිද්ධා හොන්ති. සෙසා චුද්දස පච්චයා අජ්ඣත්තාව. ආරම්මණ අධිපති උපනිස්සයා සඞ්ඛතා අසඞ්ඛතාච හොන්ති. සෙසා සඞ්ඛතාවාති. පඤ්චවිධංපිඅරූපන්ති පවුච්චති. කස්මා, කදාචිපි රූපසඞ්ඛාතං සණ්ඨානත්ථං අනුපගමනතො නාමන්තිච පවුච්චති. කස්මා, අධිවචනසඞ්ඛාතනාමාභිධානවසෙනෙව සුණන්තෙහි ගහෙතබ්බභාවුපගමනතොති.

169. පඤ්ඤපීයතීති පඤ්ඤත්ති. අයංපි එකො වචනත්ථොති ලොකියමහාජනෙහි ථපීයති. වොහරීයති චෙව සම්පටිච්ඡී යතිචාති අත්ථො. යොකොචි සම්මුතිසච්චභූතො බ්යඤ්ජනත්ථො. තථා පඤ්ඤාපෙතබ්බා අත්ථා පඤ්ඤපීයන්ති එතායාති පඤ්ඤත්ති. බ්යඤ්ජනත්ථජොතකො පඤ්ඤත්තිසද්දොති එවං දුවිධා පඤ්ඤත්තීති වුත්තං තතොඅවසෙසා.ල. දුවිධාහොතීති. තත්ථ පඤ්ඤාපීයත්තා පඤ්ඤත්තීති අත්ථ පඤ්ඤත්තිමාහ. පඤ්ඤාපනතොපඤ්ඤත්තීති සද්දපඤ්ඤත්තිං. තංතංභූතවිපරිණාමාකාරන්ති පථවියාදීනං තෙසං තෙසං මහාභූතානං අධිමත්තභාවප්පකාරසඞ්ඛාතං තථා තථා පරිණා මාකාරං. පවත්තිවිසෙසාකාරන්ති අත්ථො. උපාදායාති පටිච්ච. නිස්සාය. පථමං චිත්තෙන ගහෙත්වාති අත්ථො. තථාතථා පඤ්ඤත්තාති අයං පථවීනාම අයං පබ්බතොනාමාති එවමාදි නයෙන මහාජනෙන පඤ්ඤත්තා, කථිතා, වොහරිතාති අත්ථො. පථවිපබ්බතාදිකාතිආදිසද්දෙන නදි සමුද්දාදිකායො සඞ්ගණ්හති. අයං සමූහපඤ්ඤත්තිනාම.

[241] විභාවනියං පන

‘‘සණ්ඨානපඤ්ඤත්තීති’’ වුත්තා. සා යුත්තා විය නදිස්සති.

නහි ඉධ සණ්ඨානං පධානං හොතීති. සම්භාරසන්නිවෙසාකාරන්ති කට්ඨාදීනං සම්භාරානං තථා තථා සන්නිවෙසාකාරං. එත්ථාපි ආදිසද්දෙන නාවාදයො සඞ්ගණ්හති. අයං සණ්ඨාන පඤ්ඤත්ති. කට්ඨාදයො එව හි ගෙහාකාරෙන සණ්ඨිතා ගෙහන්ති රථාකාරෙන සණ්ඨිතා රථොති වුච්චන්තීති.

[242] විභාවනියං පන

‘‘සමූහපඤ්ඤත්තීති’’ වුත්තං. තං න යුජ්ජති.

නහි ඉධ සමූහො පධානන්ති. පුරිසපුග්ගලාදිකා සත්තපඤ්ඤත්ති උපාදාපඤ්ඤත්තීතිපි වුච්චති. චන්දාවට්ටනාදිකන්ති චන්දසූරියාදීනං සිනෙරුං පදක්ඛිණං කත්වා ආවට්ටනාදිකං. යතො චන්දිමසූරියා උදෙන්ති, සා පුබ්බදිසානාම. පුබ්බතරං ලද්ධප්පකාසත්තා. යත්ථ පන අත්ථං ගච්ඡන්ති, සා පච්ඡිමදිසානාම. පච්ඡාලද්ධපකාසත්තා. තාසං දක්ඛිණපස්සා දිසා වුඩ්ඪිඅත්ථෙන දක්ඛිණදිසානාම. ඉතරා පන උච්චතරට්ඨෙන උත්තරාදිසාති වුච්චති. යදා සූරියො උදෙති, තදා සකලස්ස අහස්ස පුබ්බභාගත්තා පුබ්බන්හොති වුච්චතීති. එවමාදිකා දිසා පඤ්ඤත්ති කාලපඤ්ඤත්තියොනාම. ආදිසද්දෙන ථලනින්නාදිකා දෙසපඤ්ඤත්ති සඞ්ගහිතාති. අසම්ඵුට්ඨාකාරන්ති මහාභූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්ඵුසනාකාරං. අයං ආකාසපඤ්ඤත්තිනාම. තං තං භූතනිමිත්තන්ති පථවීකසිණාදිකං උද්ධුමාතකාදිකඤ්ච භූතනිමිත්තං. නීලකසිණාදිකං වණ්ණනිමිත්තඤ්ච එත්ථෙව සඞ්ගය්හති. භාවනා විසෙසන්ති පරිකම්මාදිකං භාවනාවිසෙසංච. එතෙන පරිකම්මනිමිත්ත උග්ගහනිමිත්ත පටිභාගනිමිත්තානං සිද්ධකාරණං වදති. අයං නිමිත්තපඤ්ඤත්තිනාම.

එවමාදිභෙදාති එත්ථ ආදිසද්දෙන අට්ඨකථායං ආගතා උපාදාපඤ්ඤත්ති උපනිධාපඤ්ඤත්තිආදයො සඞ්ගහිතා. පරමත්ථතො අවිජ්ජමානාපීති එතෙන සම්මුතිතො ලද්ධභාවං දස්සෙති. තෙනෙව හි තාසං විජ්ජමානභාවං ගහෙත්වා තථා තථා වොහරන්තානං මුසාවාදොනාම නහොතීති. අත්ථච්ඡායාකාරෙනාති තං තං භූතාදීනං පරමත්ථානං සමූහසණ්ඨානාදිඡායාකාරෙන. අත්ථච්ඡා යාකාරෙනාතිවා සද්දාභිධෙය්යසඞ්ඛාතෙන දබ්බපටිබිම්බාකාරෙන සවිග්ගහාකාරෙනාති අත්ථො, තංතංඋපාදායාති පරමත්ථධම්මානං තංතංපවත්තිවිසෙසං උපාදාය. උපනිධායාති ඔලුම්බිය. පරිකප්පියමානාති පරිකප්පබුද්ධියා පරිකප්පෙත්වා ගය්හමානා. එත්ථ පන එවමාදිපභෙදා ආලම්බණභූතා පරිකප්පියමානා සබ්බා පඤ්ඤත්ති පඤ්ඤාපීයතීති අත්ථෙන පඤ්ඤත්තීති යොජනා. සඞ්ඛායතීති ගණීයති. ගණනුපගං කත්වා ථපීයතීති අත්ථො. සමඤ්ඤායතීති සම්මන්නීයති. නාමං, නාමකම්මං, නාමධෙය්යං, නිරුත්ති, බ්යඤ්ජනං, අභිලාපොති ඉමෙ ඡ නාම නාමකම්මා. තත්ථ අත්ථෙ නමතීති නාමං. අත්ථවිසයං එව හුත්වා පවත්තතීති අත්ථො. අත්තනිච අත්ථං නාමෙතීති නාමං. පිටකත්තයසඞ්ඛාතෙ හි නාමෙ සති තදුග්ගණ්හන්තානං සබ්බෙ තදත්ථා පදෙපදෙ වාක්යෙවාක්යෙ ආගච්ඡන්ති යෙවාති.

අපිච සුණන්තානං ඤාණං තංතංඅත්ථාභිමුඛං නාමෙතීති නාමං නාමගහණවසෙන කත්තබ්බත්තා නාමමෙව කම්මන්ති නාමකම්මං. ධීයති ධාරීයතීති ධෙය්යං. නාමමෙව ධෙය්යන්ති නාමධෙය්යං. අවිදිතපක්ඛෙ ඨිතො අත්ථො එතාය තතො නීහරිත්වා වුච්චති කථීයතීති නිරුත්ති. අත්ථස්ස බ්යඤ්ජනතො පාකටකරණතො බ්යඤ්ජනං. අභිබ්යත්තං කත්වා ලපීයති කථීයති අත්ථො එතෙනාති අභිලාපො. එත්ථච වණ්ණපඤ්ඤත්ති, අක්ඛරපඤ්ඤත්ති, සරපඤ්ඤත්ති, දීඝපඤ්ඤත්ති, රස්ස පඤ්ඤත්ති. බ්යඤ්ජනවග්ගඝොසාඝොසපඤ්ඤත්ති, ලිඞ්ගපඤ්ඤත්ති. පදපඤ්ඤත්ති, වාක්යපඤ්ඤත්තියොපි එතස්සෙව පභෙදාති දට්ඨබ්බා. පරමත්ථතො විජ්ජමානෙසු අත්ථෙසු පවත්තා පඤ්ඤත්ති විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. අවිජ්ජ මානෙසු භූමිපබ්බතාදීසු පවත්තා පඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. එතා එව සමාසට්ඨානං පත්වා ද්විපදසංයොගවසෙන ඉතරා චතස්සොපි හොන්තීති දස්සෙතුං තත්ථාතිආදි වුත්තං. එතාය පඤ්ඤාපෙන්තීති එතෙන විජ්ජමානං අත්ථං පඤ්ඤපෙන්ති එතායාති විජ්ජමානපඤ්ඤත්තීති ඉමමත්ථං වදති. එසනයො පරත්ථපි. ඡ අභිඤ්ඤා අස්සාති ඡළභිඤ්ඤොති කත්වා විසෙසනභූතානං ඡන්නං අභිඤ්ඤානං විජ්ජමානත්තා විසෙසිතබ්බභූතස්ස පුග්ගලස්ස අවිජ්ජමානත්තා ඡළ භිඤ්ඤොති විජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. ඉත්ථී අවිජ්ජමානා සද්දො විජ්ජමානොති ඉත්ථියාසද්දො ඉත්ථිසද්දොති අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමාන පඤ්ඤත්ති නාම. චක්ඛුච චක්ඛුවිඤ්ඤාණඤ්ච උභයංපි විජ්ජාමානන්ති චක්ඛුස්මිං විඤ්ඤාණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති විජ්ජමානෙනවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාම. රාජාච පුත්තොච ද්වෙපි අවිජ්ජමානාඑවාති රඤ්ඤො පුත්තො රාජපුත්තොති අවිජ්ජමානෙනඅවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිනාමාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තො උභින්නන්තිආදිමාහ.

එත්ථ පන වචනතො ච වචනත්ථතොච විනිමුත්තා සද්දසභාවා නාමපඤ්ඤත්තිනාම විසුං නත්ථීති වදන්ති. තං න යුජ්ජති. අත්ථජොතක භාවෙන විසුං සිද්ධත්තා. සද්දො හි නාම අක්ඛරපදබ්යඤ්ජනභාවං උපගතොයෙව අත්ථජොතනෙ සමත්ථො හොති. පරමත්ථ සද්දොච ඛණිකො චුණ්ණවිචුණ්ණභූතො තබ්භාවං උපගතො නහොතීති. තස්මා සද්දසභාවානාම පඤ්ඤත්තිනාම විසුං අත්ථියෙව. අත්ථිභාවොචස්සා වචනසද්දං සුත්වා අනන්තරෙ අක්ඛර පද බ්යඤ්ජනගොචරචිත්තස්ස තදනන්තරෙච තදත්ථවිජානනචිත්තස්ස පවත්තියා පාකටොති දස්සෙන්තො ගාථාද්වයං ආහ. තත්ථ වචීඝොසා නුසාරෙනාති උච්චාරියමානසද්දසඞ්ඛාතස්ස වචීඝොසස්ස ආරම්මණකරණසඞ්ඛාතෙන අනුසාරෙන උප්පන්නාය සොතවිඤ්ඤාණ වීථියා පවත්තියා අනන්තරෙ උප්පන්නස්ස මනොද්වාරස්ස ගොචර භූතා සායං පඤ්ඤත්තීති සම්බන්ධො. කීදිසී පන සායං පඤ්ඤත්තීති ආහ අත්ථායස්සා.ල. තතොපරන්ති. තත්ථ තතොපරන්ති තතො නාමපඤ්ඤත්තාරම්මණස්ස මනොද්වාරස්ස උප්පත්තිතො පරං අත්ථා විඤ්ඤායන්තීති සම්බන්ධො. යස්සා නාමපඤ්ඤත්තියා අනුසාරෙන පරමත්ථපඤ්ඤත්තිභූතා අත්ථා විඤ්ඤායන්ති. සා අයං පඤ්ඤත්ති ලොකසඞ්කෙතනිම්මිතාති විඤ්ඤෙය්යාති යොජනා.

එත්ථච සොතවිඤ්ඤාණවීථියාති එත්ථ අතීතසද්දමත්තා රම්මණා තදනුවත්තිකානාම මනොවිඤ්ඤාණවීථිපි සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. වුත්තඤ්හි සාරත්ථදීපනියං-තෙන වුත්තවචනෙ යත්තකානි අක්ඛරානි හොන්ති. තෙසු එකමෙකං පච්චුප්පන්නං අතීතඤ්ච ගහෙත්වා සොත විඤ්ඤාණවීථියා මනොවිඤ්ඤාණවීථියාච උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය අවසානෙ තානි අක්ඛරානි සම්පිණ්ඩෙත්වා අක්ඛරසමූහං ගහෙත්වා එකා මනොවිඤ්ඤාණවීථි උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. තදනන්තරං අයං අක්ඛරසමූහො එතස්ස නාමන්ති නාමපඤ්ඤත්තිගහණවසෙන අපරාය මනොවිඤ්ඤාණ වීථියා උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධාය තදනන්තරං උප්පන්නාය මනොවිඤ්ඤාණ වීථියා අයමෙතස්ස අත්ථොති පකතියා තදත්ථවිජානනං සම්භවතීති. මණිසාරමඤ්ජූසායං පන තදනුවත්තිකවීථිතො පරං එකං විනිච්ඡයවීථිං විඤ්ඤත්තිගහණවීථිඤ්ච වදති. තතො පරං එකක්ඛරෙ සද්දෙ එකත්ථජොතිකාය නාමපඤ්ඤත්තියා ගහණං හොති. යා වදන්තස්ස පුබ්බභාගෙ මනසා වවත්ථාපිතො පඤ්ඤත්තිසද්දොනාම වුච්චති. තතොපරං තදත්ථගහණන්ති. ඊදිසෙසු පන ඨානෙසු තත්ථ තත්ථ ජවනවීථිවාරානං පටිපාටිකථනංනාම පධානපාකටගහණවසෙනෙවාති දට්ඨබ්බං. එකච්ඡරක්ඛණෙ අනෙක කොටිසතසහස්සානි චිත්තානි උප්පජ්ජන්තීති හි වුත්තං. තථා –

එකමත්තො භවෙ රස්සො, ද්විමත්තො දීඝමුච්චතෙ;

තිමත්තොතුප්ලුතො ඤෙය්යො, බ්යඤ්ජනං අද්ධමත්තිකන්තිචං.

න ච පරමත්ථසද්දසඞ්ඝාටානං සතසහස්සංපි එකක්ඛරංනාම භවිතුං පහොති. තස්මා ඉධ බහුං විචාරණා අම්හෙහි නකතාති.

ඉති පරමත්ථදීපනියානාම අභිධම්මත්ථසඞ්ගහස්ස

චතුත්ථවණ්ණනාය අට්ඨමස්ස පච්චයසඞ්ගහස්ස

පරමත්ථදීපනා නිට්ඨිතා.